Հայապատում

ԴՐՈՒԱԳ Բ. ՆԱԽԱՊԱՏՄԻՉՔ ՅԱՌԱՋ՝ ՔԱՆ
1. Յունարենի ճաշակ ի Հայս. Տիգրան Ա. — 2. (Ա) Արտաւազդ Ա. - (Բ) Մետրոդոր. - Տիւրան. — Լուկիանոս. Անտիոքիանոս. - Պորփիւր. - Թէոփանէս. - Ապողոդոր Արտիմեդացի. - 3. (Գ) Մար Իբաս. — 4. Լաբուբնա. — 5. Մեհենական Պատմիչք. Ողիւմպ. - 6. (Դ) Վիպասանք Հայոց։- (Ե) Վրոյր 

1. Ակնարկեցինք Պատմութեան վրայք խօսած ատեն՝ թէ անհաւատալի է որ յառաջ քան զհայերէն դպրութիւն մեր, եւ յառաջ իսկ քան զքրիստոնեական լուսաւորութիւն՝ Հայ մի որ եւ է կերպով կամ՝ լեզուով ըլլայ ազգային յիշատակ - մի նշանակած եւ աւանդած.. չըլլայ, բայց այդ մթութեան մէջ թաղուած ըլլալով՝ քիչ մ՚աւելի լուսով նշմարուածը պէտք է խնդրենք եւ այս այն ատեն՝ երբ աւելի կիրթ տէրութիւն մը ունեցան Հայք, եւ Յունաց լեզուն ընդունելի եղաւ յարքունիս, գրեթէ ի սկզբանէ թագաւորութեան Արշաւ կունեաց, իբր դար ու կէս նախ քան զթուական Փրկչին, թողլով անկէ առի դարու կէսն այլ` սկսեալ ի մեծ էն Աղեքսանդրէ, որոյ երկրակալութենէն աւելի հզօր եւ պիտանի եղաւ յունական նուրբ լեզուն ընդունելի եւ ընտանի ընելն ասիական թանձր ազգաց [1]. յորոց` ինչպես հիմայ՝ այն եւ աւելի հին դարերում Հայք ամենէն աւելի ընդունակք էին այս բանիս, որպէս եւ աւելի մերձաւորք Յունաց: ինչպէս Աղեքսանդր զէնքով տարածեց յոյն լեզուն. յարեւելեայս, մեր ազգի ամենէն մեծ կամ միակ աշխարհակալն այլ Տիգրան Ա թոռնորդի Վաղարշակայ՝ զնոյն իր արքունեաց եւ ընդարձակեալ տէրութեանը մէջ, եւ կերպով մի իր անհամար արծաթի եւ պղնձի անուանակիր դրամօքն. (յորոց հարիւրաւորք գտուին եւ մեր օրերումս) տարածեց եւ, զյունականութիւնն, մինչեւ իրենք զիրենք յունասէր անուանողաց մէկն համարուիլ։

Սա եւ առաջին յիշուի ի խնդրողս մեր ազգային պատմութեան՝ յետ իր նախահաւուն Վաղարշակայ. զի գրելով առ անուանի թագուհին Եգիպտոսի Կղէոպատրա, ուզեց եւ օրինակել ու բերել տուաւ Աղեքսանդրիոյ մեծ գրատունէն՝ իրեն հարկաւոր համարած պատմիչը կամ պատմութիւնը։ Զայս յիշատակ ի նախնեաց աւանդեալ գտեր եւ ծանուցանէ մեզ Թովմ. Արծրունի ի սկիզբն Ժ դարում։ Կըրնայ ըսուիլ որ Տիգրան իրմէ եւ իր ամեն հպատակներէն աւելի յունասէր յունագէտ եւ յունագիր  ըրաւ իր յատուկ ժառանգն եւ որդին յաջորդ ԱՐՏԱՒԱԶԴ Ա., որ վկայուի ի Պլուտարքոսէ եւ յայլմէ՝ թէ, ոչ միայն իր փեսային Որովդի (Հրահատայ) Պարթեւաց թագաւորի հետ յունարէն թատրեր գութիւն` լսելով զուարճանար, այլ եւ ինքն իսկ գրեր էր յունարէն Ողբերգութիւնս, Ճառս եւ Պատմութիւնս. զորս անշուշտ տեսած է յիշողն Պլուտարքոս, եւ իրմէ դար մի յետոյ Ապպիանոս՝ իր Պարթեւական Պատմութեան (ԻԱ) գրոց մէջ Ո ր չափ պանծալի Շիշատակ մեզ, այնքան եւ կսկծալի այդ գրածներէն պատառիկ մ այլ չունենալն, այլ որքան աւելի կսկծալի այնպիսի յունասէր յունագիր եւ մեր Առաջին ազգային Պատմչին՝ իր գրչին եւ բաղդին անարժան՝ ողբերգելի վախճանն, գոչ ըլլալով մի քան զմի անառակ ոմանեաց, կղէոպատրեայ եւ կոպտատարազ Անտոնիոսի եռապետի։ Արդեօք իր բանտարգել գերութեան մէջ Արտաւազդ ինքզինքն այլ չէ` ողբերգած։. 

2. Տիգրանայ եւ որդւոյն յիշատակն՝ գրեթէ ան ներելի կ՚ընեն քիչ մ՚այլ խոտորելով մեր բուն ճամբէն՝ չյիշել. քանի մի մերձաւոր եւ նշանաւոր անձինք, որոց գլուխ՝ իր քեռայրն կամ դստրայրն՝ Միհրդատ Մեծն, որոյ անշուշտ իր բազմաթիւ խօսած լեզուաց մէջ առաջիններէն էր եւ հայերէնն, եւ գրած Բուսաբանութեան մէջ (զոր յիշէ Եպիփան (Յղ. Հերձուածոց, Ա: գ), Հայաստանի գունակ գունակ բոյրք եւ ծաղկունք այլ նկարագրուած էին։ Ասոր մէկ մեծ պաշտօնեայն քաջածանօթ մեր երկրին՝ այլեւայլ պատմութեանց գրիչ էր, Մետրոդոր, (Միհրատուր?) Սկեպսիկեան կոչուած՝ իր հայրենեաց անուամբ, (Սեպսիս քաղաք Միւսիոյ ի Փոքր Ասիա)՝ շատ բանի հմտութիւն ունէր սեւ եւ կարգէ դուրս զօրաւոր յիշողութիւն. բաղդի յաջողութեան հետամուտ, գուցէ եւ հեռանալ ուզելով Հռովմայեցւոց տիրած կողմերէն, (որոց այնքան ատեցող էր մինչեւ Հռոմատեաց կոչեցաւ, Misorome), եկաւ յարքունիս Միհրդատայ  եւ պատուեցաւ, ինչպէս յետոյ եւ ի Տիգրանալ՝ առ սա իբր դեսպան եկած ատեն. թուի թէ չլացեալ մեր թագաւորին փառքով կամ զարմացեալ` գրեր է անոր գործոց Պատմութիւնը, թերեւս եւ Նախնեացն եւ աշխարհին. վասն զի Ստրաբոն իր մեծահռչակ Աշխարհագրութեան մէջ (ԺԳ - 609) վկայութիւն կ՚առնու։ Ուրիշ հեղինակ այլ իրմէ Հնագոյն (Բ դար Քրիստոսէ առաջ ) Ապողոնիոսի Հերոդիանոսի գրուած մի մեկնաբանելով՝ յիշէ Մետրոդորոսի ՏԻԳՐԱՆԱԿԱՆ Գրոց Ա մասն [2] ուր զԹերմոդոն գետ Պոնտոսի՝ Երասխ անուանէ։ Կիկերոն գրեթէ ժամանակակից Մետրոդորի, Պլուտարքոս, Պլինիոս եւ Սենեկա շատ հեղ յիշած են զնա եւ քանի մի կտոր բան պահած են իր գրածներէն, զորս՝ այդպիսեաց հավաքողն Միւլէր հրատարակած է (Գ. 203–5)։ Մետրոդոր ի դարձին ի Տիգրանայ առ Միհրդատ՝ ի ճանապարհին մեռած է, ըստ ոմանց մի կամ՝ միւս թագաւորին կամօք թունաւորեալ, ըստ այլոց՝ բնական հիւանդութեամբ։ Մեզի ցաւալին է կորուստ Տիգրանականացն, ուր հաւանօրէն շատ տարբեր գոյնով նկարագրուած էր աշխարհակալն Հայոց՝ քան ինչ որ Հռոմայեցւոց սլաքանման խոցոտիչ գրչով։ Ինչպէս այլ ըլլայ՝ իր ժամանակակից եւ ծանօթ Արտաւազդէն առաջ կամ ետեւ երկրորդ նախապատմիչ Հայոց կրնամք համարիլ զսա. եւ ասոր հետեւող համարիլ գոնէ զոմանս ի գրողաց զՄիհրդատայ, զորս երկարօրէն յիշէ ասոր նոր պատմիչն Ռայնախ (Reinach) (եր։ 417–55), սակաւ ինչ եւ Միլլէր։ — Ամասիոյ նշանաւոր քարաբերդին ստորոտը պակասաւոր յունարէն արձանագրութեան մի մէջ կարդացուին Փառնակ եւ Մետրոդոր անուանք [3]. բայց գուցէ ուրիշ մ'ըլլայ յետինդ եւ ոչ Տիգրանական գրողն։ 

