Հայապատում

ԴՐՈՒԱԳՔ Ա.

1. Էութիւն Պատմութեան։- 2. Տեսակք Պատմութեանց։- 3. Թիւ եւ կորուստ Պատմչաց մերոց։- 4. Արժէք Պատմչաց մերոց

1. Ամեն ազգի սեփականագոյն յիշատակն իր «Պատմութիւնն է, որ եւ է կերպով աւանդեալ ըլլայ, մանաւանդ գրաւորն, զի կան եւ անգիր յիշատակք՝ պատկերօք կամ քանդակոց. կան եւ աննիւթք, զրոյցներով կամ երգերով բերնէ բերան աւանդեալք։ Ստոյգ Պատմութիւնն սովորաբար արձակ շարագրութեամբ կ՚աւանդուի, եղածն եւ ուր եւ երբ եւ ինչպէս ըլլալը յայտնելով, եւ ոչ այսպէս կամ այնպէս կարելի ըլլալն, երբեմն եւս անկարելին, ինչպէս բանաստեղծից հնարքն են։ Սակայն դուրս թողլով սոցա երեւակայեալ հիւսուածքը, եթէ ստոյգն արուեստաւոր չափով կամ ոտանաւոր է գրուած ըլլայ, ինչպէս ի վերայոց Ներսիսի Կլայեցւոյն, Վահրամայ, Սիմոնի Ապարանեցւոյ, եւ այլն, Վիպասանութիւնքն, այն այլ ընդունելի է ի կարգ պատմութեանց։

Չուզելով իմաստասիրել եւ պատմութեան որպիսութեան վրայ՝ ինչպէս եւ ըմբռնեն գիտունք եւ տգէտք, եւ ինչպես արտադրել են այլեւայլ ազգք, մեր Հայոց ազգին ըմբռնածն եւ դիտածը եւ ինչ կերպով աւանդելն է իմ նպատակս։ — Այս բանիս համար պահանջուի որ իրն՝ Պատմութիւնն՝ իր անունէն ստուգաբանուի։ Եւրոպական ազգաց էին աւանդութիւնք (զորս կրնանք նախածնող Պատմութեան անուանել) յունական Ecos բառով կոչուին, ըստ Փռանկաց Epopée, որոյ զոյգ եւ մեր հայկական բառս Վեպ, յորմէ եւ Վիպասանութիւն։ Սակայն, ըստ վերոյգրելոյս՝ զանազանի սա ի ստոյգ պատմութենէ, զոր Յոյնք եւ անոնց հետեւող Լատինք եւ սոցա հետեւողքն կոչեն IstCott, Historia, Histoire. մեր ազգն չէ ընդունած այդ անունը, թէ եւ համաձայն ստորագրութիւն բառն այլ եր բեմն պատմութիւն նշանակէ՝ իսկ այս իր բնիկ բառն՝ եթէ ջանանք լուծանել, թուի պատ, պատել արմատէն ծագի, եւ զուգի հիւսուածք բանից ըսուած են, եւ երկուքն այլ՝ պատել եւ հիւսել՝ հոմանիշ կամ մատանիշ են, ըստ այսմ եւ Պատիպատ բանք՝ ազատօրէն զրոյց նշանակեն։ Շատ հաւանական է որ մեր էին նախնեաց յիշատակաց աւանդութիւնք վիպասանական ոճով եղած են քան դրական պատմութեամբ։ Բայց զի մեզի չեն հասած այդպիսիք՝ ոչ գրով եւ ոչ բերնով, բաց ի քանի մի տողերէ, առ այժմ ավելորդ համարիմ՝ զայնպիսիս հետազօտել, այլ բուն մերոց գրած Պատմութիւնը քննել, եւ ինչ որ իրենք այդ անուամբ իմացեր են, եւ դիտեր են ի գրելն։

Ըստ բառին Historia օտարք տեսութիւն կամ ծանօթութիւն կ՚իմանան, որպէս եւ յատկապէս նշանակէ Գերմանացւոց բառն Geschichte. Թէ ոչ յատուկ այսպէս բառիւ՝ այլ մտօք նոյն է եւ մերայոց ըմբռնածն, եւ նոյնպէս ուզած են աւանդել անցեալ եւ ներկայ ժամանակի եղածն կամ հանդիպածն. եւ գրեթէ ամենայն միաբան վկայեն, թէ կամ ինքնաբերաբար կամ ուրիշի դրդմամբ ուզած են գրել զայսպիսիս, որ անմոռաց մնան նախնեաց եւ իրենց Ժամանակի յիշատակք. եւ շատերն հարկաւոր իմն համարած են ի նախահարց եւ ի նավապետաց ազգաց սկզբնաւորել իրենց պատմագրութիւնը, եւ յառաջելով ժամանակի՝ յիշել եւ ընդարձակել իրենց բնիկ ազգին յիշատակները, երբեմն խառնելով եւ օտարացը, մանաւանդ իրենց երկրին մօտաւորաց կամ իրենց ազգին որ եւ. է կերպով գործակցաց եւ ազգողաց: 

