Թորոս աղբար

ԿԱՄԱԽ
       *
       Ս. մասունք եւ ձեռագիրք.
       1 Աջ. Ս. Թադէոս Առաքելոյն, արծաթապատ։
       1 Ծնօտ Ս. Թադէոս Առաքելոյն, արծաթապատ։
       1 Աջ. Ս. Լուսաւորչին, արծաթապատ։
       1 Աջ. Ս. Արիստակիսի, եւ մատն, արծաթապատ։
       1 Դեղթափ անուանեալ քար. քանդակ. արուեստ. (տես յերես 57)։
       1 Աստուածաշունչ. ընտիր, բոլորագիր, մագաղաթ։ Ի վերջն հին կտակարանին գրեալ. «…Արդ ես տրուպս եւ եղկելի. Յոհաննէս անուն իմ յորջորջի. որ ձեւ ունիմ քահանայի. եւ ի բարեաց եմ խիստ հեռի, կենաց հացին փափաք ունի, որ է բան տեառն իմ Յիսուսի, յոյժ բաղձանաւք զսա գրել տուի, ի գիւղաքաղաքն որ Կրակայ կոչի. ընդ հովանեաւ Ս. Գրիգորի. ձեռամբ Կոստանդին քահանայի… Չ. Հայոց թուի. Կ. եւ Զ. անցեալ ամի. Ի հայրապետութեան տեառն Կոստանդի. Հայոց մեծաց հեղինակի. ի թագաւորութեան Հայոց Աւշնի, բարեպաշտի եւ յոյժ հեզի. Արդ ես նուաստ յամենայնի. ծնունդ մալեալ ժամանակի… հայցեմ արէք զիս արժանի յարտասուելոյն ժամանակի. ձեզ լսէ տէրն բարի, թողցէ զյանցանս իմոյ պարտի. նաեւ իմոցն ամենայնի. փոխեալքն. որ կան եւ որ լինի. եւ հաւրն իմ Սիրունի, եղբաւր իմոյ Առաքելի. եւ Կիրայի ճգնաւորի մաւր ըստ մարմնոյ մեր պանծալի. Եղբաւրկանն իմ Յոհաննէսի, եւ Մարուգէ կրաւնաւորի. եւ Յոհաննէս քահանայի ըզ զաւրինակն շնորհողի… բարեմիտ քեռն իմոյ հեզի եւ որդեկաց իւր ըստ կարգի, Վասլի, եւ Յոհաննիսի, Սիմէոնի եւ Առաքելի, տացէ նոցա Տէր կեանս բարի, երկայնաւրեայ յայսմ աշխարհի. Ապէնիազ տէրն բարի, ամենեցուն ողորմեսցի, եւ նմա փառք յեկեղեցի…։
       (Այլ գրով). «Շնորհաւք ամենակալին Աստուծոյ… եւ աջողութեամբ սուրբ Տիրամաւր Աստուածածնին, Ս. Կարապետին, եւ Ս. Առաքելոցս, եւ աղաւթիւք Ս. երջանիկ րաբունապետին Յովանիսի եւ նորին աշակերտի Ստեփանոսի եւ Յոհան եպիսկոպոսի, եւ համաւրէն սրբազան եղբարց մերոց որ կան ի յայսմ լսարանիս, որոց անուանք սոցա գրեալ են եւ գրին ի դպրութեան կենաց. ի մեծամեծաց մինչեւ ցփոքունս. որ անդադար աղաւթիւք բաղխեն զդրունս ողորմածին եւ բարերարին Աստուծոյ։ Ես… վերջինս ի գրոց աշակերտաց, Եզեկիէլս, եւ իմ հոգեւոր որդեակ Սիմէոն ցանգացող եղաք այս սուրբ Աստուածաշունչիս հին եւ նոր կտակարանաց, եւ բազում փափաքանաւք եւ ջանիւ ստացաք զսա եւ եդաք ի սուրբ Անապատս ի յԱւագ վանք…։ Յիշեսջիք զծերունի, զմաքրամեղս, զհեզահոգի եւ զընտրեալ զԹադէոս քահանայն եւ զպարկեշտ եւ զբարեմիտ ամուսինն իւր… զմեր հոգեւոր ծնողսն, որ եւ նոքա աշխատ եղեն ի գինս Ս. գրոցս, եւ զիւրեանց հոգւոյ բաժինն յիշատակեցին ի Ս. Աստուածաշնչիս… յիշեցէք զԽաւճա Սուլթանշահն եւ զիւր որդին զԽաւճա Պակին զԱմասացին, որ կամեցան եւ շարաւաթով վաճառեցին. Աստուած յիշէ զնոքա ի բարին»։
       1 Աւետարան եւս.
