Հայապատում

21. Վահագն (Մ. Խորեն. Ա. լա)

Հաւաստի պատմել զբուն եւ զառաջին Տիգրանն եւ որ ինչ ի նմանէ գործք՝ սիրելի, որպէս ինձ պատմողիս ի մէջ իմոց բանից որ ինչ յաղագս Երուանդեանս Տիգրանայ բանք՝ եղիցի եւ քեզ ընթերցողիդ, որպէս այրն եւ գործք, այսպէս եւ զնմանէ բանք: Վասն որոյ սիրեմ կոչել այսպէս ըստ քաջութեան - Հայկ, Արամ, Տիգրան. քանզի ըստ քաջացն՝ ազգք քաջք. իսկ միջոցքն՝ որպէս դէպ ումեք թուիցի կոչել: Բայց ըստ դիւցազնութեանն կարծեաց՝ ճշմարիտ է ել ասելս մեր: Ոչ Արամազդ ոք, այլ ի կամեցողսն լսին լինել Արամազդ չորից եւս այլոց անուանելոց ոմանց Արամազդ. յորոց մի է ել Կունդ ոմն Արամազդ : Այսպէս եւ բազումք անուանեալք Տիգրան, մի է եւ միայնակ սա ի Հայկազանցս, որ զԱժդահակ սպան, եւ զտուն նորա ի գերութիւն վարեաց եւ զԱնոյշ մայրն վիշապաց. օժանդակ՝ կամօք եւ յօժարութեամբ Կիւրոս ունելով՝ զիշխանութիւնն Մարաց եւ Պարսից յինքն յափշտակեաց:

Սորա որդի Բաբ, Տիրան, Վահագն, զորմէ ասեն առասպելք աշխարհիս. «Երկնէր երկին, երկնէր երկիր, երկնէր եւ ծովն ծիրանի. երկն ի ծովուն ունէր եւ զկարմրիկն եղեգնիկ. ընդ եղեգան փոխ ծուխ ելանէր, ընդ եղեգան փող բոց ելանէր. եւ ի բոցոյն վազէր խարտեաշ պատանեկիկ. նա հուր հեր ունէր, ապա թէ բոց ունէր մօրուս, եւ աչկունքն էին արեգակունքե: Զայս երգելով ոմանց փանդռամբ, լուաք մերովք իսկ ականջօք: Յետ որոյ եւ ընդ վիշապաց ասէին յերգին կռուել նմա եւ յաղթել, եւ կարի իմն նմանագոյնս զՀերակլեայ նահատակութիւնսն նմա երգէին: Այլ ասեն զսա եւ աստուածացեալ. եւ անդրի ի Վրաց աշխարհին զսորա չափ հասակին կանգնեալ՝ պատուէին զոհիւք: Եւ սորա են զարմք Վահունիք. ի սորա կրտսեր որդւոյն Առաւանայ Առաւենեանք: Սորա Առաւան, սորա Ներսեհ, սորա Զարեհ. ի սորա զարմից եւ որ Զարեհաւանիցն կարդան ազգք: Իսկ սորա առաջին Արմոգ, սորա Բագամ, սորա Վահան, սորա Վահէ: Սա ընդվզեալ՝ մեռանի յԱղեքսանդրէ Մակեդոնացւոյ:

Յայսմ հետէ մինչեւ ցթագաւորութիւնն Վաղարշակայ ի Հայս՝ ոչ ինչ ճշմարտագոյն ունիմ պատմել քեզ. քանզի շփոթ իմն ամբոխից լեալ՝ այր զարամբ ելանէին տիրել աշխարհիս. եւ վասն այսորիկ դիւրամուտ ի Հայս լեալ Արշակ Մեծ՝ թագաւորեցուցանէ զեղբայր իւր զՎաղարշակ ի վերայ աշխարհիս Հայոց:

22. Արշակունիք (ըստ Եպիփանի)

Յետ մեռանելոյ Աղեքսանդրի Մակեդոնացւոյ, զօրացեալ եղեն Հայկազունքն, տիրելով բազում՝ ՝ ազգաց եւ ազանց. եւ երեւեցաւ ի միջի նոցա Արշակ քաջն՝ յորդւոցն Յաբեթեանց [1]. օ՛ն անդր, եւ մեծաւ յաղթութեամբ եւ սաստիկ պատերազմա, բազում եւ Ասքանազեան զօրօք բախեաց զբռնակալ արքայն Անտիոքայ՝ զԱնտիոքոս , եւ սպան զնասրով իւրով , եւ առ զմեծն Անտիոք եւ զԲաբելոն, օ՜ն իսկ՝ եւ զաշխարէն ամենայնիւ, զկղզիս որ ի ծով, եւ տիրելով համայնից ի կամս բարձրելոյն Աստուծոյ, որ կացոյց զնաթագաւոր ամենայն ազգաց եւ ազանց, նա եւ զորդիս նորա յետ մահուան նորա՝ զամս բազումս։ Այլ եւ, որպէս ունի սեփական ամենաթագաւորն Քրիստոս՝ առնել յիւրում անհասանելի մեծութեան զոր ինչ եւ կամի, դարձեալ նուազեաց զթագաւորսն Հայոց եւ Պարսից եւ զարեւելեանս ամենայն, եւ դարձեալ զօրացեալ եղեն Մակեդոնացիքն. եւ որպէսընդ սէրս լինէին նմա Հայկազունքն եւ Պարսք եւ արեւելեանք, թէ եւ հնազանդ իսկ եւ իսկ ապա յայնմ՝ նուագին, ի զաւակաց առնաքաջին Արշակայ ծնեալ եղեւ յառաջ գոլովմանուկ հզօրագոյն եւ համանուն հօրն իւրոյ նախնոյն Արշակայ ուստի եւ ի նախնի ժամանակագրացն ընթերցեալ զիւրոց հարցն եւ զհաւուցն զարարսն քաջութեան, եւ իսկոյնզօրացեալ խրախուսելով ի բաց եկաց ի Մակեդոնացւոցն, իբրեւ նշկահելով զթագաւորս նոցա, եւ անդէն հրամայեաց զօրավարացն, զամենայն հեծեալսն եւ զհետեւակս զօրացիւրոց գումարել ի մի վայր. եւ ելեալ յաշխարհէն իւր սեփական, եւ բնակէր յերկրին Մարաց եւ Պարսից եւ Քուշանաց եւ Ասորւոց եւ Ելիմացւոց. եւ հաւանեալ զամենայն, որպէս իվերինն օգնականութենէն զօրացեալ։ Եւ տեսեալ գիտողացն զշնորհս նորա, եւ մակադրեցին կոչել զնա Պարթեւ [2] Արշակ. եւ ետ նմա Աստուած որդի եւ անուանեաց զնաՏիգրան [3] ։ Եւ մեռաւ Հայրն նորա Պարթեւ Արշակ արքայ Հայոց, եւ անդէն առ ըզթագն եւ զթագաւորութիւն նորա որդի նորա Տիգրան Պարթեւ Արշակունի։ Եւ յետ ամաց անցելոցժողովեաց զօրս բազումս, որպէս եւ ունէր ընդ ձեռամբ իւրով հնազանդեալ թագաւորութիւնս վեց՝ հօրն իւրոյ նուաճեալ, որպէս եւ կանխեալ ասացաք, զՄարաց եւ զՊարսից , զՔուշանաց [4] եւ զԱսորւոց այլ եւ զԵլիմացւոց, նա եւ զիւրն սեփական՝ որ եւ Հայաստանեայցն ամենայն։ Եւ յառաջ խաղացեալ գայր խրոխտ եւ մեծաւ յաղթութեամբ, ոսկիապատկառօք եւ սպիտակ երիվարօք լծելովք եւ ծածկեալ ոսկեթել դիպակօք. որ եւ առ տեսութիւն՝ ակաւոր երեւեալ եւ զարհուրելի։ Եւ առ վաղվաղակի զմեծն Բաբելոն եւ զամենայնաշխարհ նորա՝ յարքայէն Արշաւրեայ , կոտորելով զնա եւ զզօրս նորա: Եւ Հրամայեաց լինել քաղաքս երկու, զՈւռհա եւ զԱմիդ, ի վիճակս Սեմայ որդւոյ Նոյի անդրանկի եւեղբօր Յաբեթի կրսերոյ. եւ նախնոյ՝ հօրեղբօր իւրոյ, յորոց եւ ինքն Տիգրան, իսկապէս յորդւոցն Յաբեթի) որ եւ նախնի Հայրն Հայկազեանց [5] ։

23. Վաղարշակ, եւ յօրինուած թագաւորութեանն. տոհմք հայոց եւ պաշտօնեայք (Մ. Խորեն. Բ. գ, ը)

Ի ժամանակին յայնմիկ թագաւորեցուցանէ զեղբայր իւր զՎաղարշակ աշխարհիս Հայոց, զհիւսիսի եւ զարեւմուտս տալով նմա սահմանս: Սա, որպէս յառաջնում մերում մատենին գրեցաք, այր քաջ եւ խոհեմ՝ ընդարձակ տիրեաց ի վերայ սահմանաց իւրոց, եւ կարգս կենցաղականս, որչափ մարթէր, սահմանեաց աշխարհիս. եւ նախարարութիւնս եւ նոցին նախարարութեանցն նահապետութիւնս հաստատեաց զարս պիտանիս, որք ի զաւակաց նախնւոյն մերոյ Հայկայ եւ յայլոց:

Քանզի յետ սանձահարելոյ զՄակեդոնացիս եւ դադարելոյ պատերազմացն՝ սկիզբն առնէ բարեգործութեանց Պարթեւն քաջ. նախ եւ առաջին փոխարէն բարեաց հատուցանելով առնն զօրաւորի եւ իմաստնոյ, որ ի Հրէիցն՝ Շամբատայ Բագրատ. տալով նմա իշխանութիւն ազգաւ թագադիր լինել Արշակունեաց. եւ որ ի նմանէ ծնեալ ազգ՝ լինել կոչմամբ յանուն նորա Բագրատունի, որ է այժմ մեծ նախարարութիւն ի մէջ աշխարհիս: Քանզի այս Բագարատ նախաձեռն ընծայ ըստ կամաց մատոյց զինքն Վաղարշակայ յառաջ քան զպատերազմունսն Արշակայ ընդ Մակեդոնացիսն, եւ սա ի դրան արքունի: Իսկ ի ծայրս հայերէն խօսից կողմնակալ, իշխան բիւրուց եւ հազարաց, յարեւմուտից կուսէ:

Եւ այսպէս կատարեալ՝ կարգէ զկողմանս Մաժաքայ եւ զՊոնտացիս եւ զԵգերացիս. դառնայ զհիւսիսեաւ առ ստորոտովն Պարխարայ ընդ մէջ Տայոց, ի գիջին եւ ի մառախլուտ տեղիս մայրեաց եւ ի լօռաւէտս. գեղեցիկ իմն կարգելով զերկիրն, հաւասարելով զլեռնայինն եւ զջերմահոտն ի բարեխառն եւ ի զուգագեղեցիկ վայելչութիւն իւրոոյ թագաւորութեանն. ամառնային ժամանակին հովանոցս պատրաստելով, յորժամ զհիւսիսեաւ երթիցէ: Գոմս զերկուս տափարակսն անտառախիտս հանդերձ լերամբքն կազմելով, եւ որսոց տեղիս, եւ զջերմութիւնն Կողայ՝ ի մարմանդս այգեաց եւ բուրաստանաց: Այլ խտրեմ աստ վասն սիրելի առնն յայտնի գրել զամենայն եւ մանրապատում. զի անցի միայն զտեղիսն նշանակելով հաւաստի, եւ զոճն ի բաց թողեալ, վասն զկապ սիրոյ զհրաշալւոյն անխզելի պահելոյ:

Եւ աստ կոչեցեալ զվայրենի եկամուտ ազգն, որ ի դաշտին հիւսիսոյ եւ որ զստորոտով մեծի լերինն Կաւկասոյ, եւ որ ի հովիտս կամ ի ձորս երկայնաձիգս խորացեալս, ի լեռնէն որ զհարաւով՝ իջեալ մինչ ի դաշտաբերանն մեծ. պատուէր տալով զաւազակութիւն եւ զմարդադաւութիւն ի բաց քեցել յինքեանց, եւ հրամանաց եւ հարկաց արքունի հպատակ լինել. որպէս զի միւսանգամ տեսեալ զնոսա՝ առաջնորդս եւ իշխանս հանդերձ գեղեցիկ կարգօք հաստատեսցէ։ Եւ արձակէ զնոսա հանդերձ արամբք իմաստնովք եւ վերակացուօք յիւրմէ: Եւ ինքն արձակեալ զարեւմտեայ բազմութիւնն՝ իջանէ ի տեղիս խոտաւէտս մերձ ի սահմանն Շարայի. զոր հինքն Անփայտ եւ վերին Բասեան կոչէին. իսկ յետոյ վասն հատուածի Վզընդուր Բուլղարայ Վնդայ, բնակելոյ ի տեղիսն՝ յանուն նորա անուանեցաւ Վանանդ. եւ անուանք շինիցն յանուն եղբարց եւ զարմից նորա անուանեալ կոչին մինչեւ ցայժմ:

Իսկ ի ցրտանալ հիւսիսոյ եւ ի դառն հողմ փչելոյ, խաղայ իջանէ ի դաշտն մեծ. եւ անդ զափամբ մօրին մեծի բանակի ի տեղւոջ, ուր գետն մեծ ի ծովակէն հիւսիսոյ սկիզբն առեալ՝ իջանէ եւ խառնի ի մօրն մեծ: Եւ անդ կարգեալ զզօրս աշխարհիս, եւ թողեալ յինքենէ վերակացուս, եւ իւր առեալ զամենայն գլխաւորսն՝ չուէ ի Մծբին:

Այս դրուագ մեծ, եւ հաւաստի պատմութեամբ լի, եւ արժանի բանից ողորկագունից եւ յոլովից: Քանզի բազում ինչ աստ կարգաց եւ յօրինուածոց տանց, ազգաց, քաղաքաց, եւ որ ինչ շուրջ զթագաւորութեամբն - զօրաց, զօրապետաց, կողմանց կողմակալաց, եւ որ նման այսոցիկ:

Արդ՝ նախ եւ առաջին օրինադրէ թագաւորն զինքն եւ զտուն իւր, սկիզբն առնելով ի գլխոյ իւրմէ եւ ի թագէ: Եւ զկոչեցեալն Բագարատ, որ ի Հրէիցն, շնորհակալութիւն նմա վասն յառաջագոյն անձնատուր ձեռնտուութեանն առ թագաւորն եւ միամտութեանն եւ քաջութեանն, զյառաջասացեալ տանուտիրական պատիւն ազգին պարգեւելով. եւ իշխել նմա թագ ի գլուխ դնել թագաւորին, եւ կոչել թագադիր, այլ եւ ասպետ. եւ առանց ոսկւոյ եւ ականց, զկրտսեր մարգարիտն երեքտակեան վարսակալ ածել՝ յորժամ յարքունիս եւ ի տան թագաւորին շրջիցի:

Եւ զգեցուցանողս իւր զձեռէս ի զաւակէ Քանանացւոց. եւ անուն կոչէ ազգին Գնթունիս, ոչ գիտեմ է՛ր աղագաւ: Եւ թիկնապահս իւր, զինու հանդերձ, ի զաւակացն Խոռայ Հայկազնոյ, արս ընտիրս եւ քաջս, նիզակաւորս եւ սուսերաւորս. եւ գլուխ նահապետութեան նոցա զՄաղխազ ոմն այր բարի եւ սրտեայ: Բայց անուն ազգին զնախնականն պահէ: Իսկ զԴատ ի զաւակէ Գառնկայ, որ ի Գեղամայ, ի վերայ որսոց արքունականաց կարգէ: Որոյ որդի եղեալ Վարժ՝ յանուն նորա անուանի ազգն. բաց այս զկնի, յաւուրս Ատաշիսի: Եւ զԳաբաղ ոմն անուն ի վերայ կուտից, եւ զԱբէլ սպասարար եւ գահաւոր. եւ շէնս պարգեւէ նոցա, յորոց անուն կոչին. սապէս եւ նախարարութիւնքն՝ Աբեղեանք եւ Գաբեղեանք:

Եւ զԱրծրունիսդ գիտեմ՝ ոչ Արծրունիս, այլ արծուի ունիս, որք արծուիս առաջի նորա կրէին։ Թողում զառասպելացն բաջաղանս, որ ի Հադամակերտին պատմին. մանկան նիրհելոյ անձրեւ եւ արեւ հակառակեալ, եւ հովանի թռչնոյ՝ պատանւոյն թալկացելոյ։ Գիտեմ եւ զԳնունիսդ գինի ունիս, որ զարժանի թագաւորին պատրաստէր զըմպելիսն. որ սքանչելի իմն դտպեալ եղեւ ըստ գործոյն եւ անունն. քանզի պատրաստէր զըմպելիսն արքայի յընտիր եւ ի համեղ գինեաց, ունէր եւ կոչումն անուանն Գին. ընդ որ կարի զուարճացեալ, ասեն, Վաղարշակ՝ կարգէ ի թիւ նախարարութեան ազգաց։ Եւ են այս երկու տունքս ի զաւակէ Սենեքերիմայ, Արծրունիք եւ Գնունիք։

Ասեմ եւ զՍպանդունիսդ ի վերայ զենարանաց, եւ զՀաւունիսդ՝ բազէակիրս եւ բազէակալս, յաղագս ի մայրիս բնակելոյ։ Եւ եթէ առ ցոփս ինչ ոչ ունիցիս՝ եւ զՁիւնականսդ՝ ամարանոցաց պահակս եւ ձիւնակիրս, եւ յառաջադիմութենէ ազատացեալս, որպէս ընտանիք թագաւորաց։

Եւ գունդս եւ պահապանս դրան արքունի կարգէ զչորս, զմի մի իւրաքանչիւր բիւրովք վառելովք ի նոյն ի հին ի զարմից թագաւորացն՝ որք ի մերոյ նախնւոյն ի Հայկայ, որք բուն ոստանն անուանեալ, որք ընդ ժամանակս ժամանակս ժառանգութիւն ի հարանցն ընկալեալ գիւղս եւ դաստակերտս: Իսկ աստ ուրեմն Պարսից թագաւորութեանն, որպէս լսեմ, այլս ոմանս յարուցեալ գունդս եւ ոստան անուանեալ. ոչ գիտեմ թէ վասն սպառելո՞յ ազգին առաջնոյ, թէ վասն ընդդիմութեան իրիք արդեօք շկապեալ եւ ի բաց ընկեցեալ զազգն՝ զայլս ի տեղի նոցա յարուցին գունդս՝ անուամբ արքունի: Այլ առաջինն հաստատ ի զարմից թագաւորացն առաջնոց. որպէս եւ այժմ ի Վրաց աշխարհին, որ Սէփէծուլն կոչի։ Նա եւ ներքինիս հրամայէ ի նոյն ազգէ խզել. եւ նահապետ նոցա զՀայր իշխան մասին յԱտրպատականէ մինչեւ ցՃուաշ եւ ցՆախճաւան, եւ նահապետութեան ազգին սա մեծարոյ: Բայց թէ որպէս կամ ո՛ւր սորա իրք անցին անյիշատակելի, ես ոչ գիտեմ:

Բայց յետ կարգելոյ զտուն թագաւորին՝ երկրորդ թագաւորութեանն լինէր ի զաւակէ Աժդահակայ, Մարաց եղելոյ թագաւորի, որ այժմ Մուրացեանդ կոչեն: Քանզի ոչ ասեն նահապետաց ազգին՝ Մուրացեան տէր, այլ Մարացւոցն տէր: Եւ թողու ի վերայ նորա զամենայն շէնս, որք ի գերութենէն Մարաց: Եւ յարեւելից կողմանէ, զեզերբ հայկական խօսիցս, կողմնակալս բիւրաւորս զերկուս ի ցեղից տանց նահապետութեանց, զՍիսակեանսդ եւ որ ի Կադմեայ տանէն, զորոց զանուանսն ի միում ի յառաջագունից ասացեալ ճառիցն կարգեցաք:

Յետ սորա մեծ եւ անուանի եւ բազմաբիւր զարեւելից հիւսիսոյ կողմանն կարգէ կողմնակալութիւն՝ զայր անուանի եւ յամենայն գործ մտաւորութեան եւ հանճարոյ առաջին, զԱռան, առ մեծ գետովն, որ հատանէ զդաշտն մեծ, որ անուանի Կուր: Բայց զայս գիտեա՛, զի զցեղս զայս մեծ եւ անուանի մոռացումն եղեւ մեզ յառաջնումն մատենին յիշատակել, զգունդն որ ի Սիսակայ, որ ժառանգեաց զդաշտն Աղուանից եւ զլեռնակողմն նորին դաշտի, ի գետոյն Երասխայ մինչեւ ցամուրն որ ասի Հնարակերտ. եւ աշխարհն յանուն քաղցրութեան բարուց նորա անուանեցաւ Աղուանք. զի աղու ձայնէին զնա: Եւ ի սորա ծննդոց այս Առան անուանի եւ քաջ կարգեցաւ կողմնակալ բիւրաւոր ի Պարթեւէն Վաղարշակայ: Ի սորա զաւակաց ասեն սերեալ զազգն Ուտէացւոց եւ Գարդմանացւոց եւ Ծաւդէացւոց եւ Գարգարացւոց իշխանութիւնսն:

Իսկ Գուշարայ, որ յորդւոցն Շարայի, ժառանգեաց զլեառն Մթին, որ է Կանգարք, եւ զկէս մասինն Ջաւախաց, զԿողբ, զԾոբ, զՁոր, մինչեւ ցամուրն Հնարակերտ: Բայց զտէրութիւնն Աղոցայ, եւ զսեպհականութիւնն Տաշրաց կարգէ Վաղարշակ ի զաւակացն Գուշարայ Հայկազնոյ: Իսկ ընդդէմ լերինն Կաւկասայ կողմնակալ հիւսիսոյ կարգէ զմեծ եւ զհզօր ազգն, եւ նահապետութեանն անուն կարդայ բդեաշխ Գուգարացւոց, որ էր լեալ ի զաւակէ Միհրդատայ, Դարեհի նախարարի. զոր ածեալ Աղեքսանդրի՝ թողու իշխան ի վերայ գերութեանն ի Վերիացւոց ազգացն, զոր էած Նաբուգոդոնոսոր, որպէս Աբիւդենոս պատմէ այսպէս ասելով. «Մեծազօրն Նաբուգոդոնոսոր, որ ուժգնագոյն էր քան զՀերակլէս, ի Լիբիացւոց եւ ի Վերիացւոց աշխարհն զօրաժողով լեալ հասանէր եւ վանեալ վկանդեալ ընդ ձեռամբ նուաճէր. եւ զմասն մի ի նոցանէ յաջակողմն Պոնտոս ծովու տարեալ բնակեցուցանէր»: Եւ է Վերիայն յեզր երկրի յարեւմուտս: Իսկ ի հովտին մեծի Բասենոյ կարգէ նահապետութիւն զՈրդունին անուանեալ, որ ի զաւակացն Հայկայ:

Իսկ զայր խոժոռագեղ եւ բարձր եւ կոպտարանձն եւ տափակաքիթ, խորակն եւ դժնահայեաց, ի զաւակէ Պասքամայ, ի Հայկայ թոռնէ, Տուրք անուն կոչեցեալ, որ վասն առաւել ժահադիմութեանն ձայնէին Անգեղեայ, վիթխարի հասակաւ եւ ուժով, հաստատէ կուսակալ արեւմտից. եւ յերեսացն անպիտանութենէ կոչէ զանուն ազգին Անգեղ տուն: Բայց եթէ կամիս՝ ստեմ եւ ես յաղագս նորա անյաջ եւ փցուն, որպէս եւ Պարսիկք վասն Ռոստոմայ Սագճկի հարիւր եւ քսան փղոց ոյժ ասեն ունել: Քանզի կարի իմն անյարմար թուէին եւ նմա երգ բանից վասն ուժեղութեանն եւ սրտեայ լինելոյն. որք ոչ Սամսոնի եւ ոչ Հերակլեայ եւ ոչ Սագճկին յարմարին այս զրոյցք: Քանզի երգէին նմա բուռն հարկանել զորձաքար վիմաց ձեռօք, ուր ոչ գոյր գեզութիւն, եւ ճեղքել ըստ կամաց մեծ եւ փոքր. եւ քերել եղնգամբքն եւ կազմել որպէս տախտակ, եւ գրել նոյնպէս եղնգամբք իւրովք արծուիս եւ այլս այսպիսիս: Եւ յեզեր ծովուն Պոնտոսի դիպեալ նաւաց թշնամեաց՝ դիմէ ի վերայ. եւ ի խաղալն նոցա ի խորն իբրեւ ասպարէզս ութ, եւ սա ոչ ժամանեալ նոցա՝ առնու, ասեն, վէմս բլրաձեւս, եւ ձգէ զկնի. եւ ի սաստիկ պատառմանէ ջուրցն ընկղմին նաւք ոչ սակաւք, եւ ամբարձումն ալեացն, որ ի պատառմանէ ջուրցն, վարէ զմնացեալ նաւսն բազում մղոնս: Ո՜հ, կարի է առասպելս, այլ եւ առասպելաց առասպել: Բայց քեզ զի՞ է. քանզի էր արդարեւ սաստիկ հզօր եւ այսպիսեաց զրուցաց արժանի:

Բայց զկնի դորա հաստատէ զմեծ նախարարութիւնն Ծոփաց ի Չորրորդն կոչեցեալ Հայս: Այլ եւ զնախարարութիւնն Ապահունեաց եւ զՄանաւազեանն եւ զԲզնունականն ի նոյն զաւակացն Հայկայ. ի բնակչացն գտեալ զպերճագոյնսն՝ տեարս կարգէ, յանուն շինից եւ գաւառաց կոչելով:

Այլ մոռացաք եւ զդժնեայ Սլաքն անուանեալ այր, զոր ոչ կարեմ հաւաստեաւ ասել, ի Հայկա՞յ եթէ յառաջագունից քան զնա եղելոց յաշխարհիս, զոր հին զրոյցքն պատմեն լինել. բայց էր այր քաջ: Զսա կարգէ սակաւ արամբք զլեառնն եւ որսալ զքօշսն. որք անուանեցան Սլկունիք: Այսպէս եւ ի նոյն իրս եւ զՄիանդակն անդառնալի. եւ ի սմանէ Մանդակունիք:

Բայց յորդւոցն Վահագնի գտեալ արս, որք ինքնակամ խնդրեցին զմեհենից պաշտամունսն՝ պատուէ մեծապէս, ի ձեռն տալով նոցա զքրմութիւնն. եւ կարգէ ընդ առաջին նախարարութիւնսն, եւ անուն կոչէ Վահունիս: Սապէս եւ զԱռաւենեանսն եւ Զարեհաւանեանսն գտեալ ի զարմից առաջնոց թագաւորացն՝ կարգէ ի նոյնանուանս աւանս:

Եւ զՇարաշան ի տանէ Սարասարայ հաստատէ բդեաշխ մեծ եւ կուսակալ յարեւմտից հարաւոյ, յեզերս սահմանացն Ասորեստանի, առ ափն Տիգրիս գետոյ, գաւառս պարգեւելով զԱրձն եւ որ շուրջ զնովաւ, եւ զլեառնն Տաւրոս, որ եւ Սիմ, եւ զԿղեսուրն ամենայն:

Իսկ զմոկացին ի նոյն գաւառէ գտեալ այր, որ ունէր ընդ իւրեաւ սրիկայս բազումս՝ նախարարութիւն հաստատէ: Նոյնպէս եւ զԿորդուացիս, եւ զԱնձեւացիս, եւ զԱկէացիս ի նոյն գաւառաց: Իսկ զՌըշտունիս եւ զԳողթնեցիս գտի պատմեալ ի Սիսականէն արդարեւ հատուած. ոչ գիտեմ, թէ յանուն արա՞նցն զգաւառսն անուանեալ, եւ թէ յանուն գաւառացն զնախարարութիւնսն կոչեցեալ:

Իսկ յետ այսր ամենայնի մեհեան շինեալ յԱրմաւիր՝ անդրիս հաստատէ արեգական եւ լուսնի եւ իւրոց նախնեացն: Եւ աղերսեալ որ ի Հրէիցն Շամբատայ Բագարատ, որ եւ թագադիր եւ ասպետ, հանդերձ հարկեցուցանող բանիւք, թողուլ զօրէնս հրէութեանն, եւ պաշտել զկուռս. զոր ոչ առեալ յանձն՝ ըստ կամաց թողու զնա արքայն Վաղարշակ:

Հրաման տայ եւ զքաղաքն Շամիրամայ նորոգել, եւ յայլ բազում տեղիս շինել քաղաքս բազմաբնակս, եւ շէնս գլխաւորս եւ մարդախիտս:

Եւ օրէնս իմն հաստատէ ի տան թագաւորութեան իւրոյ, եւ ժամս որոշէ ելից եւ մտից եւ խորհրդոց եւ խրախճանութեանց եւ զբօսանաց։ Եւ կարգս զինուորութեանց, եւ նոցունց առաջինս եւ երկրորդս եւ երրորդս, եւ որ ի կարգին: Եւ յիշեցուցանողս երկուս ի ձեռն գրոյ. այլ ոմն զբարի յիշողութիւնս առնելով, եւ այլ ոմն զվրէժխնդրութեանցն: Եւ բարւոյ յիշեցուցանողին հրաման տայ՝ ի բարկութեանն արքայի եւ յանիրաւ հրամանս՝ յիշեցուցանել զիրաւն եւ զմարդասիրելն: Իրաւարարս ի տանն արքունի, իրաւարարս եւ ի քաղաքս եւ յաւանս: Հրաման տայ՝ եւ քաղաքացեաց մարդկան արգոյ եւ պատիւ լինել առաւել քան զգեղջկաց. եւ գեղջկաց պատուել զքաղաքացիս որպէս զիշխանս. եւ քաղաքացեաց մի՛ կարի առ գեղջկօքն պերճանալ, այլ եղբայրաբար վարիլ, վասն բարեկարգութեան եւ աննախանձոտ կենաց, որ է շինութեան եւ խաղաղութեան կենաց պատճառք. եւ որ ինչ նման այսոցիկ:

Եւ քանզի բազում ունէր ուստերս՝ պատշաճ վարկաւ ոչ ամենեցուն առ իւր կալ ի Մծբին. վասն որոյ առաքէ զնոսա բնակել ի գաւառն Հաշտենից, եւ ի ձորն նորին սահմանակալ, որ է արտաքոյ Տարօնոյ. ի նոսա թողլով զշէնս ամենայն, հանդերձ յաւելուածով մտից առանձինն եւ ռոճկաց կարգելոց յարքունուստ: Եւ միայն զառաջին որդին իւր, որ կոչէր Արշակ, պահէ առ իւր ի համար թագաւորութեան, եւ զնորին ուստր, զոր անուանեաց Արտաշէս եւ յոյժ սիրեաց. քանզի էր արդարեւ տղայն կայտառ եւ հզօր մարմնով. որպէս զի կարծիս հայեցողացն տալ՝ որ ի նմայն աճելոց էին արութիւնք: Եւ եղեւ այս յայնմ հետէ եւ առ յապայ օրէնք ի մէջ Արշակունեաց - միոյ որդւոյ բնակել ընդ արքայի՝ փոխանորդ լինել թագաւորութեանն, եւ այլոց ուստերաց եւ դստերաց գնալ ի կողմանս Հաշտենից՝ յազգին ժառանգութիւն:

Բայց Վաղարշակ յետ այսպիսեաց արութեանց եւ բարեկարգութեանց մեռանի ի Մծբին, թագաւորուեալ ամս քսան եւ երկուս:

 

24. Պատերազմն Վաղարաշակայ ընդ Մօրփիլիկեայ (Մ. Խորեն. Բ. ե) 

Ոմն Մորփիւղիկեայ՝ [6] միաբանեալ զասացեալ կողմանսն (ՀիւսիսայինՓոքրԱսիոյ), գրգռիիպատերազմ՝ ընդ Վաղարշա կայ բայց պատատեն միմեանց առ բարձրաւանդակ ի միոջ բլրով քարա.  գագաթնիւ,  որայժմ՝ ասի Կողոնիա [7].  եւ մօտեալք ի միմեանս՝ ձիգ ասպարիզօք միջոցացն, ամրանան երկոքին կողմանքն բովանդակ աւուրս: Զկնի անցանելոյ բազում աւուրց ամրանալոյ կողմանցն երկոցունց, գրգռի պատերազմ՝ ի մերմէ կողմանէս դիմեալ-  վասն որոյ յարդարէ կամակամ՝ ակամայ եւ Մորփիւղիկեայն զիւրոյ կողման ճակատն. հասանէ յանդուգն յարձակմամբ։ Քանզի այր սրտեայ էր, եւ անդամովք երկար եւ ընդ իրեարս պատշաճ. զոյգ մարմնոյն եւ ոյժ սաստիկ ունելով, ամրացեալ պղնձով եւ երկաթով. եւ այլովք ընտիր վառելովք, ոչ սաստիկ ինչ թուով, տապաստ յերկիր արկանէր արս ընտիրս եւ քաջս ի մանկանցն Վաղարշակայ.  եւ ջանայր անցանել հասանել յարքայն Հայոց՝ իմէջ խմբի մեծի եւ զինուամրացելոյ։ Եւ մօտանցեալ՝ աջողեցաւ ձգել զսուինն [8].  քանզի էր կորովի եւ երկայ նաձիգ [9].  Հեռի զաշտէսն արձակեալ՝ որպէսի թռիչս սրաթեւ հաւուց։ Այլ ոչ ինչ կար ի յամեցին ընդմէջ անցանելարք քաջք եւ անուանիք՝ ի զարմից Հայկայ եւ ասորեստանւոյն Սենեքերիմայ. եւ աշտէիւ հարեալ սատակենը զքաջն, եւ զզօրսն առաջի արկեալ՝ ի փախուստ դարձուցանէին բազում՝ վտակս արեան հեղեալ, զերկիրն ոռոգանէին, իբրեւ հեղեղք անձրեւաց։ Եւ յայնմ՝ հետէ դադարեալ խաղաղէր երկիրն, նուաճեալ ընդ ձեռամբ Վաղարշակայ եւ Մակեդոնացւոցն դադարեալ գոռն [10] ։

Զկնի անցանելոյ բազում աւուրց ամրանալոյ կողմանցն երկոցունց, գրգռի պատերազմն, ի մերմէ կողմանէս դիմեալ. վասն որոյ յարդարէ կամաւ կամ ակամայ Մորփիւղիկեան դիւրոյ կողման ճակատն, հասանէ յանդուգն յարձակմամբ: Քանզի այր սրտեայ էր եւ անդամովք երկար եւ ընդ իրեարս պատշաճ, զոյգ մարմնոյն եւ ոյժ սաստիկ ունելով, ամրացեալ պղնձով եւ երկաթով, եւ այլովք ընտիր վառելովք, ոչ սաստիկ ինչ թուով՝ տապաստ յերկիր արկանէր արս ընտիրս եւ քաջս ի մանկանցն Վաղարշակայ. եւ ջանայր անցանել հասանել յարքայն Հայոց ի մէջ խմբի մեծի եւ զինու ամրացելոյ: Եւ մօտ անցեալ՝ աջողեցաւ ձգել զսուինն. քանզի էր կորովի եւ երկայնաձիգ, հեռի զաշտէսն արձակեալ, որպէս ի թռիչս սրաթեւ հաւուց: Այլ ոչ ինչ կարի յամեցին ընդ մէջ անցանել արք քաջք եւ անուանիք ի զարմիցն Հայկայ եւ ասորեստանւոյն Սենեքերիմայ. եւ հարեալ աշտէիւք զքաջն՝ սատակէին եւ զզօրսն առաջի արկեալ՝ ի փախուստ դարձուցանէին. բազում վտակս արեան հեղեալ զերկիրն ոռոգանէին իբրեւ հեղեղօք անձրեւաց: Եւ յայնմ հետէ դադարեալ խաղաղէր երկիրն, նուաճեալ ընդ ձեռամբ Վաղարշակայ, եւ Մակեդոնացւոցն դադարէր գոռն:

 

25. Արշակ (Մ. Խորեն. Բ. թ)

Արշակ որդի Վաղարշակայ թագաւորէ ի վերայ Հայոց ամս երեքտասան. նախանձաւոր եւ հետեւող հայրենեացն լեալ առաքինութեանց՝ բազում կարգս ուղղութեան գործեաց. պատերազմելով ընդ Պոնտացիս, եւ նշանակ եթող յեզեր ծովուն մեծի. զնիզակն իւր, ասեն, զբոլորատէգ, որ էր արեամբ զեռնոց մխեալ, ձգեալ ի հետեւակուց՝ խորագոյնս նստոյց յերկանաքար արձանին, զոր կանգնեաց ի ծովեզերն: Զայս արձան բազում ժամանակս պատուեցին Պոնտացիք որպէս զառ ի յաստուածոցն գործ: Իսկ ի գոռալն Արտաշիսի միւսանգամ ընդ Պոնտացիս՝ ընկեցեալ ասեն զարձանն ի ծով:

Ի սորա աւուրս աղմուկ մեծ լեալ ի գօտիս մեծի լերինն Կաւկասու յաշխարհին Բուլղարաց, եւ բազումք ի նոցանէ հատուածեալք եկին յաշխարհս մեր, եւ բնակեցան ի ներքոյ Կողայ, յարգաւանդահող եւ ի հացաւէտ տեղիս մինչեւ ի ժամանակս բազումս:

Ի սմանէ նեղեալ որդիք Բագարատայ վասն զկուռս պաշտելոյ՝ երկուք ոմանք ի նոցանէ սրով կատարեցան արիաբար ի վերայ հայրենի օրինացն. զորս ոչ պատկառեմ ասել հետեւող լինել Անանիանց եւ Եղիազարեանց: Բայց այլքն յանձն առնուն այսչափ միայն, ի շաբաթու հեծանել յորս եւ ի պատերազմունս, եւ զմանկունս թողուլ անթլփատս, յորժամ լինիցին. քանզի անկինք էին: Եւ հրամայեցաւ յԱրշակայ՝ մի՛ տալ նոցա կանայս յամենայն նախարարութեանց, եթէ ոչ ուխտ պայմանի դիցեն՝ թողուլ զթլփատութիւնն: Զոր յանձն առնուն զերկուս զայս միայն, այլ ոչ եւ զերկրպագութիւն կռոց:

26. Արտաշէս Ա. Աշխարհակալ (Մ. Խորեն. Բ. ժգ)

 

Հրաման տայ Արտաշէս՝ զօր յարուցանել յարեւելից եւ ի հիւսիսոյ բազում յոյժ, մինչեւ ոչ գիտել նմա զհամարն, այլ յանցս եւ յիջեւանս քար ըստ մարդաթուի կարկառ՝ նշան բազմութեանն թողուլ: Եւ խաղայ այնուհետեւ յարեւմուտս, եւ ձերբակալ առնէ զԿրիւսոս թագաւոր Լիւդացւոց:

Եւ գտեալ յԱսիայ պղնձաձոյլ ոսկեզօծ պատկերս զԱրտեմիդեայ եւ զՀերակլեայ եւ զԱպողոնի՝ տայ բերել յաշխարհս մեր, զի կանգնեսցեն յԱրմաւիր: Զոր առեալ քրմապետացն, որ էին յազգէն Վահունեաց ՝ զԱպողոնին եւ զԱրտեմիդայն կանգնեցին յԱրմաւիր. իսկ զՀերակլեայն զառնապատկերն, որ արարեալ էր ի Սկիւղեայ եւ ի Դիպինոսէ կրետացւոյ, զՎահագն իւրեանց վարկանելով նախնի՝ կանգնեցին ի Տարօն, յիւրեանց սեպհական գիւղն յԱշտիշատ, յետ մահուանն Արտաշիսի:

Բայց Արտաշիսի նուաճեալ զցամաքս միջոցաց ծովուցն երկոցունց՝ լնու զՈվկիանոս բազմութեամբ նաւաց, ծառայեցուցանել կամելով զբոլոր արեւմուտս: Քանզի մեծ յոյզք խռովութեանց եղեալ ի Հռովմ՝ ոչ ոք ընդդիմանայ նմա հզօրապէս: Այլ ոչ գիտեմ ասել յո՛րպիսի ազդմանէ, ահագին իմն աղմուկ լեալ շփոթից եւ բազմութեան զօրացն զմիմեանս կոտորեալ. իսկ Արտաշէս փախուցեալ մեռանի, որպէս ասեն՝ յիւրոց զօրացն, թագաւորեալ ամս քսան եւ հինգ:

Բայց եւ յԵլլադայ առեալ պատկերս զԴիոսի, զԱրտեմիդեայ, զԱթենայ, զՀեփեստու, զԱփրոդիտեայ՝ տայ բերել ի Հայս. որք ոչ ժամանեալ միջամուխ լինել յաշխարհս՝ լսեն զբօթ մահուանն Արտաշիսի. եւ փախուցեալ ընկենուն զպատկերսն յամրոցն յԱնի. եւ քուրմք զնոցին զհետ լինելով, դադարեն առ նոսա:

 

27. Տիգրան Ա. Արշակունի (Մ. Խորեն. Բ. ժե)

Յետ Արտաշիսի Առաջնոյ թագաւորէ Տիգրան որդի նորա ի քառասուն եւ յիններորդ ամի Արշականայ թագաւորի Պարսից: Եւ ժողովեալ զզօրս Հայոց՝ ընդդէմ երթայ զօրացն Յունաց, որք յետ մահուանն Արտաշիսի հօրն իւրոյ եւ ցրուելոյ զօրացն՝ հետամուտ լեալ դիմեալ գային յաշխարհս մեր: Որոց ընդդէմ պատահեալ Տիգրանայ՝ արգելեալ ի վերջ նահանջէ: Եւ ի քեռայր իւր Միհրդատ հաւատացեալ զՄաժաք եւ զհոգս Մէջերկրայցն եւ զօր բազում թողեալ առ նմա՝ դառնայ յաշխարհս մեր:

Առաջին գործ զմեհեանսն շինել կամեցաւ: Իսկ քրմացն, որ եկեալ էին ի Յունաց, զմտաւ ածեալ, զի մի՛ ի խորագոյն Հայս վարիցին՝ պատճառեցան ըղձութիւնս, իբր թէ դիքն անդէն կամիցին զբնակիլն: Որում հաւանեալ Տիգրան, կանգնեաց զՈղիմպիական պատկերն Դիոսի յամուրն յԱնի, եւ զԱթենայն ի Թիլ, եւ զԱրտեմիդայ զմիւս պատկերն յԵրիզայ, եւ զԵփեստուն ի Բագայառինջ: Բայց զԱփրոդիտեայ զպատկերն, իբրեւ Հերակլեայ տարփաւորի, առ նորին պատկերին Հերակլեայ հրամայեաց կանգնել յաշտից տեղիսն: Եւ ցասուցեալ ընդ Վահունիսն, եթէ ընդէ՛ր յիւրեանց սեպհականին իշխեցին կանգնել զպատկերն Հերակլի, զառաքեալն ի նորին հօրէ՝ ընկենու զնոսա ի քրմութենէն, եւ զգիւղն յարքունիս առնու, յորում պատկերքն կանգնեցան:

Եւ այսպէս մեհեանս շինեալ, եւ առաջի մեհենիցն բագինս կանգնեալ, զոհս ամենայն նախարարացն հրամայէ մատուցանել հանդերձ երկրպագութեամբ. զոր չառեալ յանձն արանց ազգին Բագրատունեաց. յորոց զմիոյ ուրումն զլեզուն հատեալ, որում անուն էր Ասուդ, վասն պատկերացն անարգանացն՝ ոչ այլ իւիք խոշտանգէ. քանզի յանձն առին ուտել ի զոհիցն արքայի եւ զմիս խոզի, թէպէտ եւ ոչ ինքեանք զոհեցին երկրպագութեամբ: Վասն որոյ առնու ի նոցանէ ի բաց զիշխանութիւն զօրուն. բայց միայն զթագակապ ասպետութիւնն ոչ հանէ: Ինքն իջանէ ի Միջագետս, եւ գտեալ անդ զԲարշամինայ զպատկերն, զոր ի փղոսկրէ եւ ի բիւրեղէ կազմեալ էր արծաթով՝ հրամայէ տանել կանգնել յաւանին Թորդան:

Եւ նոյն հետայն դիմէ յաշխարհն Պաղեստինացւոց՝ վրէժս պահանջել ի Պտղոմայիդ Կղէոպատրայ յաղագս Դիոնիսի որդւոյ նորա առ հայր իւր յանցանաց: Առեալ գերի բազում եւ ի Հրէից՝ նստի շուրջ զՊտղոմայիդ քաղաքաւ: Իսկ դշխոյն Հրէից Աղեքսանդրիայ, որ եւ Մեսաղինայ, որ էր լեալ կին Աղեքսանդրի, որդւոյ Յոհաննու, որդւոյ Շմաւոնի, եղբօր Յուդայ Մակաբէի, որ զայնու ժամանակաւ ունէր զթագաւորութիւնն Հրէից, ինչս բազումս տալով՝ դարձոյց զնա անտի: Քանզի էր լուեալ եւ համբաւ, թէ Վայկուն ոմն անուն յեղուզակ խռովէր զերկիրն Հայոց, զլեառն ամուր կալեալ, որ մինչեւ ցայժմ յանուն յեղուզակին կոչին Վայկունիք:

 

28. Շինութիւն Ամասիայ քաղաքի [11]