Մեր Պատմչաց շատերն աւելի ուրիշներու խընդրանօք կամ հրամանաւ դրդուած են պատմագրելու քան ինքնակամ, ինչպէս, Ագաթանգեղոս՝ հրամանաւ Մեծին Տրդատայ, Խորենացի՝ ի խնդրոյ Սահակաց՝ Բագրատունւոյ եւ Արծրունւոյ, Եղիշէ՝ Դաւթի Երիցու, Ղազար՝ Վահանայ Մամիկոնենի, Ղեւոնդ՝ Շապհոյ Բագրատունւոյ, Թովմաս Արծրունի` իր ցեղին թագաւորին, Ուխտանես՝ Անանիայի Նարեկացւոյ, Ասողիկ՝ Սարգսի կաթողիկոսի, Սամուէլ Անեցի՝ Գրիգոր Տղայ կաթողիկոսի, եւ այլն, եւ այլն։ Կան եւ ինքնայօժար գրողը, որպէս Բուզանդ, Զենովբ, Լաստիվարտցին, Մխիթարքն, Վարդան, Կիրակոս, Օրբելեանն, Մեծոփեցին, եւ այլն։ Շատերն իրենց նախորդներուն գրածը համառօտեր եւ շարունակեր են, գրեթէ ամենք, այլ նախնեաց յիշատակներն անկորուստ պահելու փափագով։ Ոմանք այլ յատկապէս իրենց երկրին կամ ցեղին, մանաւանդ քաջութեան գործերն անմոռաց պահելու համար` մինչեւ ի յետին դարս, որպէս եւ առաջինն ի պատմչաց մերոց (Ա գա թանգ) - ըսէ. «Պ ատմել նախ զՀայրենեացն» գործս քաջութեան քաջին խոսրովու, եւ որ ինչ» գործք գործեալք քաջութեանն մարտից պատերազմացն... եւ կամ՝ վասն Հօրամոյն քաջութեանն _» Տրդատայ», եւ այլն։ Ըստ այսմ՝ եւ Խորենացի (Ա. գ)։ «Բազում գործք արութեան գտանին գործեալ եւ ի մերում, աշխարհիս, եւ արժանի գրոց յիշատակի» գովէ սա եւ իր մեկենասն եւս՝ որ այսպիսի լաւ մտածութիւն ունեցաւ եւ ի գործ դնել տուաւ։ Նոյնպէս եւ Օրբելեանն. «Զի մի կորիցէ, կ՚ըսէ, առաջնոցն գովելի գործք քաջութեանց»: Այս նուրբ կամ հպարտ՝ բայց եւ գովելի իմաստն՝ այնքան խոր կամ կիպ տպաւորեալ է ի հայումս կամ այնքան բնածին է, զի չեն կրցած խլել զայն իրմէ՝ այնքան դառն դիպուածք դարուց՝ մինչեւ այս մեր տժգոյն ժամանակս։ 

2. Ըստ տեսակի եւ չափու պատմագրութեան՝ զանազանին Պատմիչքս, կայ որ Ընդհանրական է, սկսեալ ի էին ազգաց եւ յատկացուցեալ մերոյն, համառօտ ի սկզբան՝ ընդարձակ յետոյ: այսպէս, Խորենացին, Կաղանկատուացին, Հովհան կաթողիկոս, Արծրունին, Ասողիկ, Վարդան, եւ այլն։ կայ որ ժամանակագրական է, կամ Տարեգիրք է, ըլլայ ընդհանուր ազգաց, ըլլայ յատուկ մեր ազ գին, ինչպէս, Սամուէլ եւ Մխիթար Անեցիք, Մատթէոս Ուռհայեցի, եւ այլն։ Կայ որ մասնական ինչ է, ներկայ կամ՝ կարճ ժամանակի յիշատակ. ինչպես են Զենովք, Յովհ. Մամիկոնեան, Եղիշէ, Ղազար Փարպեցի, Սեբիոս, Ղեւոնդ, Լաստիվարտցի, Մեծոփեցի, Առաքել Դավրիժեցի, եւ այլն։ կան եւ կենսագիրք, անձի մի վարք գրողը, ինչպէս կորիւն, Մեսրովբ երէց, եւ Վկայաբանք, այսինքն Մարտիրոսաց եւ Սրբոց վարքերը գրողք դարձեալ, ոմանք գրած են տեղւոյ մի պատմութիւն կամ ստորագրութիւն, ինչպէս Գր. Նարեկացին` զխաչին Ապարանից, այլք Հացիւնեաց եւ Ծիծառնիոյ եւ Քարեղէն խաչից, Դավրիժի պատմութիւն, եւ այլն։ Ոմանք գրեր են զժողովոց (եկեղեցւոյ), պատմութիւն, որպէս Զաքարիա Ծործորեցի, եւ անանուն գրողք կարնոյ եւ Կիլիկիոյ ժողովոց։ Աւելի նշանաւոր են յատուկ ցեղի մի պատմագրողը, ինչպէս Թովմաս՝ Արծրունեաց, Ստեփանոս Օրբելեան՝ Սիւնեաց, Կաղանկատուացին՝ Աղուանից, Շապուհ՝ Բագրատունեաց, այլք՝ Մամիկոնէից, Կամսարականաց, Կիլիկեցւոց կամ Ռուբինեանց, եւ այլն։ Յիշուին եւս օտար ազգաց անուամբ Պատմութիւնք, Ասորւոց, Յունաց, Հեփթաղաց, եւ այլն: Դարձեալ, այլեւայլք Պատմութիւն խաչակրաց կամ Բասանին (Passage, Les Croisades), Միաբանողաց կարգին պատմութիւն, Ծայթ կամ Մայ ժողովրդեան պատմութիւն (Ուխտանէսի)։ 