       «…Գրեալ յԱւագ վանք… ի թվ. Ջ. Լ. Գ. աւուրս երջանիկ րաբունապետին, Յոհաննէս վարդապետի. եդեալ յիշատակ ի Ս. Անապատիս. յիշեսջիք զԱռաջնորդ Ս. ուխտիս զՊաւղոս հայրպետն… եւ զԱռաքել գրչակս…։
       1 Աւետարան եւս.
       «…Գրեալ ի թվականի յեղանական շրջագայի,
       Արեգական ստորիջի, յերկնից յերկիր տեսլեամբ հայի,
       Չափեալ յելիցն որ յԱդենի յԱդամա յեան ծնեալ զարմի,
       Ի Ռ. Լ. Դ. ամի… ի գաւառիս Սեբաստիոյ ի գիւղս որ կոչի Ճանճի,
       Ընդ հովանեաւ Ս. Յակոբայ եւ Ս. Պաւղոսի…»։
       Այլ գրով. «Յիշատակ Ս. Աւետարանս Ծառուկին, իր կողակցին, իր որդւոցն, գնեց ի հալալ արդեանց, եդ յիշատակ ի դուռն Ս. Գէորգայ, գեղն որ կոչի Զաքարեայ… ով յանդգնի զայս ծախէ կամ գրաւէ, ԳՃ. ԿԶ. հայրապետացն, ԲԺ. Առաքելոցն կապած լուծ կենայ…։ Ծառուկ զսա ԻԴ. ֆլորի ետ գնեց…»։
       1 Աւետարան եւս.
       Անյիշատակարան եւ անթուական։
       1 Աւետարան եւս.
       «…Գրեալ ի լուսնալրական ժամանակի սկզբանց Արարչութեան մինչեւ առ մեզ Ց. Չ. Խ. ամ. իսկ ի Կենարարին գալստենէն Ռ. Մ. ՂԳ. իսկ Խոսրովայն Պարսից մերս թիւ Չ. Խ. … ի մայրաքաղաքս եւ յաստուածապահ դղեակս որ կոչի Սիս, ձեռամբ Յոհաննիսի քահանայի, ընդ հովանեաւ Ս. Նշանիս, ի դառն եւ ի նեղ աւուրս…»։
       Աստ կը պատմէ Աքեայի պաշարումն եւ Քրիստոնէից կոտորած. եւն։ Եւ ապա կը յարէ. «Արդ գրեցաւ աւետարանս աստուածասէր եւ բարեպաշտ եւ ողորմած եւ հաւատացեալ Պարոն Միխայլի, որ ետ գրել զսա ջերմեռանդն սիրով եւ մեծաւ փափաքանաւք ի յարդար վաստակոց իւրոց յիշատակ… ի վայելումն հոգեւոր որդւոյն իւրոյ Կարապետին, սուրբ եւ ընտրեալ առաքինասէր քահանային, ի տաճար Ս. Աստուածահաւրն Դաւթի առ ի յիշատակել զինքն եւ զծնողսն իւր…»։
       Այլ գրով. «…Ս. Աւետարանս կայր գրաւական, նա կու ծախէին վասն դառնութեան ժամանակին ի թագւորի դրամ ԲՃ. նա Սմբատ երէց էառ. ու ասաց ծխերուն թէ կուտամ ես զՃ. դր. ու զՃ. դուք ձեր հոգուդ տուք, որ մնայ Ս. Աւետարանս Ս. Դաւթայ զէտ որ էր յառաջն, եւ յաւժարութեամբ ամէն աւրհնեալ ծխերուս սրտի տուին զՃ. դր. իրենք, ու զՃ. ես Սմբատ երէցս, ու առաք զաւետարանս որ մնայ յաւիտեան Ս. Դաւթայ, ի յիշատակութիւն Սմբատ երիցու եւ…»։
       Այլ գրով. «Առաջնորդութեամբն Աստուծոյ ես Մովսէս երէցս եդի զՍ. Աւետարանս յԱւագ վանքն ի յիշատակ ինձ եւ հաւրն իմոյ մղտեսի Ամիրպէկին, եւ ծնողին իմոյ Ասան մելիքին, եւ երէցկնոջն Ուստիանէ եւ որդւոյ իմոյ Անանիա դպրին, եւ ամենայն արեան մերձաւորաց իմոց անջնջելի յիշատակ … ի թվ. Պ. Ծ. Զ …»։
       1 Աւետարան եւս.
