[1]        Կը խորհիմ թէ աւելորդ չէ թարմացնել յիշատակը ուրիշ աշխատանքի մը, դարձեալ միջոցներով Մեսրոպ Սրբազանի։ Դարանաղցի Գրիգոր Գրիգոր վարդապետին Ժամանակագրութիւն ն է ատիկա, լոյս տեսած՝ եղերական օրերու (1915), որ չունեցաւ արժանաւոր անդրադարձը, հասկնալի պատճառներով։ Այդ հատորին ալ մուտք կը ծառայէ Ներածութիւն մը, կենսագրութիւն համեստ տարազին ապաստանած։ Հոն, սակայն, Սրբազանը կը կիրարկէ եղանակ մը, չըսելու համար մեթոտ մը, որ այդ կարգէ աշխատանքներու համար կրնայ իբր տիպար ծառայել։ Ոչ ոքի համար գաղտնիք է, թէ պատմա–բանասիրական երկասիրութիւնները անհաճոյ բախտը ունին շատ փոքր թիւ մը մարդոց շահագրգռելու, եւ միջին ընթերցողը անպայման յոգնեցնելու, ինչ որ չափազանց կը սահմանափակէ անոնց ազդեցութեան շրջանակը։ Ու տարօրինակը այն է որ այս ակամայ անտարբերութիւնը հանդէպ գործերու ուր այնքան ծանր սպառում կայ կորովի, նիւթական յոգնութիւն, ու անձնուէր, նոր բառով մը ձրի ՝ խանդաւառութիւն, անողոք չըսելու համար տմարդի հատուցում մը կը դառնա տակաւ։ Նիւթերն ալ իրենց ճա­կատագիրը ունին հեղինակներուն նման։ Չոր, շատ մասնական, առաքումներով, մէջբերումներով, բաղ­դա­տումներով, վկայութիւններով ծանրաբեռն ու առնուազն քանի մը դարերու փոշին ու գերեզմանը հոտող այդ երկասիրութեանց մէջ, քիչիկ մը արեւ, շարժում, կենդանութիւն ստեղծելը դժուար եթե ոչ անկարելի առաջադրութիւն մը պիտի ըլլար։ Մեր լեզուով անիկա կը թարգմանուի կարդացուելուն երջանկութեան։ Ու քիչեր գիտեն համը գիրքերու որոնց հետն է միշտ բարիքը հաստատ բայց ոչ՝ խղդող, խօլաբուսային հմտութեան. Որոնք վկայութիւններ են մանրակրկիտ, պարկեշտ, « ակին իջնող » պրպտման, բայց այդ ահաւոր ճիգերէն, նահատակութենէն բան չեն պարզեր մեզի. որոնք հարցերը սպառելու առաջադրութիւնը գիտեն պահել համես­տու­թեան ոլորտի մը մէջ, ու այս բոլոր ծանր, յոգնեցնող զբաղումներուն կ՚ընկերեն հաճելի, թեթեւ, լուսաւոր շնորհներ, աւելի պարզ, աւելի ընտանի։ Այս վերջին պարագան, ոչ անհրաժեշտ զուտ բանասիրական գետնի վրա, գեղեցիկ յաջողութիւն մը, բարիք մը կ՚ըլլայ սակայն, քանի որ կը նպաստէ մեղմելու բանասիրական ին անխուսափելի չարութիւնը, գրադարանային, դամբարանային շնչումները։ Յետոյ, պէտք չէ մոռնալ որ նիւթին մեղքին քով կը կենայ աւելի զօրաւոր ուրիշ մեղք մը, – արտայատութեան թափթփածութիւնը, որ անգիտակից պչրանք մը կը դառնայ կամաց կամաց։ Այս նշմարանքները իրենց պայծառութիւնը կը գտնեն երբ մեր բանասիրութեան արդի երկու դպրոցները բաղդատէք իրարու։ Ասոնցմէ մէկը Վիէննական շատ հմուտ, գերհմուտ աւանդութիւնն է, ուր