Ի ժամանակին յորում՝ մակեդոնացին Ալեքսանդր Փիլիպպեան կոչեցեալ , բազմաբիւրովք անաստուածութեանն տիեզերակալեաց, Ամասիա ոմն եղբայր Նեքտանեբեայ Հօր Աղեքսանդրի՝ [12] հատուածեալ յԵգիպտոսէ, ել ի Մէջերկրեայ ի կողմն Գամրական Պոնտոսի առ Երկրորդն կոչեցեալ Հայովք, առ որովք հոսի Գայլն [13] գետ , ընդ մէջ քարանձաւաց լերանց անցանելով յանդգնագոյնս, եւ այնպէս իջանէ ի Պոնտոս Պոլեմոնական [14], ընդ Թեմիսկիւռիոն դաշտ, յանտառախիտ ծովեզերին, որ առ գետեզերբն ժամանէ ի տեղին որ կոչի Մարմասիդոն [15], սկիզբն առեալ ի Պոնտոսէ ի քարալերանց։ (Աստ) դադարեալ ազդ առնելով Աղեքսանդրի, հրաման ընդունի բնակել ի նմին տեղւոջ. զոր քաղաք լինեալ՝ իւրովք ծառայիւք եւ ժողովրդովք բնակէր, յիւր անուն կոչեցեալ Ամասիա։

Իսկ յետ բազում՝ ժամանակաց՝ Միհրդատ քեռայր Տիգրանայ Հայոց արքայի, կողմնապետ գոլով աներոյ իւրոյ ի Միժակ քաղաքի՝ որ այժմ կոչի Կեսարիա, զայ ունի զԱմասիա , ի Հայս գրաւեալ, տիեզերասահմանակալ քաղաք յարդարեաց ընդարձակագոյնս պարսպեաց առ կատարով լերանցն, յերկոցունց կողմանց գետոյն, շինեալ եւ զարքունիսն ըստ հիւսիսոյ կողման գետոյն, առ ստորոտով քարալեռնակին. եւ նախ ապառաժիւք մեծամեծ հաստավիրգ կանգնեալ վիմօք, եւ ի վերայ զարքունիսն կանգնեալ. եւ յարեգակնային դիմի անձաւին՝ շիրիմս քարակոփս եւ ճանապարհս սանդղաձեւս, տունս եւ քարայրս գանձուց կռածոյս յօրինեալ, համանման ձեռակերտացն Շամիրամայ որ ի Վան եւ ի Խազնաթկեփայս [16] ։ Զորս լցեալ գանձիւք՝ տիրեաց ոչ սակաւ ամս, մինչեւ ի գալն Պոմպէի. ընդ որում մարտուցեալ եւ պարտեալ Միհրդատայ , եւ անկեալ ի Պոնտոս՝ մեռանի ի Սինոպ։ Իսկ Պոմպէի առեալ զգանձն Ամասիայի եւ զյոլովս ի բնակչացն փոխեալ՝ շինէ քաղաք յիւր անուն կոչելով Պոմպեոպոլիս։ Բայց եւ զԱմասիա կալեալ ի նախագահութեան Ելեսպոնտոսի մետրապոլիս արարեալ [17]. որ լի էր ամենայն չարեօք եւ պաշտամամբք սատանայի, մինչեւ ի կենարար քարոզութիւն առաքելոցն, որում բազումք հաւատացին ի Տէր։

 

Իբկ յետ բազում ժամանակաց՝ Միհրդատ քեռայր Տիգպանայ Հայոց արքայի, կողմնապետ գոլով աներոյ իւրոյ ի Միժակ քաղաքի՝ որ այժմ կոչի Կեսարիա, զայ ունի զԱմասիայ, ի Հայս գրաւեալ, տիեզերասահմանակալ քաղաք յարդարեաց. ընդարձակագոյնս պարսպեաց առ կատարով լերանցն, յերկոցունց կողմանց գետոյն. շինեալ և զարքունիսն ըստ հիւսիսոյ կողման գետոյն, առ ստորոտով քարալեռին. …………

       

Իսկ Պոմպէի առեալ զգանձն յԱմասիայէ և զյոլովս ի բնակչացն փոխեալ՝ շինէ քաղաք յիւր անուն կոչելով Պոմպէոպոլիս։ ……… որում բազումք հաւատացին ի Տէր։

29. Աբգար (Ըստ Եպիփանայ) [18]

Եւ տայ (Տիգրան զերկու քաղաքսն՝ զԱմիթ եւ զԵդեսիա՝ Աբգարոյ որդւոյ իւրոյ [19], առնելով եւ զնա թագաւոր, որպէս ինքն ի հօրէ իւրմէ՝ ի կատարումն ասացելոցն աստուածահաճոյ հօրն մերոյ Նոյի, որ եւ օրհնեաց զՅաբեթ՝ ասելով. Ընդարձակեա, տէր, Յաբեթի եւ բնակեսցէ ի տան Սեմայ եղբօր իւրոյ: եւ եղիցի Քանան ծառայ նորա. ուստի եւ այն իսկապէս եղեալ վճարեցաւ։ Քանզի եւ Բաբելոն վիճակ էր Քամայ , եւ նոքա ծառայեցին բազում՝ ամս որդւոյն Յաբեթը՝ Տիգրանայ, որդւոյ Արշակայ Հայոց արքայի , զամենայն աւուրս կենաց իւրոց։ Եւ բնակէր արքայն Հայոց Աբգար՝ ի քաղաքին Ուռհայ. եւ հրամայեաց լինել անդ ի ներքս ի քաղաքն Ուռհա՝ երեք բիւրս հեծելոց [20], տամբք եւ որդւովք , ուրոյն ի հետեւակ զօրաց , Հայկազուն սեպհական, որպէս նորատունկս աճել եւ սերանայ անդրէն. բայց եւ բնակիչք քաղաքին եւ ամենայն Միջագետաց՝ Խորին Ասորիք էին. ուստի եւ զօրանայր խօսն եւ լեզուն ասորի, սակս յաճախութեան ի տուր եւ յառս վաճառոյն այլ եւ հարկահանք ժողովոյն բազումք Ասորւոց եւս էին, որք ի դիւանի անդ նստեալ պահանջէին գրով ասորի. նա եւ մանկունքն խաղալով ի հրապարակս՝ նոյնպէս ասել եւ լսել էին: Օ՜ն իսկ , եւ Հայկազունք յարքունիս եւ ի պաշտամունս պարապեալ պատրաստէին, զի բազում՝ եւս էր [21] երկու եւս կողմանց , յԱթուրացւոցն [22] եւ ի Քաղթեացն, հանապազ ի սուր եւ ի սով լինելով ? Արդ , այսու պատճառաւ Հայ օրէնն ամենայն եւ մեծամեծ աւագանին ամենայն, եւ որդիք նոցա եւս եւ որդւոց որդիք նոցա ի տուր եւ յառ, է՛ն իսկ , եւ զօրքն ամենայն զվճարս թոշակացն ի հարկահանացն Ասորւոց առեալ, ի խօսս եւ ի գիրս ասորի հարկէին, եւ անդէն ի նոյն կրթեալ եւ ուսեալ եւս լինէին. որպէս եւ Իսրայէլ ի Բաբելոն՝ մոռացաւ զիւր սեպհականն, եւ ամենեքեան զՔաղդէացւոցն ուսեալ խօսէին, մնալով ի հաւատ եւ ի յազգ եբրայեցի . իսկապէս եւ Հայկազունքն մնացին յազգ իւրեանց , եւ սովորական գտան ի լեզուս ասորի։

30. Բերումն Դաստառակին Քրիստոսի Յեդեսիա (Եպիփան)

Ի մտանելն իւրում (Անան դեսպան Աբգարու) ի տան Գամաղիէլի՝ հաւատարիմ՝ վարդապետի , եւ նա որպէս ուսեալ ի մանգանոցն՝ գնաց ընդ առաջ Տեառն Յիսուսի. եւ ունէր դաստառակ վուշ, մեծագոյն որպէս գրկաչափ մի, պատուական եւ սպիտակ որպէս ձիւն, յօրինեալ ծայրօք որպէս թագաւորական ծիրանի, մետաքս կարմիր եւ կանաչ, փողեալ [23] ոսկւով. եւ տարածեաց զայն առաջի Տեառն՝ Որդւոյն Աստուծոյ , արարչին արարածոց , Յիսուսի Քրիստոսի, փրկչին մերոյ : Եւ Տէրն մեր խոնարհեալ ամբարձ զայն՝ երկու եւս ձեռօքն. եւ որպէս լուացեալ եւս էր, արկ խաչանման զաստուածային պատկերան՝ վերուստ ի վայր բերելով. օն անդր , եւ նկարեցաւ ի դաստառակն՝ պատկերն արարչագործ Յիսուսի Քրիստոսի Տեառն մերոյ , իսկապէս, եւ տայ ի Թումա։ Ես տեսեալ ամենեցուն՝ երկրպագեցին աստուածային նկարեալ պատկերին. եւ Թումա ծալեալ զթուղթն եւ զսուրբ դաստառակն՝ եւ պատեալ ի վարշամակի, որ եւ այն (էր) գեղեցիկ եւ սպիտակ յոյժ , եւ տայ յԱնանէ եւ յորս ընդ նմա: Եւ նոքա անդրէն խոնարի երկիր պագանելով արարողին Յիսուսի, մեծաց շնորհաց ունելով գոհացողական բանիւ, եւ ելեալ գային փութանակի մեծաւ խնդութեամբ ի փառս Քրիստոսի թագաւորին երկնաւորի, եւ հասեալ ի քաղաքն Մանպաւ , որ եւ այսօր կոչի Մմպեճ, եւ մտեալ ի քաղաքն սակս պիտոյից , եւ ոչ կամեցան զայն մուծանել ի քաղաքն, որպէս իմաստացեալ՝ թէ գուցէ մաքսաւորացն գիտացեալ զայն եւ ազդ առնեն յարքունիս, եւ լինի յափշտակեալ առ ի մէնջ. եւ անդէն իբրեւ ի պահարանի ամրացուցին զսուրբն զայն նկարագիր, դնելով ի մէջ երկու փոքրագոյն աղիւսաց [24], զոր եւ արուեստաւորք եփեն հրով , որ եւ արդ ասի կղմինդր ։ Եւ առ Անանէ զանխլաբար ի ներքոյ վերարկուին, եւ դնէ ի պատուհանս պարըսպին նետաձգին եւ արտաքոյ քաղաքին, եւ ոչ ժամանեցին ելանել, զի կանխեալ փակեցան դրունք քաղաքին։ Օ՜ն իսկ, եւ զգիշերն ամենայն պահապանք քաղաքին տեսանէին զլոյսն գերազանց՝ զի ճառագայթեալ փայլէր ի վերայ պարըսպին, երեք բուրգն ընդ մէջ լինելով եւ աւելի , եւ ոչ կարէին ճշգրտել զտեղին, զի պահեալ եւս լինէր յԱստուծոյ։ Եւ առ վաղիւն ինքն իսկ Անանէ որպէս ի չքմեղս լինելով, եւ առեալ գնայր զճանապարկս իւր , ընդ նմին եւ այլքն, բազում խնդութեամբ։

Եւ իբրեւ մերձ եղեն ի քաղաքն իւրեանց , որ եւ հասին, գալով փութանակի յաւուրս երկոտասան, եւ պատկեր աւուրն ուրբաթ, եւ յինն ժամուն. եւ յանկարծ սաստիկ ձայն անկեալ արշաւանաց եւ ասպատակի. եւ նոցա երկուցեալ , օ՜ն անդր , եւ փութացեալ ընկեցին զսուրբն զայն ի ջրհորն՝ որ մերձ էր առ նոսա, եւ էր հեռի ի քաղաքէն հինգ կամ՝ վեց ասպարիզօք . եւ անդէն չտապով հասին ի քաղաքն փութացեալ երիվարօք։ Եւ ոմանց խնդութեամբ եկեալ՝ աւետիս տալով, եւ պատմեցին արքային վասն գալստեան արանցն, եւ նա ուրախա ցեալ յոյժ, եւ Հրամայեաց գալ առ ինքն. եւ մեծաւ պատուով ընկալեալ ողջունէր զնոսա : Եւ նոքա զոր լուան ի Տեառնէ Յիսուսէ՝ պատմեցին առաջի արքային եւ մեծամեծ աւագանոյն, ետուն եւ զգիրն. եւ առեալ զայն յոտանաւոր [25] ՝ համբուրէր (ի վերայ) յաչացն եւ յերեսացն եդեալ, եւ ի վերայ գլխոյն բարձրացուցեալ. եւ ապա ի վայր խոնարհութեամբ երկիր պագանէր. եւ առեալ ատենադպրին ընթեռնոյր , եւ արքայն՝ յոտանաւոր ամենայն մեծամեծօքն կալով , եւ ունկնդրութեամբ լսէին։ Եւ ի վճարս աստուածային բանիցն՝ անդէն թագաւորն եւ ամենայն մեծամեծ նախարարքն հանդերձ ռամիկ ամբոխիւն՝ որ յարքունիս ժողովեցան յայնմ՝ հանդիսի, դարձեալ երկրպագեցին, փառս ի վեր առաքելով անուանն Յիսուսի Քրիստոսի Որդւոյն Աստուծոյ։ Եւ բազմեալ արքայն եւ արժանաւորքն, եւ մեծարեալ զԱնանէ եւ զորս ընդ նմա, բազմեցոյց մերձ ի յաթոռ թագաւորութեան իւրոյ : Եւ իսկոյն յարուցեալ Անանէ ասաց զիրացն եղելոց. եւ նա վերստին ուրախացեալ յոյժ եւ խնդայր հանդերձ ամենեքումբք , որպէս եւ լուաւ սակս կենդանագրեալ պատկերին տէրունական։ Եւ յայնմ աւուր ոչ կարացին ելանել, քանզի եւ նսեմացեալ եւս էր. եւ առ վաղիւն որ է շաբաթ, հրամայեաց ամենայն բազմութեան քաղաքին պատրաստ լինել, արանց եւ կանանց , ծերոց եւ տղայոց: եւ ասաց կազմել զքաղաքն եւ պարիսպն եւ զփողոցամէջս ամենայն եւ զհրապարակս ոսկե բուռն դիպակաց եւ կանաչացեալ եւ ծաղկեալ ոստովք՝ ի պտղաբեր ոստոց: նոյնպէս ամենայն ումեք ի մեծաց մինչեւ ի փոքունսն՝ պայծառանալ հանդերձիւք, մինչեւ յաղքատս, եւ խրախանալ ի փառս Յիսուսի Քրիստոսի. ունելով մոմեղէնս գունակ գունակ եւ ծխանելիս եւ կնդրուկս, որպէս վայել էր թագաւորի եւ որդւոյ Աստուծոյ: Օ՜ն իսկ, եւ արքայն ինքն Աբգար յարքունի տանէն հրամայեաց առնել մեծագոյն մոմեղէնս երեք հազար, ի գոյնս երեք , սպիտակ , կարմիր, կանաչ , եւ ոսկեզարդ. եւ ասաց բառնալ զայն մեծամեծ աւագանոյն, եւ այլ մանրագոյն երկոտասան բիւր (120, 000) առնուլ ռամիկ զօրացն. եւ կրակարանս ոսկիս լի հրով, եւ ծխանելիս եւ կնդրուկս. եւ զա. մենայն փողս կռածոյս եւ զերգարանս խնդութեան եւ զբօսանաց ։ Եւ երեք ժամ, շաբաթ աւուրն այն. պիսի պատրաստութեամբ ելին ի քաղաքէն. եւ գային հանդարտութեամբ եւ երգարանօք եւ քնարիւք, գովէին զամենաթագաւորն Քրիստոս։ 