       …«Ցանկացող Ս. Աւետարանիս ոմն ի կանանց Համանգուլ անուն հաւատաւոր եւ ապաշխարող կուսամանուկ գոլով ի տղայութենէ ետ գրել զսա… յիշատակ… հաւրն իւր Յովանիսին եւ մաւրն իւր Խոնթ խաթունին, եւ եղբարց իւրոց Յորդանանին եւ Սարգիս դպրին, եւ ամենայն արեան մերձաւորաց, Ջուհարին, Շահանդուխտին, Եղիսաբեթին։ Գրեցաւ… ի հրաշալի Այրի վանս, ընդ հովանեաւ Ս. եւ հրաշափառ եւ շնորհաբաշխ աջոյն Յովհաննու Մկրտչին եւ Ս. Յակոբ բարեխաւսի, զոր բերեալ հրեշտակն ի Նոյեան տապանէն եւ այլ բազում սուրբ նշանացս որ աստ կան։ Գրեցաւ լուսազարդ մատեան ի թվ. Հայոց Ջ. եւ ԽԲ. ի հայրապետութեան տեառն Սարգսի ի յաթոռն Ս. Էջմիածնի, ի ղանութեան Ռուստում բէկի, նեղիմք… ի դառն եւ ի նեղ ժամանակիս, ոչ գտանելով հանգիստ վասն ծովացեալ մեղաց մերոց։ Գրեցաւ ձեռամբ Ստեփանի … խաբեբայի եւ ոչ աբեղայի, եւ եղբաւրն իմոյ Հայրապետի եւ գրոց աշակերտի, եւ յառաջնորդութեան Ս. ուխտիս Տ. Յովանիսի եւ եղբաւր նորին Տ. Ստեփանոսի եպիսկոպոսի, որ … ի նոյն ամի փոխեցաւ ի Քրիստոս. եւ յաջորդ նոցին Տէր Բարսեղ եպիսկոպոսի, որ է թոռն մեծին Պռաւշայ»։
       1 Մայր Մաշտոց.
       …«Գրեալ ի Ս. Անապատն Խարտիշարայ վանք, ընդ հովանեաւ Ս. Աստուածածնին եւ Ս. Կարապետին եւ Ս. Սարգսի զաւրավարին. ի թուա. Հայոց Ջ. Խ. Զ. Աւգոստոս ամսոյ ԻԲ. առ ոտս Ստեփաննոս քաջ րաբունապետի եւ իւր եղբաւրորդւոյն Յովհ. հայրապետին … յիշեցէք … զԿիրակոս կրաւնաւոր փծուն գրիչս…»։
       Այլ գրով. «Ես Ստեփաննոս աբեղայս գնեցի զՀայր մաշտոցս եւ եդի յիշատակ ի հռչակելի Անապատն. որ կոչի Աւագ վանք…»։
       1 Սաղմոս. ընտիր, մագաղաթ։
       … «Գրեցաւ ի թվականին Հայկազնի. ի Յոբելեան տասն եւ ութի, ի Դ. Ժ. եւ հինգն աւելի, ի յԵկեղեացս գաւառի, ի վանքս այս որ Կայ-ի-փոսի, ի դրունքս այս գովելի, Ս. Յակոբի եւ Ս. Սիոնի, առ ոտս մեծ րաբունապետի, Յովանիսի քաջ Հռետորի, ի յառաջնորդութեան այս Ս. Ուխտի Տեառն Ներսէսի մաքրամտի. եւ միեղէն եղբարցս բարի, բոլոր վանիցս աբեղայի, որ քան զերսունն են աւելի, հաճոյական ծառայք բարի. այլ եւ զստացող այս Ս. Կտակի զՏէր Կիրակոս հեզահոգի … ձեռամբ իմով գծագրեցի ես Հայրապետս մեղաւքս ի լի … ողորմի ասացէք Կիրակոս սուտ կրաւնաւորիս … հաւրն իմոյ Թորոսին եւ մաւրն իմոյ Հատմելիքին. եւ եղբարցն իմոց Ստեփաննոսին եւ Խաչատուրին, եւ հաւրեղբարցն Վրթանիսին եւ Հարապետին, եւ մաւր քուերցն Կիրայ խաթունին եւ Շնորհւորին. եւ մաւր եղբարցն Տէրտուրին. եւ …»։
       1 Յայսմաւուրք.