խոշոր արհամարհանք մը կ՚իշխէ ամեն բանի դէմ որ թիւ, թուականի, բնաբանի, բառի, բաղդատական ցուցակի փաստ մը չէ (այսինքն որ գաղափար մըն է, հետեւաբար անձնական, հետեւաբար խոտելի)։ Միւս, արեւելահայ դպրոցը, Խալաթեանցի, Գ. Տ. Մկրտչեանի, Մանանդեանի, Կոստանեանի, Ադոնցի աւանդութիւնը որ կը կռթնի դարձեալ հաստատ, չըսելու համար իւլտրա գիտութեան, բայց կը սիրէ մտածել, դեպքերը լուսաւորել ուրիշ գիտութիւններու լոյսովը (պատմութիւն, մարդաբանութիւն, հոգեբանութիւն, օրինա­գիտութիւն եւ այլն) ու համադրումը կը հետապնդէ, ընծայելով մեզի  իրական վայելքներ։ Այս վերջին դպրոցը հնութեան փաստերը կ՚ընդարձակէ, կ՚ազատագրէ, հասնելու համար զիրենք ստեղծող երեւոյթին ըմբռնումին։ Ու ասոր սիրոյն մենք կը հանդուրժենք շատ բան։ Կարդացուելու հարցը ուրեմն լեզուական ծիծաղելի առարկութիւն մը չէ, այլ շատ աւելի բարձր տարողութեամբ առաքինութիւն մը։ Պաշտօնական այս դպրոցներէն վար կը կենայ ուրիշ մը, որ ոչ գիտուն է ոչ ալ համալսարանական։ Որուն յաւակնութեանց շրջագիծը համեստ է ընդհանրապէս։ Որ կենսագրութիւն, հաւաքում, ամբարում կը հետապնդէ եւ կ՚ըլլայ ձանձրալի կամ հաճելի, համաձայն հեղի­նակին։ Չեմ զբաղիր թխրումի ասպետներով, բայց կը կենամ անոնց առջե՛ւ որոնք Վիեննական կամ գերմանական համալսարան մը առանց աւարտած ըլլալու, մեզի կը խօսին հաճելի, տանելի, երբեմն շահեկան, միշտ օգտակար բաներ։ Արդ, Մեսրոպ Արք. Նշանեանի ներածութիւնները (որոնք) բանասիրական փոքր կառոյց­ներ են կը կարդացուին ։ Ու կը կարդացուին ոչ միայն միջին միտքով մարդոցմէ, այլ եւ անոնցմէ որոնք սոսկա­կան հատաքրքրութիւններէ վեր շարժառիթներով կը մօտենան նման ձեռնարկներու. ըսել կ՚ուզեմ՝ ասպարէզէն բանասէրներու կողմէ։ Տկարութիւ՞ն, առաւելութիւ՞ն։ Ասոնք բառեր են եւ ուրիշ քիչ բան։ Մեսրոպ Սրբազանի երկու ներածութիւններն ալ զգոյշ են բանգէտ յաւակնութիւններէ, անիմաստ յախուռն, պղտորումէ դուրս ոչ մէկ արդիւնքի հասնող ընդհանրացումներէ (օրինակ մըն է նման համադրումի Հ. Ակինեանի փորձը Եղիշէ ն վերլուծելու ու գտնելու բաներ որոնք որ եւ է կապ չունին Եղիշէ ըսուած երեւոյթին բուն իմաստին հետ, – գերա­զանցապէս գրական հա՛րց, քանի որ այդ հատորը կրնար գրուիլ առաջին ինչպէս տասնըհինգերորդ դարերուն ու կը պահէր ինքզինքը, յօրինուած ըլլալուն բանասէրներէն չկասկածուած արժէքներու ճարտարա­պե­տութեամբ մը), ուշադրութիւն հրաւիրելու գինով կրկնուած յանդգնութիւններէ, կարճ՝ այն յոխորտ, այլամերժ, անտանելի ոգիէն որ բանասիրական аventurе ը կը յականշէ, ամէն անգամ որ արկածախնդիր ասպետը մտադրած է նոր կղզի