Մետրոդորի ժամանակակից եւ անկէ աւելի մեր ձաւորք Հայոց եւ Պոնտացւոց՝ քանի մի պատմիչք այլ կան, մոն Հայրենակից Միհրդատայ. Ամիսոսէ (Սինօպալ), եւ գրեթէ հայանուն, Տարան կամ Տիւրանիոն, Topavtoy, բնիկ անուամբ Թեոֆրաստ, զի առջինն իր ուսումնակցաց վրայ բռնաւորաբար խրոխտալուն համար կոչուած կ՚ըսուի, Լուկուլլոս գերի տարաւ զսա ի Հռովմ, ուր մեծարեցաւ ի Կիկերոնէ եւ յայլոց, ուսուցիչ եղաւ եւ գրապետ, բիւրաւոր գրքեր աւելցընելով Սիլլայի ժողովածին վրայ. քաջ քերական էր եւ աշխարհագէտ, եւ իրմէ շատ աւելի հռչակեալ Ստրաբոնի վարպետ։ – Իրեն հայրենակից է եւ Իպսիկրատ կամ Հիւպսիկրատ՝ պատմիչ գործոց Միհրդատայ, անշուշտ մասամբ եւ Տիգրանայ: գրուածքն կորած են. թողած յիշատակներէն մէկն ալ իր երկար ապրիլն է, (93 տարի) զոր յիշէ Լուկիանոս, որ նոյնպէս եւ զՏիգրան յիշէ ընդ երկարակեացս։ Այս իբր պատահմամբ յիշուած հեղինակ՝ Հայոց սահմանակից Շամբատ կամ՝ Սամուսատ քաղաքէն էր, յունագիր բայց ոչ յոյն, այլ Հայ կամ՝ ասորին, Բ դարու Քրիստոսի. շատ բան գրած է, քննադատօրէն այլ եւ երգիծաբանութեամբ. գիրք մ՚այլ պատմագրութեան կերպի վրայով, ուր իր սրախօսութեամբ ի մէջ բերէ եւ զՀայս. երբ յԱքայիա էի, եւ ըսէ, հանդիպեցայ պատմըչի մի՝ որ Պարթեւաց եւ Հռովմայեցւոց վրայք գրելով բանէ բան ցատքըտէր, առանց առջի ըսած ին յարմարելու, եւ յի չէր թէ ինչպէս ի Հայաստան մարտասանութիւն կ՚ըլլայ - մեկնիչք համարին թէ ըսել կ'ուզէ՝ որ Հայ ճարտասան մի օգնութիւն խնդրած ըլլայ ի Հռովմայեցւոց: Դարձեալ կ'ըսէ, թէ մէկն այլ Պարսից եւ Հռովմայեցւոց պատմութիւնը գրելով՝ յիշէ զՈսրոյե կամ՝ զոքսիլայե թագաւոր՝ որ հալածեց զՍեւերոս կայսր, անունն լսեցնէ զխոսրով։ Ու քիչ եւ այլ որ ի կորնթոսէ դուրս ելած չէր՝ աչօքս տեսեր եմ կ՚ըսէր զԱսորիս եւ զՀայս, եւ Պարթեւաց վիշապանչան գունդերը։ Անտիոքիանոս անուամբ մէկն այլ 50 տող լանով պատմէր Հռովմայեցւոց ըրածն ի Հայս, ի Մարս եւ ի Միջագետս։ Որչափ այլ կեղծ ըլլան այս բաներս, ժամանակին Հայոց հռչակն եւ ծանօթութիւնը եւ իմացընեն։ Ի Հայս գործողաց մէկն՝ էր մեր Արտաւազդը խաբէութեամբ բռնող յիշեալ ձառադէմ՝ եռապետն Անտոնիոս, որոյ բարեկամին Ատելփիոս գրած է անոր ըրածն ի Պարթեւս, համարիմ՝ թէ եւ ի Հայս (Ստրաբոն, ԺԱ. 523)։ Այս քանի մի հեղինակաց. յիշատակք յիշեցընեն մեր խորենացւոյ ըսածը (Բ - կթ) այն ժամանակի Պարթեւաց համար. «Բազումք են ժամանակիս այսորիկ պատմողք ի Պարսից եւ Ասորւոց այլ եւ ի Յունաց, զոր պատմէ Պաղեփանոս» եւ Պորփիւր եւ Փիլեմոն»։ Յետինս անծանօթ աշխարհագիր մ՚է. Պորփիւր ի կէս Գ դարու հռչակաւոր փիլիսոփայ՝ հակառակող քրիստոնէից Ս։ Հերոնիմոս ի Մեկնութեան Դանիէլի մարգարէութեան յիշէ, որ սա (Պորփիւր) յիշած է Հայոց Արտաշիաս թագաւորի յաղթութիւնն ի վերայ Անտիգոնոս թագաւորի Ասորւոց։ իսկ Պալեփատոս անուամբ քանի մի անձինք յիշուին, բայց գործերնին անծանօթ [4], — Ասոնցմէ հին է Թեոփանես Միլետացի՝ որ Պոմպէոսի հետ գնաց յԱղուանս եւ ի Հայս, եւ սա՝ մեր երկրիս մէջ գոյացած սառնորակ որդնուկը յիշէ. նոյնն նշանակած էր եւ Հայաստանի տարածութեան չափը, երկայնքն (հիւսիս–Հարաւ) 100 սցենոս, լայնքն եւ արեւմտ. —ելք) 200. սքենոսն 10 բնամղոն (kilom. ) հաշուի։ 

Ասոնցմէ առաջ ետեւ են զատ յայլոց՝ Պոսիդոնիոս  բազմահմուտ աշխարհագիր եւ պատմիչ. Դելլիոս, Q. Dellius, զօրավար մի Անտոնիոսի, որ անոր բարեկամ Ատելփոսին նման գրեր է Պարթեւաց պատերազմի պատմութիւնը։ - Իսիդոր Խասաքս (Is։ ՏԱՆԸ 200 2219s) աշխարհագիր պատմաբան ի կէս Ա դարու։ — Ապողոդոր Արտեմիդացի (Ap cel։ CCTVes, ) ժամանակն անստոյգ, սա եւս գրած է չորս գիրք Պարթեւաց պատմութեան, առանձինն եւ Պոնտոսի պատմութիւն։ Հետաքրքրական է ասոր Հայրենիքն, զոր գիտնականք փնտռեն յԱսորեստուն, եւ Բաբելոն, ի Միջագետս, բայց ողջամիտք հաւանին թէ ըլլայ Արտամետեւ Հայոց ի Ռըշտունիս [5] ։ 

3. Ամեն Հայոց պատմութիւն քննողաց եւ ուսողաց՝ ծանօթ է անոր աղբիւրն, աւելի կամ պակաս ստոյգ, անուանեալն (Գ) Մար-Աբաս կամ՝ Իբաս. եւ մականուանեալ Կատինա, զոր նախ յիշէ մեր բնիկ պատմահայրն Խորենացի եւ անկէ քաղելով պատմէ Հայկազանց պատմութիւնն եւ Արշակունեաց առաջին թագաւորաց, որոց ժամանակակից համարուի նա (Խորեն, Ը. թ). «Աստանօր սպառին բանք Ծերունւոյն Մար Աբաս Կատինայ»։ իրմէ ետեւ այն ամեն պատմիչք մեր որ իրենց նախորդ պատմիչները յիշեն՝ զՄար Աբաս կարգեն առաջին կամ առջիններէն մէկն։ — Մար Աբաս Պատմչի կամ իր պատմութեան Հնութիւնն եւ վաղարշակայ կամօք գրելն, Նինուէի մէջ հրամանաւ Աղեքսանդրի քաղդէարէն լեզուէ ի յոյն թարգմանուած գրքէ մի հանելով եւ ասորերէն եւ յունարէն գրելով բերել տալն առ Վաղարշակ (որպէս պատմէ Խորեն. ), շատ քննութեան եւ ստուգութեան կարօտին, որ մեր նպատակէն դուրս է: Հաւանականն է Վաղարշակի ուզելն իմանալ Հայոց ազգին ծագումն եւ անցեալն եւ պատմագրել տալն, քան թէ իր ատեն Մար Աբասի մի գտուած եւ գրած ըլլայն. աւելի ստոյգ է ասորի Մար Աբասի մի գրած ըլլալը՝ որ եւ է ոճով եւ չափով՝ Հայոց պատմութիւն մի, բայց ոչ վաղարշակայ ատեն: Ասորիք իրենց եպիսկոպոսաց կ՚ընծայեն Մայր կոչումը, որպէս մենք Տեր։ Աբաս կամ՝ Իբաս անունն այլ սովորական է առ Ասորիս, որով չորոշուիր անձն եւ ժամանակն, որոշողն պիտի ըլլայ մականունն Կատինա. զոր իբրեւ ի կարգս հին պատմչաց փնտռել առ օտարս՝ անյուսալի էր, սակայն ինձ շատ հաւանական երեւի՝ որ դա է յիշուածն ի բազմահմուտ եւ պատկառելի ասորագէտ եւ սրբազան գրչէ, գրեթէ դար մի յառաջ քան զՄ. Խորենացի, (համարելով զսա ի Ե դարու), այն է հռչակաւորն Ս. Հերոնիմոս։ Սա ի Մեկնութեան Մարգարէութեանն Եզեկիելի՝ ասոր տեսած Աստուծոյ կառաց եւ իսրայելացւոց բանակին վրայ գրելով՝ վկայ բերէ՝ առանց անուան, բայց մականուամբն (որ աւելի կարեւոր է), զԿատինա, Legi et cuiusdam Catinae, quem Syrii Acutum et ingeniosum vocaոt. եւ ոչ միայն լաւ է՝ իմացընէ այն կոչման նշանակութիւնը, այլ եւ մեր խորենացւոյ եւ այլոց նոյնպէս ըսելը՝ ինչպէս Խորեն. «Այր Ուշիմ, եւ Վարդ քաղդէացի եւ յոյն գրով». զայս բան Յով. կաթողիկոս փոխադարձընէ, «Ուշիմ եւ վարժ էր մտօք, քաղդէարէն եւ յունարէն դպրութեամբ»։

Յետ խորենացւոյ՝ կարծեմ՝ առաջին յիշող Մար Աբասն է մեր Է դարու Սեբիոս պատմչի գրոց սկիզբն գրուած՝ իրմէ հնագոյն պատմիչի մի հատակտորն. սա՝ զՄար Իբաս փիլիսոփայ կոչէ եւ մականուամբ Մծորնացի, Մծբնացի կարծուած. այդ կոչումն այլ համեմատ է Ուշիմ կոչման։ Աu հեղինակին աւանդածէն կարծուէր՝ թէ Սանատրուկ թագաւոր Արշակունի՝ ի Մծբին ապարանք մի ունեցեր է սիւնազարդ տաճարաւ, որոյ ճակտին կամ սեան մի վրայ յետոյ գրեր կամ փորագրեր է «Ագաթանգեղոս՝ Հրամանաւ Քաջին Տրդատայ, առեալ ի դիւանի արքունի, զամս առաջին թագաւորացն Հայոց»: Այս շատ հետաքննական յիշատակը թերեւս քիչ մի լուսաւորէ, թէ ոչ աւելի մթընցընէ, իբր հազար տարի վերջ հետեւող մի Ագաթանգեղոսի, ճարպիկ վիպասանն Սիմեոն Ապարանեցի, իր Մամիկոնէից եւ Պակլառունեաց Վիպասանութեան մէջ - ի սկըզբան իբրեւ իրեն աղբիւր յիշելով զՓարպեցին Ղազար կ՚ըսէ, թէ սա,