       …«Յիշատակ Հազար բէկին եւ ամուսնոյն իւրոյ Թուրուանդէին. եւ ծնողաց իւրոց Բուրթէլին եւ Քաֆուրին. Կիրակոսին եւ Խաթուն մէլիքին. եւ ծնողացն Ստեփաննոսին եւ Շողմէլիքին. եւ եղբաւրն Մխիթարին, եւ … գրիչն Աստուածատուր, ի Խլաթ քաղաքի, ընդ հովանեաւ ԺԱ. խորանացս, յամի Պ. եւ ՂԴ. թուականի. յաշխարհակալութեան Նետողաց ազգի Ջընխան (Ջըհան խան) Շահ Ամիրզին Թուրքմանին. եւ ի նոր Հայրապետութեանս Հայոց Տեառն Կիրակոսի Էջմիածնի կաթողիկոսի…»։
       «Աստուած ողորմի Հազարբէկի դստերն Գոհարին եւ քուրուըտոցն Նազխաթունին եւ Թաճխաթունին։ Քրիստոս Աստուած պահէ զքահանայս եւ զտանուտէր եւ զռայիս գեղջիս Աղւայ (Աղի), զմեծ եւ զփոքր առ հասարակ, որք կամեցան եւ զՍ. Ովաննէսն շինեցին վանք, որ ի վաղուց ժամանակէ հանգել էր … Դարձեալ մին այլ բարութիւն արարին, որ Ս. Ովանիսին արտ մի տուին լուսագին, որ իւրեանց հոգուն եւ իւրեանց ննջեցելոցն յիշատակ կենայ վանիցն որդւոց յորդիս առանց ջրելոյ ուխտին հարցն եւ պապանցն, որ միաբան կամեցան եւ ետուն զպտուղ եկեղեցւոյ զոր շինեցին եւ հաստատեցին վկայութեամբ ինքեանք ձեռագրովս այս ի պարոնէն եւ ի տիւանէն… Ամիրայն եւ տիւան եւ Սեւատարն … ոխւ էրին նալաթով, որ… ձեռն ի վրայ չտանի խլելով. եւ սեւերես լինի…»։
       «Ես Սարգիս վարդապետս Էջմիածնին, որ նուիրակ էկաք. առաջի իմ վկայեցին քահանայք եւ ռայիս եւ տանուտեարք գիւղիս Պոռայ, որ զայն արտն տուեր են միաբան եկեղեցւոյս յիշատակ իւրեանց հոգւոցն…»։ (Այլ եւ այլ յիշատակարանք եւս)։
       Յաւելուած ի նոյն յայսմաւուրք.
       Նահատակութիւն Յօհաննու եպիսկոպոսին ի քաղաքն Բաղէշ։
       «Յամին ինն հարիւր եւ տասներրորդի եւ երկրորդի թուակ. Հայոց, որ էր յերկրէն Հայոց ի գաւառէն Մշոյ, ի նոյն ցեղէն մերմէ Արմենայ, Աստուածային ընտրութեամբ կարգեալ տեսուչ եւ վերակացու ուխտի Ս. Կարապետին Գլակայ վանացն Իննակնեայ, շինող եկեղեցեաց եւ հանգստարանի Ս. Կարապետին եւ մեծ կաթուղիկէին Ս. Ստեփաննոսի. Տըմլիկք (ցեղ մի քրդաց) մատնեալ են զնա իբր քակող մզկթին եւ քարամբ նորա շինեալ զկաթուղիկէն, առաջի գաւառապետին Մշոյ Խալիլի. եւ սա յուղարկէ առ ամիրայն Մէլիք-Շարափ ի Բաղէշ, ուր վկայութեամբ նահատակի»։
       Ս. ՏԱՃԱՐ ԹՈՐԴԱՆԱՅ
       1 Մայր Մաշտոց.
       … «Գրեալ ի գաւառին Տիվրիկոյ, ի վանք որ կոչի Աւթմնա, ընդ հովանեաւ Ս. Աստուածածնիս, ձեռամբ… Ներսիսի, ի թուակ. Հայոց Չ. Ղ. Է. ի սեպտ. Ժ. Արդ աղաչեմ չմեղադրել սղալանացս… քանզի տեսանէաք զբազում դիակունս մարդկան մեռեալս առաջի մեր, եւ ցնդէր միտս իմ իբրեւ զվայրենագնաց գազան եւ հազիւ առիս ժողովէի յերկիւղէ մահուն, եթէ ոչ ժամանէի յաւարտումն տառիս. քանզի առ մեզ այլ եհաս ի ցաւոց տարաժամ մահուան, այլ ներողութեամբն Աստուծոյ զերծաք…»։
       1 Աղօթք եւ խրատք.
       Անյիշատակարան եւ անթուական։
       1 Գանձարան
       …«Գրեալ ի Ս. Անապատն… Աւագ վանք… թվ. Ջ. Լ. …»
       Այլ գրով. «Ես Առաքել աբեղայս գծագրեցի ձեռամբ իմով զԳանձ տետրս, եւ ընծայեցի Ս. Լուսաւորչին ի լեառն Սեպուհ, յիշատակ հաւրն իմոյ ռայիս Փիլիպպոսին եւ…»։
       1 Ժամագիրք.
       …«Ես անարժան … Յոհաննէս երէցս եւ Աստուածատուր սարկաւագս գրեցինք զՍ. Գիրքս Յադամին, Ղասումին յիշատակ իւրեանց տոհմին խաչնդուս կրաւնաւոր Թուման. թվին Ռ. Կ. Է. էր ամէն»։