մը գտնել, Սանքոն վարձատրելու համար։ Ներածութիւններ ն ալ զերծ են դարձեալ, միւս թերութենէն, – տափակ, անկնիք ներկայացման թերութենէն որ աս ու ան մարդուն գրչին տակ ձեւը կ՚առնէ հասարակ, անհրապոյր կենսագրումին։ Խելք մը պէտք էր, երկու վտանգները զգալու եւ անոնցմէ խուսափելու, զոր ճարելու համար պայման չէ սակայն  արեւելեան լեզուներու դոկտորի համալսարանական վարշամակ – վկայական մը։ Մեսրոպ Սրբազան կը կարդացուի, նոյն ատեն, ոչ ալ ոճին շնորհիւ, որ թէեւ առաջնակարգ ազդակ մը, մինակը անբաւական պիտի ըլլար իրողութիւնը բացատրելու։ Ինծի կուգայ թէ բանասիրական զգայարանք մը միշտ մինակ չ՚աճիր մարդոց մէջ։ Հոն ալ, ինչպէս ստեղծագործ երկունքի  բոլոր տեսակներուն մէջ գոյութիւն կրնայ ունենալ բնազդ մը (հիները տաղանդ, ընդունակութիւն պիտի ըսէին) հիմնականը նախազգալու, փնտռելու ու անգամ մը զայն գտնելէ վերջ, գործը ենթարկելու անոր ոճին ։ Այդ ատեն, միշտ կ՚ենթադրեմ, մեզի  խնայուէին պիտի անտանելի շեղումները որոնք մեր արդէն չկամ ուշադրութիւնը տարտղնելու միայն կը ծառայեն։ Այս շեղումները, արկածախնդրական կառուցումները, ու հետեւակ ընդօրինակութիւնը (ուրիշ դպրոց) չեն վտանգեր Մեսրոպ Սրբազանի յեղումը։ Յետոյ, նկատի առէք ոչ նուազ յատկանշական պարագայ մը։ Դարանաղցին որոշ արժէքով գրող մըն է։ Երեմիան հասարակ նօթերու արձանագրիչ մը։ Դժուար կը կարդանք Օրագրութեան բնագիրը, բայց հաճոյքով՝ Ներածութիւնը ։– Փաստ թէ յարդարուած է թափթփածութիւնը ու ձեռք ձգուած ակօսը պատմումին։ Բան մը կ՚ըսէ՞ այս հաստատումը։ Ապահովաբար։ Ու ըլլալու համար աւելի յստակ՝ կը յայտարարեմ թէ պէտք չունիմ՝ ասպարէզէն բանասէր մը (յարակից բոլոր շքանշաններով ծանրաբեռն), մեծատաղանդ գրագէտ մը (յարակից բոլոր տիտղոսներուն ալ նանրութեամբը), հոգեբան պատմագիր մը պայման դնելու որպեսզի գրուին բաներ որոնք կարօտ են աւելի համեստ, բայց աւելի տոկուն տուրքերու։ Դասաւորման զգայարանք, անհրաժեշտը զատող բնազդ, չափաւորութիւն, խանդ, պարկեշտութիւն։ Ահա առաջնակարգ յատկութիւններ որպեսզի իրենցմով կանգուն գործերը կարդացուին։ Դարանաղցիի ներածութիւնը քառորդ դարով կը կանխէ Չէլէպիին ներածութիւնը, բայց կը վկայէ մեթոտէն։

[2]        Հոմերոսի Ոդիսական ին նորոգ թարգմանութիւնը ( Վ. Պէրար ) նմոյշ մըն է այդ կարգէ կարելիութեան։ Ֆրանսացի թարգմանիչը բնագիրներու ուսումնասիրութիւնը վերածած է  քաղաքակրթութեան հոյակապ պատմութեան մը որ կը դնէ մեր առջեւ, կարելի ամփոփութեամբ ինչ որ այդ քերթուածը ստեղծած է։ Արդէն հին բնագիրներու շահեկանութիւնը այս նպատակներով կ՚արդարանայ։ Որքան քիչ բան