Եւ ինքն արքայն ի ծայրս մատանց ոտից եւ ձեռացն առաւել եւս ունէր զցաւն, եւ ոչ կարէր ըստ կամս գնալ, այլ որպէս կառս յօրինէր, եւ արք երիտասարդք բարձեալ տանէ ին զնա զգուչու. թեամբ։ Եւ էր անդ յայնմ՝ աւուր տեսանել զմայրաքաղաքն` ունայն յամենայն բնակչաց իւրոց , ուրոյն ի ծննդականաց եւ ի հիւանդաց։ Եւ հասեալ ի տեղին , եւ արս ճարտարս եւ Հաւատարիմս իջուցեալ ի ջրհորն. եւ հանեն զաստուած անկարեալ դաստա. ռակն, եւ զմի աղիւսանման կդիմինտրն. եւ միւսն այլ մնաց անդրէն ի կամսն Յիսուսի Քրիստոսի, առնել բժշկութիւն յաւիտեան, անուամբ Թաշկինակին [26] ։

Օ՞ն անդր, եւ տեսեալ արքայն զԴաստառակն պատեալ սպիտակ եւ սուրբ վարշամական, եւ անցամաք [27], ոչ ունելով հիւթ ջրոյ , եւ այնու զարմացեալ տայր փառս Աստուծոյ։ Եւ ասաց Անանէի՝ բանալ ուր եւ պատեալ էր. եւ առեալ առաջի արքային սկսաւ բանալ. եւ անդէն հոտ անուշութեան բուրեաց. մինչեւ ասաց արքային ի բաց տանել զամենայն ծխելիս եւ զկնդրուկս. զի այս է հոտն կենդանութեան՝ որ հաւատան զՔրիստոս՝ աստուած եւ տէր կենդանեաց եւ մեռելոց . եւ հայէր արքայն մեծաւ զգուշութեամբ եւ երկիւղիւ: Եւ յորժամ՝ պարզէր Անանէ զաստուածանկար դաստառակն՝ ընդդէմ արքային , ճառագայթեաց լոյս համասփիւռ, մինչեւ ծածկեալ եղեւ լոյս արեգականն. իսկ անհամար մոմեղենաց եւ ջահիցն բնաւ ոչ երեւէին. օ՜ն իսկ , եւ ոչ զօրէին տեսանել զմիմեանս, այլ եւ ի ձայն բարձր օրհնէին զերկնաւոր թագաւորն զՔրիստոս՝ ազգի ազգի երգարանօք եւ քնարիւք։ Եւ մերձ կացեալ թագաւորն երկիւղիւ երկիր պագանէր, եւ առեալ երկու եւս ձեռօքն պատրաստաբար [28], եւ արկանէր զերեսօքն. եւ արտասուէր յոյժ առ այնչափ խնդութեանն։ Եւ անդէն ազդեալ առ նա Հոգին Աստուած , եւ սկսաւ ասել զսաղմոսս զայս խորհրդական՝ ողբաձայն եղանակաւ Տէր իմ եւ Աստուած Յիսուս Քրիստոս, յերեսաց քոց իրաւունք ինձ ելցեն , եւ աչք իմ տեսցեն զուղղութիւն. եւ լուսով երեսաց քոց տեսանել զլոյս հաւատով ի փրկութիւն։ Եւ թագաւորս՝ ծառայ քո եւ մահկանացու՝ ըստ գրեցելուն , ունկնդիր եղէց քեզ թագաւորիդ անմահական. զի օրէնք ի քէն ելցեն եւ դատաստանք քո լոյս հեթանոսաց . եւ եդից զաստուածային նկարագիր քո պատկերիդ՝ որպէս էր պսակ պարծանաց, եւ առաւել բարձրագոյն քան զթագ անցաւորիս՝ ի վերայ գլխոյ իմոյ, ի փառս ինձ լինել եւ օգնութիւն, ընդդէմ՝ երեւելի եւ աներեւոյթ թըշնամւոյն. ըստ այնմ՝ որ ասէն. Դիր խոյր ի գլուխ քո ի փառաց յաւիտենականին Աստուծոյ՝ Յիսուսի Քրիստոսի. եւ որպէս ծագէ արեգակն ի բարձանց, եւ լուսաւորեցեր զնստեալս ի խաւարի եւ ի ստուերս մահու։ Եւ արդ , տէր իմ Յիսուս Քրիստոս, ուղղեա զոտս իմ ի ճանապարհս խաղաղութեան. եւ քեզ փառք յամենայն եղականացս։ 

Եւ ի կատարման մաղթանացն խորհրդական մարգարէութեանն, իսկոյն յօնք եւ արտեւանունք աչաց բուսեալ եղեն կարի եւս լաւագոյն, եւ ծայր մատանց ձեռացն եւ ոտիցն որ կոճոպեալ եւս էին ի դառնագոյն եւ ի դըժնեայ ցաւոցն, ամրացեալ կազմեցան ըղընգամբք եւ պճղամբքն, եւ թէ եւ [29] մեծ մասն ցաւոցն բուժեալ եղեւ յամենայն մարմինն։ Եւ տեսեալ առ ինքն զողորմութիւն Աստուծոյ, ի ձայն բարձր՝ որ եւ այն նուազեալ էր, պարգեւեցաւ նմա փառաւոր (առնել) զաստուածային պատկերն՝ գոհացողական օրհնութեամբ, հանդերձ ամենայն բազմութեանն. որ եւ միաբան ասացին զԱմէնն` մեծաւ ուրախութեամբ, եւ երկրպագութեամբ փառաւորելով զփրկական անունն Յիսուսի Քրիստոսի եւ զնկարագիր պատկերի նորա։ Եւ ունէր Աբգար զսուրբ Դաստառակն ի վերայ գլխոյ եւ թագին արքայական օ՜ն անդր, եւ ասաց ուրախալից բարբառով հնչեցուցանել զամենայն փողս կռածոյս եւ եղջիւրայս, զոր եւ Անանէ բերեալ եւս էր յարքայէն Հռոմայ. այլ եւ զամենայն երգարանս եւ զուրախարարս, որպէս եւ օրէն էր թագաւորաց առնել՝ ի մտանել եւ յելանելն իւրեանց յարքունական քաղաքս, եւ առաւել՝ իբրեւ յաղթելով թշնամեացն եւ դառնան յաթոռ թագաւորութեան։ Օ՜ն իսկ, եւ այնու հանդիսիւ եմուտ արքայն ի քաղաքն իւր, պայծառացեալ աչօք եւ լուսափայլ երեuօք եւ ողջացեալ ձեռօք , եւ ամրացեալ ոտիւք. բառնալով զնկարագիր պատկերն ի վերայ թագին եւ գլխոյն, զայնմ՝ որ եբարձ զմեղս աշխարհի ի վերայ սուրբ խաչին. եւ այժմ բառնայ հանապազ պատարագելով ի վերայ սրբոյ սեղանոյն, ի ձեռն քահանայապետից եւ քահանայից ։ Այլ եւ օ՛ն անդր, անպատմելի փառաւորութեամբ մտին ի քաղաքն. որ եւ էր լցեալ յամենայնէ բերկրալից ուրախութեամբ. եւ ընկալաւ զանմահ փեսայն նկարեալ (ի) թաշկինակս՝ յառագաստ իւր սուրբ, եւ տարեալ յարքունիս եւ բազմեցոյց արքայն զսուրբն զայն, նախ յարքունական գանձարանին կարգեաց արս երկիւղածս ի սպասաւորութիւն , ջահիւք եւ խնկօք անսպառ, ի տուէ եւ ի գիշերի, պահպանել ոսկէզարդ վարագուրօք. եւ ամենայն հաւատացեալ բազմութեամբ իսկապէս ի Քրիստոս. եւ երկրպագեալ գնացին ջահիւք եւ լապտերօք եւ մոմեղինօք լուցելօք խնդութեամբ, փառաւորելով զՔրիստոս՝ զորդին Աստուծոյ, շնորհ ունելով եւ արքային, ի հասարակ գիշերոյ միաշաբաթին: Եւ մնաց անդէն մեծաւ փառաւորութեամբ իսկապէս առհաւատչեայ քաղաքին Եդեսիայ, մանաւանդ եւ ամենայն ազգի մարդկան, ճշմարիտ հաւատոցն՝ որ ի Հայր եւ Որդի եւ ի Սուրբ Հոգին:

31. Առաքեալ քարոզիչք ի Հայս (Վանական վարդապետ)

Մտին ի Հայք Առաքեալքն Բարդողոմեոս եւ Թադեոս եւ Յուդա Յակոբեան. բայց զԲարդողոմէոս՝ վասն այն եդի սկիզբն, զի ոմանք զԹադէոս Եօթանասնիցն ասեն, եւ զԲարդողոմէոս ասեն յերկոտասանիցն. Թադէոս՝ զոր աւետարանն պատմէ թէ յառաջ կոչէր Ղեբիոս, եւ ի Տեառնէ անուան նեցաւ Թադէոս։ Յուդա Յակոբեան, որ եւ սա յերկոտասանիցն վկայի, եւ կայ Որմի քաղաք Հայոց [30], Եւ Եղիշէ եւ Խադա [31] երկուք Եօթանասնիցն են. եւ գնացին ի կողմանս Աղուանից՝ հրամանաւ Թադէոսի , եւ անդ կատարեցան։

Թեոփիլոս առաջին ձեռնադրածն Թադէոսի՝ ի Կեսարիա [32] Հայոց, ի Կապադովկիա։ – Ադդէ կերպասագործն Աբգարու թագաւորին, զոր կացոյց ի Միջագետս՝ Ուռհայ քաղաքի։ — Զաքարիա [33], զոր ձեռնադրեաց յարեւելս փոխանակ ինքեան եւ ասաց. Զսա ետու ձեզ վարդապետ, զոր եցոյց ինձ Հոգին Սուրբ։- Դադիու, մի յԵօթանասնիցն, որ գնաց հրամանաւ Թադէոսի՝ ի Մեծն Հայք եւ ի կողմանս հիւսիսոյ. եւ լուեալ զմահն Աբգարու՝ եւ դարձեալ եմուտ ի Փոքր Սիւնիս [34], եւ կրօնաւորեալ՝ անդէն ծածկաբար վախճանեցաւ. եւ տեղին շինեցաւ վանք եւ յանուն նորա կոչեցաւ։

Եկեալ սուրբն Սանդուխտ առ սուրբ Առաքեալն, եւ անկեալ յոտս նորա համբուրէր եւ ասէր. Տէր իմ՝, խորհէի ի մտի իմում, եթէ զինչ առնիցէ Քրիստոս յոյսն իմ . եւ իբրեւ եղէ ես ի քուն յայսմ գիշերի, լոյս ծագեալ յերկնից տեսի ի վերայ իմ, եւ ի մէջ լուսոյն այր մի լուսազգեաց , զորոյ ոչ կարէի առնուլ զնմանութիւն, յառաւել լուսոյ ճառագայթիցն։ Ձայնեաց զանուն իմ՝ եւ ասէ. Սանդուխտ, արի՛, փութա՛, եւ զգեցիր զլոյս իմ՝. եւ ես յարտասուս եղեալ՝ ասեմ. Տէր իմ, չեմ արժանի: Եւ սաստեալ յիս, զգեցոյց զլոյսն որպէս զվերարկու, եւ զպսակ լուսեղէն եդ ի վերայ գլխոյ իմոյ. եւ զարդարեաց զիս լուսեղէն զարդուք. եւ ես զարմացեալ կայի։ Եւ ասէ ցիս. Խնդա՛ եւ ուրախ լեր, Սանդուխտ, զի ոչ թողից զքեզ : Եւ յանկարծակի եղեւ թնդիւն ահեղ, եւ զարթոյց զիս, եւ ես զարթուցեալ փառաւորեցի զԱստուած, որ արժանի արար զիս այնպիսի սքանչելի տեսլեան: 

Եւ իբրեւ լուաւ սուրբ Առաքեալն, իմացաւ եթէ այսօր փոխի յաշխարհէս եւ զգենու զփառս լուսեղէն դասուցն, եւ առնու զպսակն լուսեղէն ի գլուխ իւր. եւ յարտասուս եղեալ սուրբ Առաքեալն՝ ասէ. Երանի՜ է քեզ Սանդուխտ, զի այն որ երեւեցաւ քեզ՝ ինքնին է Քրիստոս միածին Բանն Աստուած. վասն զի եւ ետես ըզջերմեռանդն գութ սիրոյ քո որ առ ինքն, վասն այսորիկ երեւեցաւ քեզ՝ զի առաւել հաստատեսցէ զքեզ ի լոյս աստուածութեան իւրոյ: Եւ լոյսն որ զգեցոյց զքեզ իբրեւ զվերարկու եւ պսակն լուսեղէն ի գլուխ քո, վասն զի թողցես ըզթանձրամած մարմին քո, եւ զգեցցիս զլոյսն երկնաւոր. եւ զպսակն յաղթութեան մարտիրոսական՝ լիցիս արժանի առնուլ ի գլուխ քո, եւ զարդարել վերագոյն լուսովն , եւ բնակել ի լոյս աստուածութեան, եւ հանապազ կայցես ի խնդութեան եւ յուրախութեան վերին լուսոյն։ Եւ որ ասացն՝ խնդա՛ եւ ուրախ լե՛ր, ոչ թողից զքեզ, վասն զի անմեկնելի է Քրիստոս ի սիրողաց իւրոց, եւ ուրախ առնէ զամենեսեան որք բեւեռեալ են ի սէր աստուածութեան նորա։ 

Եւ իբրեւ լուաւ Սուրբն Սանդուխտ զպատմութիւնս այս սքանչելի տեսլեանն, յարտասուս եղեալ անկանէր յոտս սուրբ Առաքելոյն, եւ համբուրէր զսուրբ գարշապարս նորա, եւ ասէր. Երանի է քեզ, Հայր իմ, որ ծնար զիս ի գիրկս քո, եւ ուսուցեր ինձ զկենդանի լոյս Քրիստոս. զի դու եղեր ճանապարհ կենաց , եւ աղ անհամութեան իմոյ :

Արդ, խնդրեա ի Քրիստոսէ, լուսոյն իմմէ , զի փութով ժողովեսցիմ՝ առ ինքն։ Եւ ասէ սուրբ Առաքեալն. Ահա փութով հասանես ի լոյսն կենդանի, որում անձկասդ։ Եւ ասէ Սանդուխտ. Տէր իմ, աղաչեմ զքեզ, զի մինչեւ փոխիմ՝ մօտ կայցես առ իս, զի ոչ կարեմ՝ տեւել ի սիրոյ Հոգւոյ քո: Եւ յարուցեալ աղօթէին. եւ ամբարձեալ զձեռս իւր սուրբ Առաքեալն՝ ասէր. Տէր Յիսուս Քրիստոս, միածին որդի Աստուծոյ, յիշեա զաղախին քո, եւ տուր համբերութիւն ի պատերազմիս՝ այսօր, եւ արա յամօթ զչար թշնամին. զի գիտասցեն եւ ծանիցեն Տեառն հաւատացեալք, եթէ դու միայն ես Տէր յերկինս ի վեր եւ երկիր ի խոնարհ։ Եւ դարձեալ առ Սուրբն Սանդուխտ՝ օրհնեաց զնա, եւ ասէ. Պինդ կաց, եւ զօրացուսցէ զքեզ Քրիստոս։ 