3. Նկատելով կրկին (Մեծ եւ Փոքր) Հայոց 20 կամ աւելի Աշխարհք ունենալն, յորս աւելի քան 200 գաւառ, եւ աւելի քան 600 իշխանական եւ ազնուական Ցեղք կամ Տոհմք կային, իւրաքանչիւր քիչ շատ նախանձաւոր իրեն պատւոյն եւ համբաւոյն, ո՞վ կըրնայ չհամոզուիլ որ շատ (թէ կարճ թէ երկայն) պատմագրութիւնք եղած պիտի ըլլան ի Հայս, վերոյիշեալ մէկ կամ միւս տեսակով, եւ ըստ խորենացւոյ ըսածին՝ «Անբաւ զրուցաց մատեանք» ի վաղուց. թող զյետագայս։

Ո՞ւր են հիմայ այդ քան յիշեալ եւ ոչ յիշեալ Պատմութիւնք Հայոց։ - Թողլով Խորենացւոյ ետքի ըսած ը, զի Հայերէն յատուկ գիր չեղած` ժամանա կին վերաբերի. իսկ անկէ ետեւ մինչեւ առ մեզ գրեթէ 1400 տարի է, եւ այս դարուց մի՝ քան զմի էին փորձանքներէն որչափ եւ ի՞նչ կըրնայինք յուսալ։ Յիշենք եւս, որ եթէ ազգերնիս բազմատոհմ եւ բազմիշխան էր, գրեթէ անտարակոյս է որ շատ տոհմական Պատմութիւնք գրուած են։ Չմոռնանք այլ վերն ըսածնիս, թէ դոքա իրենց սեփականին շատ սիրով յարեալ եւ նախանձաւոր էին, եւ չէին ուզեր որ իրենց յատուկ տոհմական ծանօթութիւնք հրատարակուին եւ անցնին ի ձեռս օտար ցեղից եւ այս մեր ամենէն հին պատմչաց վկայութենէն յայտնուի. ինչպէս կ՚ըսէ Զենովբ, որ` երբ ուզեց քիչ մի ընդարձակել իր պատմագրութեան սամմանը՝ Լուսաւորիչ Հայրն մեր արգիլեց, իբրեւ թէ օտար երկիր պիտի կոխէր։ Զենով, այլ պարզօրէն խոստովանի իր խեղճ մխիթարանքը, թէ, եթէ ես ուրիշի վիճակինը չկարողացայ գրել, ուրիշն այլ չի կըրնար իմ վիճակիսը գրել։ Այս յայտնէ, որ եթէ եւ գրուած էին շատ յատուկ տոհմից եւ կողմանց Պատմութիւնք, սակայն քիչ օրինակք հանէին անոնց, գուցէ մի երկու, ինչպէս ինչուան հիմայ մեր վանորէից եւ եկեղեցեաց կոնդակքն։