հասկցած է Հոմերոսէն Հ. Արսէն Բագրատունին երբ ի հայ յեղած է Իլիական ը։ Բանասիրութիւնը, նկատի առնուած ոչ թէ բառերու, ձեւերու, տառերու քննութիւն, այլ կեանքի խտացած նշխարներու վերլուծում (բառին տուէք գիտական առումը), կ՚ըլլայ ամենէն շահեկան զբաղումներէն մէկը. Քաղաքակրթութեան պատմութեան անփոխարինելի օժանդակը ու մեռած արժէքներու վերագիւտին առաջնորդ սրբազան զբաղում մը։ Ականջը խօսի Վիեննական Հայրերուն։

[3]        Աւելի օժտուած մարդ է  Կամախեցի Գրիգոր վարդապետ (Դարանաղցի) որ, Երեմիային նման ժամանակա­գրութիւն մը թողած է նոյն այդ դարէն, սա ալ հրատարակուած ջանքովը Մեսրոպ Սրբազանի։ Դարանաղցին աչք ունի։ Կը տեսնէ տեսնելու արժանի բաներ։ Պտտած է Երեմիային նման, բայց իր յիշատակները միշտ կը պարզեն հասկացող, գործի որոշ զգայարանքով ճոխացած տիպարը որ իր պաշտօնին բերումովը (նուիրակ է եւ առաջնորդ) ստացած է որոշ փորձառութիւն, ճանաչողութիւն, մանաւանդ արեւելեան թափանցողութիւն մը որով կրօնականը կը զատուի պազիրկեանէն, վարելու համար իր խնամքին վստահուած բազմութիւնները։ Ժամանա­կա­գրութիւն ը (Դարանաղցի) կենդանի է, օրուան պատմութեան մը չափ, հետաքրքրական՝ վեպէ մը աւելի. Դէպքերով, դէմքերով, մտայնութիւններով հարուստ։ Համադրեցէք այս հանգամանքները ու դրէք փորձա­ռու­թեանց, յարաբերութեանց ծիրին մէջը մարդու մը որ ծնած է մարդերը վարելու որոշ տուրքերով։ Դուք կ՚ունենաք քաղաքական գործիչը երկրորդուած գրագէտով մը։ Ու Ժամանակագրութիւնը ո՛չ մէկ էջի մէջ կը թուլնայ իր շահեկանութենեէն։ Կենալով միայն այն հում նիւթին դիմաց որ  շտեմարանուած է հատորին 600է աւելի էջերուն մէջ, մենք յարգանքէ վեր զգացումով կը լեցուինք այս արժանաւոր կղերականին տաղանդին համար։ Ի՜նչ փոյթ որ անոր դրուագումը շեղի ազգային աւանդութեան սիրական մեթոտէն, քերթողաբար պատմելու թշուառունակ սոփեստութենէն։ Կարդացէք յարգի պատմիչ Սեբէոսը կամ Դրասխանակերտցին կամ Արծրունին (Թովմա) ու բաղդատեցէք ասոնց շքեղ ցամաքութիւնը (Սեբէոս) կամ հռետորութիւնը (Յովհաննէս եւ Թովմա) Դարանաղցիի պամումին բնականութեան, կենդանութեան ու շահեկանութեան հետ։ Քիչ գիրք կայ, հիներուն մէջ որ մեզ այս աստիճանով հաղորդ պահէ լայն, ըստ բաւականի գոհացուցիչ, անաարկելի իրականութեան հետ։ պարզուկ քրոնիկագիր մը։ Անշո՛ւշտ։ Բայց ուրիշ ի՞նչ է արդէն մեր գրականութեան կախարդական մէկ ուրիշ հատորը որ կ՚անուանի Փաւստոս Բիւզանդ ։