«ի Մար–Աբայ մատեանս մըտեալ,
ԶՄծրունացւոյնըն վերծանեալ,
Եւ զվաղընջուցըն թարգմանեալ
Հելլեն գըրով նուրբըս (քան սուրբս) գըտեալ
ՅԱգաթանգեղոսէ դրոշմեալ
ի վերնագրէն զայս իմացեալ։
Արանց հընգից թագաւորեալ՝
Հայոց եւ Պարթեւաց տիրեալ։
Այլ եւ զԲելայ բուռըն հարեալ,
Եւ գեղեցիկ ոճով պատմեալ»:

Այդ Հինգ արքն ըստ այս հեղինակիս՝ թագաւորած են ի միջոց ժամանակի թագաւորութեան Սենեքերիմայ Ասորեստանւոյ եւ Նաբուգոդոնոսորի, եւ են Զարեհ, Արմոգ, Սարhանգ, Շաւարշ, Փառնաւազ - զորս Սիմէոն այլ պարծանօք կոչէ։ «Այս Հինգերեկինըս խրոխտացեալ, - Ըզպատերազմ՝ ազանց վանեալ»։ Այս տեղ զմեզ հետաքրքրողն պատմութիւնն չէ՝ այլ պատմիչն, որ ըստ բանից աւանդողացն Ղազարայ եւ Սիմէոնի վկայուի Մար Աբաս: Սակայն այս խնդրոյս մէջ քանի մի տեսակ շփոթութիւն, եւ սխալ կարծիք կան՝ թէ անձանց թէ տեղեաց վրայ, զոր միայն Համառօտ նշանակեմ։ Ա. – Մ. Խորեն. Մար Աբասայ Հայրենիք չի յիշեր։ իսկ երկրորդ պատմիչն յորմէ կ՚առնու եւ Ապարանցին՝ Մծուրնեցի կոչէ. Բ. – Խորենացի եւ ըսէ, թէ Մար Աբաս իր գտած եւ թարգմանած Պատմութիւնը բերաւ առ Վաղարշակ ի Մծբին՝ որ էր իր տէրութեան մայրաքաղաքն. միւսն չի յիշեր այս բերումը եւ բերուած տեղը. եւ թուին շփոթել զՄծբին եւ զՀայրենիս Մար Աբասայ: Գ. – Թուի թէ եւ Խորենացի այլ շփոթէ տեղուանքը Սանատրկոյ պատմութեան մէջ։ որոյ Համար կ՚ըսէ (Բ: 3գ), թէ Մծբին արուած ըլ լալով գետնաշարժ է, «Վերստին շինեաց պայծառագոյն եւ պարսպեաց կրկին պարսպով եւ պատուարաւ, եւ զինքն անդրի ի միջի հաստատեաց». անդրի՝ եւ ոչ սիւն յիշէ, ոչ ապարանք, թէ եւ կըրնար շինուած ըլլալ, սակայն շատ տարակուսական է Սա նատրկոյ տիրելն այդ քաղքին, որ իբր Ասորւոց եւ Միջագետաց մասն՝ Հռովմայեցւոց իշխանութեան տակ էր. եւ Սանատրիկոյ բուն աթոռն էր ի վերին Հայս, Արմաւիր Հին մայրաքաղաք Հայոց, զոր թողլով իր բռնակալ յաջորդն՝ Երուանդ, իր անուամբ նոր քաղաք չինեց։ Դ. — Ո՞ւր է ուրեմն այն քաղաքն կամ տեղն՝ ուր Ագաթանգեղոսի արձանագրութիւնն գտնուեցաւ։ Մար Աբայ տրուած վայրենական կոչումն՝ Մծուրնեցի յայտնէ զայս, նա եւ պատմութիւնն եւս վկայէ այս տեղ ըլլալը Սանատրիկոյ ապարանքն, զոր չէ Խորենացիէն զատ Հին պատմիչն եւս, յիշէ «յապարանսն Սանատրուկ» արքայի, հանդէպ դրան արքունի տաճարին, » ծածկեալ յաւերակի արքունի կայենիցն»։ Արդ, քան զԽորենացի հնագոյն պատմիչ մի յիշէ զսեղին եւ զանունն հանդերձ Սանատրիկոյ արքանեօք, այլ ոչ ի Միջագետս կամ՝ Ասորիս՝ այլ ի բուն ի Մեծ Հայս եւ ի կենդրոնական տեղի մի ընդ մէջ Տարօն եւ Ծոփք գաւառաց: Յիշողն է Բուզանդ (Դ ժգ). յիշուածն է մեծին Ներսիսի եւ Բ Արշակի ժամանակ, երրորդ քառորդի Դ դարու: «Գնայր մարդպետն Հայր ի սուրբ տեղեացն (Աշտիշատ) եւ էջ յափն գետոյն հոսանացն Եփրատու, առ Հովիան թանձրախուռն անտառին, ի գետախառնունսն երկուց գետոյն, ի թաւուտ խարիցն մամխեացն, որ ի տեղւոջն ի Հնոցն (նախնեաց) իմն շինած քաղաք, զոր շինեալ Սանատրուկ արքայի, որում անուն տեղւոյն Մծուրք կոչի». ուր Շաւասպ Արծրունի նետահար սպանեց զմարդպետը։ 

Այսքան խառն եւ անկատար յիշատակներէ մեզի երեւցած հետեւանքն է: ա, Վաղարշակայ հրամանաւ գտուած եւ թարգմանուած է Հայոց պատմութիւն մի յոյն եւ ասորի լեզուօք, որ եւ է անձին ձեռօք. Մ, Հրամանաւ Տրդատայ Ագաթանգեղ արձանագրութիւն մի գրէ կամ՝ գտնէ ի Մծուրս,  Սանատրըկոյ Դաստակերտի աւերակաց մէջ, զի հաւանական չերեւար Տրդատայ այն տեղ բնակիլն. գ, երեւի ոչ երկայնաբան պատմութիւն ցուցընել, այլ «զամն առաջին թագաւորացն Հայոց». իբր ժամանակագրութիւն. յաջորդութեան թագաւորաց, զորս Սիմ. Ապարանցին Համարի՝ Հինգ Հզօր եւ յաղթող Հայկազն թագաւորս, որոց վերջինին ա տեն, Նաբուգոդոնոսոր ՝

«Զասքանազեան գունդըն կոչեալ, 
Զթագն ի գլխոց նոցա առեալ:
Փառնաւազայ այս պատահեալ։
Ի Բաբելոն վախճան առեալ»։

Ե. - Մար Աբաս ոմն ի կէս Դ դարու, թուի եւ պիսկոպոս Մծբնացի, թէ Վաղարշակայ հրամանաւ թէ Տրդատայ հրամանաւ, եւ թէ ուրիշ գրուածներէ եւ Հայոց հին աւանդութիւններէ հաւաքելով՝ գրեր է Պատմութիւն մի Հայոց, հիմն Խորենացւոյ պատմութեան առաջին մասին եւ ամենայն Հայկական ծախ նօթ էին պատմութեանց։ — Յով. կաթողիկոս լաւ գրող իր ժամանակի պատմութեան, եւ հետեւող կամ կրկնող տներուն պատմածին՝ չգիտեմ՝ ուստի ասած՝ կերպով մ՚այս հին Հայոց պատմութեան ակնարկէ, գրելով յետ յիշել զԵրուանդ Հայկազն Հայր, Տիգրանայ՝ բարեկամին Կիւրոսի. «Այսքան անուանք եւ զրոյցք (Հայկազանց) թէ հարցեալ լինի՝ յորմէ գոլ, գիտասցէ, զի Քաղդէացւոց մատեանքն մեզ ընձեռեցին, որ կան ի Նինուէ եւ,  Եդեսիա, առ Տիբերիւ գրեալ»։ Միթէ խորենացւոյ (Բ - ի) ըսած էն հետեւցընէ, որ յետ յիշելոյ Տիբերի յաջորդելը զուգոստոս, անմիջապէս յիշէ Աբգարու չլինելը զԵդեսիա եւ Տօն փոխելը «զմատեանս մեհենիցն վարժարանին եւ միանգամայն զդիւանս թագաւորացն»։ Ուրիշ յարմար զուգադիպութիւն Եդեսիոյ եւ Հին մատենից ու դիւանաց չկայ առ խորենացւոյ՝ որ ստէպ յիշէ զԵդեսիա, այլ ոչ զՏիբեր, բայց միայն Քրիստոսի համար Աբգարու իրեն հետ թղթակցութեան առթիւ։

Մեր վերոյգրեալ բանից մէջ հարկ եղաւ յիշել զՍեբիոս, որ է եպիսկոպոս մի Բագրատունեաց տոհմին Է դարու կիսում, որ իր ժամանակի քանի մի դէպք պատմէ ընտիր շարագրութեամբ, գլխաւորապէս Հերակլ կայսեր յաղթող արշաւանքն ի Պարսս, որոյ համար եւ գրածն Պատմութիւն Հերակլի կամ ի Հերակլ կոչուի. հայ: իր ժամանակին գործերէն առաջ գրուած է վերոյիշեալ Հայկազանց եւ անոնց նախահօր Հայկայ յիշատակն, խորենացւոյն նման եւ աննման, եւ յայտնապէս ուրիշ աղբիւրէ հանած կամ ի նոյն ինքն Մար Աբասայ - բանասիրաց վէճ եղաւ ի նորումս, ո՞վ է այդ բանից գրող կամ՝ հաւաքողն: Հաւանելի է ողջախոհից, թէ հնագոյն քան զՍեբիոս մէկն ըլլայ. եւ ահա մեր յիշած Ապարանեցի վիպասանդ ցուցուց մեզ Ղազար Փարպեցին է նա՝ որ «ի Մար-Աբայ  «մատեանս մըտեալ-ԶՄծրունացւոյնըն վերծանեալ»։ Մեր միջին գրող պատմչաց մէջ ամենէն հետախոյզն Թովմաս Արծրունին՝ ունի Հին պատմական յիշատակներ նա եւ Հայկազանց ժամանակի, որ յայտնապէս ի Մար Աբասայ բղխած են, ըլլայ ի ձեռն Ղազարայ՝ բայց ուրիշ աւելի պակաս անծանօթ պատմէ մի փոխանցեալ։ Ասոնց: Մար Աբասայ առած մէկ նոր յիշատակ մ՚այլ նշանակած է Արծրունին, որ է Եզր մարգարէի կամ քահանայի եւ Սաղաթիէլի՝ այլազգեաց հետ ըրած պատերազմն եւ իրենց մահը. զոր ընդօրինակող մի՝ փոխանակ գրոց լուսանցքին մէջ նշանակելու, Թովմայի պատմագրութեան կարգին մէջ անցուցեր է, ասա. գրողքն այլ, ընդ որս եւ Պատկանեան Քերովբէ բանասէրն, խառնակ տպագրեր են. «Ձգին մինչ Արզն Աղձնեաց. եւ անդ մարգարէն Եզր [6] եւ թագաւորն։ Սաղաթէլ վախճանեալ թաղի, եւ Մարբակատինա, ի բլրակի մի տեղւոջ»։ կ. Պօլսի տպագրութիւնն (1852) անունն այլ սխալ գրէ, «Թաղի - Մարբակա Նինա ի բլրակի» եւ այլն։