Աւելցընենք աւելի ցաւալին. երկայն դարերով մեր հին եւ գեղեցիկ հայրենեաց ոտնակոխ, սրակոխ, այրեացաւեր ըլլալն՝ այնպիսի ազգերէ եւ հրոսներէ, որոց ի՞նչ արժանի անուն տալն՝ գուցէ դեռ փնտռելու է։ Յայտ է որ այդ չանուանելիքն՝ ոչ միայն անձանց արիւնը քաղեր են, այլ եւ անոնց նիւթական ձեռագործաց հետ՝ բանաւորներն այլ, Գրքերն այլ, հրով եւ սրով փճացընելով։ Թերեւս ծայրագոյն եւ սրբագոյն կսկիծով երբեմն ծնողք եւ տեարք՝ իրենց զաւակաց խամրած ծաղկանց հետ՝ գրքերն այլ թաղելնին լաւ համարեր են [1], գուցէ եւ ապագայ յարութեան մի յուսով։ Յայսմ մասին, եթէ ստոյգ է, բարբարոսագոյնն այն յաշխարաւերս՝ բարեմոյն գտուեր է առ գրեանս. Լանկթիմուրն, որ ըստ աւանդութեան՝ ժողովել տուած է զգրեանս, եւ իր մայրաքաղաքին մրղանդի ամուր աշտարակի մի մէջ պատել։ Շատերն հաւատալով յիշեն զայս.  որպէս Վիլոդ Հայագէտ փրանկ Յիսուսեան Հայրն՝ իր Հայ–լատին Բառարանին վերջը (1713). թէպէտ սա կատարեալ Համարի զգործ բարբարոսին. զի «Յայնժամ (1388) գրեթէ Հայ գրեանքն ամենեքեան մաշեցան ի Հուր», կ՚ըսէ։ Այսպիսի ինչ եւ Յակովբ Նալեան պատրիարքն՝ Եզնկայ գրոց տպագրութեան վերջը, յամին 1762։ Լանկթեմուրի այս գրոց ըրածն ստոյգ թէ անստոյգ՝ վայլէ իր ըրածին ի Սեբաստիա, բայց իրմէ առաջ եւ վերջին եւս շատ տեղ այնպիսի բարդ, կորուստ եւ կողոպուտ ըլլալն մեր գրոց՝ յայտնի է, սկսեալ անկէ հազար տարի առաջ, ոչ միայն կրօնից այլ եւ գրոց ուրացող Մերուժանէն, որ, «զորս միանգամ՝ գիրս գտանէր՝ այրէր» (Խորեն. Գ. 17): Ոչ շատ վերջը, Է դարու կիսում Ներսէս Գ կաթողիկոս գրէր. «Թշնամիք աստուածպաշտութեան բազում՝ անգամ՝ արշաւեալ կորուսին զկտակարանս եկեղեցւոյ, եւ զվարդապետս նոյնպէս սպառեցին». (Սեբիոս)։ — Մովս. Կաղանկատուացի թերեւս ժամանակակից, նոյնպէս ողբայ եւ զմատենից եւ զկտակարանաց հրկիզութիւն» (Ա. )։ Աղուանից կաթողիկոսաց շարքն եւ գործքն այլ չգտնելով ամբողջ` նոյնպէս կ՚ըսէ (Գ. Էգ)։ «Հրկէզ եղեալ յանօրինաց՝ կտակարանք եւ սպասք եւ տեղիք կալոյ նոցա»։ Սիւնեաց պատմիչն իր երկրին ամուր Բաղակայ բերդին առնուած ատեն ի թշնամեաց՝ 10, 000 մատեանք կորսուեցան, կ՚ըսէ, յամին 1126։ Դար մի վերջը (1241) երբ Թաթարք առին զԿարնոյ քաղաք, «Անթիւ գոյին կտակարանք աստուածային գրոց՝ մեծամեծաց եւ փոքունց. զայն առեալ այլ ազգեացն ծախէին... ընդ դոյզն գնոց». (Կիրակոս, ԽԹ)։ — Ասոնցմէ աւելի կսկծելի կամաւոր կորուստք եղած են գրոց մինչեւ ի մեր օրերս, եւ ոչ լոկ այլակրօնից, այլ եւ քրիստոնէից եւ կարգաւորաց ձեռօք, զոր յիշելն անգամ հնչէ զսիրտ։- Սմրղանտի աշտարակի մէջ փակելն յիշէ Շամիրեան, 1776. նոյնպէս եւ Յովհ. Կարբեցի կաթողիկոսն գրելով առ Կլոսիոս գիտնական ուսուցիչ Տորբադայ Համալսարանին (1833), եւ հաստատէ, «Ուր՝ ծանեաք զի կան եւ մնան ցայսօր»։ Բայց քանի մի եւրոպացի ճանապարհագիրք եւ ետ Ռուսաց այն կողմերը նուաճելուն, չեն յիշեր զայս է։ Ոմանք այլ կարծեն թէ հիմակուան Պարսից սիրած Հայոց մասին՝ մօտ, Արտազ՝ Մակու կոչուած քարաբերդին մէջ ծածկուած կան շատ գրեանց. եւ յայտ է թէ բան մի ծածկուած է հօն. զի պահապանք բերդին չթողուցին որ եւ է հետաքրքիր քննողի՝ մտնել ի ներս. միայն դրանց վերեւ արձանագրութիւն տեսնելնին վկայեն, այլ չեն կորցած որոշել ինչ լեզուով ըլլալը։ Շատ պէտք չէ երկբայիլ այս բանիս. զի Մխիթար Ապարանեցի կ՚ըսէ, թէ իր  ատեն ոչ շատ յետ Լէնկթիմուրի՝ այդ ի բնէ. մուր քարաբերդին մէջ, զոր Ծակե Մակուայ կոչէ, «Միայն ի Մակուա՝ 50 լիտր գիրք աւելի կայ՝ միայն ի Սիսայ բերած», եւ այս միայն կրօնից Միաբանութեան խնդրոյն համար գրուածքն էին։ Նոյնն կ՚ըսէ թէ իր ատեն այլեւայլ կողմեր Հայոց գտուած գրոց՝ «Եթէ հնար էր զամենայն ժողովել ի մի վայր, աւելի գոյն քան զհազար բեռն»։ [2]

Անշուշտ մենք այլ գրասիրութեամբ հեռացանք  մեր նպատակէն. բայց եւ այս ի հաստատութիւն շատութեան ազգային պատմական գրուածոց, յորոց հիմայ գտնուածքն՝ նշխար մի համարելու է չգտուածներուն եւ չգտուելիներուն։ — Մեր ամեն ճշմարտասէր՝ որով եւ մանրաքնին պատմիչք՝ վը կայած են իրենցմէ առաջ գրողներուն, ինչպէս տեսանք վերեւ խորենացւոյ ըսածն, որ շատ շեղ այլ այնպէս գրած է. զոր օրինակ Սանատրկոյ ժամանակին համար։ «Որ ինչ առ սորա ժամանակաւ՝ յառաջագոյն գրեալ. յայլոց... այս ամենայն այլոց պատմեալ յառաջագոյն քան զմեզ»։ Բագրատունեաց ցեղին համար (Ա։ իբ). «Ասելն ոմանց անհաւաստի մարդոց ըստ յօժարութեան եւ ոչ ըստ ճշմարտութեան... մի այդպիսեաց յիմար բանից Հաւատար»։ Ուրիշ տեղ (Բ. ՊԲ ), «Հագներգութիւնս ըստ իւրաքանչիւր պատմագրաց արտասանութեանց` ոչ ի մէնջ յատուկ շարադրեցաւ )։ Հռիփսիմեանց համար. «Ոչ երեւին գրեալ ի. յոլովից ճոխաբան պատմութեանց». եւ այլն։ — Ղազար Փարպեցի իր պատմագրութիւնը սկսի ըսելով. «Ընդ բազում՝ ճառս մատենից Առաջնոցն Պատմագրացն Հայոց անցի, յորոց ըստ երկար ընթերցողութեան՝ գտի ի նոցանէ զժամանակս եւ զդարուց աշխարհիս Հայոց բազմադիմի յեղափոխութիւնս»։ — Յովհան Մամիկոնեան իր ցեղին պատմութիւնը գտնէ, Ուրֆա, ասորերէն գրուած։ — Մովսէս Կաղանկատուացի կ՚ըսէ (Բ. ա ). «Գտանին զրոյցք արեւելեայց կողմաuնց որ ոչ անկեալ են ի գիր հնագրական պատմագրաց»: – Ղեւոնդ. Ը դարու. «Շատ ինչ աշխատասիրեցաք ի պատմագրական տառս առաջնոցն… զանուանս եւ զժամանակս Ամիրալմումնեացն, զոմանց այլեւայլ գտաք ի պատմութիւնսն»։— Թովմ. Արծրունի ի Յառաջաբանին. «Զմնացորդս ի յիշատակարանաց եւ յառաջագոյն եւ ի հին պատմագրաց»։ Ուրիշ տեղ «Հնախօս շարագրական մատեանս եւ ի բազում վեպս պատմութեանց անցեալ գրեցի»։ Դարձեալ (Ա. ե). «Որպէս  ցուցանեն մեզ առաջինքն ի պատմագրացն, զդէպս Աժդահակայ։ Նոյնպէս եւ, «Ցուցանեն բազումք ի Պատմագրաց», զգործս Սասանեանց իր ցեղին Արծրունեաց համար այլ եւ ըսէ, որ չուզեց երկարաբանել՝ «Ընթանալով զհետ բազմախոյզ զրուցատրութեանց՝ զոր առաջնոցն մատենագրեալ դրոշմեալ կայ ընդ ժամանակս ժամանակս»։- Անշուշտ դարձեալ ազգային պատմագրութեանց սիրով հեռացանք, թէ ոչ մեր նպատակէն՝ այլ մեր ոճէն կամ՝ չափէն. դառնանք հիմայ այնքան յուսալի շատերէն մնացեալները թուելու. որոց ոմանք. լաւ սովորութեամբ՝ իրենցմէ առջիններուն անունները նշանակած են իրենց պատմելիքէն առաջ, կամ լոկ Պատմչաց անուանց ցանկ մի գրած են։

Այսպէս ընողներուն այլ առաջինն է յառաջադէն Խորենացի, որ մեր ազգը յիշող էին պատմիչները նշանակէ, որ եւ է ազգէ բան, ինչպէս՝ զԲերոսոս կամ Պիւռոս քաղդէացի, Արիւդենոս, Աղեքսանդր Բազմավէպ. Խոռոհբուտ, Ոսպիսպ կամ Ուրեմք, Բարդածան, Ափրիկանոս, Ագաթանգեղոս, Մար Իբաս, Եւսեբի, Բանան, Գորգի Դաւիթ. թող որք պատահաբար բան մի յիշեր են զՀայոց: Փարպեցին միայն զԱգաթանգեղ եւ զԲուզանդ, իչ իր շատ կարդացած պատմիչներէն. իրմէ վերջինք մինչեւ ի Ժ դար` Հազիւ մէկ երկուք յիշեն, այն դարուն վերջերն՝ Ասողիկն է որ նախ յիշէ զանուանս պատմչաց՝ ինն թուով, եւ որոց միայն վերջինն՝ Շապուհ դեռ չասած չէ ի ձեռս մեր։ Յետ նորա ի վերջ ԺԲ դարու Մխիթար Անեցի իրմով մէկտեղ 18 պատմիչ համրէ, որոց առաջին Ղեբուբնայ, վերջին Յովհ. Կոզեռն։ ԺԳ դարուն գրողաց մէջ՝ Կիրակոս թուէ իրմէ. առաջ 22 պատմիչ, որոց եր կուքն յոյն (Եւսեբիոս եւ Սոկրատ), իսկ Հայոցմէ: Դեռ անգիւտ են միայն Խոսրով եւ Վանական վար դապետի գրածն նոյն դարուն վերջերը Մխ. Այրիվանեցի 40 կամ՝ աւելի պատմիչ համր է, բայց անոնցմէ տասն՝ յոյն եւ օտարք են, եւ որոց մէջ են եւ Ղեբուբնայ եւ Մար Աբաս. իսկ Հայոց մէջ կան քանի մի յիշեալ կամ անգիւտ պատմիչք, ինչպէս Խոսրով, Շապուհ, Կոզեռն Յովհ., Ստ. Տարօնեցի, Վահրամ, Տիգրանակերտցի մասամբ ծանօթ՝ Յովհ. Վ։ Սարկաւագ, Մխիթար Գոշ. ետ ամենեցուն դասէ զինքն, «Ես Տէր Մխիթար»։ Ասոնցմէ վերջ քանի մի դար այսպէս յատուկ յանուանէ զպատմիչս յիշողք չկան. ԺԷ դարու բազմաքրքիրն Աւետիք Տիգրանակերտցի՝ 20ի չափ յոյն եւ ասորի եկեղեցական պատմիչներ յիշէ, եօթն այլ խորենացւոյ յիշած էին ծանօթ եւ անծանօթներ. իսկ Հայ պատմիչ ութ միայն, որոց վերջինն Առաքել Դաւրիժեցի, ամենքն այլ ծանօթ. ԺԸ դարու մէջ Ղազար Ջահկեցի կաթողիկոսն 36 պատմիչ թուէ, ամենքն Հայ (Ագաթանգեղ եւ Բուզանդ այլ ի միայն). ասոնց մէջ բաց ի կիսածանօթներէն, ինչ պէս վերոյիշեալ խոսրով, Շապուհ, Վանական, Վահրամ, կան եւ անծանօթք. որպէս Յակոբ, Եսայի, Սարգիս, Դանիել, Մատթեոս Երկրորդ ա, ռաջին համարելով զՈւռհայեցին), եւ Հեթում. այս ետքինիս բաց ի փռանկ եւ լատին գրուած պատմութենէն՝ Հայերէն միայն Համառօտ Ժամանակագրութիւնն ծանօթ է մեզ եւ տպագրեալ։ Յետ Առաքելի կարգէ եւ զԵրեմիա կոստ. պօլսեցի (եղբայր Եր. Տէր կոմիտասայ) եւ զՂուկաս Վանանդեցի։ այս ետքինիս ոճով գրած պատմութիւն չեմ գիտեր, իսկ առջինին շատ կտոր պատմական գրուածք կան, հայերէն եւ թուրքարէն։ Պէտք էր որ ասոր հետ յիշէր իր հետեւողը կամ աշակերտն այլ՝ Մաղաքիա դպիրը. ինչպէս իրմէ առաջիններն այլ  պէտք է յիշէին զՄաղաքիա Աբեղայ պատմիչն Թաթարաց` ԺԳ. դարում։ 