[4]        Դժուար եթէ ոչ անկարելի՝ ուրանալ տաղանդը մարդոց որոնք կ՚անուանուին Բագրատունի, Ալիշան, ՀԻւրմիւզ, Պէշիկթաշլեան, Թէրզեան, կենալու համար ամենէն շքեղներուն առջեւ։ Բայց այս անուններուն կապուած գո՞րծը։ Կը կարդանք, կարդացած ըլլալու համար։ Տաղանդը անզօր է ահաւասիկ ազատելու այդ գործերուն ալ անդարձ դադրող բախտը։ Եւ սակայն վայրեան մը բարի եղէք վերակազմել այն հոգեկան հոծ ապրումները, որոնք այդ գործերուն արդիւնքը էին մեզ անմիջապէս կանխող սերունդին մէջ։ Համաշխարհիկ տարողութեամբ գրական հսկայ նուաճում մը կ՚որակուէր Հայկ Դիւցազնը որ ծնած օրն իսկ տաղաչափուած նկարագրութիւններու հանդէս մըն էր եւ ոչ աւելի։ Ի՞նչը միջամտեց որպէսզի այդ նկարագրական զարդարուն բայց ոսին ոտանաւորը նմանցուի արուեստի անմահ փառքերուն։ Գաղտնի՛ք։ Ուրիշ նման մեծութիւն Նուագք տիտղոսին տակ տեղաւորուած հասարակ–տեղիք քերթողութիւնը։ Տերունի, Մաղթանք, Մանկունի եւ տակաւին ուրիշ բաժիններ, Ալիշանի դիւանէն, իմ վրայ կ՛ընեն մեկ ու նոյն տպաւորութիւնը զոր ըրին Երեմիա Չէլէպիի գանձերը, ուղերձները, ողբերը ։ Հիւրմիւզի բանաստեղծութիւնները գրաբար հատընտիրի մը մէջ ունին իրենց արդար տեղը ու կը ծառայեն լեզուական շնորհներ փաստելու (ասկէ դուրս անոնց հմայքը զառամ երեւակայութեանց վրայ հոգեբանական երեւոյթ մըն է որ կը բացատրուի մեր տարիքին մեր վրայ առաջ բերած խաթարումներուն արդիւնքը իբրեւ)։ Ուր չէ պարագան Մ. Պէշիկթաշլեանի գրաբար քերթողութեան (ուր սիրայինները կը պահեն ճշմարիտ կրակը ստեղծագործ յուզումին ու շատ բան կը թելադրեն բանաստեղծական յղացքը լուսաւորող), Թէրզեանի քնարական խաղարկութեանց երբ ոտանաւոր գրելը մաս կը կազմէր մեր պաշտօնական պարտքերուն, ու Խրիմեանի Հրաւիրակներ ուն, որոնք մրցումով գրուած բաներ են, քերթուած ըլլարէ շատ հեռու։ Ու փոխադրցէք հարցը աշխարհաբապ արտայայտութեամբ քերթուածներու վրայ։ Ի՞նչ կ՚ազատի գերահանճար Եղիայի քերթուկներէն։ Այս գրողներուն տաղանդը չէր անշուշտ պատասխանատուն այդ պատուհասումին, որ գործն է ժամանակին, ան ալ ոչ քանի մը դար, այլ սանկ 60-70 մը տարիներ, այսինքն երկու երեք սերունդ։ Դա՞սը։ – Ա՛ն՝ որ մեր նախնիքներէն մեզի հասած ամէն փշրանք, անկախաբար այսօրուան չափերով, ճաշակով պարզելիք իր արժէքէն, շահեկանութենէն, ինք իր մէջ, ինք իր համար թանկ վկայութիւն մըն է։ Այս վարկածը անգամ մը ընդունելէ յետոյ մեր չկամութիւնը, դժգոհանքը պիտի կրնանք մեղմել երբ մեզի հասած գործերու մէջ արուեստին դէմ մեծ մեղքեր ալ ըլլան արձանագրուած։ Ու այս մտահոգութիւնն է որ կը մղէ մեզ երբ կը պահանջենք հրատարակութիւնը ամէն նշխարներու, յիշատակարան, տաղ, գանձ, տեղեկագիր եւ որ ի կարգին։ Անոնք մեզ անտարբեր կրնան ձգել իբր արուեստի էջ, բայց մեզ կը հրապուրեն իբր