Այս հնաքրքիր պատմիչս Թովմաս՝ տայ կարծել, թէ ոչ միայն Մովս. Խորենացւոյ՝ այլ եւ իր ընկերաց ծանօթ ըլլալ Վաղարշակեան Մար Աբաս մի, այսինքն Աղեքսանդրի ատեն կամ՝ յետոյ գրուած պատմութիւն մի Հայոց. յորում՝ Արծրունեաց տոհմին վրայօք այլ տեղեկութիւնք կային. զոր, մեր Տիգրան աշխարհակալն Ալեքսանդրիոյ մեծ գրատունէն ընդօրինակել տալով բերել տուեր է, ինչ պէս յիշեցինք առաջ. եւ կարեւոր է այս յիշատակս Թովմայի, իր Ա: գրոց կամ՝ դպրութեան վեցերորդ յօդուածին, «Կղէոպատրա բացեալ զտուն դիւանապահ մատենիցն, եւ գտեալ զսերունդս Սենեքերիմայ եւ զգործս նոցա զմիոյ միոյ ուրուք յականէ յանուանէ զառն իւրաքանչիւր զանուն եւ զքաջութիւն իւր, նոյնպէս եւ զայլն ամենայն ըստ տոհմից տեղեաց, եւ զվատացն եւ զաննշանիցն նշանաւորեալ՝ ըստ վատութեանցն եւ զգործս նոցա. (եւ) ետ տանել զդիւանն մագաղաթեայ յունարէն գրով հանդերձ պատարագօք, Տիգրանայ թագաւորի Հայոց… զոր Ընթերցասէրն Պտղոմէոս (թագաւորն) գրեալ եւ յարդարեալ ստուգաբանութեամբ՝ դնեն զգուշութեամբ ի դիւանատունս գանձուց, մինչեւ ի Կղէոպատրա… իսկ առ մեզ հասին զրոյցքս այս ըստ մնացորդաց պատմագրացս առաջնոց, ի Մամբրե Վերծանողէ եւ ի նորուն եղբօրէ Մովսես կոչեցելոյ, եւ միւսումն Թեոդորոս Քերդող, որք լեալ էին յաշակերտութենէն Ղեւոնդ քահանայի` որ ի Պարսսն մարտիրոսացաւ»։ Ուրիշ տեղ այլ գրէ Թովմաս (Ա. ժ). «Մակեդոնացին Ալեքսանդր ոչ սակաւ դրուատեօք արձանագրէ ի մատեանս դիւանապահ աւանդութիւնս՝ զսորայս» (Արծրունեաց տոհմի) մեծափառ գլխաւորութիւնս»։ 

Թովմ. Արծ. Աժդահակայ եւ Տիգրանայ պատերազմին եւ Շամիրամոր պատմութեանց մէջ այլ այնպիսի պարագաներ պիչէ որ չեն գտուիր ի խորենացի. այլ ըստ իրեն ըսածին՝ առ «Առաջին պատմագիրսն» - կամ «Մնացորդք Յիշատակարանաց» Ի յառաջնոցն եւ ի հին պատմագրաց»). կամ՝ «Հնախօս շարագրական մատեանք», եւ այլն։

Չեմք տարակուսիր որ Թովմաս ստոյգ գրած է իր գտած ըեւ է սա մեզի անծ անօթ Հատուկտիր պատմութիւն ինչ կամ քաղուածք պատմական արդ յիշեալ երեք թարգմանչաց. որոց աղբիւրն եղած է Մնացորդը պատմութեան կամ՝ Պատմագրաց առաջնոց. սրոնց աղբիւրն այլ է այդ շատ անգամ յիշել հրամանաւ Աղեքսանդրի գրուած մատեանն՝ արեւելեան ազգաց վրայ տեղեկութիւն ընդ որս եւ Հայոց վրայ՝ մասն եւ բաւական մանրամասն. եւ այս է ըստ իս՝ Մ. Խորենացւոյ ըսած վաղարշակայ հրամանաւ թարգմանուածն, եւ Ս. Հերոնիմոսի յիշածն (Մար Աբաս) Կատինայէ կամ որ եւ է անձէ համառօտեալ կամ հաւաքեալ, զոր գտած են այդ երեք թարգմանիչք մեր, եւ ըստ իրենց պիտոյից անկէ քաղած կամ իրենցմէ առաջ մէկու մի կամ ոմանց հաւաքածէն առած, որ եւ հաւաքօրէն անուանի Մնացորդքն պատմագրաց առաջնոց. յորս հաւանօրէն դոքա խառնած էին Հայոց ազգային եւ վիպասանական աւանդութիւններ եւս։ Երկու բանն այլ ստոյգ կ՚երեւի. այսինքն, այդ թարգմանիչներէն առաջ Հայոց պատմիչ եւ պատմութիւն ըլլալն։ Արժան է յիշել եւ Բուզանդայ ի սկզբան մեզի հասած Պատմութեան (Գ. ա) ըսածն, թէ ի սկզբանէ քրիստոնէութեան Հայոց մինչեւ ի վախճան մեծին Տրդատայ եղածքն ի Հայս՝ «Այն ամենայն ի ձեռն եւ այլոց գրեցան», անկէ վերջ մինչեւ իր ժամանակն հանդիպածներն՝ զոր միջին (ժամանակի ) Պատմութիւն կ՚անուանէ, «Այն եւս ի ձեռն այլոց գրել գրեցաւ», կ՚ըսէ. բայց ինքն այլ կ՚ուզէ համառօտիւ, իջել զայն, որպէս զի չըլլայ թէ իր պատմելիքին մէջ «ընդհատ երեւեսցի սան մի, զոր օրինակ աղիւս մի կարգած ի մէջ որմոյն շինուածոյ»։ Արդեօք այդ այլոց պատմածքն եւ աւելի հնագոյնի յունարէն Հայոց պատմութիւնն չէ՞ Պրոկոպիոսի իջած (Շին. Գ. ա) ամենահին պատմութիւնն, եւ անկէ զատ թերեւս (Պատմութիւնն Հայոց ուր Պարթեւաց Արշակ թագաւորին իր եղբայրը Հայոց թագաւոր դնելը յիշուէր, բայց ոչ Խորենացւոյ պատմած Մեծ Արշակն եւ վաղարշակ, այլ յաջորդաց մէկն: Եթէ ինչուան Դ դար Քրիստոսի քաղդէացի Բերոսոսի յունարէն Հին պատմութիւնքը կարդային Եւսեբիոս եւ այլք, ի՞նչ զարմանք թէ Բերոսոսէն դար մի վերջ գրուածն այլ՝ Եւսեբիոսէ դար մի վերջ քննասէրք մեր կարդային. եւս առաւել եթէ Բերոսոսէն դար ուկէս առաջ գրող Կտեսիասին պատմութիւնն՝  իրմէ 1300 տարի վերջը՝ Փոտ, Քրիստոսի Թ դարու վերջերը կարդար եւ համառօտէր, տարակոյս չի մնար մեր ըսածին եւ յուսացածին։

Ուրեմն, աներկբայ համարելով Մար Աբաս կատինայ անուամբ գրուած են Հայոց Պատմութեան գոյութիւնն, եւ իր ծանօթութիւնն մեր Ե դարու հեղինակաց, յուսալի չէ՞ որ՝ եթէ ոչ հայերէն՝ գոնէ ասորերէն գրուած գտուի։ Այս յոյսն գրեթէ ստոյգ համարուեցաւ երբ կէս դար առաջ համբաւ մ՚ելաւ թէ ի Միջագետս Ասորւոց ՛ի Մէրտին վանքի մի մէջ այդ անուամբ մարդոյ գրած պատմութիւն գտուի հին ասորի ձեռագրի մէջ. եւ պատուաւոր եւ ունեւոր ազգային մի (Յ. Տատ. ) հետամուտ եղաւ, ոչ միայն թուղթ այլ եւ անձ խաւրելով հօն առ կաթողիկոսն Ասորւոց. յորմէ տեղեկացաւ, որ այդ հնագիր մատյանն այն ատեն գտուէր ի Բերիա, բայց իր քով այլ կայր օրինակ մի՝ անկէ ընդօրինակուած, որոյ մէջ ոչ միայն Հայոց այլ եւ ուրիշ մերձաւոր ազգաց պատմութիւնք կային, իբրեւ ժամանակագրականք կամ՝ գաւազանք Հայոց մասին վերաբերեալն՝ մասամբ հայերէն թարգմանեալ ղրկուեցաւ խնդրողին։ Արդարէն սկսեալ մինչեւ ի Տրդատ երկու թուղթ բան համեմատ Խորենացւոյ պատմութեան եւ նման Միխայէլի պատրիարքի գրածին, քիչ նոր բան ունելով` գրողն յայտնի եկեղեցական մի. մեր կաթողիկոսաց շարքն այլ սոսկ անուամբքն նշանակած, մինչեւ ի Սիոն կաթողիկոս, յորմէ կրնար կարծուիլ հեղինակն Ը դարու վերջ։ Բայց եւ նոյնպէս կամ՝ աւելի կրնար կարծուիլ թէ նոր գրող մի աւելցուցած ըլլայ այդ անուանց շարքը։ Նոր համբաւ մի եւս լուեցաւ Մար Աբասայ յայտնութեան, որ քննելով գտուեցա ծանօթ Ապուլ Ֆարաճի պատմութիւն։ Աւելի մօտ ատեն (1890) նորէն հնչեցաւ համբաւ մի, եւ փռանկ Հայագէտն Գառնէր մեծ յուսով եւ պարծանօք խոստանայր հրատարակել այն ատեն մենք այս վերոյգրեալ տեղեկութիւնս հրատարակեցինք մեր Բազմավեպ ամսագրին մէջ. այնուհետեւ լռութիւն եղաւ։ 

Արդ, յետ այսքան երկար քննութեանց՝ դառնալով մեր ամենէն առաջ ըսածնուս, Մար Աբասեան Պատմութիւնն որչափ այլ օտարազգի է եւ օտար լեզուով եղած ըլլայ, օրինաւոր է մեզ ընդունել զնա գոնէ պատմիչ Հայոց եւ հնագոյն աղբիւր մերոց պատմեաց եւ պատմութեան, եւ շնորհակալ ըլլալ Խորենացւոյ եւ Ղազարու, ոչ միայն վասն տուած ստոյգ եւ անստոյգ ծանօթութեանց, այլ մանաւանդ անկէ քաղած եւ թարգմանած մասանց համար։ 

4. ՂԵԲՈՒԲՆԱՅ ԿԱՄ ԼԱԲՈՒԲՆԱ. Թուղթ Աբգարու, եւ Պատրոնիկ։ Երկու Համանուն ժամանակագիրք մեր, Մխիթար Անեցին եւ Մխիթար Այրիվանեցին, ազգային պատմչաց դասագլուխ կարգեն այս ասորագիր պատմիչը. ասոնցմէ առաջինն, յետ դիտելու քանի մի օտար ծանօթ պատմիչներ, յարէ. «իսկ ի նորոց աստի մերոց՝ նախ եւ առաջին պատմող Ղեբուբնայ», եւ կ՚աւելցընէ խորենացւոյ ըսածը (Բ. 14). «Ղեբուբնայ որդի Ափշադարայ Դպրի՝ գրեաց զամենայն գործս՝ որ ինչ յաւուրս Աբգարու եւ Սանատրիկոյ, եւ եդ ի դիւանին Եդեսիայ»: խորենացւոյ պատմութեան առաջին տպագրութեանց մէջ ըստ ձեռագրաց ոմանց Քերուբնայ է, այլ, յիշչեալ ժամանակագիրք մեր նմանապէս Ղեբուբնայ գրեն: Որչափ այլ Խորենացւոյ վկայութեամբ ծանօթ էր Եւրոպացւոց անուն հին հեղինակիս, ինչուան անցեալ ( ԺԹ) դարուն կէսը գործն անծանօթ էր հասարակաց, որ՝ դարձեալ մեր գրականութեան մէջ գտուեցաւ յամի 1852 նախնի հարց թարգմանութեամբ, Բարիզու մեծ գրատան Հին Ճառընտրի մի մէջ, զոր եւ թարգմանութեամբ ի փռանկ լեզու՝ հրատարակեցինք ի Ս. Ղազար, յամի 1868, ծանօթութեամբք, որ առիթ եղաւ եւրոպացի գիտնականաց այլեւայլ քննադատութեանց, եւ Լանկլուա անցուց ի շարս փռանկերէն թարգմանութեանց Պատմչաց մերոց։

Մեր գիւտէն քանի մի տարի ետեւ Գիւրըդըն անգղիացին գտաւ ասորերէն բնագիրն, թէ եւ ոչ ամբողջ, եւ այնպէս կիսկատար տպագրեցաւ (1874),. յետոյ աւելի կատարեալ օրինակք գտուեցան: Ղեբուբնայ ոչ միայն մեր պատմչաց յիշելէն յայտնի էր մերայոցս, այլ եւ իբրեւ սրբազան գիրք մի առաքելական ժամանակի գրուած՝ մեր Ս. Հարք իրենց եկեղեցական տօնից եւ ընթերցուածոց կարգաւորութեան մէջ՝ մէկ երկու անգամ սահմանած են եկեղեցւոյ մէջ կարդալ անկէ մասն մի, որոյ բոլորն կ'անուանեն Թուղթ Աբգարու. վասն զի պատմէ Աբգարու համարեալ թղթակցութիւնն ընդ Քրիստոսի եւ իր հաւատալն ի Քրիստոս քարոզութեամբ Թադէի առաքելոյ։ Հաւանօրէն մեր նախնիք՝ Ղեբունայի գրածին յարեր են այս առաքելոյ քարոզութիւնն այլ ի Վերին կամ ի Բուն Հայս եւ նահատակութիւնն ընդ աշակերտեալ Սանդըխտոյ կուսին։ Այս թղթիս հաւասար պատիւ տուած են մեր Հարց ուրիշ աւանդեալ պատմութեան մի, որ կոչուի Պատրոնիկե, իբր զի Կղադիոս կայսեր կին ըլլալով սա, յառաջ քան զՀեղինէ՝ Քրիստոսի խաչը փնտռել տուեր է Երուսաղէմ։ Ս. Սահակայ կարգադրեալ էին տօնացուցի մէջ ի տօնի Գիւտ Խաչին գրուի. «ՅԱբգարու Թուղթն գի՛տ զՊատրոնիկէն եւ ընթերցիր»: Նոյնպէս եւ ի տօնի Ս. Ադդէի. «ի 23 դեկտ. Արդէն Հայրապետի Եդեսիայ  քաղաքի, աշակերտին Թադէոսի, եւ ընթեռնուն  «Թուղթն Աբգարու եւ զԳիրս նորին»։ Այս գրոցս մէջ ոչ Թադէոս կոչի ղրկուածն առ Աբգար ի Թովմայէ առաքելոյ՝ այլ Ադդե կամ՝ Ադէ ըստ Ասորւոց, եւ որ յետ քարոզութեանն եւ լուսաւորելոյ զԵդեսացիս՝ կ՚ըսուի թէ իրեն փոխանորդ թողլով իր համանուն  կերպասագործն՝ Աբգարու, «Ելեալ գնաց ընդ Արեւելս, եւ յղարկեցին զնա ամենայն բազմութիւն մարդկանն»։ Այս երթալը Արեւելս է մեր մէջ  ծանօթ պատմութիւնն՝ Թադէոսի առաքելոյ քարոզութեանն ի թագաւորութեան Սանատրիկոյ եւ անոր դստերն Սանդխտոյ հաւատալն ի: Քրիստոս եւ նահատակուիլ, զոր խորեն, չի պատվեր, վասն զի կըսէ (Բ. լդ. զ), «Գտանի յայլոց պատմեալ յառաջագոյն քան զմեզ»: Ասոր հակառակ իր յիշած Ղեբուբնայի գրածին մէջ Սանատրըկոյ գործոց պատմութիւնն չի գրուիր, այլ միայն երբ աշակերտ Ադէին նահատակութիւնը յիշէ, կ'ըսուի թէ, «Եղեւ սուգ մեծ... որպէս եղեւ սուգ եւ տրտմութիւն՝ յորժամ վախճանեցաւ բարիոք վկայութեամբ Ադէ առաքեալ վարդապետն նորա ի ձեռաց ամբարշտաց, ի կողմանս Արեւելից»։ Բայց այս կտորը մեր հայ թարգմանչէն աւելցած կ՚երեւի։ իսկ պատմութեանս կայ Թղթոյն Աբգարու վերջաբանն. «Զամենայն ինչ զոր հրամայեն թագաւորք եւ զամենայն ինչ որ միանգամ՝ լինի առաջի նոցա՝ գրի եւ դնի եւ տունս Յիշատակաց. այնպէս եւ յՈւռհա քաղաքի Ղըբուբնեայ որդի Անակայ որդւոյ Աբդաշարագայ՝ դպրի թագաւորին, գրեաց զամենայն ինչ զոր միանգամ՝ իրք եղեն Ադէի առաքելոյ, ի սկզբանէ մինչեւ ցկատարած, միաբանութեամբ ձեռն արկանելով եւ Անանայ հաւատարիմ՝ թագաւորին, եւ եդին ի, տան Յիշատակաց քարտիսից, ուր դնին մատեանք եւ օրէնք արքունականք. եւ որք գնեն եւ վաճառեն, եւ գրին ի միջի նոցա մուրհակք հաստատութեան, անդ պահին հաստատութեամբ առանց արհամարհանաց»։ 

Ինչպես վերը յիշեցինք՝ մեր այս Ղեբուբնայի գործոյն մէջ իր ամեն գրածն չկայ, անոր հակառակ այլ տեղ տեղ քիչ բան աւելցուցած են յետագայք, եւ մեր ձեռք չասած գործն՝ ի սկզբան Գ. դարու առած է հիմակուան ձեւը եւ թարգմանուած ի մերոց նախնեաց։ Նոյն այս ձեւով կարծեմ գտած է եւ դար մի յառաջ քան զմերայինս՝ Եւսեբիոս, որ առանց անուան յիշէ եւ առնու պատմէ։

Կան ոչ սակաւ կարեւոր գիտելիք եւ քննելիք այս գործոյս մէջ ըստ եկեղեցական կամ կրոնական տեսութեան, բայց մեր նպատակէն դուրս մնան։ 

Անոր փոխան իբրեւ աւելի մերձաւոր Հայկական պատմութեան եւ դպրութեան յիշեմք Թադեոսի Առաքելոյ Պատմութիւն մը, որ կերպ կերպ Հիւսուած եւ գրուած, մեր գտածները հրատարակած եմք (1853) յԸ հատորի Սոփեսաց, որոց առաջինն հնագոյն է եւ թուի ասորերեն է թարգմանուած ի Սամուէլ եպիսկոպոսէ, գուցէ քիչ մի Հայաստանի վերաբերեալ մասերը ուղղագրելով։ իսկ ինքն Սամուէլ որ կ՚անուանէ զինքն եպիսկոպոս, ի վերջ պատմութեանն՝ կ'ըսէ թէ թարգմանածը տուեր է եւ «ամենայն Հայաստան աշխարհի», որով հեղինակաւոր անձ մի յայտնուի ժամանակակից թարգմանչաց մերոց, գուցէ եւ Շմուելն՝ հակառակ Ս. Սահակայ կաթողիկոսացեալն. կամ՝ Սամուել օրինաւոր կաթողիկոսն ի սկիզբն Զ դարու, յաջորդ Բաբգենի. որ թուի  առ նկատման ինչ՝ զինքն լոկ եպիսկոպոս անուանած, մանաւանդ որ ձեռագիր օրինակաց ոմանց մէջ եւ ոչ անունն կայ, լեզուին շարաբանութիւնն եւս յայտնէ թարգմանչաց դարը։ 

5. ՄԵՀԵՆԱԿԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆՔ ԵՒ ՊԱՏՄԻՉՔ. ԲԱՐԴԱԾԱՆ, ԱՓՐԻԿԱՆՈՍ, ՈՒՂԻՒՊ, ՊԻՍԻԴՈՆ, ՀԱՄԱՄ։ Մեր լեզուին յատուկ է Մեհեան բառով նշանակել կռոց կամ հեթանոսական կրօնից նուիրուած շէնքը, որոյ փոխան ի քրիստոնէութեան յունական բառն Եկեղեցի գործածեմք։ Տաճար այլ  ըսուած է թէ Հին եւ թէ նոր կրօնից նուիրական ՝ տեղին, եւ շատ տեղ որպիսի եւ է շքեղ հանդիսի տեղն, ինչպէս արքունեաց մէջ եւ կոչնոց՝ խրախութեան սրահն կամ՝սենեակն։ Նշանական անուն մի է Մեհեանն. բայց անծանօթ է ծագումնը: ոմանց թուեցաւ թէ Միհր դից անունէն ըլլայ, այլ լաւ եւս թուի լուսնի մահիկեն, որ ոչ միայն Հայոց սիրելագոյն գիտուհւոյ՝ Անահտայ գլխոյն պսակն էր, այլ եւ պարսկերէն լուսնի եւ ամսոյ անուն, մանաւանդ Նոր—ամսոյ որ Մահին—էվ կոչուի՝ նոյն նշանակութեամբ, եւ չէ Հեռի բառդ ի ՄեՀենէ, եթէ համարիմք ի սկզբան ի մերոցս իրենց լեզուի համեմատ Մահինեքեան ըսած ըլլալ եւ համառօտելով Մեհեան: Բայց թողլով անունն այլ, անոր յարմար մեր հեթանոս հարց մեհենից պաշտօնէից, վերակացուաց այսինքն համարեալ քահանայից (որք Քուրմը կոչուէին), թէ կրօնից վերաբերեալ գրուածք, թէ՝ դից նուիրեալ իրաց յիշատակք, եւ թէ իրենց հաշիւներն եւ ազգին տիրապետած թագաւո րաց եւ երկրին ժամանակագրական պատմութիւնք աւելի կամ պակաս ընդարձակութեամբ, Մեհենական կոչուէին։ Աւելորդ է մեզ քննել, թէ ի՞նչ լեզուով եւ գրով նշանակուէին։ Հարկ է թէ ժամանակին հասարակաց կամ՝ գիտնոց լեզուով, եւ եթէ տեղեաց ժողովուրդն առ հասարակ հայ էր, վայլէր որ հայերէն գրուած ըլլային, գոնէ տըրից եւ նուիրաց վերաբերեալքն։

Այն ատեն հայերէն լեզուի գիր կար թէ ոչ, – հաւանիմք թէ որ եւ է կերպով կար գիր մի, բնիկ կամ՝ օտարի, եւ մանաւանդ նշանագիր։

Խորենացւոյ շատ անգամ յիշելն՝ անտարակոյս կ՚ընէ թէ՝ կային ի քրմաց գրեալ Պատմութիւնք, ըլլայ կրօնական՝ ըլլայ քաղաքական, որ միանգամայն Մեհենականք կ՚ըսուին։ — Աբգարու համար կ'ըսէ (թէ եւ չըլլայ Քրիստոսի ժամանակակից Աբգարն եւ ոչ թագաւոր Հայոց, ) թէ «ի Մծբնայ փոխէ յԵդեսիա զմատեանս մեհենիցն վարժարանին եւ միանգամայն զդիւանս թագաւորացն»։ ԹԷ եւ զԱբգար Ասորւոց թագաւոր ճանչնամք եւ գրուածքը անոնց վերաբերեալ, բայց ի Մծբին հարկ էր Հայոց վրայ գրուածներ այլ ըլլալ, եթէ կային ուրիշ ազգաց, որ թողունք որ նոյն մեր պատմիչն ուրիշ տեղ (Բ. լը) կ՚ըսէ Հռովմայեցւոց գործակալաց համար, թէ Եդեսիա «ժողովեն  զամենայն Դիւանս, եւ կարգեն դպրոցս երկու, մի զբուն իւրեանց զասորին, եւ միւս եւս զյոյնն. եւ զԴիւանն Հարկաց. եւ զՄեհենականն՝ որ կայր ի Սինոպ Պոնտացւոց՝ անդր փոխեն»։ — Տիգրանայ եւ Միհրդատայ առընչութիւնք անտարակոյս կ'ընեն՝ որ այդ Սինոպի դիւանաց մէջ պէտք էր ոչ սակաւ հայկական յիշատակներ գտնել։ — Նոյն դարձեալ (Բ: ժ) որոշակի եւս գրէ, թէ «Ափրիկանոս բովանդակ փոխադրեաց եւ որ ինչ ի քարտէսս դիւանին յԵդեսիայ՝ որ է Ուռհայ, որ յաղագս թագաւորացն մերոց պատմէր, որ մատեանքն է ի Մծբնայ էին փոխադրեալ անդր եւ ի Սինոբայ Պոնտոսէ, ի մեհենական պատմութեանց։ Մի ոք անհաւատասցի, քանզի մեզէն իսկ ականատեսք եղեաք այն դիւանին։ ; վկայ քեզ ի մօտոյ Եւսեբի յԱ. հագներգութեան ի ժգ թուին. զի վկայէ Եդեսիայ Դիւանին լինել ամենայն գործոց առաջին թագաւորացն մերոց՝ մինչեւ ցԱբգար»։ Նախընթաց վկայութիւնն դիտել կու՝ տայ որ Ափրիկանոս ի սկիզբն Գ դարու, Եւսեբիոսի այլ առաջնորդն, մեր ազգային պատմութեան եւս մտադիր է եղեր եւ առիթ մ՚ըրեր է իր այդ գովելի եւ փափագելի գործոյն, որոյ հիմայ. տուածք կամ՝ քաղուածք միայն մնան։

Եսեբիոս եւ Խորենացին՝ յիշեն Ափրիկանոսի մասամբ նման եւ գրեթէ ժամանակակից՝ ուրիշ հռչակաւոր շատգէտ եւ շատգիր ասորի հեղինակ մի եւս, այլ ոչ շատ ողջամիտ, երկրորդը մեր Բ դարու վերջին թագաւորաց գործերը, յիշելով՝ կ՚ըսէ (Բ։ կզ. ). «Զրուցէ մեզ զայս ԲԱՐԴԱԾԱՆ (Bardazane, ) Նոր Եդեսիայ. քանզի նա յաւուրս Անտոնինոսի վերջնոյ [7] (թուի Վերոսն, 161–9, կամ մանաւանդ Աւրեղիանոս ), երեւեցաւ պատմագրող. զպատմութիւնն ոչ ստեաց, զի էր այր կորովի բանիւք..: » Բազում՝ ասացուածս արար ընդդէմ աղանդոյն Մարկիոնացւոց եւ Բաշխից եւ կռոց պաշտաման՝ զոր Է մերում աշխարհիս: վասն զի եկն նա այսր, որպէս զի աշակերտել զոք կարասցէ ի խուժ հեթանոսացս. եւ իբրեւ ոչ ընկալեալ եղեւ, եմուտ նա յամուրն Անի (որ ի Դարանաղի), եւ ընթերցեալ զՄեհենական պատմութիւնն, յորում՝ եւ զգործս թագաւորացն, յաւելով իւր եւ որ ինչ առ իւրեան, եւ փոխեաց զամենայն ի լեզու ասորի։ որ եւ ապա անտի յեղաւ ի յոյն բան։ Յորում պատմէ՝ որ ի մեհենիցն պաշտամանց վերջին Տիգրանայ արքայի Հայոց պատուել զգերեզման եղբօրն իւրոյ Մաժանայ…: Յայսմ՝ Պատմութենէ՝ առեալ մեր երկրորդեցաք քեզ, ի թագաւորութենէն Արտաւազդայ (Բ). մինչեւ ցԱրձանն Խոսրովու»։ Այսինքն ըստ մեր պատմըչին՝ (Բ. կե) Տրդատայ հօր Խոսրովու յաղթութեանց յիշատակը՝ Կովկաս լերանց Հիւսիսակողմն` Դարբանտայ պահակին մօտերը, «Հաստատէ հելլենացի գրով, որպէս զի յայտ լիցի ընդ հնազանդութեամբ լինել Հռովմայեցւոց»։ Եթէ մեր ազգային պատմըչաց ժամանակագրութեան հետեւինք, ինչուան այդ Խոսրովու գործն ապրած չէ Բարդածան. սակայն կըրնար ուրիշ մէկն յաւելած ըլլալ անոր պատմութեան, կամ մեր ճանչցած Խոսրովէն առաջ Խոսրով մի այլ եղած է թագաւոր Հայոց, որ շատ հաւանական է։ Բայց այստեղ մեզի կարեւորն է մեր ազգի եւ թագաւորի պատմութիւն գրուած ըլլալն յերկրորդ կէս Բ. դարու, եւ գրողն՝ Բարդածան։ Որչափ որ ծանօթ է սա գրուածովքն եւ աղանդով, դեռ շատ յայտնի չէ իր առաջին կեանքն եւ բնիկ ծննդեան տեղին։ Անունն այլ ասորական թանձր անուանց չի նմանիր, այլ աւելի պարթեւական, պարսկական, Հայկական հնչէ. դժուարին է չհաւանիլ հասարակաց հին աւանդութեան, սկսեալ յԵւսեբիոսէ, անոր եդեսացի ըլլալուն։ Մեր կէս աւանդական կէս գրաւոր «Պետրոսի Մատին» պատմագրողն, այսինքն Կոգովիտ գաւառի կողմերէն ռամիկ երիցու մի ի Հռովմ՝ երթալով՝ Ս. Պետրոսի նշխարներէն մէկ մատը գողնալուն եւ այլն (Յօդ. 234), ի Ս. Սոփիա Կ. Պոլսի՝ յիշող մի կ՚անուանէ, «Պատմեաց մեզ Բարե՛ծան (այսպէս գրուած եւ ոչ Բարդածանի որ յԵդեսիա այր կորովի եւ բանիբուն իմաստասէր եւ հմուտ ժամանակաւ (գրական), արհեստին, որ կանխեաց ասաց վասն այսորիկ. եթէ մեծ թագաւորն Յուստինիանոս՝ յորժամ՝ աւարտեաց զշինուածս հրաշատես եւ սուրբ եկեղեցւոյն Սոփիայ», եւ այլն։ կրնայ այդ մէկ (ե) գրով տարբերուած հեղինակն իսկական տարբեր անձ մը ըլլալ 400 տարի յետոյ քան զԲարդածանն վերոյիշեալ: իսկ մեր պատմչի խօսքին սկիզբն՝ Եւսեբիոսէ առած երեւի։