Այս քանի մի ցանկողաց յիշած զուտ հայ պատմիչները թուելով՝ ծանօթ եւ անծանօթ՝ հազիւ յիսնեակ մի կ՚ըլլան. բայց հարկ է որ բոլորովին անծանօթներէն զատ՝ նոյնչափ ալ դեռ ուրիշ ծանօթ եւ կիսածանօթ, կամ պատահաբար յիշեալքն ալ գումարելով՝ գուցէ նոյնչափ մ՚այլ աւելնայ։ Երեմիայի բնագիր գործոյ մի մէջ՝ օտար ձեռքով՝ որ հաւանօրէն թուի Մաղաքիայն, գրուած է. «Պատմագիրք 62 ասեն, եւ ոմանք՝ 28 գոլ» Հայոց. զորս ժողովեալ ումեմն՝ ութ գիրք շինեալ է, ի Սաղմոսավանքն եւ ի Սիս»: Սոյն բանս  քիչ տարբերութեամբ գրած է ուրիշ մի, 26 Պատմչաց անուններն այլ ցանկելով, որոց մէջ կան եւ պատմիչք անյիշատակք՝ խառնակ ժամանակագրութեամբ, այսպէս. «Ցանկ Պատմագրաց Հայոց։ — 

Մարիբաս Կատինայ, Ատենադպիր Վաղարշակայ արքայի։

Ագաթանգեղոս,

Մովսէս Խորենացի.

Եղիշէ, Ատենադպիր մեծին վարդանայ։

Ղազար Փարպեցի, զոր ոմանք Փարիսեցի կոչեն, եւ ոմանք Ղազարիկ.

Ուխտանես, Եպիսկոպոս Ուռհայի.

Հերակլ. Բ Սեբիոսէ.

Կորիւն, այլեւ սքանչելի։

Խոսրով։

Ղեւոնդ Երեց

Թումաս վարդապետ տանն Արծրունեաց

Շապուհ Բագրատունի.

Տէր Յովհաննես Գառնեցի.

Մովսէս Կաղկանտվացի

Ստեփանոս անուանեալ Ասողիկ Վարդապետ

Ստեփանոս Տարօնեցի, ի խնդրոյ Տեառն Սարգսի  կաթողիկոսի։

Արիստակես Լասդիվարդեցի.

Համամ վարդապետ.

Մատթեոս վանացերեց Ուռհայեցի

Սամուել երեց կաթուղիկէին Անւոյ.

Սարկաւագ վարդապետ

Վանական վարդապետ.

Կիրակոս վարդապետ,

Վարդան վարդապետ.

Ս. Գրիգոր Խլաթեցի, առաջնորդ վանից Սրբոյն Ստեփանոսի, որ կոչի Ցիպնայ։

Թումա վարդապետ (Մեծոփեցին)։ 

Եւ այլ 36 պատմագիրք Հայոց, զորոց զանուանս չգիտեմ. եւ ընդ ամենայն Պ ատմագիրք 62, որ գտանին ի Սաղմոսավանքն եւ ի Սիս»։ — Ոչ այս ամեն Պատմիչք գտուէին այդ քաղաքներում, այլ ըստ նախագրելոյս՝ ասոնցմէ հաւաքեալ ութ գիրք պատմագրութիւնն, որ անշուշտ այս այլ էին մա) չի գտուիր ի Սաղմոսավանս, գուցէ զտուի ի կաթողիկոսարանի Սսոյ։ իսկ ստոյգ գտուած ժամանակն՝ շատ հաւանօրէն է Երեմիայի ժամանակն, որ է մեզմէ ամբողջ երկու դար առաջ։ Այս յիշեալ եւ ոչ յիշեալ 62 Պատմչաց վրայ՝ նոյնչափ մ՚այլ պիտի աւելցընեմք, թէ ծանօթ եւ թէ անծանօթ կամ գրուածնին կորած Պատմիչներ, եւ մի առ մի թուակարգեմք. կորուսելոց անուան կամ թուին նշան դնելով։ 

4. Արժան է հիմայ յիշել մեր պատմչաց գրութեան արժէքն, ոչ միայն յաչս մեր ազգայնոցս այլ եւ օտարաց, յորոց քիչ կան հայագէտք, բայց տեղեկանան եւ գոհանան թարգմանութեամբք, որք հրատարակուած են ի լատին, փռանկ, իտալ, ռուս, անգղիերէն, Հունգարերէն, նաեւ թուրք լեզուօք: Ամենէն հռչակելոյն Մ. Խորենացւոյ՝ այլեւայլ լեզուաւ եւ կրկին նոյն լեզուաւ տասն թարգմանութիւնք եղած են, իսկ քննադատութիւնք թիւր եւ ուղիղ՝ այնչափ մինչեւ ի ձանձրութիւն։ Եղիշէ այլ չորս կամ հինգ թարգմանութիւն ունեցեր է, նոյն պէս Ագաթանգեղ աւելի նուազ Կորիւն, Բուզանդ, Ղազար, Սեբիոս, Ղեւոնդ, Յովհ. կաթողիկոս, Թովմաս Արծրունի, Հեթում, եւ այլն։ Յայտ է որ օտարք լեզուին վայելչաբանութեանն համար չեն կարդար, այլ տեղեկութեանցն համար, զոր երբեմն չեն գտներ օտարազգի պատմեաց քով, եւ կան որ միայն մերայոց քով գտուին։ Սակայն ընտիր ճաշակ ունեցող գրագէտք՝ նոյն իսկ եւ մեր պատմեաց ոմանց կարգաբանութեանն եւ ոճոյն հաւնին գովութեամբ։ — վերջին դարում ամենէն հռչակեալ պատմիչն՝ իտալացին կեսար Գանդու՝ յիշելով զմատենագիրս մեր՝ վերընտրէ զՊատմագիրս. I più importanti sono gli Storici, che oltre farci conoscere il lor paese... forniscono molti lumi alla Storia degli altri popoli dell' Asia e delle religioni. Յառաջ քան Վիսդոնեանց լատիներէն հրատարակելն զԽորենացի (1736), փռանկ օրագրողն Michel de Toul ծանուցանէր. L'ouvrage auquel on travaille actuellement, soit eri An gleterre soit ailleurs, sur les Antiquités Armé niennes, servira pour convaincre le public, que l'on ent soin dès les premiers temps de conser ver l'histoire qui a précédé Moïse, et l'on verra sur ces monuments qu'entre plusieurs faits célèbres et véritables, il ne s'en trouve que quelqu'uns insérés dans l'histoire Sainte. 

Օտարք ոչ միայն նոր ծանօթութիւններ գտնեն մերայոց քով, այլ եւ իրենց արդեն ունեցած ին լիուն եւ ուղղագրութիւն սխալանաց: Այս մեր Հայոց ամենէն աւելի ծանօթ եւ թարգմանողն՝ իբրեւ 12 պատմեաց՝ Պրոսե փռանկ, ոչ միայն Հաւատարիմ եւ ճշմարտաբան դատէ զնոսա, եւ զի շատերն կրօնական անձինք էին, այլ զի եւ ամենքն այլեւ՝ ընծայեն զկենդանի պատկեր իրենց ժամանակին, կրօնից եւ քաղաքական կենաց»։ — Իրմէ առաջ եւ լաւագոյն հայագէտն Սեն Մարդեն, այլ եւ խիստ քննադատ, խոստովանի որ մերոնք խնամով ջանա ցեր են ընտրութեան եւ զգուշանալու յաւելորդ բանից. իսկ գրաւորական ոճով գերազանցեն քան զԱրաբացիս եւ Պարսիկս, նա եւ քան զբազումս ի Բիւզանդացւոց, եւ առանց հեռանալու յարեւելեան ճաշակէ՝ հեռի են յայլանդակ ցնորքներէ եւ ի փքալից շատխօսութենէ. առանց մեծաբանութեան՝ շատերն ( որպէս Եղիշէ, Ղազար, խորենացի) իրենց ճարտար եւ պերճախօս գրութեամբ՝ կրնան կարդացուիլ՝ ետ Յունաց եւ Հռովմայեց cvg մեզի ընծայած օրինակագիր հեղինակաց. On peut même assurer sans exagération, qu'il en est plusieurs, tel que Moïse de Khorène, Lazare Pharbetzi, le Patriarche Jean VI, et quelques autres qui ne seraient pas indignes de l'at tention d'un lecteur européen, par leur élo quence, la pureté soutenue de leur style et la contexture savante de leurs périodes oratoires; et qui pourraient encore se faire lire avec in  térêt après les grands modèles que nous pos - sédons, et après ceux mêmes que Rome et la  Grèce ont produits. Մեր պատմչաց տուած տեղեկութեանց համար այլ կ՚ըսէ, թէ Ասիոյ պատմութեան թողած մէկ մեծ դատարկը լեցընէն:  (L'histoire de l'Arménie remplit un vide as  sez considérable dans l'histoire générale de - l' Asie; il est indispensable de la connaître pour y avoir un tableau complet des peuples qui se partagent cette vaste partie du monde).

Այսպիսի տեսութեամբ եւ օգտի համար է՝ որ i աւելի քան զքսան Պատմչաց մերոց թարգմանուած  են եւրոպական լեզուս, եւ յետ՝ անոնց խիստ 5 քննութեանց եւս կարդացուին եւ հարցուին. եւ ոչ են սոսկ զբօսնլոյ կամ հետաքրքրութեան համար այնքան աշխատած են այդ բանասէրք. որոց ամենէն գլխաւորն է վերոյիշեալն Պրոսէ, եւ յետոյ Վիկտոր Լանկլուա, որ ուզած է զբովանդակ պատմագիրս  մեր թարգմանել, անուանելով Collection des His e toriens anciens et modernes d'Arménie, եւ յետ երկու ութածալ հատոր հրատարակելու ի Բարիզ, առ Տիտոյի, դեռ կտրիճ հասակաւ վախճանեցաւ այդ եռանդուն հայասէրն, որ` այլեւայլ գործեր այդ հրատարակած է զՀայոց, որոց գլխաւոր Կիլիկիոյ Ճանապարհագրութիւնն կըրնայ համարուիլ։