վկայութիւններ օր մը  տիրող, հզօր ճաշակներու, մտայնութիւններու եւ իբր այդ, ցեղին ընդունակութեանց մէկ բեկորը կ՚առբերեն։ Հայ էջերը, քաղուած մեր հին գրողներէն. ոչ՝ իրենց անիրական, անգոյ գրական արժէքներուն հաշւոյն, այլ իբրեւ տախտակները մեր հաւաքական զգայնութեան։ Ամենէն անհանդուրժելի գրողն իսկ բան մը կ՚ապացուցանէ։ Դուք չէք գիտեր թէ ինչ այլանդակ ոճաբան մըն է Է. դարու գրող մը, անունին նման, Քռթենա­ւոր, իր ահաւոր բարդութիւններով, ածանցումներով որոնց յանդգնութիւնը չիքի կը վերածէ մեր Չրաքեանին ոճէ զառածումները։ Արդ այդ երիցս մեղաւոր աստուածաբանը մեր լեզուին ընդունակութիւններէն շատ բան կը թերադրէ, այդքան վարերէն։ Թող մեղմէր իր եռանդը. թող անցընէր զայն դասական յղկուէն։ Այդ լեզուն շատ աւելի հզօր գաղափար մը պիտի տար մեզի քան Եզնիկի ճոխ, պարզ բայց անթռիչ բարբառը։ Քերականութիւն մը փաստ մըն է քաղաքակրթութեան մը, բայց չէ այդ քաղաքակարթութիւնը։

[5]        Ահա կարեւոր հասցէներ – ( Առ Աստուածասէր ոմն պարոն ։ Քանի մը հատ՝ Առ Եղիազար կաթողիկոս, Ագուլեաց տեառն Պետրոսի աստուածաբան վարդապետ ի ։ Չորս հատ՝ Առ որդին իւր Գրիգոր[իս] վարդապետ։ Առ Խօսրով՝ մինչ կայր ի բանտն յԷտնու։ Առ եպիսկոպոս ոմն։ Առ անծանօթս ։ Իր տղուն, Գրիգորիս վարդապետին մահուան առթիւ չորս հատ։ (Աւելն անդին տեսնել ասոնց տարողութիւնը)։

[6]        Նամակագրական սէռ մը գոյութիւն չունի մեր մատենագրութեան մէջ, թէեւ մեր պատմիչներուն մէջ շատ  է թիւը այսպէս որակուած Թուղթերուն, որոնք ըստ մեծի մասին՝ խմբագրուած են … հեղինակին կողմէ, պատասխանն ալ միասին։ Անոնց վաւերականութեամբ ազատ են զբաղելու, ուզածնուն չափ բանասէրները։ Գրագէտը ատոնց մէջ աւանդ հաւանական  հոգեբանութիւնը պիտի փնտռեր։ Ու այդ գետնին վրայ անոր գտածը ահաւոր դատար­կու­թիւնն է։ Ամենէն բախտաւորը Մագիստրոսի (ԺԱ. դար) անունով մեզի հասած հաւաքումը, քանի որ Իննըսունի մօտ է նամակներուն թիւը։ Բայց որա՞կը։ Տէրը ողորմի այն մարդուն համբերութեան որ պիտի աշխա­տէր ահաւոր այդ բառակոյտէն կեանքի ստուեր մը ստեղծել։ Կ՚ըսեմ այսպէս ու կը ղրկեմ ընթերցողը Վիեննայի շատ յարգի, գերհմուտ վարդապետի մը գրքին, նուիրուած Մագիստրոսի մէկ էջնոց նամակի մը լուծումին ։ Վարդապետը իրագործած է այդ tour de force ը, մօտ երկու հարիւր էջ սպառելով այդ լուծումը յաղթահարելու համար։ Ի՛նչ կը կարծէք որ ըլլայ նիւթը այդ Գամագտական ին (նամակին սկզբնական բառը)։ Շատ պարզ բան մը. Յանդիմանութիւն՝ տգէտ, յաւակնոտ յոյն քահանայի մը որպէսզի չ՚ելլէ վեր իր կօշիկէն։  Մնացեալներուն պարունակութիւնը ասկէ լուրջ չէ։