Նոր տարակոյս եւ այլ կ ընծայէ Բարդածանի վրայօք մեր երիցագոյն պատմիչաց մէկն, Զենովբ Ասորի, երբ Գր. Լուսաւորչի եւ Ս. Յակովբայ Մծբնայ ծագումը չէ. յետնոյս համար պէսպէս կարծիք եղած էր կ՚ըսէ. ստոյգը տեղեկանալու համար՝ «Ընթերցիր զթագաւորութիւն Հեփթաղենիկայ հելլենացի գրով, եւ կամ՝ զԹագաւորութիւն» Ճենաց, զոր գտանես, Ուռհա քաղաքի առ Բարդայ պատմագրի» [8] ։ Զենոբայ գրոց հին ձեռագիր օրինակ մի՝ փոխան Բարդայ Բարդեճան գրէ։ Կու  վայլէր ստոյգ Բարդածանայ որ գրած ըլլար Հեփթաղաց՝ [9] (Հին թուրք ցեղի մի՝ պատմութիւն, բայց եթէ ստուգիւ այդոր համանուն կամ մերձանուն մէկն գրած է Ս. Յակովբայ վրայ՝ զատ անձ պիտի ըլլայ, բայց ոչ շատ հեռի ժամանակաւ, մանաւանդ եթէ մեր ծանօթ Խոսրովի ժամանակը կանխենք կամ՝ ուրիշ Խոսրով եւ այլ ընդունիմք։ Ինչպէս այլ ըլլայ՝ շահաւոր է մեզի այդպիսի մերձաւոր. յունագիր պատմիչի ծանօթութիւն՝ իրմէ ոչ հեռի մեր պատմիչէ, որ գրած ըլլայ այն հիւսիս արեւելեան կէս բարբարոս ազգաց պատմութիւնը, որք անծանօթ չէին Հայոց, թէ անոնց եւ թէ իրենց թագաւորաց փոխադարձ արշաւանօք իրարու վրայ, եւ թէ վաճառականութեան պատճառաւ, մինչեւ կըրնայինք տարակուսիլ՝ գոնէ փափագել՝ որ ստուգիւ մեր նախնի ազգայնոց մէկն եւս ըլլար այնպի սեաց պատմագրող [10] ։ 

Այս պատմական յիշատակիս եւ ժամանակին. արմար գալով՝ անցողաբար չենք Զենոբայ այդ նշանակած ին նման ուրիշ պատմիչ մի, Պիսիդոն. Ս. Աթանագինեայ Նշխարաց փոխադրութեան վըրայ տեղեկութիւն ուզողի համար՝ կ՚ըսէ «Զոր՝ եթէ ստուգիւ կամիք իմանալ, ցՊիսիդոն թարգմանիչ իսկ Հարցէք [11] »։ – իսկ Պիսիդոնը՝ ով եւ որպիսի՞ ըլլալն իմանալու համար որոյ հարցընեմք, զի չեմ կարծեր թէ այդ անուամբ հեղինակ մի ուրիշէ յիշուած ըլլայ:

Բայց մենք. յետ այսքան ծանօթ եւ անծանօթ իրաց եւ անձանց մէջ դեգերելու, դառնանք բուն մեր վերնագրած խնդրոյն, որ էր Մեհենական Պատմութիւնն Հայոց: եւ որչափ այլ նուազ ըլլայ. յայսմ մասին մեր գիտութիւնն, այն սակաւ, ի հատակներէն այլ գուշակուի որ բաւական արժանի մտադրութեան Բարդածանայ եւ Ափրիկանոսի նման գիտուն եւ սրամիտ անձանց՝ աւանդութիւններ մատակարարել են Հայոց մեհենագիր Քուրմքն, յորոց միայն մէկ մի ծանօթ է անուամբ եւ վկայութեամբ պատմագիր ըլլալ, եւ այն շնորհիւ մեր բազմերախտ Խորենացւոյ, որ Բ Արտաշիսի զանազան գործոց եւ շինուածոց եւ օտարաց հետ անոր վերաբերութեանց համար՝ գրէ (Բ. խը), «Զայս մեզ ստուգապէս պատմէ Ուղիւպ, քուրմ՝ Հանւոյ, գրող Մեհենական Պատմութեանց [12], եւ զայլ բազում՝ գործս  (Արտաշիսի, գուցէ եւ յաջորդաց) զոր ասել կայ մեզ առաջի. որում եւ Պարսից մատեանքն վկայեն, եւ Հայոց Երգն Վիպասանաց»։ Բաղդաւոր համարիմ զԽորենացի եթէ դարերով վերջը գտեր եւ կարդացեր է այդ իր եւ մեր հեթանոս նախնոյն պատմագրութիւնը, եւ զմեզ այլ՝ որ գոնէ Հայոց այնքան մեկենաց պաշտօնէից թուէն գոնէ այդ մէկին եւ արժանայիշատակ մէկին անունը գիտեմք, եւ իրեն նմանեաց գրութեան վրայ այլ չեմք տարակուսիր։ — Եթէ ոչ որոշակի մեհենական՝ այլ Դիւանական գրութեանց հմուտ մէկ մ՚այլ ժամանակակից Ուղիւպի՝ յիշէ Թովմ. Արծ. իր ցեղէն, եւ է Համամ որդի Արշաւրի, զոր Արտաշէս Բ «կացուցանէ ի վերակացութիւն գործակալաց դրան  արքունի …զի եւ տեղեակ էր Դիւանական Մատենագրութեանցն»։ – Իբրեւ ոչ միայն ազգական՝  այլ եւ գործով մերձաւոր Համամայ յիշենք եւ զՍահակ Արծրունի, որ թէ ըստ պատմութեան Թովմայի (Ա. Ժ) եւ թէ ըստ Խորեն. (Բ. խը) Պարսիկ Պերոզ-Վռամ անուն երազահան մոգի մի աշակերտ էր եղած Մարաց կողմը, զոր՝ Սմբատ՝ Արտաշիսի մեծ զօրավարն եւ պաշտօնեայն՝ փոխանակ Երուազայ՝ եղբօր Երուանդայ՝ «ի վերայ բագնացն կացուցանէ», այսինքն Քրմապետ կարգէ. իր վարպետին յիշատակաւ Մոգպաշտէ կոչուեցաւ սա, եւ անոր պէս Երազահան այլ եղած կարծուի։ 

Վերադառնալով Խորենացւոյ վերջին վկայութեանն մեկենականաց վրայօք, այն գրութեանց  մերձաւոր տեսակ գրութիւն եւ գրող խնդրենք, որ են, 

6. ՎԻՊԱՍԱՆՈՒԹԻՒՆՔ ԵՒ ՎԻՊԱՍԱՆՔ ՀԱՅՈՑ. — ՎՐՈՅՐ։ 

Այս տեսակ բանակարգութեան եւ գրութեան անունն՝ յայտ է որ ի Վեպ եւ աւելի յոգնականաբար ըսուած Վեպք բառէն ծագի, որ ինչպէս ի սկզբան Ֆիշեցի՝ ձայնիւ զոյգ է յունական բառի, եւ նշանակէ բան, ասացուած, երգ, (ասել), այլ յատկապէս արձակ կամ ոտանաւոր պատմական զրոյցք, մանաւանդ քաջաց եւ դիւցազանց վրայք. որով եւ դիւցազներգութեան իմաստ կ'ունենայ. եւ յարմարապէս մերայինք անոր հեղինակն ըստ յունին կ'անուանեն Վիպասան։ Աւելորդ է ըսել որ ամեն ազգաց հասարակ կամ բնական եղած է վիպասանութիւնն, եթէ ոչ ըստ դիւցազնական դասագրաց Հոմերոսի եւ Վիրգիլեայ, այլ եւ ռամկական Գովք կամ Ողբը՝ քաջաց կամ որպիսի եւ է սիրելի անձանց, որ Զրոյցք այլ կոչուի։ Անտարակոյս է մերազնեայց այլ այսպիսի վէպք է Նարելն, եւ կարդալէն աւելի երգելն։ Մեր ազգային Հին պատմութեան քիչ շատ մեզի հասնելն՝ պահանջէ որ եւ է կերպով նշանագրի գոյութիւն մի. մանաւանդ Խորենացւոյ ստէպ յիշելն զՎիպասանս, եւ յատկապէս Բ Արտաշիսի եւ իր որդւոց ատեն հանդիպածներու, եւ քանի մի տող մնացած բանք այլ յայտնեն որ, Բ դարու կիսում, ոճով կամ չափական կարգով Վիպասանութիւն մի հիւսուած է, եւ երկար ատեն երգուած՝ տեղւոյ դիպաց եւ ժամանակին համեմատ, անոր այլեւայլ մասերն՝ եթէ Դրուագ կոչեմք եւ եթէ Հագներգութիւն՝ ըստ Խորենացւոյ եւ այլոց։

Ո՞վ էր Հայոց վիպասանութեան Դիւցազնն. - նախ Հայկն, եւ Հայկազունքն Արամ, Արայն Գեղեցիկ, Տիգրանն Երուանդեան, եւ այլ Քաջազունք Հայոց, որոց վրայ եթէ ջոկ ջոկ երկար Վէպք չեն այլ գրուած, գոնէ երկրորդ դարու մէջ հիւսուած երկար Վիպասանութեամբ երգուած են. եւ յատկապէս Բ Արտաշեսն է երգուած, որ խորթ՝ ցեղէ բռնաւոր թագաւորի մի (Բ Երուանդայի բռնութենէն ազատուելով Սմբատայ Բագրատունւոյ ձեռքով եւ քաջութեամբ, եւ իր Հօր Սանատրըկոյ թագը ժառանգելով, իբր նորոգող ցեղապետ մ'եղաւ ազգին, եւ շատ սիրելի, միանգամայն եւ իր երկար թագաւորութեան ատեն շատ տեսակ կարգեր, շէնքեր, հանդէսներ հաստատելով, զորս Խորենացի աւելի երկար պատմէ քան անկէ առջի եւ վերջ: թագաւորաց. յիշատակները։ Արտաշիսի խնամակալն Ալանաց հետ նախ զէնքով պատերազմած եւ յաղ թած ատեն, անոնց թագաւորին ամազոնակ աղջըկան աչքերէն յաղթուելով, եւ ըստ վիպասանիցն ամենաճարտար ստեղծաբանութեան՝ այնքան սիրավառեցաւ, որ գրեթէ իր գեղեցիկ սեաւ ձիուն այլ սիրոյ թեւեր հիւսելով՝ արծուապէս թռուց քչեց անցուց երկու բանակաց անջրպետ գետոյ ալեաց երեսէն կամ անդունդէն եւ հասաւ, եւ նոյն սիրապարիկ քան օդապարիկ ընթացքով դարձա բերաւ, ուկէօղ կարմիր փոկով կապած զդրիորդն Ալանաց (Սաթենիկ) քան անոր զէնքով գերած եղ բայրը, որ պատճառ եղա այսպիսի յարմար վի սասանութեան. որոյ եթէ գիւտն լոկ երեւակայական այլ համարուէր, դարձեալ քաջ բանաստեղծ կոչուելու արժանի էին մեր Վիպասանքն. Ծանօթ են շատ եւ շատ անգամ դոցա այս առթիւ Վիպամանած քանի մի տողերն, զոր յետոյ թերեւս եւ մենք ի շարակարգի պատմչացս եւ պատմութեանց կրկնեմք։ 

Զոյգ Արտաշիսի եւ գերագոյն քան զնա եւ քաջութեամբք եւ աշխարհաշինութեամբ, միով բանիւ անոր եւ ազգին թագաւորութիւնը վերականգնող Դիւցազն, արդարեւ յատուկ Վիպասանելին էր Սմբատն այն Բագրատունի, որոյ արժէք լա ամփոփեցին երախտագէտքն եւ գովասանք՝ մէկ բառով, Այրաքաջ կոչելով (զՍմբատ) իբրեւ քաջաց մէջ քաջագոյն, կամ՝ ըստ Հեթանոսաց՝ դիւցախառն էակ, Քաջ. արդարեւ Դիւցազն կոչման գաղափար ընծայէ դա։ Ասոր վրայ Վիպասանից երգածը Խորենացի տեղ տեղ՝ բայց աւելի Բ գրոց ժբ գլխում նշանակէ, ինքն այլ գեղեցիկ զրոյցով բացատրութեամբ. «վասն Առնն – քաջին Սմբատայ քանզի արդարեւ ըստ Առասպելին (վիպասանութեանն ոչ ինչ կարի հեռի ի ճշմարտութենէն. որ ունէր հասակ անդամոց համեմատ՝ քաջութեանն», եւ այլն, մինչեւ աչքին մէջ ունեցած քիչ մի արեան բիծն այլ նմանցուցեր են «գրակոնտիկոնի (escarboucle) ի վերայ ոսկւոյ եւ ի մէջ մարգարտոյ», կարմիրն ի մէջ դեղնի եւ ճերմակի։

Խորենացին երբեմն Վիպասանք եւ Վիպասանութիւն կոչէ այս մեծ բանաստեղծարար Հիւսուածքը, երբեն Առասպել, բայց յետին անուամբ անկէ դուրս շատ բերանացի աւանդութիւններ եւս, որ արդարեւ արժանի են այդպէս կոչուելու, եւ երբեմն ըստ նոյն խորենացւոյ Առասպելաց առասպել։ ԹԷ մէկ տեսական եւ թէ միւսը՝ շատ հեղ յիշատակէ  նա, զոր երկար կ՚ըլլայ մեզ ի մէջ բերել, այլ կըր է նանք գոնէ յիշել իր գրոց մէջ յիշուած գլուխներէն (Ա. գ. Ժ. Ժ. Ժդ. ժը իգիդ. լա. Բ. է. լ. 7զ չե խթ. խըխթժ, ժա. ժդ. ժդ. կա. Կե. եւ այլն)։ Վերջին յիշատակն, Բ Արտաւազդայ Մասիս լեռնէն գահավիժիլն երիվարաւն Հանդերձ, որ ամենայն Հայոց ծանօթ էր եւ մեր Յայսմաւուրք այլ յիշեն ի Տարէմըտի օրը, Խորեն նացի Գողթ ան առասպելաբան Երգչաց Հնարք ամարի, անշուշտ է անոնց երգելն, այլ անտարակոյս է եւ մեր Արտաշիսեան Վիպասանից այն, եւ պիսի իրենց ներկայ քաջն եւ դէպքը երգելն. գուցէ  վերոյ նշակեալ գլխոց մէջ յիշուածներէն ոմանք այն Վիպասանութենէն դուրս՝ Գողթան կամ ուրիշ  կողմանց երգչաց հնարքն ըլլան, կամ խառնուածց՝ եւ հիւսուած նախորդ վիպասանութեան մէջ։ 

Իսկ ո՞վ էր յատուկ ասոր հեղինակն։ — կարծեմ թէ նախ նոյն իսկ Արտաշիսի եռանդուն որդւոց մէկն, իր Հազարապետն ՎՐՈՅՐ, որոյ համար վկայէ մեր պատմիչն, թէ էր «Այր իմաստուն եւ բանաստեղծ». իր Հազարապետութեան պաշտօնն այլ՝ որ էր ըստ նորին պատմիչի՝ «ամենայն գործք տանն արքունի», նշանակէ անոր  բազմագիւտ բազմահնար հանճարը, որ արքունեաց ամեն տեսակ կարգաւորութեանց կարող էր, եւ այդպիսի բազմատեսակ գործոց ճանչցող, հնարող եւ կարգադրողն չէր կըրնար չըլլալ բանաստեղծ,  եթէ եւ չըլլար գրող, սակայն նոյն ինքն Վրոյր - թուի գլխաոր հեղինակ Հայոց Վիպասանութեան։ 

Կըրնա՞նք արդեօք մեր նախայիշեալ մեհենաբան Ուղիպն այլ աջակցել Վրուրի, որոյ ժամանակակից էր։— չեմք տարակուսիր որ ինքն այլ անոր միտքէն ոչ շատ հեռու առասպելներ խառնած ըլլայ իր գրուածոյ մէջ, բայց հաւաստի փաստ չունիմք իր բանաստեղծ եւ երգիչ ըլլալուն։ Զայս լսելով կ'անդրադառնամք յիշեցընել` որ այդ Վիպասանութեան հիւսուածքն յարմարուած էր եղանակաւ եր գելու, անոր համար եւ խորենացի երբեմն կ'անուանէ զայն (Բ. խը) «Հայոց Երգն Վիպասանաց». եւ արդէն քանի մի տեղ եւ քանի մի տող պակած Հատուածքն՝ ցուցընեն չափած կամ ոտանաւոր գրուած ըլլալ. զոր եւ ի վկայութիւն բերեն մեր էին քերականք եւ քերդողք։ Ո՛րքան ազգային ոգւով եւ աշխուժիւ՝ նաեւ գոռոզութեամբ գրուած եւ եր գուած է այս Վիպասանութիւնս, նշմարուի մնացորդներէն, մանաւանդ Հռովմայեցւոց հետ ունեն ցած վերաբերութիւննին, ծաղրելով իմն եւ Դոմետ անուանելով անոնց ժամանակակից կայսրը (Խոր. Բ. ժդ)։ Արժան է յիշել եւ զայն՝ որ մեր պատմիչք՝ սկսեալ ի Բուզանդայ մինչեւ ի կաղանկատուացին, Թովմ. Արծրունին եւ Մագիստրոս, յի չեն ոչ սակաւ առասպելական զրոյցք Հայոց, նաեւ յետ ժամանակաց Վրուրի, որք յայտնապէս անոր՝ կամ այն հին Վիպասանութենէն չեն, գոնէ մեծա մասամբ. այլ անոր յարմարի ինչպէս Տրդատայ համար զրոյցն՝ զոր Ագաթանգեղոս ի մէջ բերէ (Ժu). «իբրեւ զսէգն Տրդատ, որ սիգալովն աւերեաց զթումբս գետոց, եւ ցամաքեցոյց իսկ ի սիգալ [13] իւրում զյորձանս ծովուց»։

Այլ աւելի յիշատակաց արժանի է այդ Վիպասանութեան քանի մի նշխարներէն՝ վիպասանից նուրբ զգացմունքն կամ ճաշակն, ոչ պակաս քան զազգային ոգին եւ զերեւակայութիւնն։ Որքան գեղեցիկ, Հզօր եւ փափուկ է այն «Հեծաւ արի արքայն Արտաշէս», իր կենաց գարնան ատեն. եւ որքան աւելի սրտագին եւ մելամաղձիկ իր կենաց աշնան կամ ձմրան մօտ անցեալ զբօսանաց յիշատակաւ բացատրուածն, զոր խորենացւոյ հետեւող բազմակրկիտն Գր։ Մագիստրոս մեզի աւանդած է, թէ, «Բաղձայր մըղոյ, մրրկեալ ծխոյ շամանդաղեալ մակաւասար [14] շինից եւ քաղաքաց: Ո՞ տայր ինձ, ասէր, զծուխ ծխանի եւ զառաւօտն Նաւասարդի, զվազելն եղանց եւ զվագելն եղջերուաց: (յորժամ) մեք փող հարուաք եւ թըմբկի հարկանէաք»: Ո՛չ այն նաւասարդի առաւօտուն որսորդութեան ելած ատեն՝ օդուն թեթեւ մշուշն՝ մառախուղն, տնակներու ծխաններէն տարածուած ծըխոյ հետ ոչ պակաս եւ որսասէր թագաւորին նուաղեալ սրտի մուխն, որ նաեւ յետ հազար ամաց՝ հին հայրենեաց ծխոտ եւ անծուխ օրերը յիշուին, սրտին վրայ անգամ՝ մ՚այլ մելամաղձիկ մուխ մ՚իջեցընեն։ Ոչ միայն երեւակայութեան, այլ եւ մտաց եւ սրտի կրթութիւն ցոլացընեն Վրուրիկ վիպասանքն. եւ հասանելի է, թէ Տիգրանայ եւ Արտաւազդայ օրերու յունական ճաշակն այս Բ Արտաշիսի ժամանակ դեռ մարած չըլլայ.   ինձ թուի թէ անկէ այլ աւելի նուրբ, կըրնամ ըսել եւ սուրբ՝ բան մի շնչեն այդ տողերն, քրիստոնէական նմոյշ մի, միթէ Ս. Ոսկեանց քարոզութիւնն ի դրունս թագուհւոյն (Սաթինկան), եւ (Բառլաբայ) Սուքիասանց նահատակութիւնն՝ խղճի ծուխ մի չազդեց թագուհւոյն եւ թագաւորին Արտաշիսի։ 

Բայց շատ համարելով այս հայկական Վիպասանութեան վրայ ըսածնիս, որոյ վրայք շատ անկամ այլ գրուած է թէ մեզմէ առաջ եւ թէ ետքը, դառնանք մեր բուն պատմական նպատակին, յետ քիչ մ՚այլ ըսածներս լուսաւորելու, քանի մի Հայապատում անձանց յայտնութեամբ։