Եւ ահա յանկարծակի հասին բարբարոս իշխանքն բազում զօրականօք՝ առ Սուրբն։ Իսկ սուրբ Առաքեալն ելեալ գնաց ընդ մէջ նոցա. եւ նոքա ոչ տեսանէին. եւ բազում խնդիր լինէր վասն Առաքելոյն։ Իսկ նոցա կալեալ զՍուրբն Սանդուխտ, ասեն. Փոխանակ զի դու թողեր զաստուածս մեր եւ արհամարհեցեր ըզթագաւորն մեր՝ զՀայրն քո, եւ եղեր թշնամանս Հայոց աշխարհիս, արդ չարամահ, սպանցուք զքեզ։ 

Իսկ Սուրբն Սանդուխտ հայէր յերկինս արտասուօք հանդերձ , աղաղակէր եւ ասէր. Տէր իմ Յիսուս Քրիստոս, Աստուած իմ, հաս յօգնականութիւն, եւ տուր տղայութեանս իմոյ համբերութիւն ի պատերազմիս. ընկալ զիս եւ խառնեա ի գունդս Սրբոց քոց։ Կայր սուրբ Առաքեալն մօտ եւ մխիթարէր զնա. եւ Սրբոյն տեսեալ զնա՝ զօրանայր։ Եւ ասէ ցԱռաքեալն. Հայր իմ, մի՛ թողուր զիս մինչեւ կատարեցից զընթացս իմ։ Ասէ սուրբ Առաքեալն. Պինդ կաց , եւ զօրացուսցէ զքեզ Քրիստnu : 

Ես անօրէն բարբարոսքն ոչ կարէին տեսանել զԱռաքեալն. եւ այնպէս տարան ի տեղի սպանմանն։ Ասէ Սուրբն Սանդուխտ. Համբերեցէք սակաւ մի, զի ոյժ առից. եւ հայեցեալ յերկինս՝ ասէ. Հայր տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, հայեաց յաղախին քո, եւ ընկալ զիս ի հոտ անուշից. եւ արա զիս արժանի երկնաւոր լուսոյ աստուածութեան քո։ Եւ հրաժարեալ ի սուրբ Առաքելոյն ընկալաւ զօրհնութիւն ի նմանէ. ասէ. Արդ կատարեցէք զկամս Հօր ձերոյ սատանայի։ Եւ մատուցեալ զպարանոցն կամաւորաբար։ Եւ առեալ դահիճն զսուրն՝ կամէր սպանանել զսուրբ կոյսն, եհար զդահճապետն եւ սատակեաց զնա. իսկ բարբարոսքն առաւել եւս գրգռեալ ի չարէն, առեալ զսուրն դիմեցին ի վերայ նորա, եւ անդէն զիրեարս հարեալ սատակէին։ Իսկ աղախինն Քրիստոսի կայր ի ծածուկ յաղօթս, եւ ասէր. Տէր Յիսուս, Աստուած իմ, ընկալ զիս: Եւ յարուցեալ պատանի մի՝ առ սուր , եւ հարեալ մօտ ի ստինս կուսին, եւ ել անտի արիւն. եւ նա աւանդեաց զոգին ։ Եւ բուրեաց հոտ անուշութեան, եւ ծագեաց լոյս յերկնից իբրեւ զսիւն հրոյ , եւ եկաց ի վերայ սուրբ մարմնոյն՝ զերիս տիւս եւ զերիս գիշերս։ Եւ հաւատացին յաւուրն յայնմիկ ոգիք իբրեւ երկու հազար՝ ընդ այր եւ ընդ կին. եւ ոչ մեկնեցան ի տեղւոյն։ Եւ եկեալ սուրբ Առաքեալն մկրտեաց զնոսա ի գիշերի. եւ ապա առեալ զմարմին Սրբոյն Սանդխտոյ՝ եդ ի նոյն տեղւոջ, եւ արար զգերեզմանն՝ երեւելի, լուսարգել շնորհօք եւ աղօթեալ գնաց առ աշակերտսն իւր. եւ հաստատէր զհաւատացեալս՝ բանիւ սուրբ աւետարանին։

 

33. Քարոզութիւն ս. Բարթողիմէոսի ի Գողթն (Ստեփան Օրպէլեան, Ա, զ)

Բարդուղիմէոսը Պարսկաստանից վերադառնալիս իր աշակերտների հետ գալիս է Ատրպատականով եւ անցնելով Երասխ գետը` մտնում է Սիսականի սահմանները, սկսում է քարոզել Որդուատ գիւղում, Արեւիք գաւառում, Բաղքում եւ Գողթնում: Սրանք, ընդունելով Աւետարանի քարոզութիւնը, լուսաւորուեցին աւազանի մկրտութեամբ` Բարդուղիմէոս սուրբ առաքեալի շնորհիւ: Ապա սուրբ առաքեալը կառուցում է եկեղեցի Գողթնի արեւմտեան ծայրամասում, մի ժայռի վրայ, իրենց կացարանի գրաւած տեղում: Նրա անունը կոչեցին Տեառնընդառաջ եւայնտեղ մեծամեծ հրաշքներ գործեցին: Քանի որ Որդուատ գիւղում վնասակար էր ջուրը, որ ամէն տարի ոռոգում էր բոլոր դաշտերն ու այգիները, աղօթեցին ու յանկարծակի խափանեցին այդ ջուրը, որի տեղը դեռ մինչեւ այսօր էլ երեւում է:

Գաւառի իշխանն էր Շարը, որ ունէր որդի` Խոսրով, թոռ` Վահան, եւ կին Նշնա : [Բարդուղիմէոսը] նրանց համար վերակացու է նշանակում, որպէսզի նորից չմոլորուեն կռապաշտութեամբ: Իր աշակերտներից մէկին` Կումսի անունով, ձեռնադրելով եպիսկոպոս ունրան յանձնելով Սուրբ Հոգուն` ինքը գալիս է Վանանդգիւղը: Այնտեղ նրա աշակերտներից մէկը` Լուսիկանունով, վախճանուեց, որին թաղեցին նոյն տեղումու գերեզմանի վրայ շինեցին մի փոքրիկ մատուռ: Եւմինչեւ այսօր [այնտեղ] կատարւում են մեծ հրաշքներ, բժշկութիւններ. գերեզմանի հողը կատաղիներին խիստ հնազանդութեան է բերում: Այնտեղ կար եւ մի կռատուն, այն էլ կործանեց եւ տեղում կառուցեց անշուք մի եկեղեցի ու կոչեց սուրբ Թովմայի անունով, որտեղ բազմաթիւ հրաշքներ են տեղի ունենում: Ապա սուրբ առաքեալը այնտեղից դուրս գալով գնաց Հայաստանի մայրաքաղաքը` Դուին: Այնուհետեւ վախճանուեց Կումսին, եւ տեղացի այն հաւատացեալները չկամեցանառանց առաջնորդի մնալ, բայց ոչ մի տեղից ակնկալութիւն չունէին: Ապա իրենց առաջնորդ դարձրին մի օտարականի` Բաբելաս անունով: Սրանից յետոյ քաջալերուելով Սուրբ Հոգուց` ուղարկեցին սուրբ Թադէի մօտ Մուշէ անունով մի մարդու, որը չկարողացաւ այնտեղից վերադառնալ: Եւ այսպէս կրօնասէրները մնացին առանց առաջնորդի` բնակուելով այս ու այնտեղ: Ոմանք, պատսպարուելով Դարու լեռան վրայ, իրենցկեանքն անցկացնում էին մենաւորութեամբ եւ երկար ժամանակ քարոզում էին շատերին` մինչեւ մեծ Լուսաւորչի Հայաստան գալը եւ մեր ամբողջ Հայոց երկիրը լուսաւորելը: Ապա սրանք գնացին ու իրենց առաջնորդ խնդրեցին, եւ [Լուսաւորիչը] տուեց մի տարօնացի մարդու` Մովսէս անունով: Սրան յաջորդեց տարօնացի Սահակը, ապա` Զրուանդատը, ապա` Ստեփանոսը, ապա` Յովհաննէսը:

34. Հոգեաց վանք (Մ. Խորենացի, Պատմ. Պատկերի Տիրամօրն)

Եկեալ ի Հայս (Ս. Բարթողիմէոս), գնաց յերկիրն Մոգուց եւ Պարսից. եւ հասեալ ի քաղաք թագաւորութեան նոցա, որոյ այժմ ասի Խորասան՝ բարբառովն իւրեանց. եւ արար ընդ մէջ կրակարանին՝ սիւն լուսոյ հրեղէն, եւ կալեալ զսուրբ պատկերն ընդդէմ արեգականն, եւ արգել զճառագայթս նորա, եւ խաւարեցոյց զվեց ժամն. եւ ոչ հաւատացին, բայց միայն ութ եւ մոգուցն յայնցանէ , որք երկրպագեցին Փրկչին, եւ եկեալ մկրտեցան յառաքելոյն. զորս հանեալ ընդ իւր ի միջոյ ամբարշտացն՝ եւ բերեալ ի Հայս։ Եւ եկեալ յաշխարհն Անձաւացեաց [36], ի համբաւ քարի միոջ , քանզի դեւք բազումք բնակեալ էին անդ , եւ պատրէին զմարդիկ տեղւոյն, տուեալ յայնմ՝ տեղւոջէ՝ դեղս ախտականս առ ի կատարել զպղծութիւնս, ախտից , կռանաձայնս դարբնաց ագաւոր հրաշիւք՝ արհաւիրս գործէին. յորս մարդիկ աշխարհին սովորեալք , անդ առ քրային [37] դեգերէին. առեալ ի չաստուածոցն ծրարս թարախածորս ի պատիր ախտիցն, որպէս զծրարսն Կիպրիանոսի [38] առ ի պատիր Յուստինեայ կուսին. եւ անուանէին զանուն տեղւոյն այնորիկ Դարբնաց քար հասեալ սուրբ Առաքեալն Աստուծոյ անդ, հալածեաց ըզդարբինսն զգործօնեայս չարին, եւ զկուռսն փըշրեաց, որ յանուն Անահտայ էր։ Յոր ժողովեալ բազմութիւն դիւացն ի վերայ լերինն բարձու՝ ի հիւսիսոյ կողմանէ, քարաձիգս առնելով անթիւ բազմութեամբ յոյժ, եւ ձայնս եւ ճիչս եւ գոչիւն սաստիկ արձակէին։ Իսկ սուրբ Առաքեալն տեառնագրեաց խաչ մի փոքրիկ, եւ կանգնեաց ի վերայ քարի լերինն. եւ անդէն դեւքն չիք լինէին։ Զոր՝ յետոյ սուրբ Հայրապետն Գրիգորիոս՝ զխաչն առաքելական ընդ իւր շրջեցուցանէր , մինչեւ ի թողուլ նորա զաշխարհս. իսկ յետ ժամանակի եդաւ ի վերայ գերեզմանին Տրդատայ արքային Հայոց ։ 

Եւ է տեղին այն յորում դեւքն էին՝ լեռնամէջ վիմաց, ի վերայ գետոյն մեծ ի՝ որ կոչի Տիգրիս, հուպ ի բերդն ամուր որ կոչի կանգուար, եւ միւսոյն Ագռաւաց քար, ուստի ջուրք բազումք կոսին ի լերանց ամրոցին՝ ըստ գարնանային մասանցն [39], գան անցանեն ընդ հիմունս տաճարի Տիրուէւոյն, խառնեալ օժանդակեն զգետն մեծ Տիգրիս։ Անդ հիմնարկեալ սուրբ Առաքեալն զհիմն տաճարի Սըրբուհւոյն՝ իւրովք իսկ ձեռօքն, չինեալ եկեղեցի փոքրագոյն, եւ անուանեաց զնա Սուրբ Աստուածածին [40], եւ եդ ի նմա զպատկեր Տիրուհւոյն, եւ տայ զնա սուրբ կանանց. եւ գլուխ կացուցանէ անդ զքոյր Յուսկանն, եւ զքոյրն Որմզդանայ եւ զՄաքովտրի, եւ զայլ կանայսն ընդ ձեռամբ նոցա կացուցանէ։ Շինէ խրճիթս վանիցն, եւ տեսուչս հրամայէ լինել հաւատացելոցն. եւ քահանայ կացուցանէ անդ յիւրոց աշակերտացն, եւ անուանէ զտեղին՝ Հոգեաց վանս [41], յանուն Տիրամօրն եւ Սուրբ կուսին , զի բազում սքանչելիս կատարէր Աստուած ի ձեռն Սուրբ կուսին յայնմ՝ տեղւոջ։ 

Եւ ինքն սուրբ Առաքեալն ելեալ աւետարանել ի Հայս, եւ կատարեցաւ Ուրբանոս [42] քաղաքի, ի Բարմա անուանեալ տեղւոջն յանուն Առաքելոյն: Իսկ քոյր Յուսկանն Մարիամ կոչեցեալ, անցանէր յայնկոյս գետոյն մեծի, շինէր իւր խրճիթ առ ստորոտով քարին փոքրագունի, եւ միայնացեալ կատարեցաւ։ Եւ ի նմին, տեղւոջ կացուցանէ տեսուչս տեղւոյն՝ զկորսն Որմզդատայ եւ Մաքովտրի, զԱննա եւ զՄարթա։ Իսկ Աննա շինէր իւր խրճիթ յայնկոյս ձորոյն որ Դարբնաքարն կոչեն. միայնացեալ անդ կատարեցաւ, տուեալ զտեսչութիւն տեղւոյն՝ Մարթայի . եւ բազում՝ նշանս եւ սքանչելիս կատարէր Աստուած ի ձեռն սուրբ կանանցն։ Զոր, եկեալ յետոյ Սրբոյն Գրիգորի, վանս հաստատեաց զտեղին, շինեալ եկեղեցիս. բայց զտաճար Սրբուհւոյն ոչ քակեաց , զի ձեռագործ առաքելական էր, թողեալ զնա ի փառս եւ ի պատիւ Ամենասուրբ Երրորդութեանն, եւ կայ մինչեւ ցայսօր ժամանակի յորում՝ բժշկութիւնը բազումք լինին, եւ ուրախութիւնք ոչ սակաւք, եւ լուսաւորէ զախտացեալս ամենայն, որ գան առ նա հաւատով եւ յուսով , ունելով բարեխօս զծնող միածնի Բանին՝ առ ծնեալն ի նմանէ տէրն իւր եւ Աստուած բոլորեցուն, պարգեւօք եւ ողորմութեամբ Հոգւոյն Սրբոյ :

35. Նոյն դէպք վիպասանեալ (Ներսէս Մոկացի)

Ապա զեղբարսն ողջունեալ [43], 
Ընդ արեւելս կրկին դիմեալ, 
Ի վիճակն պարտ էր գընալ՝ 
Յոր Սանատրուկ զԹադէ սպանեալ. 
Զանդրժելի գանձըն բարձեալ՝
Ընդ միջերկրայս տարակացեալ 
ԶՎիճակաւն այնու զանցեալ, 
Ընդ` Մոգաստանս գընայր դարձեալ , 
Մինչ ի քաղաքըն Խորասան 
Աթոռ նոցա արքայութեան,
Ուր եւ շիջոյց ըզկրակարանն 
Եւ լոյս կանգնեաց հրոյն փոխան, 
Եւ զլուսատուն մարդկան հոգւոց՝ 
Արեգականն ընդդէմ կացոյց , 
Զակըն լուսոյ այս փորուածոյս՝ 
Երեք ժամու խաւարեցոյց ։ 
Բայց ապառաժն անպըտղական 
Ոչ աճեցոյց ըստ սուրբ սերման [44]. 
Միայն յութից որք ընտրեցան 
Եւ ի նմանէ մկըրտեցան։
Նոքօք դառնայ ի նոցանէ , 
Կրկին ի Հայս դարձից [45] դիմէ . 
Ի Գողթ գաւառըն մըտանէ, 
Զբազումս ի Տէր դարձուցանէ։ 
Զամբիծ հաւատն անդ հաստատեաց : 
Զարսըն՝ նոցա գըլուխ կարգեաց , 
Առեալ զոմանս որք ի կանանց : 
Եկեալ յերկիրն Անձեւացեաց , 
Առ ի համբաւ քարի միոջ` 
Յոր էր աղուէսն ամրացեալ յորջ [46],
Ընդ Անահտայ բնակէր տիկնոջ [47], 
Մարդախոշոչ կըռանագոչ [48]. 
Քանզի փայլակն ի վայր անկեալ 
Ի դարբընաց վըրայս արկեալ։ 
Զդեղն որ կազմէր՝ ախտիւ խառնեալ 
Յուռութուլունս մակարդացեալ [49]. 
Որպէս եւ ճառըն պատմական 
Ուսուցանէ մեզ միաբան. 
Եւ զվիշապին հին մեքենայն, 
Կիպրիանոս այր սրբազան, 
Զի հին վիշապն անդըր բունէր 
Եւ կըռանին համաձայնէր։ 
Բախմամբ թնդմանն ահ արկանէր։ 
Զնոսա յուխոյ միշտ խափանէր [50]. 
Իսկ արք տեղւոյն զերդ խելագար 
Անդ առնէին դեգերաբար, 
Թարախածոր առեալ ծըրար ։ 
Եւ կոչէին Դարբընաքար ։ 
Յայս վայր հասեալ Առաքելոյն՝ 
Փութով խափան առնէր գործոյն, 
Դարբընական բախման թնդոյն, 
Որ գործօնեայքն էին նիւթոյն. 
Եւ զդիցամայրըն խորտակեաց ,
Ըզբռնութիւն եկեալ դիւաց՝ 
Քարանձաւէն յայն հալածեաց, 
Եւ սրբութեան տեղիք գործեաց : 
Իսկ չար զինուորք գունդ առնէին 
Ընդ Հիւսիսի բարձու լերինն, 
Վիրգս ի վիմացն յայն հոսէին, 
Ընդ այն եւ ճիչս արձակէին ։ 
Բարդուղիմեոս զայն տեսանէ, 
Բարձրաւանդակ լեառն ելանէ , 
Խաչ փոքրիկ անդ օծանէ . 
Քարիւ ըզՔաջքն արտահանէ ։ 
Զոր եւ յետոյ Սուրբըն Գրիգոր 
Զարձանն [51] առեալ պահէր ընդ իւր: 
Մինչ Տրդատայ մահուանն յաւուր՝ 
Երեսին եդ պըսակաւոր։ 
Կանգնէ եւ անդ կրկին նըշան, 
Յըստորոտով լերինըն յայն 
Կարկառակոյտ մի սուզական [52]
Ձեռնագրեալ ի մեծ արձան։ 
Եւ է տեղին յոյժ լեռնափակ 
Պատեալ վիմօք երկնադիտակ, 
Իսկ մէջ ծոցոյն հարթայատակ՝ 
Հոսանակերձ վըհաքատակ։ 
Զի Տիգրիսին մեծի կայլակ՝ 
Որ Ադենայ քառորդ վըտակ [53], 
Ցասմամբ խաղայ միշտ համարձակ 
Ընդ գոգ հովտին արագարակ.
Մերձ կանգնաւոր մեծ ամրոցին 
Որ Ագռաւուց քար կոչէին. ՝ 
Ուստի լերանցըն ջուրք հոսին 
Եւ գետանան՝ ստ գարնան մասին։ 
Գայ զառ ի վայր առապարին 
Անցեալ ընդ միմըն տաճարին 
Ընդ արքային շիրմով պարին [54], 
Ապա ի մի խառնեալ յարին : 
Հիմն արկանէ անդ հաւատոյ 
Ընդ խորանին կառուցելոյ • 
Շինեալ յանուն կուսին Հոգւոյ 
Եւ պատկերին որ անդ սըրբոյ ։ 
Արդ , Առաքել Բարդուղիմին 
Կառուցանէ իւրով ձեռին՝ 
Փոքր ձեւով զեկեղեցին, 
Եւ անուանէ Աստուածածին.
Զտեղին Հոգւոց վանք անուանէ, 
Եւ ի քըեր կանայս յանձնէ . 
Խրճիթ փոքրիկ նոցա շինէ 
Եւ ի դերբուկըս բաժանէ [55]. 
Կացուցանէ զքոյրն Յուսհատայ 
Մայրպետ կրօնից գլուխ նոցա, 
Զքոյրն Արմզդայ եւ Մաքովտրայ , 
Եւ զայլ կանայսըն յետ նոցա ։ 
Եւ ինքն ի Հայս դարձեալ երթայ 
Ի յՈւրբանիս քաղաք Բարմայ , 
Որ այժմ՝ Աղբակ կոչի նորա,
Յովբիանոս [56] անուանի նա,
Վասըն սրբոյ Առաքելոյն
Որ չարչարեալ եղեւ ի նոյն, ՝ 
Քըքով հարեալ յերկարագոյն.
Ըստ այսմ՝ կոչի անուն տեղւոյն, 
Զի զկըսկիծըս դառնագոյն 
Զոր ոչ կորեաց մարդ ոք ըզնոյն. 
Զի անդ Լանա մորթն ի մարմնոյն 
Ինքըն շրջէր կենդանագոյն: 
Եւ անդ հաւատս ընծայեցաւ 
Եւ նորահրաշ ինչ յայտնեցաւ, 
Զի ապամորթ [57] մարդըն կեցաւ, 
Ապա սըրով կատարեցաւ։

  36. Կատարումն ս. Բարթողիմեայ առաքելոյ (Ճառընտիր)

Բայց Բարթողոմէոս գնացեալ եմուտ ի Հեր եւ ի Զարեւանդ [58] գաւառ Հայոց , եւ արար նշանս եւ արուեստս ի վերայ հիւանդաց, եւ դեւս բազումս եկան. եւ լուսաւորեալ անդ զբազումս եւ մխիթարեալ բանիւ վարդապետութեամբ սուրբ աւետարանին, եւ եդեալ նոցա վկայութիւն՝ զի կացցեն հաստատուն ի հաւատսն զոր ընկալան, եւ հաւատարիմ եղեն։ Եւ եդեալ միոյ միոյ ձեռն յանձն արար զնոսա շնորհացն Աստուծոյ : Եւ ինքն գնացեալ եկն յՈւրբանոս քաղաք Հայոց, եւ գային առ նա ամենայն նեղեալք որ ի պէսպէս ցաւս եւ ի տանջանս. եւ բժշկեաց զնոսա զամենեսեան, եւ լուսաւորեաց մկրտութեամբ սուրբ աւազանին։ Լուաւ զնմանէ Ոգոհէ [59] քոյր թագաւորին Սանատրկոյ , որ էր որդի քեռ Աբգարու, եւ եկն առ նա ի ծածուկ , եւ լուեալ ի նմանէ զբանն կենաց՝ հաւատաց ի Տէր Յիսուս Քրիստոս, ինքն եւ իւրքն ամենայն. եւ զգեցեալ հանդերձ կուսութեան, ի բաց մերկացեալ զփառս աշխարհի, եւ աշակերտեալ Առաքելոյն՝ շրջէր զհետ նորա։ Եւ լուեալ թագաւորին զիրսն որ եղեւ, եւ զայրացեալ մեծաւ ցասմամբ իբրեւ զգազան կատաղեալ արիւնարբու, յղեաց զհազարապետն Թեոտինա [60], եւ որք ընդ նմա. եւ իբրեւ եկն առ նա հազարապետն՝ ըստ հրամանի թագաւորին, եւ տեսեալ զսուրբն Աստուծոյ՝ գթացաւ ի նա, եւ նա սկսաւ նմա քարոզել զաւետարանն արքայութեան, եւ Տէր եբաց զմիտս նորա՝ անսալ բանից նորա : Եւ ինքն անկեալ էր ախտ բորոտութեան, եւ առեալ զնոսա սուրբ Առաքելոյն՝ ի գիշերին մկրտեացեւ ահա ամպ լուսաւոր հովանի եղեւ ի վերայ տեղւոյն, եւ լոյս հրոյ լուրջ փակեալ [61] զաւազանն սրբարար։ Եւ եղեւ ընդ ելանել նորա ի ջրոյն՝ անկաւ ի նմանէ մորթն խստացեալ իբրեւ զկեղեւ ծառոյ եւ իբրեւ զտերեւ որթոյ. եւ լոյս զգեցաւ իբրեւ զհանդերձ. եւ տեսեալ զսքանչելիսն որ եղեն՝ բազումք հաւատացին ի Տէր։ Եւ եղեւ իբրեւ եհաս լուր սքանչելեացն այն առ թագաւորն, առաւել զայրացեալ անհանդուրժելի բարկութեամբ, եւ փութացեալ յղեաց զայլ ոմն ի նախարարացն, զի փութով զրաւ արասցէ նոցա եւ մի թուլասցին մնալ տեւեալ անսալ նոցա։ Եւ առեալ զսուրբ Առաքեալն հանդերձ կուսիւն եւ հազարապետով եւ այլովք աշակերտելք՝ ածին Շատեանն. եւ տանջեալ զսուրբ Առաքեալն քոքօք՝ [62] իբրեւ ժամ՝ մի՝ արք վեց, եւ համարէին զնա մեռեալ, եւ քարշեցին ընկեցին զնա արտաքոյ քաղաքին, բայց սուրբ Առաքեալն կայր կենդանի՝ զօրութեամբ եւ ուժով Տեառն իւրոյ՝ յոր յուսացեալն էր։ Եւ իբրեւ ժամս երիս այսպէս անկեալ դնէր, եւ շուրջ զնովաւ յոյժ բազմութիւն ի քաղաքէն եւ յամենայն սաէմանաց նորա, եւ յետ անցանելոյ երից ժամացն՝ խլրտեաց ձեռամբն. եւ ձգեալ բուռն հարին զնմանէն, եւ յարեաւ նստաւ կանգուն, եւ համբարձեալ զձեռս իւր յերկինս, ասէ. Տէր Աստուած, Հայր Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, մի թողուր ի ձեռանէ զվիճակս զայս , խընդրուածովք Թադէոսի եւ Թովմայի եւ Յուդայի, եւ իմ Բարդողոմէոսի, որ հոգացաք վասն աշխարհիս այսորիկ. եւ մի՛ ոտնհար լիցի ի թշնամւոյն. այլ տուր սոցա զշնորհն ողորմութեան, եւ դարձցին յերկրպագութենէ կռոցն սնոտեաց, որ զուր եւ տարապարտ մոլորեալ են ի տգիտութենէ անհաւատութեան։ Եւ տուր սոցա հովիւ եւ առաջնորդ, զի ծանիցեն զքեզ միայն ճշմարիտդ Աստուած, եւ զոր առաքեցեր զՅիսուս Քրիստոս, եւ զիս ընկալ, Տէր, եւ զհաւատացեալքս ի քեզ՝ պահեա։ Զայս իբրեւ ասաց՝ շարժեցաւ տեղին, եւ ահա կամար լուսեղէն եկեալ եկաց ի վերայ Սրբոյն. եւ նորա հայեցեալ ի վեր յերկինս, աւանդեաց զհոգին, եւ բուրեաց հոտ անուշահոտութեան Եւ սուրբ Առաքեալն Թադէոս՝ իբրեւ այն թէ մարմնաւոր տեսլեամբ գայր ընդ առաջ նորա [63]. եւ դարձաւ ուստի եկն սուրբն Աստուծոյ Թադէոս։ Եւ ահ կալաւ զամենեսեան. եւ հաւատացին յաւուր յայնմիկ ոգիք երկու հազար. եւ ամենեքեան փառաւոր առնէին զԱստուած՝ ի վերայ եղելոցն. եւ եկաց լոյսն կամարաձեւ ի վերայ մարմնոյն աւուրս երկոտասան։ 

Իսկ զերանելին Ոգուհի , եւ զհազարապետն՝ սպան սրով, եւ զայլս բազումս ընդ նոսա: Եւ առեալ զմարմին սրբոյ Առաքելոյն՝ փոխեցին ի հանգիստ՝ ի նմին տեղւոջ , նոյնպէս եւ զայլոց վկայիցն, ի փառս Ամենասուրբ Երրորդութեան։ Իսկ իբրեւ եղեւ որոտումն, լուան խուլքն եւ բժշկեցան, տեսին կոյրք՝ լուսաւորեցան, եւ համերքն խօսեցան, եւ ամենեքեան յիւրաքանչիւր ախտից բուժեցան, որք հաւատացին ի Տէր մեր Յիսուս Քրիստոս, ի ձեռն սուրբ Առաքելոյն Բարթողոմէոսի. եւ համբարձեալ զձեռս իւրեանց միաբան հաւատացեալքն՝ ի մի բերան փառաւորէին զՏէր մեր Յիսուս Քրիստոս:

37. Ջան Երուանդայ ի կորուսանել զԱրտաշէս որդի Սանատրկոյ (Մ. Խորեն. Բ, լը)

Բայց Երուանդայ զմտաւ ածեալ, թէ ո՛րպիսի չար նորա թագաւորութեանն սնանի ի Մարս՝ խէթ ի սրտի լեալ՝ ոչ հեշտալի էր նմա քուն: Հանապազ ի յարթնութեան յայն հոգալով, նաեւ ի քուն անուրջս ահագինս նմին իրի տեսանէր: Վասն որոյ ի ձեռն հրեշտակաց եւ պատարագաց խնդրէր հաշտեցուցանել զարքայն Պարսից՝ տալ ի ձեռս զԱրտաշէս, ասելով թէ «Արիւն իմ եւ հարազատութիւն, ընդէ՞ր սնուցանես զՄարըդ Արտաշէս հակառակ ինձ եւ իմոյ թագաւորութեանս, լսելով բանից Սմբատայ յեղուզակի, որ ասէ, թէ որդի է Արտաշէս Սանատրկոյ. եւ զորդի հովուաց եւ զանդէորդաց ջանայ առնել Արշակունի, եւ արիւն քո եւ հարազատութիւն համբաւելով զնմանէ: Նա չէ որդի Սանատրկոյ, այլ ընդ խաբս գտեալ Սբատայ զմար ոմն տղայ՝ բաջաղիե:

Նոյնպէս եւ առ Սմբատ յղէր բազում անգամ, թէ «Ընդէ՞ր այդքան սնոտի աշխատութիւն կրես. խաբեալ ի ստնտուէդ՝ սնուցանես զորդի Մարիդ հակառակ ինձե: Եւ լսէ ոչ սիրելի բանս պատասխանեաց: Յայնժամ առաքէ Երուանդ եւ սատակէ զքաջսն ի Բայբերդի. գերեալ զդստերս Սմբատայ՝ պահէ յամրոցին յԱնի ոչ վատթարապէս:

Բայց թիկունս առնելով Երուանդայ զՀռոմայեցիս՝ ոչ ինչ վտանգի ի թագաւորութեանն Վեսպիանու եւ Տիտոսի, թողլով ի նոսա զՄիջագետս: Եւ յայնմ հետէ բարձաւ իշխանութիւնն Հայոց ի Միջագետաց. եւ հարկս եւս առաւելագոյնս տայր ի Հայոց Երուանդ:

38. Դաստակերտ Երուանդայ (Մ. Խորեն. Բ, լթ, խե)

Յաւուրս սորա փոխին արքունիքն յԱրմաւիրն անուանեալ բլրոյ. քանզի էր հեռացեալ գետն Երասխ, եւ ի յերկարել ձմերայնոյն, եւ ի դառնահոտ փչմանէ հիւսիսոյ պաղացեալ ձուլեալ վտակն՝ ոչ ուստեք արբուցումն բաւական թագաւորականին գտանէր տեղւոյ: Ընդ որ նեղեալ Երուանդայ, նա եւ ամրագունի եւս տեղւոյ ելեալ ի խնդիր՝ փոխէ զարքունիսն յարեւմուտս կոյս, ի քարակտուր մի բլուր, զորով պատ առեալ Երասխայ՝ ընդդէմ Ախուրեանն հոսի գետ: Պարսպէ զբլուրն, եւ ի ներքսագոյն քան զպարիսպն ընդ բազում տեղիս կտրեալ զքարինսն մինչեւ ի յատակս բլրոյն հաւասար գետոյն, մինչեւ դիմել ջուրց գետոյն ի փորուածն, յըմպելեաց պատրաստութիւն: Զմիջնաբերդն ամրացուցանէր բարձր պարսպօք, եւ դրունս պղնձիս կանգնէր ի միջոցի պարսպին, եւ ելանելիս երկաթիս ի ներքուստ ի վեր մինչեւ ցդուռնն. եւ ի նմա որոգայթս իմն ծածուկս ընդ մէջ աստիճանացն, որպէս զի ըմբռնեսցի՝ եթէ ոք գաղտ ելանելով դաւել կամիցի զարքայն: Եւ էր, ասեն, երկդիմի. որպէս զի մինն լիցի սպասաւորաց արքունի եւ ամենայն ելեւմտից ճանապարհ տուընջենային, իսկ միւսն գիշերային եւ մարդադաւաց:

Քաղցր է ինձ ասել եւ յաղագս գեղեցիկ դաստակերտին Երուանդակերտի, զոր յօրինեաց նոյն ինքն Երուանդ գեղեցիկ եւ չքնաղ յօրինուածովք: Քանզի զմիջոց հովտին մեծի լնու մարդկութեամբ եւ պայծառ շինուածովք, լուսաւոր որպէս ական բիբ: Իսկ շուրջ զմարդկութեամբն՝ ծաղկոցաց եւ հոտարանաց կազմութիւն, որպէս շուրջ զբբովն զայլ բոլորակութիւն ական: Իսկ զբազմութիւն այգեստանոյ՝ իբր զարտեւանանց խիտ եւ գեղեցիկ ծիր. որոյ հիւսիսային կողմանն դիր կարակնաձեւ ՝ արդարեւ գեղաւոր կուսից յօնից դարաւանդաց համեմատ: Իսկ ի հարաւոյ հարթութիւն դաշտաց՝ ծնօտից պարզութեան գեղեցկութիւն: Իսկ գետն բերանացեալ դարաւանդօք ափանցն՝ զերկթերթիսն նշանակէ շրթունս: Եւ այսպիսի գեղեցկութեան դիր՝ անքթթելի իմն գոգցես ի բարձրաւանդակ թագաւորանիստն զհայեցուածսն ունի. եւ արդարեւ բերրի եւ թագաւորական դաստակերտն:

Զայս ամենայն զգործեցեալսն Երուանդայ պարգեւէ մեծն Տրդատ մարդկան ազգին Կամսարականաց, որպէս մտերմաց եւ արեան կցորդաց ազգին Արշակունեաց։

 

39. Պատերազմն Երուանդայ եւ Բ Արտաշիսի (Մ. Խորեն. Բ, խզ)

Սմբատ հանդերձ մանկամբն Արտաշիսիւ ելանէ առ ափն ծովուն Գեղամայ, զթիկամբքն Արագածն կոչեցեալ լերին. աճապարէին հասանել ի բանակն Երուանդայ: Առ ոչինչ համարեալ զբազմութիւն զօրաց նորա՝ միայն ակնածէին ի Մուրացենէն Արգամայ, զի այր քաջ էր եւ բազմաց տէր տիգաւորաց: Եւ ճամբարն Երուանդայ էր բացագոյն ի քաղաքէ նորին աւելի քան երեք հարիւր ասպարիսաւ ի հիւսիսոյ, ի վերայ գետոյն Ախուրեան: Զայս իբրեւ լսէր Երուանդ՝ հանէր ընդ առաջ զբազմութիւն զօրացն, եւ ճակատէր ոչ հեռի յիւրմէ բանակէն: Իսկ Արտաշիսի առաքեալ պատգամ առ Աբգար նահապետ Մուրացեան հանդերձ բազում երդմամբք՝ թողուլ ի վերայ նորա զոր ինչ գտեալ էր յԵրուանդայ, եւ կրկին այլ յաւելուլ, միայն զի զԵրուանդ թողեալ ի բաց գնասցէ:

Եւ իբրեւ հանգէպ ճակատուն Երուանդայ ելին նշանք Արտաշիսի՝ Արգամայ առեալ զբազմութիւն հետեւակացն՝ ի կողմն ելանէր: Եւ Սմբատ հրամայէր զփողսն պղնձիս հնչեցուցանել. եւ յառաջեալ զճակատն իւր՝ իբրեւ զարծուի յերամս կաքաւուց խոյանայր: Իսկ նախարարքն Հայոց, որ յաջ եւ յահեակ թեւսն էին, ի նա խառնեալ միանային: Եւ զօրքն Վրաց, հանդերձ արքայիւն իւրեանց Փարսմանաւ, թէպէտ եւ յանդուգն յարձակմամբ յառաջեալ բախէին՝ արագապէս դառնային ի միւս կողմն փախուցեալ: Եւ անդ էր տեսանել կոտորած անհնարին զգնդին Երուանդայ եւ զզօրաց Միջագետաց: Եւ ի խառնակել այսպիսի ճակատուց՝ պատահեն Արտաշիսի արք քաջք Տաւրացիք, որոց զոգիս ի բաց եդեալ, Երուանդայ պայմանեալ՝ սպանանել զԱրտաշէս: Որոց դիպեալ ի հետի ընդ մէջ անցանէ Գիսակ որդի ստնտուին Արտաշիսի, եւ սատակեալ զնոսա, ուր եւ կէս դիմաց նորա ի վայր բերեալ սուսերաւ, զյաղթութիւն ստացեալ՝ մեռանի ի վերայ այսպիսեաց: Եւ մնացեալ զօրքն ի փախուստ դառնային:

Իսկ Երուանդ ձիովն իւրով բովանդակ ասպարէզս անցեալ՝ ելանէ ի խանս կարգեալս ի բանակէն իւրմէ ի քաղաքն իւր, հեծեալ ի նոր ձիս հանգոյց ի հանգուցէ փախչել: Եւ քաջին Սմբատայ զհետ մտեալ՝ սաստկագոյնս վարէր զնա ի գիշերի մինչեւ ցդուռն քաղաքին: Եւ Մարաց զօրացն անցեալ ի կողմն երուանդական գնդին, նսեմաւ ի վերայ դիականցն բանակէին: Իսկ Արտաշիսի հասեալ ի յԵրուանդայ շրջապատեալ առագաստն, ի կաշեայ եւ ի կտաւեայ պարսպին, էջ, եւ ի խորանի նորա բնակեցաւ զայն գիշեր: Եւ այգուն եղելոյ՝ տիրաբար արարեալ, զսպանեալսն թաղել հրամայեաց. եւ անուանեաց զհովիտն, ուր ի վերայ դիականցն բանակեցաւն՝ Մարաց մարգ, եւ զտեղի ճակատուն՝ Երուանդավան, որ կոչի մինչեւ ցայսօր ժամանակի. այս ինքն եթէ յայսմ տեղւոջ վանեաց զԵրուանդ: Եւ ինքն չուեաց ի քաղաքն Երուանդայ. յառաջ քան զմիջօրեայ հասեալ ի դաստակերտն Երուանդայ, եւ միաբան գոչմամբ հրամայեաց աղաղակել զօրացն՝ «Մար ամատե, որ թարգմանի Մարս եկն, յիշեցուցանելով զթշնամանսն, զոր յղէր Երուանդ առ թագաւորն Պարսից եւ առ Սմբատ, Մար զնա կոչելով: Յայս ի սոյն ձայն անուանեցաւ դաստակերտն Մարմէտ, իբր ի կամաց Արտաշիսի՝ բառնալ զանուն Երուանդայ ի տեղւոջէն. այս պատճառ է անուանակոչութեան դաստակերտին:

Բայց Սմբատայ գիշերայն զհետ Երուանդայ եկեալ սակաւ վաշտկանաւ՝ զդուռն քաղաքին պահէր մինչեւ ի գալն Արտաշիսի եւ զօրացն ամենեցուն: Եւ ի մարտնչել քաջացն ընդ ամրոցին՝ անձնատուրք եղեն մարդիկ ամրոցին, եւ բացին զդուռն քաղաքին: Իսկ մի ոմն ի զինուորացն մտեալ եհար վաղերբ զգլուխն Երուանդայ, եւ ցրուեաց զուղիւղն ի յատակս տանն. եւ այսպիսի ջախմամբ վախճանեցաւ, կալեալ զթագաւորութիւնն ամս քսան: Բայց Արտաշիսի յիշեալ, թէ խառնուած Արշակունւոյ է Երուանդ՝ հրամայէ զդի նորա թաղել մահարձանօք:

40. Արտաշէս Սաթինիկ եւ Ալանք  (Մ. Խորեն. Բ, Ժ)

Զայսու ժամանակաւ միաբանեալ Ալանք լեռնականօքն ամենայնիւ, յինքեանս արկանելով եւ զկէս Վրաց աշխարհին՝ մեծաւ ամբոխիւ տարածեալ ընդ աշխարհս մեր: Ժողովէ եւ Արտաշէս զիւրոց զօրացն բազմութիւն, եւ լինի պատերազմ ի մէջ երկոցունց ազգացն քաջաց եւ աղեղնաւորաց: Սակաւ ինչ տեղի տայ ազգն Ալանաց, եւ գնացեալ անցանէ ընդ գետն մեծ Կուր, եւ բանակի առ եզերբ գետոյն ի հիւսիսոյ. եւ հասեալ Արտաշէս բանակի ի հարաւոյ, եւ գետն ընդ մէջ նոցա:

Բայց քանզի զորդի Ալանաց արքային ձերբակալ արարեալ զօրացն Հայոց ածեն առ Արտաշէս՝ զխաղաղութիւն խնդրէր արքայն Ալանաց, տալ Արտաշիսի զի՛նչ եւ խնդրեսցէ. եւ երդմունս եւ դաշինս ասէր հաստատել մշտնջենաւորս, որպէս զի մի՛ եւս մանկունք Ալանաց ասպատակաւ հինից ելցեն յաշխարհս Հայոց: Եւ ի չառնուլ յանձն Արտաշիսի առ ի տալ զպատանին՝ գայ քոյր պատանւոյն յափն գետոյն ի դարաւանդ մի մեծ, եւ ի ձեռն թարգմանաց ձայնէ ի բանակն Արտաշիսի. «Քեզ ասեմ, այր քաջ Արտաշէս, որ յաղթեցեր քաջ ազգին Ալանաց. ե՛կ հաւանեա՛ց բանից աչագեղոյ դստերս Ալանաց՝ տալ զպատանիդ. զի վասն միոյ քինու ոչ է օրէն դիւցազանց՝ զայլոց դիւցազանց զարմից բառնալ զկենդանութիւն, կամ ծառայեցուցանելով ի ստրկաց կարգի պահել, եւ թշնամութիւն յաւիտենական ի մէջ երկոցունց ազգաց քաջաց հաստատել»: Եւ լուեալ Արտաշիսի զայսպիսի իմաստութեան բանս՝ գնաց յեզր գետոյն. եւ տեսեալ զկոյսն գեղեցիկ, եւ լուեալ ի նմանէ բանս իմաստութեան՝ ցանկացաւ կուսին: Եւ կոչեցեալ զդայեակն իւր զՍմբատ՝ յայտնէ նմա զկամս սրտի իւրոյ, առնուլ զօրիորդն Ալանաց ի կնութիւն իւր, եւ դաշինս եւ ուխտս հաստատել ընդ ազգի քաջացն, եւ զպատանին արձակել ի խաղաղութիւն: Եւ հաճոյ թուեցեալ Սմբատայ, յղէ առ արքայն Ալանաց՝ տալ զտիկին օրիորդն Ալանաց զՍաթինիկ ի կնութիւն Արտաշիսի: Եւ ասէ արքայն Ալանաց. «Եւ ուստի՞ տացէ քաջն Արտաշէս հազարս ի հազարաց եւ բիւրս ի բիւրուց ընդ քաջազգւոյ կոյս օրիորդիս Ալանաց»:

Զայս տեղի առասպելաբանելով վիպասանքն յերգելն իւրեանց ասեն. «Հեծաւ արի արքայն Արտաշէս ի սեաւն գեղեցիկ, եւ հանեալ զոսկէօղ շիկափոկ պարանն, եւ անցեալ որպէս զարծուի սրաթեւ ընդ գետն, եւ ձգեալ զոսկէօղ շիկափոկ պարանն՝ ընկէց ի մէջք օրիորդին Ալանաց, եւ շատ ցաւեցոյց զմէջք փափուկ օրիորդին, արագ հասուցանելով ի բանակն իւրե: Որ եւ ճշմարտութեամբ ունի այսպէս: Քանզի պատուեալ է առ Ալանս մորթ կարմիր՝ լայքա շատ եւ ոսկի բազում տուեալ ի վարձանս՝ առնու զտիկին օրիորդն Սաթինիկ: Այս է ոսկէօղ շիկափոկ պարանն: Դոյնպէս եւ զհարսանեացն առասպելեալ երգեն, այսպէս ասելով. «Տեղ ոսկի տեղայր ի փեսայութեանն Արտաշիսի, տեղայր մարգարիտ ի հարսնութեան Սաթինկանն»: Քանզի սովորութիւն իսկ էր թագաւորացն մերոց, փեսայութեամբ ի դուռն տաճարին հասանել՝ դահեկանս ճապաղել իբրեւ զհիւպատեանն Հռոմայեցւոց. սապէս եւ թագուհեացն յառագաստին՝ մարգարիտ: Այս է ճշմարտութիւն բանիցս:

Սա առաջին եղեալ ի կանանցն Արտաշիսի՝ ծնանի նմա զԱրտաւազդ եւ զայլս բազումս, զորս ոչ կարեւոր համարեցաք այժմ անուամբ թուել. բայց զկնիսն յորժամ ի գործ ինչ հասանիցեմք: