181.
Գիւտ
նշխարաց
ս.
Հռիփսիմեայ.
առ
Կոմիտաս
կաթողիկոսի
[1]
Յամի
քսան
եւ
ութերորդի
թագաւորութեանն
Ապրուէզ
Խոսրովու,
քակեաց
կաթուղիկոսն
Կումիտաս
զմատուռ
Սրբոյն
Հռիփսիմեայ
ի
Վաղարշապատ
քաղաքի,
զի
կարի
ցած
եւ
մթին
էր
շինուածն,
զոր
շինեալ
էր
Սրբոյն
Սահակայ
Հայրապետի
Հայոց
կաթուղիկոսի,
որդւոյ
Սրբոյն
Ներսիսի։
Արդ,
մինչդեռ
քակէ
ի
զորմն
մատրանք,
երեւեցաւ
յանկարծակի
լուսաւոր
եւ
չքնաղագիւտ
արքունական
մարգարիտն.
այսինքն,
կուսական
մարմին
սրբոյ
տիկնոջն
Հռիփսիմէի :
Եւ
քանզի
անդամ
անդամ՝
յօշեցին
զնա
յօշեալ
ի
միմեանց,
եւ
երանելի
Սրբոյն
Գրիգորի
կնքեալ
մատանեաւ
իւրով,
եւ
մատանեաւ
երանելւոյն
Սակակայ
Հայոց
կաթուղիկոսի,
զոր
նա
[2]
ոչ
համարձակեցաւ
բանալ,
եւ
կնքեալ
իւրով
եւս
մատանեաւ,
որ
արժանի
իսկ
էր
կնքել
զայսպիսի
մարգարիտ
ելից
հաւատարմաց
երրորդ
մատանեօք։
Ո՜վ
մարգարիտ,
որ
ոչ
ծովածին,
այլ
մարգարիտ՝
որ
ծնեալ
ի
թագաւորական
ազգէն,
եւ
սնեալ
ի
գիրկս
սրբութեան,
եւ
նուիրեալ
Աստուծոյ,
որում
ցանկացեալ
էին
տեսանել
զքեզ՝
արդարք,
եւ
խանդակաթ
էր
ի
սէր
քոյ
երանելին
Կումիտաս։
Չափ
հասակի
էր
երանելւոյն՝
ինն
թզաւ
եւ
չորս
մատունս։
Եւ
դղրդեալ
ամենայն
կողմն
հիւսիսոյ՝
գայր
յերկրպագութիւն,
եւ
բազում՝
ախտաժետաց
լինէր
բժշկութիւն
ամենայն
ցաւոց։
Շինեաց
զեկեղեցին,
եւ
զերանելին
եթող
ի
բացեայ՝
վասն
գիջութեան
որմոյն,
մինչեւ
ցամաքել
կրոյն.
ապա,
ամփոփեցաւ
ի
կայանս
իւր:
Վերացոյց
եւ
զփայտայարկս
սրբոյ
կաթուղիկէին.
նորոգեաց
եւ
զխախուտ
որմոյն.
շինեաց
զքարայարկսն։
Այս
եղեւ
յամս
Յովհանկան`
վանաց
երիցու
սրբոյ
կաթուղիկէին
[3]
։
Ո՜վ
հրաշափառ
եւ
երջանիկ
վկայ՝
անբաժանելի
ծոցածին
Հօր
եւ
համազոյգ
Հոգւոյն,
կամողին
ընդ
ստորինս
ասեմք,
անոխակալ
երկնաւոր
փեսային
հարսն,
զբարեգործակ
արքայն
ունող,
գոլով
գլուխ
միշտ
եւ
անընդհատ
յաղագս
ծանօթ
քեզ
սպասաւոր
Սուրբ
Հոգւոյն։
Ո՜վ
Սրբուհի,
աղաչեմ,
յիշատակողացս
անուանքս
բարեխօսութեամբ
եւ
աննուազ
աղօթիւք՝
լեր
պահապան
եւ
անդիս?
որով
հանդիսասցիս
ստորնոցս՝
լինել
Սուրբ
կոյս,
արագ
օգնական,
որ
եւ
պատսպարան
եղիցիս՝
յամենայնի
յաղթող
բարեբան։
†
Յիշեա
եւ
զիս՝
զոր
նուիրեցայց
իսկապէս
ըստ
անուանս
[4],
վերստին
աստուածագործողին
կամահաճոյ
յարկիս,
զոհն
մասնատիպս,
որոյ
չնորհօքն
բաւականացայց
աղաչեմք
յանձն
եւ
յարանուն
քեզ
Հռիփսիմէ։
†
Յակոբ
քահանայ
սուրբ
կաթողիկէ
արհեպիսկոպոսարանին
†
Ես
խոսրովիկ
ծառայ
սուրբ
Հռիփսիմէի
[5]
սուրբ
Ոլոգին
†
Ստեփաննոս։
182.
Սպանումն
Ապրուէզ
Խոսրովու
(Բ)
եւ
թագաւորել
Կաւատայ
(Մովս.
Կաղանկատ.
Բ,
ժգ)
Անսացէք
ինձ
սակաւիկ
մի,
եւ
պատմեցից
կարճառօտիւ
զխորագիտութիւն
առնն,
եթէ
զիա՞րդ
կամ
որո՞վ
օրինակաւ
կարաց
արգելուլ
ի
գառագեղն
մահու
զահեղ
որսորդն՝
զառիւծն
արեւելից,
որ
ի
գոչելն
միայն
ազգք
հեռաւորք
սարսեալ
դողային,
եւ
մօտաւորք
յերեսաց
նորա
իբրեւ
զմոմ
հալեալ
պակասէին։
Եւ
նա
այնպէս
ի
վայրկեան
ժամանակի
գողացաւ
զամենեցուն
սիրտ.
եւ
յարեաւ
ի
վերայ
նորա
իբրեւ
յորբոյ
միոյ։
Եւ
առնելով
զայս
ամենայն՝
ո՛չայլ
թագաւոր
եւ
իշխան
ի
թիկունս
կոչէր,
եւ
ո՛չ
զազգսեւ
զլեզուս
հեռաւորս
զօրավիգն
օգնականութեանս
անուն
իւրոյ
ընդդէմ
նորա
պատրաստէր։
Այլ
առաքէր
միայն
ծածկաբար
առ
կայսրն
Հերակլիոս՝
զետեղանալ
նմա
անդէն,
ուր
էրն
զօրօքն
իւրովք
հանդերձ
աւուրս
ինչ։
Եւ
հրամայէր
գրել
հրովարտակս
յերեսաց
Կաւատայ
առ
մեծամեծս
եւ
առաջնորդս
գնդից
գնդից
մեծի
դրանն
թագաւորութեանն
Պարսից,
եթէ
բարձաւ
ի
հօրէ
իմմէ
է
ինձ
տուաւ
իշխանութիւն
թագաւորութեանս,
պատրաստական
լերուք
սակաւ
ինչ
հեծելովք։
Եւ
կացուցանէր
զնոսա
առ
խելս
կամրջին
Տիգրիս
գետոյ՝
ըստ
Վեհ
Արտաշիր
քաղաքէ՝
յանդիմանդրանն
Տիզբոնի,
ուր
էր
հայրն
նորա
Խոսրով՝
պահպանեալ
մերձակայ
զօրօքն
իւրովք։
Եւ
քարոզն
մեծաբարբառ
աղաղակէր
յաջմէ
եւ
յահեկէ
Կաւատայ
եւ
ասէր.
«Ով
է
մարդ,
որ
սիրէ
զկեանս
եւ
կամի
տեսանել
զաւուրս
իւր
ի
բարութեան,
վաղվաղեսցէ
ելանել
ընդառաջ
նորոգ
թագաւորութեանս
Կաւատայ,
զի
սա
է
արքայից
արքայ»։
Եւ
բացին
զդրունսն
Անյուշն
բերդի.
եւ
յախուռն
կոչէր
արտաքս
զամենայն
կալանաւորս
արքային,
որք
էին
ի
բազում
ժամանակաց
արգելեալք
ի
ստուերս
մահու
անթիւ
բազմութեամբ
յոյժ
յոյժ։
Եւ
ասէր
ցնոսա.
«Եկայք,
ելէք,
թշուառականք՝
սրտառուչք
ի
Խոսրովայ.
զի
բացան
դրունք
կենաց
ձեզ
ի
նորընծայ
թագաւորէս՝
յորդւոյ
նորա
Կաւատայ»։
Եւ
բեկեալ
իւրաքանչիւր
ուրուք
զշղթայս
իւր՝
դիմեցին
առհասարակ
արտաքս։
Եւ
ելանէր
ձայն
գոչելոյ
օրհնութեան
նոցա
յերկինս,
որք
օրհնէին
զԿաւատ
եւասէին.
«Արքա՛յ,
յաւիտեան
կեա՛ց»։
Եւ
մխեալ
յընտիր
յընտիր
երիվարս
ասպաստանացն
Խոսրովու.
շղթայք
իւրեանց
ի
ձեռս
իւրեանց
հեծեալք
արշաւէին
յայսկոյս,
յայն
կոյս
արհամարհելով
զԽոսրով։
Ապա
եւ
բազումք
ի
գնդից
գնդից
դռնապահացեւ
թիկնապահաց
եւ
անուանակրացն
դրանն
Խոսրովու
առեալ
զնշանս
դրօշից
իւրեանց՝
դիմեցին
առ
Կաւատ՝որդի
նորա։
Եւ
որ
մնացին
անդրէն
ի
դրանն,
ճեպէին
զնոսա
պատգամաւորքն
Կաւատայ
զգուշութեամբ
ունելպահել
զԽոսրով,
ապա
եթէ
ոչ՝
մահու
մեռանիցին։
Արդ՝
իբրեւ
լսէր
Խոսրով
զբարբառ
աղաղակին
այնորիկ,
ասէ
ցայնոսիկ,
որ
ի
մօտն
կային.
«Զի՞նչ
են
ձայնք
գոչմանցն
այնոցիկ»։
Եւ
նոքա
լռեցին,
քանզի
պատկառէին
պատմել
նմա։
Եւ
խառնաձայն
փողոցն
եւս
քան
զեւս
ստիպէին։
Դարձեալ
ասէ,
ցնոսա,
որ
մերձն
էին.
«Զի՛նչ
են
անկարգ
հնչիւնք
բարբառոցն»։
Եւ
նոքա
ասեն.
«Քանզի
կամի
թագաւորել
փոխանակ
քո
որդի
քո
Կաւատ.
եւ
ամենեքեան
ընթանան
առնա.
եւ
ահա
ճակատեալ
է
յանդիման
քաղաքիս
առ
եզերբ
գետոյն.
եւ
արձակեաց
զամենայն
կալանաւորս
մեծի
բանտին
զարգելեալսն
ի
հրամանէ
քումմէ.
եւ
ցնծալով
ամենեքեան
օրհնեն
զնա՝
արքայ
կարդալով»։
Իբրեւ
լուաւ
զայս
ամենայն
աղէտս
գուժին,
մանաւանդ
զարձակումն
կալանաւորացն,
հաչէր
հառաչէր,
վայէր
վարանէր
յանձն
իւր.
ոչ
ի
նստելն
իմանայր,
եւ՛
ոչ
ի
յառնելն
զգայր
ամենեւին,
քանզի
ետես
զզօրն
ահագին
հասեալ
ի
վերայ
իւր։
Եւ
ելեալ
հետիոտս
ընդդուռն
բուրաստանին
իւրոյ՝
գնաց
եւ
թաքեաւ
ընդ
ծառովք
բուրաստանին,
եւ
կայր
ղօղեալ՝
թափեալ
ոգիիւր
յանկարծ
երկիւղէն.
եւ
դիտէին
աչք
իւր
վերանալոյ
ի
վերայ
նորա
անողորմ
սրոյն։
Ապա
եկին
հասին
ի
վերայ
նորա
գունդն
ամենայն
շուրջ
զապարանօքն։
Եւ
զհետ
մտեալ
խնդրակքն՝
գտին
զնա
ի
տեղւոջն,
ուր
նստէր
վարանեալ։
Եւ
ածեալ
զնա
արտաքս
քան
զապարանսն՝
մուծին
ի
սրահ
մի,
զոր
Քատակի
Հնդուկն
կոչեն՝
յապարանսն
Մարասպանդ
կոչեցելոյ։
Եւ
իբրեւեմուտ
ստուգեաց
զտեղւոջէն
եւ
զտանուտեառնէն,
բախեալ
զկուրծս
իւր՝
հեծեծելով
ասէր.
«Վա՜յ
ինձ,
եղուկ
եմ
ես.
որպէ՜ս
հրապուրեցայ
ի
կախարդացն,
որք
ըղձային
ինձ
ի
Հնդիկս
ի
Մարասպան
տեղւոջ
ըմբռնել։
Եւ
արդ՝
ահա
եհաս
ինձ
ըստ
բանի
նոցա
ցնորք,
այլ
ոչ
ճշմարտութեամբ»։
Եւ
պահեալ
զնա
առ
այն
օր՝
ի
վաղիւն
բառնային
սրով
զգլուխն.
եւ
բարձաւ
չարն
ի
միջոյ։
Նոյնպէս
եւ
զեղբարս
իւր
Կաւատ
արքայ
յոտից
եւ
իձեռաց
անպիտանս
արարեալ՝
կամէր
խեղութեամբ
շնորհել
նոցա
կեանս.
ապա
յամբաստանութենէ
բազմաց
բարձան
եւ
նոքա
սրով։
Եւ
ինքն
կալաւ
զտեղի
Խոսրովու՝
հօր
իւրոյ
թագաւորութեանն։
Եւ
էր
բարեխորհ,
ողորմած
առամենայն
աշխարհս
եւ
առ
ծառայս
իւր.
եւ
խնդրեաց
զխաղաղութիւն
առ
թագաւորակիցս
իւր։
Եւ
արձակեաց
յիւրաքանչիւր
տեղիս
զամենայն
կալանաւորս,
որք
էին
ի
դիպահոջ
դրան
հօր
իւրոյ։
Եւ
գրեալ
հրովարտակս
ընդամենայն
սահմանս
թագաւորութեան
իւրոյ՝
ցնծութեամբ
եւ
ուրախութեամբ
կեալ
ամենեցուն.
եւ
զամենայն
հարկս
եւ
զմաքս
արքունի
երեքամեայ
ժամանակս
ընդամենայն
տեղիս
իւրոյ
տէրութեանն
շնորհեալ
ամենեցուն։
Նա
եւ
ջանայր
եւս
առնել,
զի
մի՛
ոք
կապեսցէ
զսուր
իւր
յազդեր
իւրում
զամենայն
ժամանակս
թագաւորութեան
իւրոյ։
183.
Հացունեաց
խաչ
Դարձաւ
(Հերակլ)
յաշխարհն
Հայոց,
ունելով
զնշան
խաչին
առաջի
իւր.
եւ
եկեալ
բնակեցաւ
ի
դաշտին
Գերատայ
[6],
մերձ
ի
քաղաքն
Սանատրուկ
Շաւարշայ
[7]:
Եւ
եկն
դարձեալ
տիկինն
Սիւնեաց
[8]
ընդ
առաջ
արքային,
եւ
խնդութեամբ
երկիր
եպագ
սրբոյ
խաչին.
եւ
բերեալ
պատարագս
բազումս
առաւել
քան
զառաջինն։
Եւ
ասէ
ցնա
Հերակլ
արքայ.
Ո՜վ
տիկին
դու,
(բազում)
ծախիւք
աշխատ
եղեր,
եւ
արդ
խնդրեա
յինէն
եւ
տաց
քեզ
փոխարէնս։
Եւ
ասէ
տիկինն
Սիւնեաց.
Ո՜վ
արքայ,
ոչինչ
պիտոյ
է
ինձ
ի
քէն։
Եւ
ասէ
արքայ.
Ո՞րչափ
մեծ
իցես
դու
քան
զիս՝
որ
զաշխատութիւնս
քո
տարայց
զանձամբ
իմով.
խնդրեա՛
յինէն
աշխարհս
ինչ,
եւ
կամ՝
գանձս
ոսկոյ
եւ
արծաթոյ,
ձիս
եւ
ջորիս։
Եւ
ասէ
տիկինն.
Ոչինչ
առնում.
ի
ձեռաց
քոց.
այլ
եթէ
գտի
շնորհս
առաջի
քո,
ասացից
թէ
ո՛ւմ
նման
ես
դու
կամ
ես։
Ասէ
արքայ.
Ասա՛:
Ասէ
տիկինն.
Նման
ես
դու,
արքայ,
առն
ճանապարհորդի,
եւ
ես
նման
եմ
օթեւանաւոր
ասպնջականի,
որ
առեալ
ընդունիցի
զեկեալսն
յուղւոյ
եւ
զինչ
եւ
լինիցի
պատրաստեսցէ
առաջի
նոցա,
եւ
յամենայն
զօրութենէ
իւրմէ
կերակրէ
զուղեւորսն.
իսկ
նոցա
հանեալ
ի
մթերից
իւրեանց՝
տայցեն
ասպնջականին:
Եւ
արդ,
տէր
իմ
արքայ,
եթէ
գտի
շնորհս
առաջի
քո,
ի
պարգեւացդ
քոց
զոր
ունիս՝
տուր
ինձ։
Յուրաստ
եկաց
արքայ
եւ
ասէ.
Ոչ
կարեմ
տալ
քեզ
զոր
խնդրեցերդ,
եւ
յարեաւ
տիկինն
յաղօթս
եկաց
առաջի
սրբոյ
նշանի
խաչին,
եւ
երկիր
եպագ
արքայի,
եւ
գնաց
զճանապարհ
իւր:
Եւ
ասէ
արքայ
ցմեծամեծս
իւր.
Այրի
սիրտ
իմ՝
յաղագս
բարետոհմ
եւ
հաւատարիմ
տիկնոջս
Սիւնեաց.
քանզի
բազում
ծախս
հանեալ
ի
դրան
իմում,
եւ
դարձեալ
գնաց
տրտում
եւ
ունայն։
Եւ
անդ
էր
Յոհան,
այր
փիլիսոփայ
եւ
սուրբ,
եւ
սիրէր
զնա
արքայ.
եւ
ասէ
Յոհան
ցարքայ.
Տէր
իմ
արքայ,
զիարդ
ոչ
կատարեցեր
զհայցուածս
նորա,
եւ
ասէ
արքայ.
Իսկ
արդ
զիա՞րդ
կատարեցից.
սո՞ւր
մերձեցուցանել
ի
կենսակիր
փայտ
խաչին։
Եւ
ասէ
Յոհան
ցարքայ.
Արա
զոր
ասեմս.
դիր
սուր
ի
պահարանի
սրբոյ
նշանին
խաչի
Տեառն.
եւ
ասա
ցտիկինն,
զի
աղօթս
արասցէ.
եթէ
կամք
լիցի
սրբոյ
նշանին՝
տացես
նմա
վասն
ձեռամբ
Հոգւոյն
Սրբոյ։
Եւ
հաճոյ
թուեցաւ
բանն
առաջի
արքային.
յղեաց
եւ
դարձոյց
զկինն.
եւ
եկեալ
եկաց
առաջի
նորա։
Պատասխանի
ետ
արքայ
եւ
ասէ.
Ո՛վ
կին,
մեծ
հոգս
եղեր
ինձ
դու,
եւ
արդ
դնեմ՝
սուր
ի
պահարանի
սրբոյ
նշանին
Քրիստոսի,
եւ
դու
առեալ
զքահանայսդ
եպիսկոպոսիւք,
եւ
արասցուք
աղօթս
հսկմամբ
գիշերոյ.
եւ
եթէ
հաճոյ
իցէ
Տեառն
Աստուծոյ՝
տացէ
քեզ
մասն,
ըստ
հաւատոց
քոց:
Եւ
երկիր
եպագ
տիկինն
արքային։
Յայնժամ՝
հրամայեաց
արքայն
բերել
զնշան
խաչին
եւ
բացեալ
զարկղն
ուր
կայր
փայտն՝
ի
սկեւռինն
[9]
ոսկի,
եւ
եդեալ
դանակ
ի
նմա
կնքեաց
զնա
մատանեաւ
արքունի։
Եւ
եղեւ
ի
մտանել
արեւուն
եկեալ
առաջի
սրբոյ
նշանի
խաչին՝
եպիսկոպոսունք
երկոտասան
եւ
բազում
քահանայք,
միաբան
բազմութեամբ,
նա
եւ
Յոհան
Մայրագոմեցի,
եւ
հսկեցին
զգիշերն
ամենայն
խնդրուածովք
եւ
սաղմոսիւք,
մինչեւ
ցառաւօտն.
իսկ
թագաւորն
բացեալ
զոսկի
պահարան
խաչին,
եւ
ահա
տեսանէր
մասունս
երկու
հատեալ
ի
փայտէն
սրբոյ.
եւ
հիացան
զարմանալեօք
ընդ
հաւատս
տիկնոջն.
եւ
ասէ
թագաւորն.
Ո՜վ
կին
դու,
մեծ
են
հաւատք
քո։
Եւ
երանէին
ի
վերայ
եղելոցն,
եւ
ասէին
միաբան.
Երանի՜
է
վիճակի
Սրբոյն
Գրիգորի
Լուսաւորչի։
Եւ
առեալ
գնաց
տիկինն
զոր
շնորհեցաւ
նմա
յԱստուծոյ
զնշան
խաչին։
Եւ
իբրեւ
գնաց
ընդ
ճանապարհս,
անցեալ
ի
դաշտին
որ
Հացունեաց
կոչի,
եւ
մինչդեռ
երթային
զճանապարհաւն,
յանկարծակի
նստաւ
ջորին
յորում
էր
նշան
խաչին
յոսկիապատ
կառսն.
եւ
ոչ
եղեւ
հնար
չարժել
զնա,
նա
եւ
ոչ
եպիսկոպոսունք
եւ
քահանայք։
Ապա
առեալ
տիկնոջն
զսկեւռինն
ոսկի
ի
գիրկս
իւր՝
յորում
էր
նշան
խաչին,
եւ
ոչ
կարաց
շարժել
ի
տեղւոջէն,
եւ
յոգւոց
հանէր
եւ
լայր,
եւ
յորդահոս
հեղոյր
զարտասուսն
եւ
ասէր։
Տէր
Յիսուս,
ողորմեաց
ինձ,
եւ
արդ
զի՞
զրկես
զիս
ի
ցանկալի
գանձուցս
զոր
քեզէն
աւանդեցեր
ինձ.
զի
կամիմ
տանել
զնա
ի
բնակութիւն
հարց
իմոց:
Եւ
լուռ
լինէին
իբրեւ
ժամ
մի,
եւ
ապա
սկսաւ
տիկինն
լալագին
ասել.
Ով
տէր
Աստուած
իմ,
դու
նոյն
տէր
ես,
եւ
այս
սովորութիւն
է
քո
որպէս
ասացեր:
Այլք
վաստակեսցին
եւ
այլք
կերիցեն
զվաստակս
նոցա։
Եւ
ահա
եկն
այր
մի
միայնակեաց,
որ
էր
ի
լերինն
բնակեալ,
եւ
ասէ
ցտիկինն.
Ո՜վ
բարեպաշտուհի,
հրամայեաց
Տէր
Աստուած
բնակել
սրբոյ
նշանիդ
յայսմ
տեղւոջս։
Եւ
ապա
լուեալ
ետ
փառս
Աստուծոյ.
եւ
շինեաց
վայելուչ
վկայարան
ի
տեղւոջն.
եւ
գնեաց
զաւանն
Հացունեաց
եւ
զՌունդ
[10]
աւանին,
եւ
ետ
ի
վանս
նշանի
խաչին,
եւ
ինքն
գնաց
յաշխարհն
Սիւնեաց,
եւ
անդ
պատմէր
զմեծ
սքանչելիսն
Աստուծոյ
եւ
զօրութիւն
սրբոյ
նշանին.
ամ
յամէ
տօն
մեծ
կատարէր
սրբոյ
խաչին,
ի
փառս
Աստուծոյ :
184.
Սասանեան
պետութեան
բարձումն
եւ
ծագումն
արաբացւոյն
(Մ.
Կաղանկ.
Բ,
ժգ)
Լերինք
մշտնջենաւորք
եւ
ծովք
անդնդայինքալեկոծեալքհնազանդեալկան
բանին
Աստուծոյ,
քանզի
վերառաք
հրամանն
յորժամ
հայի
յերկիր,
դողացուցանէ
զնա,
եւ
ի
մերձելնի
լերինս՝
ծխին։
Որպէս
եւ
այժմահայերեսաց
ահիՏեառն
բարձրացեալ
բլուրք
հարթեալ
հաւասարեցան,
եւ
ալեփարթամխորոցն
ջրայեղց
բռնութիւնքն
անդէն
յինքեանսսուզան։
Որպէս
զիահագինփառք
տէրութեանն
Պարսիցխոնարհեցան,
եւ
զամբախրոխտբարձրութիւնս
նորա
խորքծածկեցին։
Լռեցին
թեւաւորք
ձայնքխորոց
ի
հողմուռոյցեռանդմանէ,
եւ
փուշք
ագարակի
աւդասլաց
թռչմամբ
եկեալ՝
տաղաւարեցանի
վերայմկանանցնլայնատարածծովուն,
զի
որպէս
ջուրք
բազումք,
որկոհակաշարժ
բռնութեամբծովասոյզառնէինզերկիր։
Էր
երբեմն
ժամանակ,
յորումթագաւորքնՀոռոմոց
ամբոխեալ
զաւրաւք
այնպէս
հիածածուկ
զընդհանրական
աշխարհիս
առնէին
բազմութիւնս։
6
Իսկ
այժմ
այն
աթոռոյն
ամբարձեալ
զաւրութիւնք՝
այնքան
ի
վայր
ցնդեալ
զիջան,
մինչ
զի
որ
միանգամ
ընդ
ձեռամբ
նորա
էին
մարդկային
անտառք,
գնացեալ
յարեցան
ընդ
հովանեաւ
այնր,
որ
ըստ
Գեդեւոնեանդժնկին՝էր
պատաղիշ,
զոր
ի
նուսբարձեալբանաւորաց՝շառաւեղքնեւ
խլրտալ
անգամ
ոչ
կարէին։
Զի
իբրեւ
ետեսքաւշնարեւմտեան,
թէ
դարձոյց
Տէր
զաւգնականութիւնի
սրոյ
նորա
եւ
կինճ
վայրենիգազանանափշրել
զեղջիւրսնորա,
առեալ
զլրումն
ժամանակի
ըստ
կանխասաց
մարգարեութեաննեւ
խոստմանցն
Աբրահամու,
եթէ՝ձեռք
Իսմայելիյամենեսին,
եւ
ձեռք
ամենեցուն
ի
դա,
եւ
եթէ՝առաջ
նորա՝
հուր
ծախիչ,
եւ
վերջ
նորա՝
բոց
բորբոքեալ։
Յայնժամ
առեալ
կայսերնՀոռոմոցզսինլքորսն
զաւրացն՝աճապարէրընդծով
եւ
ընդ
ցամաք՝
անցանել
ի
սահմանս
հեռաւոր
կղզեացն
արեւմտից։
Այն
վեցերորդամ
էր
Հարաւայնոցնփոխելոյ
զթագաւորութիւնն
իւրեանց
յաշխարհն
Ասորեստանի,
զի
թողեալ
զերկիր
աղախնոյն՝
արկանէին
զաթոռ
տէրութեանն
ի
Դամասկոս։
Որոյնստեալ
անդ՝սկսանէր
շուրջ
զիւրեաւյաջ
եւ
յահեակ
ծծելզուղիղերկրի։
185.
Հոնք
յեօթներորդ
դարու.
եւ
գնալն
առ
նոսա
կաթողիկոսին
Աղուանից
(Մ.
Կաղանկ.
Բ,
ժդ)
Եւ
իբրեւ
անցին
ընդ
ձորս
լերանց
եւ
թափեցանի
գեղեցկատես,
վայելուչ,
հարթ
հաւասար
յուռթի
դաշտն
Ուտի
գաւառի,
ոչ
կարէին
իմանալ
նշմարել
զտեղիսն
ընդոր
անցանէին
յանթիւ
բազմութենէ
զօրացն
Շաթայ։
Այլ
որպէս
երբեմն
ի
մէջ
Կարմիր
ծովուն,
նոյնպէս
եւ
սահմանք
անթիւ
բանակին,
մինչեւ
հասանել
նոցա
ի
դուռն
արքայորդւոյն,
պարիսպ
էին
ընդ
աջմէ
եւ
ընդահեկէ
իւրեանց։
Գտին
զնա
բանակեալ
ի
նմին
գաւառի
ըստ
հիւսիսոյ
կողմանէ,
մերձ
ի
մեծ
քաղաքն
Պարտաւ՝
իմէջ
յորդաբուղխ
մօրաջուրցն։
Եւ
ի
հասանել
նոցա
ի
դուռն
նորա
էին
մեծամեծք
եւ
նախարարք
առաջի
նորա.
անդ
տեսաք
զբազմոցս
նոցա՝
ի
գուճ
ի
վերայ
ծնգաց
ըստ
նմանութեան
փաղանգաց
ծանրաբեռն
ուղտուց։
Իւրաքանչիւր
կոնք
մի
լցեալ
մսով
յանսուրբ
անասնոց.
ըստ
նմին
եւ
սկտեղք,
յորում
թանային
յուտելն
իւրեանց
յաղաջուր։
Եւ
զբաժակս
եւ
զիմպելիս
արծաթեղէն
քանդակունս
յոսկի
համակեալս,
զորբերեալն
էր
յաւարէն
Տփղեաց.
ըստ
նմին
եւ
զըմպոցս
եղջիւրեղէնս
եւ
շորոմաձեւս
փայտեղէնս
մեծամեծս,
որով
զարգանակսն
լափէին
եւ
նովին
պարարտական
սառոյց,
անլուայ
աղտեղեաւքն
յաբխոռն
յանզգայս
իմիոյ
միոյ
բաժակէ
երկու
երկու
կամ
երեք
երեք
ի
նոցանէն
զանապակ
գինին
կամ
զկաթն
ուղտուց
եւ
ձիոցանյագ
յորովայնս
իւրեանց
իբրեւ
ի
տիկս
ուռուցիկս
չափէին։
Ո՛չ
օրինաւոր
մատռուակք
էին
առաջի
նոցա,
եւ՛
ոչ
սպասաւորք
ի
թիկանց
կողմանէ։
Ե՛ւ
ոչ
անգամ
որդւոյ
թագաւորին,
բայց
ի
զինուորաց,
որք
զդուռն
նորա
պահէին.
շուրջանակի
ասպարափակ,
նիզակախիտ
զգուշութեամբ։
Եւ
իբրեւ
մուծին
զնոսա
ի
ներքս
ըստ
մի
դռնապահսն
մինչեւ
ցերկրորդսն,
եւ
զընծայ
ողջունին,
որ
բարձեալ
ի
վերայ
բազկաց
մերայնոցն
զկնի
կաթողիկոսին.
ապա
ընթացան
ընդ
առաջ
նորա
եւ
հրամայեցին
ամենեցուն
փոխել
ոտն
ոտն
եւ
երկիրպագանել
երիցս
անգամ,
եւ
զայլսն
առգելեալ
յերկրորդ
դրանն,
եւ
փոխեալ
ի
նոցանէ
զօժիտսն
ի
բազուկս
իւրեանց,
տարան
զկաթողիկոսն
միայն
ի
ներքսագոյն
խորանն,
ուր
նստէր
արքայորդին։
Եւ
ի
յանդիմանլինելն
երկիր
եպագ
կաթողիկոսն
ի
վերայ
երեսաց
իւրոց.
եւ
մատոյց
նմա
զպատարագսն.
նոյնպէս
եւ
մեծամեծացն
ամենեցուն։
Եւ
ընկալեալ
ի
ձեռաց
նորաեւ
յոյժ
բերկրեալ
ի
տեսանելն
զնա,
հանդերձ
բազմութեամբն
երթալ
առ
նա
նստել,
հրամայեաց
նմամերձ
առ
ինքն
ի
խորանի
անդ։
Եւ
հայեցեալ
ընդ
երեսս
կաթողիկոսին
իբրեւ
ժամ
մի,
ասէ.
«Հայր
իմ
ես
դու,
եւտեսիլ
քո
իբրեւ
զտեսիլ
Աստուծոյ.
եւ
զի՞
յամեց
երգալ
առ
իս.
զի
ոչ
լինէր
այդ
շտապ
տագնապի
ի
զօրաց
իմոց
աշխարհիդ
քում։
Եւ
արդ
ի
գալդ
քո
ելցեն
հրամանք
յերեսաց
իմոց
առ
ամենայն
զօրս
զօրութեան
իմոյ,
զի
դարձցին
անդրէն
ի
բանակս
իւրեանց
եւ
ոչ
եւս
ելցեն
ասպատակ
սփռել
ընդ
սահմանս
երկրի
քոյ.
եւ
բերանոյ
քո
հնազանդ
լիցի
ամենայն
զօրութիւն
իմ.
եւուխտ
եդից
քեզ
երդմամբ
յարեւն
հօր
իմոյ
Ջեբուխաքանայ,
զի
զոր
ինչ
խնդրեսցես
յինէն,
անվրէպ
կատարեցից։
Եւ
դու
պատուէր
տաջիր
ամենայն
իշխանութեան
քում,
զի
դարձցին
յիւրաքանչիւր
տունս
եւ
ի
վաստակս
իւրեանց
եւ
ի
գործս
ձեռաց։
Եւ
ասպատակեցից
ես
ընդ
աշխարհս,
որ
շուրջ
զքեւ
եւ
բերեալ
հանգուցից
զաւարն
եւ
զկապուտն
ի
սահմանս
քո.
եւ
փոխանակ
միոյ
բեկմանն
կրկին
հատուցից
քեզ
զլիութիւն
մարդոյ
եւ
անասնոյ,
զի
ստացաւ
հայր
իմ
զաշխարհս
զայսոսիկ
զերեսին՝
Աղուանից,
Լփնաց
եւ
Չորայ
իւր
սեպհական
ժառանգութիւն
յաւիտենական»։
Յարեաւ
կաթողիկոսն
եւ
երկրպագեաց
նմա
եւասէ.
«Ծառայք
քո
եւ
հօր
քոյ
եմք
ես
եւ
ամենայն
բնակիչք
երկրիս.
խնայեա՛
այսուհետեւ
յանձինս
ծառայից
քոց
եւ
դարձո՛
զսուր
քո
ի
մէնջ,
զի
քեզ
ծառայեսցուք
եւ
հօր
քում,
զոր
օրինակ
ծառայեցաք
Սասանականին»։
Եւ
զայս
ասացեալ՝
զօրութեամբ
Սրբոյն
խաչին
շիջաւ
ցասումն
բարկութեան
գազանաբարոյ
ազգին՝
ամենայն
նախարարացն
եւամենայն
զօրացն
առաջի
կաթողիկոսին։
Եւ
եղեն
զգօնացեալք
իբրեւ
զոչխարս
եւ
իբրեւ
զարս
երկիւղածս
յԱստուծոյ
առ
սիրելի
եղբարս
եւ
առ
համաշունչքաղաքակիցս
եւ
դրացիս։
Եւ
կարդային
զանուն
կաթողիկոսին
ըստ
անուանն
արքայորդւոյն
իւրեանց
Աստուած
Շաթ
եւ
Աստուած
կաթողիկոս
եւ
զանուանս
երթելոցն
ընդ
նմա՝
սիրելի
եղբայր
։
Ապա
հրամայեցաւ
նոցա
նստել՝
յուտել
ընդինքեանս.
եւ
իջուցին
զնոսա
ի
վերայ
ծնգաց
ըստ
օրինին
իւրեանց՝
եդեալ
առաջի
զամանս
լցեալ
ի
մսոյն
պղծոյ.
եւ
ոչ
կամեցան
ճաշակել,
զի
էին
աւուրք
պահոցքառասներորդացն։
Եւ
թոյլ
տուեալ
ըստ
կամաց
ծառայիցն
Աստուծոյ՝
բարձին
զմիսն
եւ
բերին
եդին
հացս
սակաւս
անօսրունս
խարշեալս
ի
տապակի։
Եւ
գոհացեալ
զԱստուծոյ՝
օրհնեցին
եւ
բերին
կերան
եւ
հաճեցին
զմիտս
նոցա։
Եւ
յարուցեալ
յընթրեաց
անտի՝
հրամայեաց
յուղարկել
զկաթողիկոսն
հանդերձ
իւրայնովքն
մեծաւ
պատուով,
զի
երթիցէ
ի
քաղաքն
եւ
հեշտութեամբ
ագցի
ի
տան
իւրում։
186.
Առումն
մայրաքաղաքին
Տփխեաց
եւ
Պարտաւայ
ի
հոնաց
(Մ.
Կաղանկ.,
Բ,
ժդ)
Եւ
մինչդեռ
սփռեալ
էր
զանձուկ
սիրոյիւրոյ
ի
տեղիս
տեղիս
սննդեան
իւրոյ,
յանկարծակի
երկրորդեաց,
հնչեաց
հողմն
հիւսիսային
եւ
բախեացզծովն
մեծ
Արեւելեան։
Եկն
ել
գազանն
ապականիչ
հանդերձ
արիւնարբու
կորեամբն
իւրով՝
Շաթն
կոչեցելով։
Եւ
նախ՝
նա
հաստատէր
զերեսս
իւր
ընդդէմ
Վրաց
աշխարհին՝
քաղաքին
Տփղեաց.
եւ
ոչ
զոք
գտեալ
իներքս
յառաջին
քաջ
արանցն,
տեղի
գտեալ
սփռելով
զոխսն
մթերեալս
սակս
առաջին
նախատանացն
ի
նոցանէ։
Եւ
իբրեւ
պաշարեաց
զքաղաքն
եւ
սկսաւ
մարտնչել,
նեղել
զբնակիչսն,
որ
ի
նմա.
դարձան
եւ
նոքա
ընդդէմ
նորա։
Եւ
յոյժ
աշխատեալք
որպէս
աւուրս
երկուց
ամսոց
զուր
ջանալով
ընդ
հրամանի
կատարածի
կենաց
իւրեանց։
Եւ
ահ
հեղման
արեանց
իւրեանց,
որ
ընդհուպն
էր
դիպելոց
նոցա,
տագնապէր
զնոսա։
Յայնժամ
գոչեաց
գազանն
ահագին
ի
վերայ
նոցա,
որսացաւ
եւհեղձոյց
բաւական
կորեանց
իւրոց.
եւ
ելից
զմորիս
իւրորսով
եւ
զզօրս
իւր
յափշտակութեամբ։
Եւ
վերացուցեալ
զսուրս
իւրեանց
առ
հասարակ
դիմեցին
իպարիսպն
եւ
զմիմեամբք
դիզանալով
այնչափ
բազմութեանն՝
վերանային
քան
զպարիսպն
գեր
ի
վերոյ։
Եւ
անկանէր
ստուեր
խաւարային
եւ
ահ
ի
վերայ
եղկելի
բնակչաց
քաղաքին։
Լուծան
յօդք
անդամոց
նոցա,
թուլացան
բազուկք
նոցա,
մատնեցան
ի
պարտութիւն,
անկան
յետս
ի
պարսպէն
եւ
խուճապեալք
որպէս
ճնճղուկս
ըմբռնեալս
ի
գործիս
որսորդաց,
ոչ
ոք
կարելով
ժամանել
ի
տուն
իւր՝
ձայն
տալ
գուժին
ահագին,
հրամայել
սիրելւոյ
ամուսնոյ
իւրոյ,
կամգթալով
ի
ծնունդս
որովայնի
իւրոյ,
կամ
զմտաւ
ածել
զծնողաց
զծնողական
գութս.
այլ
պակուցեալք՝
ջանային
ծածկել
զանձինս
իւրեանց.
ոմանք
ի
վերայ
տանեաց
եւ
ոմանք
ի
ներքոյ
խողովակաց.
իսկ
բազումք
դիմեցին
ի
Սուրբ
յարկս
եկեղեցեաց
եւ
բուռն
հարեալ
զեղջերաց
սեղանոյն։
Եւ
ելանէր
գոչիւն
հառաչման
նոցա
ըստ
նմանութեան
բազմամբոխ
հօտից
մաքեաց
առ
գառնիս
եւմօր
առ
մանուկն
իւր։
Եւ
զհետ
նոցա
հնձողք
անողորմք,
որոց
ձեռք
իւրեանց
հեղուին
զվտակս
արեաց.
եւ
ոտք
իւրեանց
կոխէին
զդիակունսն,
եւ
աչք
իւրեանց
տեսանէին
զդիաթաւալն
իբրեւ
զհեղեղ
կարկտի։
Եւ
յորժամ
հատան
ձայնք
ողբոց
եւ
վայիցն,
եւ
ոչ
ոք
մնաց
ապրեալ
եւ
ոչ
մի,
ապա
գիտացին
եւ
նոքա,
եթէ
յագեցան
սուրք
նոցա։
Ածին
եւ
զերկոսին
իշխանսն՝
զմի
իշխանն
պետ
կողմնակալ
թագաւորութեանն
Պարսից,
եւ
զմիւսն
իբուն
բնակչաց
իւրոց,
ի
տոհմէ
իշխանութեանն
աշխարհին
Վրաց՝
զերկոսեան
ունելով։
Որք
իբրեւ
ածան
ձերբակալք
առաջի
թագաւորին՝
հրամայեաց
փորել
զաչս
նոցա՝
փոխանակ
զի
կոյր
նկարեցին
զպատկեր
նորա
ի
նախատել
նոցա
զնա։
Եւ
դառն
չարչարանօք
հեղձամահ
արարեալ
զնոսա,
ողջոյն
վարեցին
զմորթս
նոցա
յանդամոց
նոցա.
եւ
պրկեալ,
հագնեալ,
լցեալ
զնոսախոտով՝
կախեցին
ի
վերուստ
զպարսպէն։
Յայնժամ
արկին
զձեռս
իւրեանց
յարկեղսգանձուցն
մթերեալս,
եւ
ծանրաբեռնեալք
ամենայն
բազմութիւն
զօրացն
բերէին
դնէին
առաջի
իւրեանց
բռնաւորին
շեղջս
շեղջս
եւ
կոյտս
կոյտս։
Մինչեւ
այնչափ
յաճախել
բերել
առաջի
նորա,
մինչեւ
ձանձրացեալ
հայել
տեսանել
նմա
զանհամար,
զանթիւ
տաղանդ
ոսկւոյ
եւ
արծաթոյ։
Իսկ
զզարդուց
եկեղեցեաց,
զականակապ,
զմարգարտայեռ
սպասուցն
ո՞վ
իցէ
բաւական
առ
ի
պատմել։
Արդ՝
իբրեւ
արար
եւ
կատարեաց
նա
ըստ
կամս
իւր
եւ
հրամայեաց
բառնալ
անտի
զաւարն
ամենայն,
ինքն
չուեալ
անտի
հանդերձ
գանձիւքն՝
դառնայ
ի
տեղի
իւր.
եւ
թողեալ
զօրս
պատերազմողս
ի
ձեռն
որդւոյն
իւրոյ
Շաթայ
՝
հանդերձ
դաստիարակօք
արամբք
քաջօք,
երթալ
հրամայէր
ի
սահմանս
Աղուանից։
Եւ
պատուիրէր
նոցազայս
ինչ.
ասէ,
թէ
ելցեն
մեծամեծք,
առաջնորդք
նոցաաշխարհին
ընդ
առաջ
որդւոյ
իմոյ
եւ
տացեն
ի
ձեռսզաշխարհն
իւրեանց
ինձ
ի
ծառայութիւն
եւ
ընդարձակեսցեն
զքաղաքս
եւ
զամրոցս
իւրեանց
եւ
զվաճառս
առաջի
զօրաց
իմոց,
թողացուցէք
եւ
դուք
նոցակեալ
եւ
ծառայել
ինձ.
ապա
եթէ
ոչ՝
մի՛
խնայեսցէ
ակնձեր
ի
նոսա
յամենայն
հասակ
արուի
իհնգետասանամենից
ի
վեր.
եւ
զմատաղատունկս
արուացն
եւ
զազգն
իգականացն
պահեցէք
ինձ
եւ
ձեզ
ի
ծառայութիւն
եւ
յաղախնութիւն։
Եւ
մեկնեալ
ի
միմեանց
զօրացն՝
արարին
ըստ
բանին
ըստ
այնմիկ.
ապա
եկին
հասին
(ի
տեղին
յայնմիկ)
ի
հրամայեալսն։
Յայնժամ
առաքէր
պատգամսըստ
բանի
հօրն
իւրոյ
առ
կուսակալ
իշխանն
Պարսից,
որ
էր
մարզպան
Աղուանից
աշխարհիս,
Սեմավշնասպ
անուն
նորա
եւ
առ
նոյն
կաթողիկոսն
Աղուանից
Վիրոյ,
զոր
վերագոյնն
ասացաք։
Եւ
ոչ
առեալ
յանձն
Պարսկին.
«Ո՞վ
ես,
ասէ,
եւ
ուստի՞
տունդ
Աղուանից,
զի՞
եդից
ես
փոխանակ
դոցա
զանձն
իմ
ընդ
հրամանաւդ
ընդայդուիկ»։
Եւ
առեալ
զաղխն
իւր
ընդ
իւր,
յափշտակեալ
զբազում
ինչս
յաշխարհէս
աստի՝
զերծաւ
գնաց
անկաւ
ի
կողմանս
Պարսից:
Իսկ
հայրապետն
Աղուանից՝Վիրոյ,
որպէս
լուաւ,
եթէ
եհաս
լուծ
ծանրութեան
ի
պարանոց
իւր
միայն,
վարանէր
յանձն
իւր,
կասկածէր,
երկնչէր
ի
Պարսից
թագաւորէն,
քանզի
վասն
նորին
իսկ
անուան
ապստամբութեան
պանդխտեալ
էր
նա
յօտարութեան
յաքսորս
ի
բազում
ժամանակս
եւ
անսալ
պատգամացն
եւ
կալ
առաջի
թշնամւոյն
վասն
բեկման
եւ
կորստեան
աշխարհիս
կամէր
յանձն
առնուլ։
Ապա
ըստ
խորագիտութեանն
իւրում
գրէր
թուղթ
ի
ծածուկ
առ
թագաւորն
Պարսից՝
զսպառնալիս
թշնամւոյն,
եթէ
ներեսցէ
նմա
թագաւորն,
հաճեսցէ
առ
անգամ
մի
զմիտս
թշնամւոյն
իւր
առաջի
կալով։
Ապա
եթէ
ոչ
ի
բաց
գնասցէ
ի
սահմանաց
աշխարհացս։
Եւ
մինչ
դեռ
նա
ակն
ունէր
պատասխանւոյն
ի
թագաւորէն,
եւ
կամէր
հրապուրել
պահել
ինչ
զպատգամաւորսն,
որք
առաքեցանն
առ
նա
ի
թշնամւոյն՝
կալեալ
զաչս
նոցա
սակաւ
ինչ
արծաթով։
Եւ
տանէրբերէր
զնոսա
պատճառս
կազդուրելով.
երբեմն
ասէր.
«Կոչեցից
զգլխաւորս,
զառաջնորդս
ամենայն
գաւառաց
աշխարհացս,
զի
միաբանեսցին
եւ
նոքա
ընդ
իս
իպատասխանիս
հրամանի
թագաւորին
ձերոյե.
եւ
երբեմնասէր.
«Ոչ
ինչ
է
պիտոյ
յամել
մնալ
ինձ
բազմացն
խորհրդակցութեան,
այլ
ես
ինձէն
պատասխանեցից
եւ
յօրինեցից
ըստ
պատշաճի
թագաւորական
ընծայիցն
ընծայս
ի
պատիւ
ողջունի
թագաւորին
ձերոյ»։
Յայնժամ
սկսան
պատգամաւորքն
ստիպել
եւ
ասեն.
«Զի՞
կաս,
հի՞մ
յապաղես,
զի
ահա
եհաս
օրս
սահմանեալ
սփռելոյ
ասպատակ
ընդ
ամենայն
երեսս
Աղուանից
աշխարհիս,
յայտնեսցուք
ահա
քեզ
զխորհուրդ
ծածկեալ
իշխանացն
մերոց
եւ
տեառն
մերոյ
Շաթայ։
Արդ՝
եթէ
ոչ
կամիցիս
առնել
ըստ
հրամանի
նորա,
աճապարեա՛
փախչել
զերծանել,
քանզի
գտին
անձինք
մեր
մեծարանս
եւ
տուրս
ի
ձեռաց
քոց:
Եւ
երկնչիմք
մեք
յաստուծոյ
մերոյ,
եւ
չկարեմք
նենգել
քեզ
եւտեսանել,
թէ
մխեսցին
ձեռք
բազմութեան
զօրաց
մերոց
ի
քեզ
եւ
ի
մերձակայ
բանակդ
եւ
ի
ժողովուրդ
քո»։
Մինչ
դեռ
նոքա
զայս
խօսէին,
յանկարծակի
պատեաց
մէգ
եւ
մառախուղ
զամենայն
երեսս
երկրիս
մերոյ
առ
հասարակ,
զդաշտս
եւ
զգլուխս
լերանց,
զբլուրս
եւ
զխորս
ձորոց.
եւ
ոչ
ուրեք
մնաց
եւ
ոչ
քայլ
մի
ոտին
յամենայն
սահմանս
երկրիս
մերոյ,
իշէնս
եւ
յագարակս,
ի
տունս
եւ
յանցս
ճանապարհաց։Բերան
ամենեցուն
կարդայր
վա՜յ,
վա՜յ.
գոչիւն
բարբարոսական
ոչ
լռէր,
եւ
չէր,
ուր
ոչ
ելանէր
սատակիչ
բարբառ
չար
թշնամեացն։
Եւ
այն
ի
միումաւուր,
ի
միում
ժամու։
Քանզի
բաժանեցին
վիճակաւյառաջագոյն
ըստ
գնդից
գնդից
զգաւառս
եւ
զշէնս,
զհեղեղատս
եւ
զգետս,
զաղբիւրս
եւ
զմօրս,
զլերինս
եւ
զդաշտս
յամենեսին
միապէս
ըստ
ժամադրին
սփռեալ
զասպատակն
աշխարհակուլ։
Ի
ծագաց
մինչեւ
ի
ծագս
դողային
սահմանքս
մեր։
Ապա
այնուհետեւ
անդ
էր
տեսանել
նմանապէսկատարեալ
ըստ
բարբառոյ
մարգարէին.
«Եթէ
զոր
օրինակ
փոխնուցու
մարդ
յերեսաց
առիւծու,
եւ
պատահիցի
նմաարջ,
եւ
զերծեալ
ի
նմանէ՝
անկանիցի
ի
տուն
իւր
եւյեցուցեալ
զձեռս
իւր
յորմն,
եւ
հարկանիցէ
զնա
օձ»։
Այնպէս
հասին
ի
վերայ
մեր
աւուրքն
այնոքիկ,
զիյերեսաց
սրոյն,
որպէս
յահեղ
առիւծէ
ի
մագիլս
գիշաքարշս
բեկանող
արջոյ՝
ի
ժանիս
սովոյն
մատնէին։Եւ
անտի
լքեալք,
յօդալոյծք,
սովաբեկք,
ակամայ
դիմեալք
ի
գերութիւն,
որպէս
ի
չարաթոյն
օձից
ի
յահէտեսլեան
դառնաշունչ
թշնամւոյն
խածանէին։
Ապա
ի
ծածկել
զմեզ
ծովային
ալեացն
այնոցիկ,
զհետ
մտեալ
եւ
կաթողիկոսին
մերոյ,
հանեալ
զնա
ի
տեղւոջէ
ապառաժից
վիմայատակ
լերանցն
ի
գեղջն,
որ
կոչի
Կողթագարակ.
թողեալ
նորա
զկահ
եւ
զկարասիիւր
եւ
զսպաս
գանձուցն՝
հեծեալ
ի
ձի
փախստականլինէր
առաջի
նոցա։
Եւ
ոչ
ոք
կարաց
ընդ
նմա
ելանել
իսպասաւորաց
իւրոց,
բայց
մի
ոմն
յապաեկաց
աշխարհիս՝անուն
նորա
Գադվշնասպ,
այր
յաղթանդամ
եւ
զօրեղ՝
ի
տոհմէ
գնդապետութեան
ազգին
իւրոյ.
նա
միայն
ժամանեաց
ելանել
ընդ
նմա։
Եւ
ոչ
արգելին
զարշաւանս
թշնամւոյն
վիմախառն,
ձորախիտ
ապառաժք
լերանց
Արցախական
ամուր
գաւառացն.
այլ
գործեցին
մեղք
մերառաջի
նոցա
զդժուարինսն
ի
դիւրինս
եւ
առանց
գայթակղութեան
էին
գնացք
ընթացից
երիվարաց
նոցա
իվերայ
գլխոց
լերանց։
Հասին
զկնի
կաթողիկոսին
թշնամիքն,
լարեցին
զաղեղունս
ի
վերայ
նորա
յիրս
դառնութեան։
Յայնժամ
սքանչելի
շնորհք
Սուրբ
խաչին,
զոր
ունէրընդ
իւր,
անջրպետեաց
ի
մէջ
նորա
եւ
թշնամեացն.
եւ
ոչմխեցաւ
ի
նա
ձեռն
յաւուրն
յայնմիկ։
Եւ
ի
նսեմանալ
աւուրն
զերծեալքն
ուխտիւք
խնդրէին
զխաւար
գիշերոյն
առաւել,
քան
զլոյս
տուընջեան։
Եւ
ի
գիշերին
յայնմիկ
ընդարձակէր
ճանապարհ
փրկութեան
մեծի
հայրապետին
եւ
ամենայն
ապրելոցն։
Եւ
կրկնեալանդրէն
հասին
պատգամաւորքն
թշնամւոյն,
թէ՝«Արա՛զայդ
եւ
ապրեսցիս
դու
եւ
տուն
քո
եւ
ամենայն
մնացորդք
երկրի
քոյ.
ապա
եթէ
ոչ,
հրամայեցաւ
յինէն
ունել
ածել
զքեզ
առ
իս
ակամայ
կամօք»։
Եւ
ժողովեալառ
ինքն
կաթողիկոսին
զամենայն
գլխաւորս,
զորդիսթագաւորազանց
մեծաց
աշխարհիս,
զգաւառապետս
եւզգիւղապետս,
զերիցունս
եւ
զսարկաւագունս
եւզդպիրս,
որ
ի
ժամուն
անդ
հանդիպեցան
յամրոցին
Չարաբերդոյ.
եւ
ասէ
ցնոսա.
«Արք
եղբարք,
դուք
ինքնին
գիտէք
զհարուածս
մեծամեծս,
զահ
եւ
զդողումն
անյագեւ
անողորմ
սրոյն,
որ
վասն
մեղաց
մերոց
առաքեցաւ
մեզ
եւ
ընկղմեաց
յանկարծակի
զանձինս
մեր։
Եւ
ահա
եմք
ի
տարակուսանս,
եւ
ոչ
գիտեմք
յո՞
երթիցուք,
կամ
ու՞ր
փախիցուք
յերեսաց
նոցա։
Եւ
արդ՝
եթէ
արասցուքըստ
կամաց
նոցա
եւ
եթէ
ոչ,
սակայն
օր
մահուան
մերոյի
ձեռս
նոցա
յամենայն
ժամ
նկարեալ
է
առաջի
աչացմերոց.
խորհելով
վաղվաղակի
արարէք
ինձ
պատասխանի,
որում
եւ
ես
անսացից
տեսեալ
զօգուտն,
քանզի
ստիպէզիս
եկեալ
պատգամն.
եւ
սա
զի
ոչ
ի
ռամկաց,
այլ
նախարար
ի
զօրս
թշնամեացն
եւ
հաւատարիմ
դայեակ
եւ
դաստիարակ
թագաւորորդւոյն
Շաթայ»։
Եւ
իբրեւ
զայս
խօսեցաւ,
ձայն
բարձին
միաբան
եւ
ասեն.
«Ընդէ՞ր
խօսի
տէր
մեր
ըստ
այդմ
բանի
այպանել
զթշուառացեալ
անձինս
մեր.
իսկ
արդ
գուցէ՞ոք
ի
մէնջ
իմաստնագոյն
քայն
զքեզ
ճանաչել
զիմաստութիւն
եւ
զխրատ.
եւ
կամ
համարձակիցի՞
ոք
առաջի
քո
բանալ
զբերան
իւր
եւ
խօսել
զբանս
հանճարոյ։
Արդ՝
եթէ
երկայնամտեսցէ
մարդասէրն
Աստուած,
մի՛
յապաղեր
արպէս
հովիւ
քաջ
դնել
զանձնքո
ի
վերայ
մեր.
վասն
որոյ
եւ
մեք
ըստ
կարի
մերումդիցուք
զանձինս
ի
վերայ
քոե։
Յայնժամ
ասէ
ցնոսա.
«Եթէ
միայն
տէր
հաճեսցի,
ես
ոչ
զանգիտեմ
յերկիւղէ
նոցա.
բայց
դուք
զայս
արարէք,
զոր
ասեմս
ձեզ.
իւրաքանչիւր
ոք
ի
ձէնջ
ըստ
կարի
իւրում
բերցէ
արծաթեւ
ոսկի
եւ
հանդերձս.
եւ
մի՛
ագահեսցեն
սիրտք
ձեր
յինչս
ձեր.
զի
կարասցուք
ցածուցանել
զերեսս
նոցա
պատարագօք»։
Յայնժամ
բերեալ
յօժարութեամբ
ամենցուն
եդին
առաջի
նորա.
ապա
եհան
եւ
նա
բազում
ինչս
ի
գանձուց
իւրոց,
որ
ինչ
պատշաճ
էր
ի
պատիւ
ընծայից
նոցա
պարգեւաց։
Եւ
զեկեալն
առ
ինքն՝
զդայեակ
արքայորդւոյն
հարցեալ
եւ
ստուգեալ
ի
նմանէ
զանուանս
մեծամեծացն՝
իշխանաց
եւ
զօրավարաց,
նախարարաց
եւ
պետաց,
ցեղից
ցեղից
ամենայն
զօրուն
իւրեանց՝
ըստ
առաւելութեան
եւ
ըստ
խոնարհութեան
նոցա,
զի
գիտասցէ
ինքն
պատուել
կարասեաւն։
Եւ
այսպէս
բաժանեալ
զինչսն
ըստ
անուանց
տոհմից
նոցա,
եւ
գրով
նշանակեալ
կնքեաց։
Եւ
հրամայեաց
կահավարիցեւ
սայլից
բառնալ.
եւ
ասէ
ցորս
անդն
կային.
«Իրաւունս
համարիմ
ես,
բայց
ի
խառնաղանճ
ժողովրդոց,
ձեզ
ամենեցուն
յայտնի
անձանց
գալ
ընդ
իս
ի
բանակ
այլազգւոյն,
զի
հաւատարմագոյն
լիցի
յաչս
նոցա
երթնիմ
ձեօք
հանդերձ
ի
հնազանդութիւն
նոցա»։
Իբրեւ
լուան
զայս,
բազումք
յօժարեցան
ելանել
զհետ
նորա,
եւ
սակաւք
սրտաբեկեալք
յետս
կացին։
Եւ
թոյլ
տուեալոչ
զոք
բռնադատէր,
այլ
օրհնեաց
զնոսա,
որք
ելին
ընդնմա
եւ
ասէ.
«Քաջալերեցարու՛ք,
որդեակք
իմ,
մի՛երկնչիք,
քանզի
առաջնորդ
մեր
է
Հոգին
Սուրբ
ճշմարտութեան
եւ
գաւազանն
Մովսեսի,
շնորհք
Սուրբխաչին
Քրիստոսի,
առ
ի
հարկանել
զալիս
ծավալեալծովուն
առաջի
մերե։
Եւ
չուեալ
անտի՝
գնաց
յառաջ
ելանել։
Եւ
իբրեւ
անցին
ընդ
ձորս
լերանց
եւ
թափեցանի
գեղեցկատես,
վայելուչ,
հարթ
հաւասար
յուռթի
դաշտն
Ուտի
գաւառի,
ոչ
կարէին
իմանալ
նշմարել
զտեղիսն
ընդոր
անցանէին
յանթիւ
բազմութենէ
զօրացն
Շաթայ։
Այլ
որպէս
երբեմն
ի
մէջ
Կարմիր
ծովուն,
նոյնպէս
եւ
սահմանք
անթիւ
բանակին,
մինչեւ
հասանել
նոցա
ի
դուռն
արքայորդւոյն,
պարիսպ
էին
ընդ
աջմէ
եւ
ընդ
ահեկէ
իւրեանց։
Գտին
զնա
բանակեալ
ի
նմին
գաւառի
ըստ
հիւսիսոյ
կողմանէ,
մերձ
ի
մեծ
քաղաքն
Պարտաւ՝
իմէջ
յորդաբուղխ
մօրաջուրցն։
Եւ
ի
հասանել
նոցա
ի
դուռն
նորա
էին
մեծամեծք
եւ
նախարարք
առաջի
նորա.
անդ
տեսաք
զբազմոցս
նոցա՝
ի
գուճ
ի
վերայ
ծնգաց
ըստ
նմանութեան
փաղանգաց
ծանրաբեռն
ուղտուց։
Իւրաքանչիւր
կոնք
մի
լցեալ
մսով
յանսուրբ
անասնոց.
ըստ
նմին
եւ
սկտեղք,
յորում
թանային
յուտելնիւրեանց
յաղաջուր։
Եւ
զբաժակս
եւ
զիմպելիս
արծաթեղէն
քանդակունս
յոսկի
համակեալս,
զոր
բերեալն
էր
յաւարէն
Տփղեաց.
ըստ
նմին
եւ
զըմպոցս
եղջիւրեղէնս
եւ
շորոմաձեւս
փայտեղէնս
մեծամեծս,
որով
զարգանակսն
լափէին
եւ
նովին
պարարտական
սառոյց,
անլուայ
աղտեղեաւքն
յաբխոռն
յանզգայս
իմիոյ
միոյ
բաժակէ
երկու
երկու
կամ
երեք
երեք
ինոցանէն
զանապակ
գինին
կամ
զկաթն
ուղտուց
եւ
ձիոց
անյագ
յորովայնս
իւրեանց
իբրեւ
ի
տիկս
ուռուցիկս
չափէին։
Ո՛չ
օրինաւոր
մատռուակք
էին
առաջի
նոցա,
եւ՛
ոչ
սպասաւորք
ի
թիկանց
կողմանէ։
Ե՛ւ
ոչ
անգամ
որդւոյ
թագաւորին,
բայց
ի
զինուորաց,
որք
զդուռն
նորա
պահէին.
շուրջանակի
ասպարափակ,
նիզակախիտ
զգուշութեամբ։
Եւ
իբրեւ
մուծին
զնոսա
ի
ներքս
ըստ
մի
դռնապահսն
մինչեւ
ցերկրորդսն,
եւ
զընծայ
ողջունին,
որ
բարձեալ
ի
վերայ
բազկաց
մերայնոցն
զկնի
կաթողիկոսին.
ապա
ընթացան
ընդ
առաջ
նորա
եւ
հրամայեցին
ամենեցուն
փոխել
ոտն
ոտն
եւ
երկիր
պագանել
երիցս
անգամ,
եւ
զայլսն
առգելեալ
յերկրորդ
դրանն,
եւ
փոխեալ
ի
նոցանէ
զօժիտսն
ի
բազուկս
իւրեանց,
տարան
զկաթողիկոսն
միայն
ի
ներքսագոյն
խորանն,
ուր
նստէր
արքայորդին։
Եւ
ի
յանդիման
լինելն
երկիր
եպագ
կաթողիկոսն
ի
վերայ
երեսաց
իւրոց.
եւ
մատոյց
նմա
զպատարագսն.
նոյնպէս
եւ
մեծամեծացն
ամենեցուն։
Եւ
ընկալեալ
ի
ձեռաց
նորա
եւ
յոյժ
բերկրեալ
ի
տեսանելն
զնա,
հանդերձ
բազմութեամբն
երթալ
առ
նա
նստել,
հրամայեաց
նմա
մերձ
առ
ինքն
ի
խորանի
անդ։
Եւ
հայեցեալ
ընդ
երեսս
կաթողիկոսին
իբրեւ
ժամ
մի,
ասէ.
«Հայր
իմ
ես
դու,
եւտեսիլ
քո
իբրեւ
զտեսիլ
Աստուծոյ.
եւ
զի՞
յամեցերգալ
առ
իս.
զի
ոչ
լինէր
այդ
շտապ
տագնապի
ի
զօրաց
իմոց
աշխարհիդ
քում։
Եւ
արդ
ի
գալդ
քո
ելցեն
հրամանք
յերեսաց
իմոց
առ
ամենայն
զօրս
զօրութեան
իմոյ,
զի
դարձցին
անդրէն
ի
բանակս
իւրեանց
եւ
ոչ
եւս
ելցեն
ասպատակ
սփռել
ընդ
սահմանս
երկրի
քոյ.
եւ
բերանոյ
քո
հնազանդ
լիցի
ամենայն
զօրութիւն
իմ.
եւ
ուխտ
եդից
քեզ
երդմամբ
յարեւն
հօր
իմոյ
Ջեբուխաքանայ,
զի
զոր
ինչ
խնդրեսցես
յինէն,
անվրէպ
կատարեցից։
Եւ
դու
պատուէր
տաջիր
ամենայն
իշխանութեան
քում,
զի
դարձցին
յիւրաքանչիւր
տունս
եւ
ի
վաստակս
իւրեանց
եւ
ի
գործս
ձեռաց։
Եւ
ասպատակեցից
ես
ընդ
աշխարհս,
որ
շուրջ
զքեւ
եւբերեալ
հանգուցից
զաւարն
եւ
զկապուտն
ի
սահմանս
քո.
եւ
փոխանակ
միոյ
բեկմանն
կրկին
հատուցից
քեզ
զլիութիւն
մարդոյ
եւ
անասնոյ,
զի
ստացաւ
հայր
իմ
զաշխարհս
զայսոսիկ
զերեսին՝
Աղուանից,
Լփնաց
եւ
Չորայ
իւր
սեպհական
ժառանգութիւն
յաւիտենական»։
Յարեաւ
կաթողիկոսն
եւ
երկրպագեաց
նմա
եւ
ասէ.
«Ծառայք
քո
եւ
հօր
քոյ
եմք
ես
եւ
ամենայն
բնակիչք
երկրիս.
խնայեա՛
այսուհետեւ
յանձինս
ծառայից
քոց
եւ
դարձո՛
զսուր
քո
ի
մէնջ,
զի
քեզ
ծառայեսցուք
եւ
հօր
քում,
զոր
օրինակ
ծառայեցաք
Սասանականին»։
Եւ
զայս
ասացեալ՝
զօրութեամբ
Սրբոյն
խաչին
շիջաւ
ցասումն
բարկութեան
գազանաբարոյ
ազգին՝
ամենայն
նախարարացն
եւամենայն
զօրացն
առաջի
կաթողիկոսին։
Եւ
եղեն
զգօնացեալք
իբրեւ
զոչխարս
եւ
իբրեւ
զարս
երկիւղածս
յԱստուծոյ
առ
սիրելի
եղբարս
եւ
առ
համաշունչքաղաքակիցս
եւ
դրացիս։
Եւ
կարդային
զանունկաթողիկոսին
ըստ
անուանն
արքայորդւոյն
իւրեանց
ԱստուածՇաթ
եւ
Աստուած
կաթողիկոս
եւ
զանուանսերթելոցն
ընդ
նմա՝
սիրելի
եղբայր
։
Ապա
հրամայեցաւ
նոցա
նստել՝
յուտել
ընդինքեանս.
եւ
իջուցին
զնոսա
ի
վերայ
ծնգաց
ըստօրինին
իւրեանց՝
եդեալ
առաջի
զամանս
լցեալ
ի
մսոյն
պղծոյ.
եւ
ոչ
կամեցան
ճաշակել,
զի
էին
աւուրք
պահոց
քառասներորդացն։
Եւ
թոյլ
տուեալ
ըստ
կամաց
ծառայիցն
Աստուծոյ՝
բարձին
զմիսն
եւ
բերին
եդին
հացս
սակաւս
անօսրունս
խարշեալս
ի
տապակի։
Եւ
գոհացեալ
զԱստուծոյ՝
օրհնեցին
եւ
բերին
կերան
եւ
հաճեցին
զմիտս
նոցա։
Եւ
յարուցեալ
յընթրեաց
անտի՝
հրամայեաց
յուղարկել
զկաթողիկոսն
հանդերձ
իւրայնովքն
մեծաւ
պատուով,
զի
երթիցէ
ի
քաղաքն
եւ
հեշտութեամբ
ագցի
ի
տան
իւրում։
Ապա
յայնմ
օրէ
հետէ
էր
ընդ
նոսա
ի
բանակս
նոցա՝
ի
չուել
նոցա
եւ
ի
նստել։
Եւ
իբրեւ
հաստատեցան
սիրտք
նոցա
ի
նա,
ապա
եւ
նա
սկսաւ
համարձակապէս
առնել
զխնդիր
իւր
եւ
ասէ
առաջի
արքայորդւոյն.
«Որովհետեւ
ծառայք
քո
եմք,
խօսեցայց
զօգուտն
առաջի
քո,
տէր
իմ։
Զի
մի՛
խոպանացեալ
անապատասցի
երկիրս,
առաքեսցես
ի
քէնգործակալս
արս
հաւատարիմս
յամենայն
տեղիս,
ի
շէնս
եւ
յագարակս,
ի
բերդս
եւ
յաւանս,
զի
դարձցին
բնակիչք
երկրիս
եւ
գործեսցեն
առանց
երկիւղի
եւ
պահեսցիննոքօք
յամենայն
բռնութենէ
զօրաց
քոց։
Եւ
եթէ
միամտութեամբ
ստացայք
դու
եւ
հայր
քո
զերկիրս
ի
ծառայութիւն,
խոնարհեա՛ց
դու
մեծամեծօքդ
յաղաչանս
իմ
եւ
հրամայեա՛
արձակել
զամենայն
անձինս
գերեալսի
զօրաց
քոց՝
զարս
եւ
զկանայս,
զաղջկունս
եւ
զմանկունս,
զոր
ունին
արգելեալ
ի
խորանս
իւրեանց,
զի
մի՛
քեցեսցին
բաժանեսցին
հարք
յորդւոց
իւրեանց,
եւ
մարք
ի
դստերաց,
եւ
սարտուցեալ
ելանիցեն
ըստ
երկիրս,
որպէս
եղինք
գորովեալք
յորսորդաց
յորթուց
իւրեանց»։
Այսպէս
մեղմ
եւ
ողոք
բանիւք
ըստ
հոգեւոր
իմաստութեան
իւրոյ,
դարձոց
զսիրտս
նոցա
ի
խնդիրսիւր։
Եւ
ել
հրամանս
այս
յերեսաց
արքայորդւոյն
եւ
ամենայն
զօրաց
իւրոց,
զի
արձակեսցին
ամենայն
գերեալքն
եւ
մի՛
ոք
իշխեսցէ
արգելուլ
կամ
թաքուցանել,
ապա
եթէ
ոչ՝
պատիժս
մեծամեծս
կրեսցեն։
Եւ
առաքեաց
ի
վերայ
այսոցիկ
արս
յայտնիս,
ի
մօտակայից
իւրոց,
զորս
թնդիւնս
անուանէին
ընդարամբք
սպասաւորօք
կաթողիկոսին։
Եւ
ելեալ
ի
բանակս
նոցա՝
քննէին
եւ
յուզէին
ի
խորանս
եւ
ի
վրանս
նոցա.
եւ
զթաքուցեալսն
ի
ներքոյ
կարասւոյ
կամ
գրաստուպատանաց
զմատաղ
մանկունսն
նոցա
քարշէին,
ածէին
արտաքս,
եւ
ոչ
ոք
իշխէր
հարկանել
ընդդէմ
նոցա։
Եւ
ժողովեալ
երամ
երամ՝
ածէին
ի
դուռն
կաթողիկոսին։
Իսկ
նա,
իբրեւ
հաւ
ի
վերայ
ձագուց
գթացեալ,
զգեցուցանէր
զմերկսն
եւ
կերակրէր
զկարօտեալսն,
եւառաքէր
յիւրաքանչիւր
տունս։
Եւ
շնորհք
Աստուծոյ
էին
ընդ
նմա.
եւ
յաջողէր
յամենայն
ճանապարհս
եւ
ի
խորհուրդս
իւր։
Եւ
մեծացաւ
անուն
նորա
ի
մէջբազմութեան
թշնամեացն
մինչեւ
յօրն,
յորում
այց
արար
Աստուած
ի
ձեռաց
նոցա
ժողովրդեան
իւրում
ի
փրկութիւն։
187.
Սով
եւ
սրածութիւն
յարշաւանս
հոնաց
(Մ.
Կաղանկ.
Բ
ժե)
Պարտ
եւ
արժան
է
մեզ
այսուհետեւ
յիշել
վասն
ժամանակի
նեղութեան
սովոյն,
զի
եկն
եհաս,
եռացոյց
ի
ներքոյ
ոտից
մերոց
զմուկն
ծախող.
եւ
եկեր
զամենայն
բոյսս
եւ
սպառեաց
զամենայն
պտուղ
անդաստանաց
մերոց։
Ապա
ի
մի
վայր
գումարեալքսոսկալի
զօրավարքն
երեքին՝
սովն,
եւ՛
սուրն,
եւ՛մահն՝
գործակիցք
նոցա
զոյգ
ընթացեալք
ի
միմեանս
խուճապէին,
եւ
յանխնայ
վիրաւորէին
եւ
դիաթաւալ
տարածանէին։
Եւ
ոչ
արժանի
լեալ
հաղորդութեան՝
յետին
թոշակի
քաւութեանն,
զի
արգելոյր
սուրն,
եւ՛խեղդէր
սովն,
եւ՛
հեղձուցանէր
մահն։
Ո՜հ
դառնութեան
ժամանակիս
այսորիկ.
եւ
եղկելի
են
աչք
նոցա,
որք
տեսին
զվիհն
զայն
մեծ։
Չուառացեալ
զերծեալքն
աղերսէին
լերանց,
եթէ
անկերուք
ի
վերայ
մեր.
ահաբեկեալք
ի
նոցանէն
ի
տերեւոյ
եւեթ
խարշափելոյ
սրտաթափք։
Եւ
ի
ժամանակի
նեղութեան
յաւուրս
քառասներորդացն
պահոցն
յախուռն,
անխտիր
մերձեցեալ
ի
գէշ
մեռելոտեաց
անսրբոց,
այլ
եւ
զարմատս
բանջարոց
եւ
զկեղեւս
ծառոց
հանեալք
եւ
զծայրս
ոստոցն
ծամէին.
եւ
ոչ
ինչ
լինէր
օգուտ
ուժի
ինչ
յուտելն։
Այլ
եւ
զչոր
խիզ
խաղողոյ
ո՞
տայրանձանց
թշուառականացն
յաղալ
եւ
յուտել։
Եւ
բազմութիւն
սովածացն
ժողովեալ
ի
մի
վայր՝
դիմէին
ի
վերայ
այնպիսեացն,
որ
ունէին.
յափշտակէին
ի
նոցանէեւ
պատուհասակոծ
եւս
առնէին
վասն
ընչիցն։
Եւայնպէս
սատակէին
եւ
նոքա
ընդ
չքաւորսն։
Եւ
միշտքաղցեալ
կային
աչք
նոցա
յագահել
եւ
հանելզընկերին։
Եւ
լուայ
ի
հաւատարիմ
մարդոց,
եթէ
տեսաք
մեք
զոմանս
յուտել
զմեռելոցն
անդամս,
այլ
եւ
զբազմաժամանակեայ
մորթս
արջառոց
եւ
զպարկս
ծխակերս
եւ
զօդս
կօշկաց
հնացեալս
եփէին
եւ
ուտէին։
Այլ
օրինակ
մերոցն
փորձութեանց
ոչ
կարեմք
գտանել,
բայց
միայն
զաւերն
Երուսաղեմի
ի
Վեսպիանոսէ
եւ
ի
Տիտոսէ։
Եւ
կոխեցաք
զդիակունս
սովամահաց՝
սեւացեալս
եւ
ուռուցեալս
ընդ
երեսս
դաշտաց
եւ
ճանապարհաց
իբրեւ
զքարինս
հեղեղատի։
Եւ
կատարէր
բանն
մարգարէական,
եթէ՝
«թաղումն
իշոյ
թաղեսցի,
եւ
հաց
սգոյ
մի՛
բեկցի
ի
տան
ձերում»։
Եւ
ի
ժամուն
յայնմիկ
եւ
ի
խառնել
դալարւոյն
առաւել
էր
թիւ
սատակելոցն,
քան
զամենայն
աւուրս
ձմերայնոյն։
Եւ
մանաւանդ
որք
կարեւոր
էին
ի
լսել
եւ
ի
միտ
առնուլ,
որ
է
այս
ինչ.
մօտ
ի
վախճան
ժամանակին
կատարածի
սովոյն
այլ
իմն
ախտք
հիւանդութեան
տարածեցան
ընդ
սահմանս
աշխարհիս,
որ
ոչ
էր
ըստ
բնութեան
այլոց
ցաւոց։
Այլ
յանկանեալ
յախտէ
անտի
անզգայեալք
իբրեւ
աւուրս
ամսոյ
միոյ
կամ
երկուց
կարկափեալք
կցրէին
զատամունս
իւրեանց
եւ
յեղուինզաչս
իւրեանց.
եւ
ոչ
զնշան
անգամ
հիւանդութեանն
իմանային,
եւ
ջուր
իսկ
խնդրել
ոչ
գիտէին։
Եւ
ոմոնքիբրեւ
մոլեգին
վարսամնահարք՝
ելեալք
յանկողնոցն
մերկք
եւ
խայտառակք՝
ընդ
որմս
խօսէին
եւ
ընդ
հողմս
կոծէին.
այլք
զհիւանդապաշտս
կռփէին։
Թէպէտ
եւ
ցաւքն
ժանտք
էին,
սակայն
մահք
ոչ
գործեցան.
զոր
անուանեցին
ցաւ
խելագարութեան.
այլ
ծիւրէին
սեւացեալ,
հալէին
մարմինք
նոցա
եւ
լուծանէին
յօդքն
եւ
ճողէին
մազք
հերացն
եւ
մօրուացն։
Զորս
ողբալ
ի
սուգ
առի
աւուրս
բազումս
ի
վերայ
անթիւ
խայտամահացն՝
աղաչելով
զամենողորմն
Աստուած,
զիյանգումն
արասցէ
անտանելի
հարուածոցն։
Ես
Վիրոյ
Աղուանից
եւ
Լփնաց
եւ
Չորայ
կաթողիկոս
թողում
ասել
զայլն
ամենայն
զպէսպէս
զազրալիս՝
զմարմնոց
սեւութիւն
եւ
զկնտութիւն
գլխոց.
զի
յայսմ
եւս
յայտնի
լիցի
բան
մարգարէական,
եթէ՝
«Ածից
ի
վերայ
ամենայն
հասակաց
քարձ
եւ
ի
վերայ
ամենայն
գլխոց
կնտութիւն,
եւ
արարից
նմա
իբրեւ
զսուգ
սիրելւոյ»։
Ապա
իբրեւ
ետ
Աստուած
կատարել
զամենայն
կամս
իւր,
յիշեաց
իբրեւ
զՆոյ
ի
ջուրցն
հեղեղէ
ի
տապանի
անդ։
Եւ
գթացեալ
ետ
նոցա
զխնդրուածս
նոցա.
առաքեաց
լիութիւն
յանձինս
նոցա.
յագեցոյց
զքաղցեալս
եւ
լի
արար
զկարօտեալ
սբարութեամբ,
զի
վայելեալք
յաւելցեն
ի
փառատրութիւնԱստուծոյ։
188.
Վասն
վանորէից
որ
յԵրուսաղէմ
(Անաստաս
վարդապետ)
Ի
ժամանակս
թագաւորութեան
մեծին
Տրդատայ
եւ
ի
հայրապետութեան
Սրբոյն
Գրիգորի
Լուսաւորչին
մեծամեծ
իշխանքն
հայոց
շինեցին
վանորայք
ի
սուրբ
քաղաքն
Երուսաղէմ,
որոց
ականատես
եղէ
գրելով
յայս
զիւրաքանչիւրսն
յականէ
յանուանէ
Հառաչման
վանքն
Պետրոսի
առաքելոյն,
որ
արտաքոյ
քաղաքինն
է,
ի
կողմանէ
Սելովամայէ,
որ
կոչի
Հառաչումն
Պետրոսի,
ընչիւք
եւ
ծախիւք
արքունի
շինեալ
եղեւ
Պանդայ
վանքն,
որ
սուրբ
Կարապետին
է,
որ
յարեւելից
կողմանէ
ի
Ձիթենեաց
լերինն
կայ,
նոյնպէս
արքունի
ծախիւք
շինեալ,
յանուն
Սուրբ
Կաթուղիկէին,
որ
ի
Վաղարշապատ
քաղաքի,
զոր
Աղուանք
ունին
մինչեւ
ցայժմ
Մըժայ
վանքն,
որ
յանուն
Սուրբ
Քառասնիցն,
զոր
այժմ
Տաճիկք
ունին
Մերձ
ի
նա՝
Բատին
վանքն
Շիրակացւոց,
զոր
Կնկղաւորաց
վանք
ետոյ
անուանեցաւ
Սուրբ
Գէորգայ
վանքն,
ի
նոյն
կողմն
է,
զոր
այժմ
աւեր
է
Նորավանք,
մերձ
ի
գերեզմանն
Եսայեայ
մարգարէին,
ի
նոյն
կողմն
Ձիթենեաց
լերինն,
զոր
այժմ
քակեալ
են
Տաճիկք
Խադայ
երանելւոյ
վանքն,
որ
է
ի
Ձորն
Հովսափատու,
մերձ
ի
Գեթսեմանի
Սուրբ
Պաւղիքտոսի
վանքն,
ի
կողմն
հիւսիսոյ
ի
չորրորդապետէն
Հայոց
շինեալ
Արծրունեաց
վանքն,
որ
յանուն
Սուրբ
Գէորգայ
Զարեհաւանի
վանքն,
արտաքոյ
քաղաքին
Մամիկոնեանց
վանքն,
որ
յանուն
Սուրբ
Կարապետին
Գուգարաց
վանքն
Բդեշխի
վանքն,
(շինեալ
ի
նոյն
կողմն),
որ
կոչի
սրբոյն
Սարգսի
եւ
Բագոսի
Սիւնեաց
վանքն,
որ
յանուն
Սրբոյն
Գէորգայ,
(զոր
Տաճիկք
քակեցին)
Ռշտունեաց
վանքն,
որ
էր
ուրկանոց
վանորէիցն
Հայոց,
(նոյն
կողմն)
Խոռխոռունեաց
վանքն,
ի
նոյն
կողմն
Երիցավանք,
որ
ի
Դաւթի
դրան
է,
որ
յանուն
Սուրբ
Աստուածածնի
է
Սրբոց
Ղեւոնդեանց
վանքն
Կրտի
վանքն
շինեալ
ի
չորրորդապետէն
հայոց,
ի
կողմն
յարեւելից
Անձեւացեաց
վանքն,
որ
յանուն
Սրբոյն
Անանեայ,
որ
է
մերձ
ի
Բեթղեհէմ
Եւ
ի
ներս
ի
քաղաքն՝
Արշակունեաց
վանքն,
որ
առ
Պրոպատիկէի
Գազաւունի
վանքն,
որ
յանուն
սրբոց
Հռիփսիմեայ
եւ
Գայիանեայ,
ի
մէջ
քաղաքին՝
առ
դրան
Սուրբ
Յարութեան
Կամսարականաց
վանքն,
յանուն
Սրբոյ
Լուսաւորչին,
շինեալ
ի
յԱրշակունեաց
Ամատունեաց
վանքն,
ի
կողմն
Սուրբ
Սիոնի
Այլ
վանք
Ամատունեաց,
ուր
հաւատաւոր
կուսանք
բնակէին,
ի
կողմն
Սիոնի
Մամիկոնէից
վանքն,
յանուն
Սուրբ
Կարապետին,
ի
նոյն
կողմն
Չորս
վանք
այլ,
ի
Սելովամայ
կողմն
կայ
Կարնացւոց
վանքն
շինեալ
ի
Սմբատայ
Բագրատունեաց
Սահառունեաց
վանքն,
ի
նոյն
կողման
է,
զոր
Քարուվանք
կոչեն,
որ
է
Տեառնեղբաւրն՝
զոր
ընկալաւ
վէմն
Պալհաւունեաց
վանքն,
որ
է
ի
կողմն
Գալիլեայ
լերինն
Այլ
Անձեւացեաց
վանքն,
կայ
ի
նոյն
կողմանն
Պաղակունեաց
վանքն,
ի
նոյն
կողման
է,
զոր
այժմ
Տաճիկք
ունին
Սրբոց
Քառասնից
վանքն,
ի
նոյն
կողմանն
կայ
Կոտայեցոց
վանքն,
ի
կողմն
Ձիթենեաց
լերին,
յորում
Քրիստոս
տէն
մեր
զինն
երանութիւնս
ուսոյց
աշակերտացն
Վարաժնունեաց
վանքն,
ի
նոյն
կողմն
տաճարին
Սողոմոնի
Վանանդեցւոց
վանքն,
ի
նոյն
կողմն
Զտայեցաց
վանքն,
ի
նոյն
կողմն
Մոկաց
վանքն,
ի
կողմն
Գեթսեմանի
Քաջբերունեաց
վանքն,
ի
կողմն
Գալիլեայ
լերին
Սահառունեաց
վանքն,
ի
նոյն
կողմն
է
Մաղխաղեաց
վանքն,
որ
այժմ
Հոռոմն
ունի
Սուրբ
Յովհաննու
վանքն
առ
դրան
Սուրբ
Յարութեան,
որ
այժմ
Վրացիք
ունին
Կողբայ
վանքն,
ի
նոյն
կողմն,
զոր
այժմ
հոռոմն
ունի
Սանտունեաց
վանքն,
այժմ
աւերակ
է
Արշակունեաց
վանքն,
այժմ
աւերակ
է
Վանք
մի
եւս՝
յարեւելից
կողմն
Դերջանայ
վանք
Սիւնեաց
վանքն,
յարեւելից
կուսէ
Այլ
վանք
Սիւնեաց՝
ի
Ձորն
Յովսափաթու
Այլ
վանք
Սիւնեաց՝
ի
Ձորն
Սաբայի
Չորրորդ
վանք
Սիւնեաց,
ի
Ձորն
Յովսափաթու
Հինգերորդ
վանք
Սիւնեաց,
զոր
Տաճիկք
ունին
Բատրոյ
վանքն,
որ
յանուն
Սուրբ
Աստուածածնի,
առ
աշտարակին
Դաւթի
Կաղանդուաց
վանքն,
ի
նոյն
կողմն
Մարասայ
Սուրբ
Գէորգայ
վանքն,
ի
նոյն
կողմն
ի
հարաւոյ
Արցախայ
վանքն,
ի
հարաւակողմն
Այլ
երեք
վանք
Աղուանից,
զոր
այժմ
Տաճիկք
ունին
Այլ
երեք
վանք
եւս
գոն՝
ի
մէջ
քաղաքին
շինեալք
Տաշրաց
վանք,
որ
յանուն
Սուրբ
Գէորգայ,
յԱրշակունեաց
շինեալ
Եւ
այլ
չորս
վանք
մեծամեծք՝
ի
մէջ
քաղաքին՝
ի
Մամիկոնէից
շինեալ
Ամենայն
բովանդակ
եաւթանասուն
վանորայք
շինեալ
եղեւ
յիշխանացն
Հայոց
ի
սուրբ
քաղաքն
յԵրուսաղէմ,
ի
սուրբ
աստուածակոխ
տնաւրինական
տեղիսն
Քրիստոսի
Աստուծոյ
մերոյ։
Նա
եւս
զմեծամեծ
եկեղեցիս,
զսուրբ
Գողգոթայն,
զՍուրբ
Ծնունդն,
զաստուածընկալ
Սուրբ
Գերեզմանն,
զՀամբարձման
Ոտնատեղին,
զՍուրբ
Յակոբն,
զՀրեշտակապետն,
զՓրկիչն,
զՍուրբ
Սիաւն
Վերնատունն,
զՃառներն,
զԽաչ
Գիւտն
եւ
զեկեղեցի
Սուրբ
Լուսաւորչի
(ի
ժամանակս
Կոստանդեայ
եւ
Տրդատայ
սուրբ
թագաւորացն
շինեալք
հաստատեցան՝
ի
պէտս
աղաւթից
ի
փրկութիւն
հոգւոց
ամենայն
հաւատացելոց)։
Եւ
այս
ամենայն
վանորայքս
յԵրուսաղէմ
ի
Սուրբ
Լուսաւորչէն
հաստատեցան,
բայց
յոլովս
ի
Ներսիսէ,
զոր
հրամաեաց
շինել
ի
պատճառս
աղաւթից
ի
փրկութիւն
Հայոց։
Եւ
արդ,
հայրապետք
տեղւոյն
յետոյ
շարժեալք
ի
նախանձ,
(որք
էին
Քաղկեդոնիք),
խանգարեցին
զամենայն
կարգս
վանաւրէից
մերոց,
վասն
որոյ
իշխանքն
Հայոց
միաբանեալ
ետուն
եաւթն
կենդինարս
թագաւորին
Յուստինիանոսի,
որ
է
եաւթանասուն
հազար
դահեկանս,
եւ
թափեցին
յիշխանութենէ
հայրապետացն
(Յունաց)
զամենայն
վանորայս
Հայոց,
եթէ
արանց
վանք,
եթէ
կանանց
վանք,
եւ
եթէ
խրճիթք
միանձանց,
անդէն
զինքեանս
առնելով
իշխեցողս։
Ապա
յետոյ
անփոյթ
արարեալ
իշխանացն
Հայոց
եւ
կաթողիկոսացն,
որպէս
եւ
զայլս
ի
մեծամեծ
պատուիրանացն
զանց
առնէին
անհոգութեամբ.
ուստի
բազում
վանորայք
(որ
յԵրուսաղէմ)
տապալեալ
քանդեցան,
որք
ունէին
զբնակիչս
հեղք
եւ
ծոյլ։
Իսկ
որք
էին
ժիրք
եւ
պիտանիք
եւ
աստուածահաճոյ
վարուք,
պահեցին
զիւրեանց
սահման
հաւատոյ,
դեռ
եւս
վանորայք
նոցին
մնան
հաստատուն։
Այլ
եւ
յոլով
վանորէից
մերոց
առաջնորդքն
մինչ
վախճանէին,
ոչ
ոք
լինէր
հոգաբարձու
կարգել
զայլ
ոք
առաջնորդ
Հայոց,
(յաղագս
որոյ
զնոյն
անտերունչ
մնացեալ
վանսն
առնուին
եւ
տիրէին
Յոյնք)։
Դարձեալ
եւ
էր,
զի
ինքեանք
իսկ
վանականքն
Հայոց
թողեալ
զիւրեանց
վանսն
կամաւ
ի
բաց
գնային
յաղագս
ծանրութեան
տաճկական
հարկացն
եւ
էր,
զի
ի
վանս
իւրեանց
զկանայս
եւ
զսարկաւագուհիս
բնակեցուցանէին,
որք
էին
ընդ
պարսպաւք,
զի
ինքեանք
ազատ
լիցին
ի
հարկապահանջութեանց,
իբրեւ
զվանս
հաւատաւոր
կանանց։
Եւ
ինքեանք
վանականք
(Հայոց)
ելանէին
արտաքոյ
քաղաքին
յայլ
տեղի
վանաց
բնակէին,
եւ
փոխեալ
զանուանս
գաւառաց
եւ
ազատաց
եւ
ազգացն,
եւ
յայլ
անուն
անուանէին
զվանորայս
իւրեանց,
թերեւս
ի
նոցանէ
գտցեն
աւգնութիւն
ինչ
եւ
պահպանութիւն։
Արդ,
էին
եւ
յայլ
տեղիս
վանորայք
Հայոց
ի
շրջակայս՝
յԵգիպտոս,
յԱղէքսանդրիա,
ի
Թէփայիդ
եւ
ի
լեառն
Սինէական
վանորայք
մետասանք.
նաեւ
ի
լեառն
Թաբաւր,
եւ
յեզր
ծովուն
Տիբերիայ,
եւ
յայլ
սահմանս
Պաղեստինոյ,
զորոց
զյոլովն
իմով
իսկ
աչաւք
տեսեալ
յամս
բազումս
մնալով
անդ
յերկրին
այնմիկ.
եւ
հոգեպատում
մատեանք
եւ
Աստուածաշունչք
անթիւք
գտանէին
ի
հայկական
լեզու
յամենայն
մենաստանս
Երուսաղէմի,
նաեւ
շուրջ
զԵրուսաղէմաւ,
ուր
էին
վանորայք
Հայոց։
(Անաստաս
վարդապետս
Յերապաւլսեցի,
ի
խնդրոյ
բարեպաշտ
իշխանին
Համազասպայ
Կամսարականի
Պալհաւունեաց,
գրեալ
զայսոսիկ
ետու
նմա),
որ
կամէր
գնալ
ի
Սուրբ
Երուսաղէմ,
որ
եւ
գնաց
իսկ
եւ
արժանացաւ
աստուածակոխ
Սուրբ
տեղեացն,
յորս
շրջեցաւ
Տէր
Յիսուս
Քրիստոս
ի
մարդանալն
իւրում,
եւ
ի
հայրապետէն
Սուրբ
Երուսաղէմի
թափեալ
ազատեաց
զամենայն
վանորայսն
Հայոց
(անկելոց
ընդ
բռնութեամբ
Յունաց),
որք
կամէին
փոխել
զկարգ
եւ
զսահմանս
նոցա,
եւ
յեղաշրջել
ի
հաւատս
(ըստ
Յոբնաղի
քարոզութեան)։
(Բայց
սակայն
յետ
ժամանակաց
ինչ
եւ
աւուրց,
սկսան
բազում
նեղութիւնս
տալ
եւ
տանջանս
հարցն
Հայոց
երկաբնակ
պատրիարգունք
Յունաց՝
սակս
ոչ
հաւանելոյ
նոցա
ժողովոյն
Քաղկեդոնի)։
Եւ
միաբանեալ
ամենայն
հարք
եւ
առաջնորդք
(մենաստանացն
եւ
խրճթաւոր
միայնակեացքն),
անձինք
իբր
հինգ
հարիւր,
գրեցին
առ
երանելի
կաթուղիկոսն
Յովհան,
եւ
առ
այլ
աթոռակալսն,
եթէ
զի՞նչ
պարտ
իցէ
առնել,
հաւանե՞լ
նոցա
եւ
ունել
իւրաքանչիւր
զտեղի
բնակութեան
իւրեանց,
եթէ
թողուլ
եւ
ելանել
անտի.
վասն
զի
հրաման
թագաւորին
(Յունաց
աւր
ըստ
աւրէ)
խստանայր
ի
վերայ
սրբոյ
քաղաքին
Երուսաղէմի
եւ
ի
վերայ
հայրապետացն
մերոց,
զի
մի
ոք
բնակեսցի
անդ
ի
կրաւնաւորացն
Հայոց,
եւ
Յակոբիկ
Ասորի,
եւ
կամ
յԵգիպտացւոցն.
այլ
միայն
բնակեսցին
այնք,
որք
ունին
զդաւանութիւն
թագաւորին
եւ
զսահմանադրութիւն
Յոբնաղի։
Առ
այս
գրեաց
կաթուղիկոսն
Հայոց,
թէ
վասն
հաւատոյ
մի
հնազանդիք
դոցա,
այլ
թողէք
եւ
արտաքս
գնացէք
ի
քաղաքէդ
այտի։
Վասն
որոյ
բազումք
թողին
զվանորայս
եւ
զինչս
իւրեանց
եւ
ի
բաց
գնացին,
ոմանք
չոգան
յԵգիպտոս,
ոմանք
գնացեալ
բնակեցան
ի
Կեսարիա
եւ
բազումք
եւս
ի
տեղւոջէ
իւրեանց
ոչ
շարժեցան
եւ
ոչ
գնացին
յայլ
ուրեք,
այլ
կացին
եւ
մնացին
ի
տեղիս
իւրեանց՝
համբերելով
բազմաց
նեղութեանց,
աւարառութեանց,
գանից
եւ
տանջանաց,
մինչեւ
տիրեցին
Տաճիկք
աշխարհին
Պաղեստինոյ
եւ
Երուսաղէմի
եւ
այնուհետեւ
ոչ
համարձակեցան
(Յոյնք)
բռնադատել
զոք,
եւ
ինքեանք
իսկ
քայքայեալք
ի
Տաճկաց՝
եղեն
իբրեւ
զմեզ
տառապեալք։
Եւ
ապա,
որք
մնացեալ
էին
յԵրուսաղէմ
ի
Հայոց,
գտին
հանգիստ,
նաեւ
Ասորիք
եւ
Եգիպտացիք։
Իսկ
յետոյ
ի
ծանրութենէ
(տաճկական)
հարկացն
նեղեալք,
եւ
վասն
աւերանացն
երկրին
Հայոց,
զի
ոչ
բերեէին
զտուրս
գիւղաւրէիցն,
զոր
պարգեւեալ
էին
թագաւորքն
եւ
իշխանքն
Հայոց,
վասն
որոյ
եւ
նոցա
չկարացեալ
համբերել՝
թողին
զտեղիս
իւրեանց,
եւ
հնգետասան
վանք
միայն
մնաց
(ի
ձեռս
Հայոց)
ոմանք
ի
լեառն
Ձիթենեաց,
այլք
մերձ
ի
Բեթղեհէմ
եւ
այլք
յեզր
գետոյն
Յորդանանու,
նա
եւ
ի
լեառն
Փորձութեան,
եւ
յԱնապատ
Փրկչին,
եւ
ի
լեառն
Թաբաւրական
եւ
ի
Հերմոն՝
հանդէպ
Թաբաւրայ
եւ
յեզր
Տիբերական
ծովուն,
եւ
անդ
ուր
Քրիստոս
զեաւթն
նկանակն
ետ
հինգ
հազարացն։
(Յայսոսիկ
տեղիս
մնացին
բազմութիւն
կրաւնաւորացն
հայոց)։
Ի
յերկիրն
Հոռոմոց
Գաղատիա,
որ
մականուն
կոչի
Անգուրիա,
ի
Լուսաւորչին
Գրիգորի
յանուն
եկեղեցի՝
գտաք
գիրք,
յորում
գրեալ
էր
դրուատս
այս,
որ
Անաստաս
անուամբ
վարդապետ
հայոց
գնացեալ
էր
յԵրուսաղէմ,
եւ
ականատես
եղեալ
վանորէիցն
եւ
շէն
ամենայն
վանորայքն
հայոց,
որ
յԵրուսաղէմ՝
եաւթանասուն
վանք.
եւ
գրեալ
զամենայն
եւ
բերեալ
ի
Ծոփաց
գաւառն,
որ
այժմ
կոչի
Չմշկածակ,
եւ
մեր
գրեալ
զայս
եւ
աւրինակեալ
զամենայն
կարգաւ։
189.
Հայրն
Թոդիկ
եւ
խաչն
Վարագայ
(Յովհաննէս
քորեպիսկոպոս)
[11]
)
Ի
ժամանակս
վերջինս
երեւեալ
սքանչելեացն,
Աստուծոյ
յաշխարհիս
Հայոց՝
ի
տանս
Թորգոմայ,
յերկրին
Վասպուրականի,
ի
լերինն
Վարագ։
Այո
ոմն
որոյ
անուն
Թոդիկ
ճանաչիւր,
նմանեալ
նախապետին
Ենովքայ,
յետ
ամուսնանալոյ.
եւ
որդիս
ծնանելոյ՝
հրաժարեալ
յերկրային
կենցաղոյս՝
առ
ի
կատարել
զքրիստոսական
հրամանն,
եթէ,
«Ով
ոք
ոչ
թողցէ
զհայր
կամ
զմայր
կամ
զկին
կամ
զորդիս
կամ
զտունս
կամ
զագարակս,
եւ
առցէ
զխաչ
իւր
եւ
եկեսցէ
զհետ
իմ,
ոչ
է
ինձ
արժանի».
սա
երթեալ
բնակէր
ի
կատարս
լերինն
Վարագայ.
եւ
եղեւ
միայնացեալ
որպէս
ճնճղուկ
միայն
ի
տանիս,
լեռնական,
ընդակեր,
անապատացեալ.
յիշելով
զասացեալսն
ի
Տեառնէ,
թէ,
«Որ
սիրէ
զիս,
ես
եւ
Հայր
իմ՝
եկեսցուք
եւ
օթեվանս
առ
նմա
արասցուք»։
Եւ
ի
ձեռն
սորա
այս
լեառն
Վարագ՝
աստուածընկալ
փառօք
նման
եղեւ
այնմ՝
սինէական
լերինն՝
ուր
փողն
հնչէր
եւ
բարբառ
պատգամացն՝
ահագին
տեսլեամբ։
Եւ
այսպիսի
փառօք
փառաւորեալ
առնն
Աստուծոյ,
բազում
ժամանակս
անցուցեալ
հրեշտակական
տքնութեամբ
դասակցեալ
լինէր
ընդ
հրեշտակս՝
անդադար
փառաբանութեամբ։
Ես
քաղաքավարեալ
հաճոյ
Աստուծոյ,
եւ
բնակարան
հոգւոյն
լինէր,
արժանի
պաշտաման
ինչ
խորհրդոյ
ի
վերուստ։
Եւ
առեալ
զգիտութիւն
յառաջագոյն
վասն
գալստեան
Սուրբ
Խաչին,
տասնօրեայ
աւուրբք
եւ
ահագին
զարմացմամբ
ըմբռնէր,
չհամարելով
զինքն
արժանի
վերին
խորհրդոյն,
կարծելով
փորձանս
ինչ
հասեալ։
Եւ
այնպէս
ջերմեռանդն
արտասուօք
աղօթէր
առ
Աստուած,
չզրկիլ
ի
խոստացելոց
պարգեւացն.
ոչ
տայր
քուն
աչաց
եւ
նինջ
արտեւանաց
մինչեւ
տեսանել
զսքանչելիսն
Աստուծոյ։
Եւ
ի
լնուլ
տասնօրեայ
պահոցն՝
լինէր
բարբառ
ինչ
ահագին
սաստիկ
յոյժ,
եւ
թնդեալ
երկիրն
ամենայն.
եւ
նորա
եղեալ
ի
զարմացման՝
սրբասնան
հետեւելով
իւրով
[12]
Յովելեաւ։
Եւ
ամբարձեալ
ըզձեռս
իւր
ի
վեր՝
ի
բուն
կատար
լերինն
տեսանէր
գունդս
հրեշտակաց
լուսափայլս,
զի
կային
երգելով
քաղցրաչնչիւն
ձայնիւ
զիւրեանց
փառաբանութիւնսն.
Եւ
ապա
զկնի
նոցա
երեւեալ
խաչն
ամենազօր,
եւ
սաստիկ
լուսով
լցեալ
լեառնն
ամենայն,
մինչեւ
յաղթեալ
լինէր
արեգակնային
հառագայթիցն։
Այս
սքանչելիքս
ոչ
միայն
առնն
Աստուծոյ
երեւեալ,
այլ
եւ
ամենեցուն
որ
շուրջ
զստորոտով
լերինն
գիւղք
եւ
ագարակք,
ելեալք
ամենեքեան
առհասարակ
եւ
դիմեալք
ի
դուրս՝
արք
եւ
կանայք,
ծերք
եւ
տղայք,
երիտասարդք
եւ
կուսանք,
յայտնապէս
տեսանէին
զսուրբ
խաչն
եւ
զլեառնն
սքանչելի
լուսով
փառաւորեալ:
Եւ
այնպէս
յերկարեալ
լուսոյն
մինչեւ
ցվեցերորդ
ժամ։
Ապա
ցոլացեալ
սուրբ
Խաչն
զկնի
հրեշտակացն՝
եմուտ
յարկս
երանելւոյն
Թոդկայ.
եւ
լցեալ
տունն
ամենայն
սաստկութեամբ
լուսովն,
եւ
ի
մէջ
տաճարին
րամ
[13]
առեալ
դասուց
հրեշտակաց
երգէ
ին
ասելով
սաղմոսս
զայս.
«Քեզ
վայելէ
օրհնութիւն
Աստուած
ի
Սիոն,
եւ
քեզ
տացին
աղօթք,
Երուսաղէմ։
Լուր
աղօթից
իմոց.
զի
առ
քեզ
ամենայն
մարմին
եկեսցէ.
Զի
լցաք
մեք
ի
բարութեանց
տան
քո,
եւ
սուրբ
է
տաճար
քո
սքանչելի
արդարութեամբ»,
մինչեւ
ի
կատար
սաղմոսին։
Իսկ
երանելին
Թոդիկ
աշակերտաւն
իւրով
Յովելեաւ
ոչ
կարացեալ
հանդուրժել
տեսլեան
լուսոյն,
երկիր
խոնարհեալ՝
ոչ
իշխեցեալ
համբառնալ
զաչս
ի
վեր,
այլ
ի
վերայ
ծնգաց
կալով,
արա.
րեալ
սկիզբն
սաղմոսիս
այսորիկ,
«Լուր
Աստուած
աղօթից
իմոց,
զի
նայեցար,
Տէր,
յաղօթս
իմ»,
մինչեւ
ի
կատար։
Եւ
այնպէս
սաղմոսելով
ի
կարգ
զտասն
եւ
եօթն
սաղմոսն
մինչեւ
ցինն
ժամն։
Ապա
փոխեալ
Սուրբ
Խաչին
ի
միւս
եւս
յարկն,
որ
էր
տեղի
հանգստեան
իւրոյ,
եւ
լուսոյն
զկնի
երթեալ
փոքր
փոքր
նուաղէր
մինչեւ
ամենայն
ծածկեցաւ,
եւ
դադարեցին
երգքն
հրեշտակականք։
Ապա
յարուցեալ
երանելւոյն
աշակերտաւն
իւրով՝
եմուտ
յարկն,
եւ
եղեալ
արժանի
սրբոյ
խաչին
ողջունի,
առեալ
ի
ձեռն
իւր
բերկրեալ
սրտիւ
զուարթացեալ
երեսօք
մեծաւ
ցնծութեամբ,
ձայն
աւետեաց
մատուցանէր
աշակերտին,
կոչէր,
աղաղակէր
եւ
ասէր.
«Ի
Տեառնէ
եղեւ
այս
եւ
է
սքանչելի
յաչս
մեր»։
Եւ
ի
նմին
ժամանակի
եւ
լուրն
ընդ
ամենայն
երկիրն
Հայոց
աշխարհին,
մինչեւ
ի
սահմանս
Վլրաց
եւ
Աղուանից.
եւ
ապա
դիմեալ
գային
աշխարհ
ամենայն
յիւրաքանչիւր
տեղեաց,
ի
կողմանց
ի
գիւղից
եւ
ի
քաղաքաց
գունդք
գունդ,
դասք
դասք
բազմութեամբ,
մարդկանն,
հանդերձ
եպիսկոպոuօք
եւ
քահանայիւք,
խնկօք
եւ
մոմեղինօք
լուցելովք
եւ
երգովք
հոգեւորօք,
ելեւելս
առնէին
զմիմեամբք։
Եւ
հասեալ
ժողովրդոցն
ի
տեղի
սուրբ
Խաչին
եւ
յարկս
երանելոյն
Թոդկայ,
եւ
լեալք
արժանի
ողջունի
սուրբ
խաչին
եւ
օրհնութեան
առնն
Աստուծոյ.
եւ
միաբան
գոչէին
զդաւթեան
երգսն
ասելով
զսաղմոսս
զայս,
Օրհնեցէք
զՏէր
յօրհնութիւն
նոր։
Յայնմ
աւուր
լինէին
նշանք
մեծամեծք
ի
ձեռն
սրբոյ
Խաչին՝
այսահարաց,
անդամալուծից,
գօսացելոց
եւ
ամենայն
ցաւագնոտաց.
վասն
որոյ
եւս
առաւել
յորդորէին
ի
պաշտօնն.
եւ
արարեալ
երեկօթս՝
կային
ի
հսկման
զգիշերն
ամենայն՝
ձայնիւ
ցնծութեամբ,
եւ
օրհնէին
զԱստուած՝
վասն
նշանացն
եղելոց։
Եւ
հասեալք
ի
լոյս
առաւօտուն՝
միաբան
գոհացան
զմարդասիրէն
Աստուծոյ.
եւ
օրհնեալք
յերանելւոյն
Թոդկայ՝
հրաժարեցին
ի
միմեանց
քրիստոսական
ողջունիւ,
եւ
գնացին
խաղաղութեամբ
եւ
մեծաւ
ցնծութեամբ
յիւրաքանչիւր
բնակութիւնս։
Այս
սքանչելիք
եղեն
յաւուրս
բարեպաշտ
թագաւորին
Կոստանդինոսի
կացելոյ
Հռովմայեցւոց
աշխարհիս,
եւ
ի
հայրապետութեան
Ներսեսի
Հայոց
[14]
աշխարհիս,
եւ
ի
կողմնակալութեան
Վարդայ
Վասպուրականի
Ռշտունոյ,
որդւոյ
քաջի
եւ
առաքինւոյ
աստուածասիրին
Թէովդորայ
Ռշտունեաց
տեառն
եւ
զօրավարի
Հայոց
Մեծաց
աշխարհին,
որ
արիաբար
քաջութեամբ
վասն
սրբոյ
եկեղեցւոյ
շինութեանց՝
զամենայն
աւուրս
կենաց
իւրոց
ի
մարտ
պատերազմաց
անցուցեալ,
եւ
վանեալ
սրով
սուսերի
իւրոյ
զազգն
իսմայելեան՝
յաղթող
լինէր
հանապազ
վերին
օգնականութեամբն։
Այս
Վարդ
եղեալ
քրիստոսասէր
ի
տղայական
տիոց
մինչեւ
ցկատարեալ
ժամանակս,
վարէր
երկիւղիւն
Աստուծոյ,
այր
խորհրդական
եւ
հանճարեղ,
լի
իմաստութեամբ
եւ
շնորհօքն
Աստուծոյ,
կեցեալ
սրբութեամբ
եւ
պարկեշտութեամբ,
խոնարհութեամբ,
եկեղեցասիրութեամբ,
պատուիրանասիրութեամբ,
պաշտօնասիրութեամբ,
զտիւ
եւ
զգիշեր
ոչ
պակասեցուցանէր
ի
տան
իւրում՝
զերգս
աստուածային
սաղմոսաց,
կատարելով
անխափան
զեւթն
անգամ՝
սաղմոսն
օրհնութեան
Դաւթի,
քահանայիւք
եւ
դաս
դաս
պաշտօնէ
իւք
գեղգեղելով՝
առաքէր
զհրեշտակական
երգս
ի
բարձունս։
Առ
սա
առաքեալ
լինէր
ի
մեծ
եւ
ի
հռչակաւոր
առնէն
Թոդկայ՝
վասն
գալըստեանն
սրբոյ
Խաչին,
եւ
որպէս
էր
պատմեալ
զամենայն
գործսն
ճշմարտութեան
սքանչելեացն
Աստուծոյ,
զհրեշտակացն
եւ
զգալուստ
սրբոյ
Խաչին։
Եւ
մեծաւ
խնդութեամբ
յոտն
կացեալ
բազմութեամբ
ազատովքն
առ
նա
ժողովելոց՝
փութանակի
հասանէր
ի
դուրս
երանելոյն
Թոդկայ
եւ
եղեալ
արժանի
սրբոյ
Խաչին
ողջունի,
առնոյր
հրաման
զի
տօնախմբեսցէ
զօրն
զայն
զենմամբ.
եւ
հրաման
տուեալ
յիւր
վաստակոց
արդարութեան
ածել
հօտս
ոչխարաց
եւ
ջոկս
զուարակաց
բազումս.
եւ
բազմեցուցեալ
դասս
դասս
զբազմութիւն
մարդկանն՝
լցուցանէր
զամենեսին:
Որոց
ընկալեալ
զհաճոյութեան
օրհնութիւնսն
ի
բարերարէն
Աստուծոյ,
բնակէր
ի
խաղաղութեան
եւ
տայր
փառս
ի
բարձունս
Ամենասուրբ
Երրորդութեան,
Հօր
եւ
Որդւոյ
եւ
Սուրբ
Հոգւոյն.
այժմ
եւ
յաւիտեանս։
190.
Հարք
Վարագայ
լերին
Որք
հաւատացին
յԱստուած
ճշմարտապէս
եւ
հաստատեցան
ի
սէր
արարչին,
հատին
անցին
ընդ
ամենայն
մաէս
եւ
ընդ
նեղութիւնս
մարմնականս,
եւ
եդին
կնիք
հեղլով
զարիւնս
իւրեանց
եւ
առ
ոչինչ
համարեցան
զթագաւորս
եւ
զհոգս
աշխարհիս։
Որպէս
աստանօր
բնակեալ
սուրբ
Հարքն
ի
Վարագ
եւ
կատարեալ
ի
նմին
այրի,
յաղթեալք
ախտից
մարմնականաց.
զորոց
զճգնութիւնս
եւ
զվարս
առաքինութեան
նոցա
տասանցն,
ով
կարէ
պատմել
եւ
արկանել
ընդ
գրով։
Որոց
գլխաւորն
Տէր
Ղեւոնդակ,
յազգէն
Խոռխոռունեաց,
վայելուչ
եւ
գեղեցիկ
տեսլեամբ,
լցեալ
աւուրբք,
ծաղկեալ
հասակաւ
ծերութեան,
փոխեցա
յաշխարհէս.
եւ
ոչ
հրամայեաց
զնշխարս
ի
հանգստանոցս
դնել,
այլ
կառկառեալ
քարամբք
[15]
։
Եւ
յաջորդէ
Տէր
Փիլիպպոս,
նորուն
ձեռասուն,
խրատեալ
եւ
վարժեալ
աստուածային
երկիւղիւ
յաստուածաշունչ
գրոց
եւ
ի
վարուց
երանելի
Հօրն,
եւ
ճգնութեամբ
եւ
սրբութեամբ
ոչ
ինչ
պակաս
գտեալ
եղեւ
նոյն
շնորհիւ
արժանի,
բժշկել
զախտս
եւ
զհիւանդութիւնս
եւ
տեսանող
հրեշտակաց
վարեալ
այսպիսի
սրբութեամբ
փոխեցաւ
ի
վերինն
Երուսաղէմ։
Եւ
յետ
սորա
ա.
ռեալ
զկարգ
սրբութեան
եւ
պարկեշտութեան
նոյն
հաւատով
եւ
ճգնութեամբ,
հրեշտակատեսք
եւ
ճըգնաւորք
եւ
բժշկողք
այսատարաց
եւ
ախտացելոց,
որք
էին
լուսաւոր
աշխարհի.
որոց
անուանքն
էին
այսոքիկ,
Տէր
Միքէ,
Տէր
Ստեփաննոս,
Տէր
Բողատ,
Տէր
Մուշեղիկ,
Տէր
Ներսէս։
Եւ
յետ
սոցա
Տէր
Թոդիկ,
աշակերտ
նոցա
յաւուրս
Վարդայ
Ռշտունեաց
տեառն,
որ
հաճոյ
էր
Աստուծոյ
եւ
մարդկան։
Արդ,
տեառն
Թոդկայ
առաւել
շնորհի
արժանի
լեալ,
զոր
եւ
պատմագրեալ
է
Յովհաննու
քահանայիք
[16],
սակաւ
ինչ
ի
բազմաց,
եւ
զգալուստ
սուրբ
Խաչին
յաղագս
սորա
ճգնութեանն
եւ
սրբութեան
ի
նոյն
պատմագրիս։
Յետ
սորա
Տէր
Յովել,
նորին
աշակերտ,
եւ
նորին
շնորհի
արժանի
եւ
հաղորդ,
կատարեալ
զպաշտօն,
զխոնարհութիւն
[17],
ամս
քառասուն
նստաւ
յաթոռ
հարանցն,
եւ
փոխեցաւ
առ
Քրիստոս։
Եւ
յետ
սորա
Տէր
Երեմիա՝
կացեալ
միայնակեաց
ամս
քառասուն,
եւ
լծակցութեամբ
սրբոցն
ոչինչ
նուազ
քան
զնոսա,
փոխեցաւ
ի
Քրիստոս,
շնորհալից
եւ
բարի
անուամբ։
Յետ
սրբոցս
այսոցիկ
ոչ
զմտաւ
ածեալ
զբազում՝
անօրէնութիւն
իմոյ
անարժանութեանս՝
կացի
ի
կարգի
սրբոցս
ես՝
յոքնամեղս
Տաճատ.
վասն
որոյ
աղաչեմ
զհաւատացեալս
ի
Քրիստոս
առնել
աղօթս
վասն
իմոյ
անարժանութեանս,
զի
մի՛
լիցի
ինձ
դատապարտութիւն։
191.
Անանիայի
Շիրակուանցւոյ
Վասն
որպիսութեան
կենացն
Ես
Անանիա
Շիրակացի
ի
յԱնանիայ
գեղջէ,
որ
բաւանդակեցի
զդպրութիւն
մերոյ
ազգիս
Հայաստանեաց,
եւ
հմուտ
եղեալ
աստուածաշունչ
գրոց,
աւր
ըստ
աւրէ
լուսաւորէի
զաչս
մտաց
իմոց
ըստ
բանի
սաղմոսերգողին։
Եւ
յամենայնի
լսէի
զերանութիւն
իմաստնոց
եւ
որք
իմաստութեան
են
ի
խնդիր՝
որպէս
ի
Սողոմոնէ
է
հրամայեալ.
«Ստացիր
զիմաստութիւնն,
եւ
յաւել
արգել
զտգիտութիւնն՝
խաւար
կոչելով
զծնողն».
եւ՝
«դու
զգիտութիւն
մերժեցեր,
մերժեցից
եւ
ես
զքեզ»։
Եւ
ես
զարհուրելով
ի
յայսց
սպառնալեաց
եւ
դարձեալ
երանութեանն
կամեցայ
ժամանել,
գնալ
փափագեցի
իմաստասիրութեանն։
Յոյժ
կարաւտեալ
արուեստի
համարողութեանն,
խորհեցայ՝
եթէ
ոչինչ
յարմարի
առանց
թուոց՝
մայր
կարծելով
ամենայն
իմաստից։
Եւ
վասն
զի
ոչ
գտանէր
յաշխարհիս
Հայոց
մարդ
ոք,
որ
գիտեր
իմաստասիրութիւնն,
այլ
եւ
ոչ
անգամ
գիրք
արուեստից
ուրեք
գտանէին։
Ապա
եւ
ի
Յունացն
դիմեցի
յաշխարհ։
Եւ
հասեալ
իմ
ի
Թեոդոսուպաւլիս՝
գտի
անդ
այր
մի
բանաւոր
եւ
հմուտ
գրոց
եկեղեցականաց,
որ
կոչէր
Եղիազարոս.
նա
պատմեաց
ինձ
եթէ
գոյ
այր
համարող
յաշխարհին
Չորրորդ
Հայոց,
Քրիստոսատուր
անուն
նորա։
Եւ
իբրեւ
չոգայ,
գտի
զոր
ասաց
ինձ։
Եւ
արարեալ
իմ
առ
նմա
աւուրս
Զ
ամսեայ,
գիտացի,
զի
ոչ
ունէր
զբաւանդակութիւնն
արուեստին։
Այնուհետեւ
աճապարեցի
երթալ
ի
Կոստանդինուպաւլիս,
եւ
պատահեաց
ինձ
ի
ծանաւթից
իմոց,
որք
անտի
էին
ուղեւորեալք,
ասեն
ցիս.
«Զմէ՞
այսքանեացս
յանձն
առեր
ճանապարհի
երկայնութեան.
ո՞չ
ապաքէն
Տիւքիկոս
վարդապետ
Բիւզանդացւոյ
հուպ
է
առ
մեզ
ի
ծովեզր
Պոնտոսի,
ի
քաղաքն
որ
կոչի
Տրապիզունտ,
այր
լի
իմաստութեամբ
եւ
գիտակ
հայերէն
դպրութեան
եւ
լեզուի
եւ
երեւելի
թագաւորացե։
Եւ
հարցեալ
իմ
զնոսա
եթէ՝
«Ուստի՞
գիտէք
դուք
զայսե։
Եւ
նոքա
ասեն.
«Բազում
ընդ
այն
ճանապարհ
հորդեալ
տեսանէաք
գյոլովս
եկեալ
առ
նա
ի
կողմանց
կողմանց
վասն
հզաւր
գիտութեան
նորա.
այլ
եւ
այժմ
իսկ
նաւակից
մեզ
եղեւ
Փիլաքր
սարկաւագ
հայրապետին
Կոստանդինուպաւլսի,
որ
բազում
մանկունս
ածէր
առ
նա
յաշակերտութիւն։
Եւ
եկեալ
մեր
ի
Սինաւպ՝
պատահեալ
ընկերաց
մերոց,
զատուցեալ
ի
նմանէ
ճանապարհորդեցաք
ի
ցամաք,
զոր
թէ
երագ
երագ
երթիցես,
գտցես
անդ
զՓիլաքր»։
Զայս
լուեալ,
խնդալից
սրտիւ
փառաւորեցի
զնախախնամաւղն
Աստուած,
որ
առ
ձեռնպատրաստ
ունի
զփափագ
ծառայից
իւրոց,
որպէս
եւ
ասէն
իսկ,
եթէ՝
«Հայեցեցէք
եւ
գտջիք»։
Եւ
երթեալ
իմ
գտի
զնա
ի
վկայարանի
սրբոյն
Եւգենիայ.
Եւ
պատմեցի
զերթն
իմ
առ
նա։
Եւ
ընկալաւ
զիս
ուրախութեամբ
եւ
ասէ.
«Գոհանամ
զաստուծոյ,
որ
առաքեաց
զքեզ
ի
խնդիր
իմաստից,
տանել
քեզ
զարուեստս
զայս
ի
վիճակի
սրբոյն
Գրիգորի։
Եւ
առաւել
ուրախ
եմ,
որ
յինէն
աշակերտի
աշխարհն
այն,
զի
ես
ի
մանկութեանն
ժամանակի
հարուստ
ամս
կացի
ի
բարիս
յերկրին
Հայոց
եւ
ցնծամ
զերթալ
գիտութեանս
ի
նա,
զի
ի
ժամանակս
յայս
տգիտութիւն
էր
ի
նմաե։
Եւ
ետ
ինձ
տէր
շնորհս
առաջի
առն։
Եւ
սիրեաց
զիս
որպէս
զորդի
իւր
եւ
պարապեաց
յիս
յամենայն
խորհրդոց
իւրոց,
մինչեւ
նախանձեալ
ընդ
իս
ամենայն
աշակերտակցաց
իմոց,
որք
ի
դրանէն
արքունի։
Եւ
արարեալ
իմ
առ
նա
ամս
Ը,
ուսայ
լիով
զարուեստ
համարողութեան։
Նաեւ
դոյզն
ինչ
յայլոցն
տեղեկացայ
գիտութեանց
եւ
հմուտ
եղէ
գրոց
բազմաց,
որք
եւ
ոչ
ի
մերս
են
թարգմանեալ
լեզուս.
զի
ամենայն
կայր
առ
նմա՝
յայտնիք
եւ
գաղտնիք,
արտաքինք,
արուեստականք
եւ
պատմագիրք,
բժշկականք,
ժամանակագիրք.
եւ
զի՞
եւս
մի
մի
անուանիցեմ,
քանզի
չիք
ինչ
գիրք,
որ
առ
նմա
ոչ
գտանէր։
Եւ
թարգմանութեանց
այսպիսի
ունէր
շնորհս
ի
պարգեւաց
հոգւոյն
սրբոյ,
որ
իբրեւ
կամէր
թարգմանել
զգիրս
յունարէն
գրեալս,
ոչ
դեգերումն
ինչ
առնոյր
որպէս
այլ
թարգմանչացն,
այլ
ի
հայերէն
ընթեռնոյր
լեզու
իբրեւ
զհայերէն
գրեալս։
Բայց
կամիմ
ոչ
տգէտս
զձեզ
լինել
ամենահմուտ
առն
լաւութեան,
այլ
ի
գիտութիւն
ձեզ
հասուցից
պատմութեամբն՝
թէ
զիա՞րդ
զմերս
գիտէր
լեզու
եւ
կամ
յայնչափ
վարժեցաւ
յարուեստս։
Սա
է
յաշխարհէ
Պոնտացւոց
ի
Տրապիզոնտ
քաղաքէ,
մանկութեանն
ժամանակաւ
զինւորեալ
ի
դուռն
Յոհանու
զաւրավարի
Տիբերի
կայսեր,
որ
ի
Հայս
եւ
ամս
յոլովս
արարեալ
մինչեւ
ի
ժամանակս
Մաւրկայ
թագաւորին։
Եւ
ուսաւ
զմեր
լեզու
եւ
զդպրութիւնն։
Իսկ
ի
Ժամանակի
յարձակման
զաւրացն
Պարսից
ի
վերայ
զաւրացն
Յունաց,
որ
եղեւ
մերձ
յԱնտիոք,
պատահեցաւ
եւ
սա
վիրաւորեալ
ի
պատերազմին
փախստեայ
անկանի
յԱնտիոք,
եւ
ամենայն
ինչք
իւր
առան
յաւարի։
Եւ
իբրեւ
բազում
աւուրս
անցուցանէր
ի
հիւանդութեանն՝
ունենալով
եւ
զկսկիծ
կորստեան
ընչիցն,
խնդրէր
յԱստուծոյ
եւ
զբժշկութիւն
վիրացն
եւ
ուխտէր
ասելով.
«Թէ
շնորհեսցես
ինձ
կեանս
առողջս,
ոչ
գանձեցից
գանձս
անցաւորս,
այլ
զհետ
ընթացայց
գիտութեան
գանձու,
որպէս
բան
իմաստնոյն
ասէ.
«Ընկալարուք
զխրատ
եւ
մի՛
զարծաթ,
եւ
զգիտութիւն
առաւել
քան
զոսկի
ընտիր»։
Եւ
պարգեւեալ
Աստուծոյ
զհայցուածսն։
Գնաց
ողջեցեալ
ի
սուրբ
քաղաքն
Երուսաղէմ։
Եւ
արարեալ
անդ
ամիս
մի՝
փոխեցաւ
յԱղեքսանդրիա։
Եւ
ամս
երիս
կայր
անդ
ի
հրահանգի։
Եւ
ապա
չոգաւ
ի
Հռոմ
եւ
արարեալ
անդ
տարեւոր
ժամանակս,
գայ
ի
Կոստանդինուպաւլիս.
եւ
գտանէ
անդ
այր
երեւելի,
որ
վարդապետէր
իմաստասիրաց
քաղաքին։
Եւ
եկաց
առ
նմա
յուսման
ժամս
ոչ
սակաւս
եւ
կատարեալ
իմաստասիրութեամբ,
դարձաւ
ի
տեղի
իւր։
Թէպէտ
յոյժ
աղաչեալ
ի
հայրապետէն
եւ
յիշխանաց
քաղաքին,
զի
մի՛
գնացէ
անտի,
իսկ
նա
ոչ
անսայր
նոցա՝
յերկիր
իւր
գթալով
ըստ
գրեցելումն։
Եւ
եկեալ
ստացաւ
վարս
ճշմարտութեան։
Իսկ
յետ
սակաւ
ամաց
վախճանեցաւ
վարդապետն։
Եւ
ոչ
զոք
գտեալ
համագունակ
նմա
յաշակերտաց
նորին
յաջորդել
ի
տեղի
նորին,
յղեն
աղաչանս
առ
ցանկալին
Տիւքիկոս՝
գալ
եւ
կալ
ի
տեղի
նորա.
միանգամայն
եւ
հրաման
առեալ
ի
թագաւորէն։
Իսկ
նա
ոչ
առնոյր
յանձն
ասելով
թէ՝
«Ընդ
երկնայնոցն
ուխտեցի
թագաւորին՝
չհեռանալ
ի
տեղւոջէս
յայսմանէ»։
Ապա
այնուհետեւ
գային
առ
նա
անդուստ
յուսումն։
Բայց
ես
այսպէս
եղի
ի
մտի
թէ՝
յառաջատեսութիւն
Աստուծոյ
սակս
ի
մեզ
ծաւալման
գիտութեան
պատրաստեաց
զայն։
Եւ
արդ՝
ես
տրուպս
Հայաստանեաց
ուսայ
ի
նմանէ
զհզաւր
արուեստս
զայս,
որ
թագաւորաց
է
ցանկալի
եւ
բերի
յաշխարհս
մեր՝
առանց
ուրուք
լինելոյ
ձեռնտու,
միայն
ջանիւ
իմոյ
անձինս,
աւգնականութեամբ
աղաւթից
սրբոյն
Գրիգորի,
թէպէտ
եւ
ոչ
ոք
եղեւ
շնորհակալ
եւ
մեծարաւղ
իմոյ
աշխատութեան,
քանզի
եւ
ոչ
սիրաւղ
իսկ
է
ազգ
մեր
իմաստից
եւ
գիտութեանց,
այլ
ծոյլք
են
եւ
ձանձրացողք։
Զի
իբրեւ
եկի
ես,
բազումք
ընթացան
առ
իս
յուսումն.
եւ
սուղ
ինչ
խելամտեալ՝
թողին
զիս
եւ
գնացին,
ոչ
մնացեալք
կատարման
արուեստին,
բաւական
համարեալ
վարուց
կենցաղոյս
զորչափիկն
առին.
եւ
փոքր
ինչ
յինէն
մեկուսացեալք՝
սկսան
ուսուցանել՝
զոր
ոչն
գիտէին,
եւ
քարոզել
զանձինս
վարդապետս,
որումն
ոչ
էին
հասու։
Կեղծաւո՛րք
եւ
սնափա՛ռք,
ցուցանեն
ունել
զկերպարանս
գիտութեանս
եւ
կոչիլ
ի
մարդկանէ
րաբբի՝
հայցեն։
Այլ
եւ
ի
վերայ
իմ
պարսաւանս
ասէին
տգիտութեան,
որք
յինքենէ
էին
յերիւրեալք,
որ
թէ
ունէի
չարութիւն
իբրեւ
զնոսա,
ոչ
ումեք
առ
ի
վարդապետութիւն
բանայի
զբերան
որպէս
արդարեւ
ապերախտից։
Բայց
քանզի
զմտաւ
ածեմ
զտէրունական
զձայն,
որ
ասէն.
«Իմ
է
վրէժխնդրութիւն
եւ
ես
հատուցից»։
Եւ
դարձեալ
թէ՝
«Արկ
զոսկիդ
իմ
ի
սեղանաւորս
եւ
ես
եկեալ
տոկոսեաւք
պահանջիցեմ»։
Ապա
«ոչ
արգելի
յումեքէ,
որք
կամեցան
ուսանել
եւ
ոչ
այսուհետեւ
արգելից»։
Այլ
եւ
զայս
անմահ
թողում
ձեզ,
վարդապետք,
որք
յետ
իմ
գայցէք
յաշխարհս
ուսումնասիրացդ
եւ
փափագողացդ
իմաստից
եւ
գիտութեանց։
Եւ
Քրիստոսի
ձրեաց
շնորհողին
փառք,
պատիւ
եւ
իշխանութիւն,
այժմ
եւ
միշտ
եւ
յաւիտեանս
յաւիտենից
ամէն։
192.
Նորին
Անանիայի
Րախճան
հանելուկք
Ա
հարցումն
։
Այսպէս
լուայ
ի
հաւրէն
իմմէ,
եթե
ի
ժամանակի
պատերազմացն
հայոց
ընդ
պարսս,
սաստիկ
քաջութիւնք
լինէին
ի
Կամսարականէն
Զաւրակայ.
որպէս
թէ
ամսաւրեայ
աւուրբք
երիցս
յարձակեալ
ի
վերայ
զաւրացն
պարսից՝
եւ
հարկանէր
յառաջնումն
զկէս
զաւրուն.
եւ
ի
հետ
մտեալ
հարկանէր
յերկրորդումն
զչորրորդ
մասն
զաւրուն.
եւ
յերրորդումն
զմետասաներորդն։
Եւ
մնացեալքն
անկանէին
փախստեայ
ի
Նախճաւան
թուով
ՄՁ։
Արդ
պարտիմք
եւ
մեք
իմանալ
մնացելովքս,
եթէ
յառաջ
քան
զկոտորումն
ո՞րչափ
էին։
Ը
հարցումն
։
Ի
ժամանակի
ապստամբութեանն
հայոց
ի
պարսից
եւ
սպանանելոյն
Կամսարականէն
Զաւրակայ
զՍուրէն,
դեսպան
արձակեաց
ոմն
յազատաց
հայոց
առ
թագաւորն
պարսից
գոյժ
արկանել
նմա.
եւ
գնայր
աւուրն
յիսուն
մղոն։
Եւ
զկնի
ԺԵ
աւուր
իմացեալ
Կամսարականին
Զաւրակայ
հետամտիկս
առաքէր
զկնի
ունել
զնա,
որք
գնային
աւուրն
Ձ
մղոն։
Արդ
գիտեա՛,
եթէ
քանի՞
աւուր
հասանէին
նմա։
Ի
հարցումն
։
Ներսեհի
Կամսարականի
Շիրակայ
եւ
Արշարունեաց
տեառն
բուն
կանգնէր
առ
ստորոտով
լերինն,
որում
Արտին
կոչեն։
Եւ
ի
գիշերի
միոջ
մտին
երամակք
ցռուց
բազումք։
Եւ
ոչ
լեալ
ատակ
որսորդացն՝
ընթացեալ
պատմեցին
նմա
ի
գեաւղն
Թալին։
Եւ
նորա
իւրովի
եկեալ
հանդերձ
եղբայրաւքն
եւ
ազատաւքն
եւ
մտեալ
կոտորէին
զերէսն։
Եւ
եղեն
կալեալք
ի
թակարդի
հասարակ
երէոցն.
եւ
եղեն
սպանեալն
նետիւ
չորս
մասն.
եւ
զմատաղերէն
ողջ
կալան,
որ
եղեւ
ԺԲ
մասն.
եւ
եղեն
մեռեալք
ի
նիզակէ
ՅԿ
երէ։
Արդ
գիտեա՛,
թէ
ընդ
ամենայնն
քանի՞
լեալ
էին։
ԻԱ
հարցումն
։
Ներսեհ
Կամսարական
որդի
Արշաւրի,
անուանակից
եւ
նախնի
այսմ
Ներսեհի,
ի
յաղթել
պատերազմաւ
Բահղլճացն
առնու
գերի
սաստիկ
յոյժ։
Եւ
հասեալ
ի
դուռն
արքունի,
ընծայեցուցանէ
թագաւորին
պարսից
զհասարակ
գերւոյն։
Եւ
թուեալ
զհասարակն՝
եւ
ընծայէ
որդւոյ
արքայի
զԷ
մասն։
Եւ
հրաժարեալ
ի
նոցանէ
դառնայ
յաշխարհն
իւր։
Եւ
եկեալ
ի
տուն
գարիկպետի՝
յոյժ
մեծարի
ի
նմանէ,
ոչ
որպէս
զնախարար,
այլ
որպէս
զմի
ոք
ի
թագաւորաց։
Եւ
սա
տայ
նմա
զԸ
մասն
գերւոյն։
Եւ
եկեալ
առ
սպասայապետն,
զոր
խորաւարանն
կոչեն,
եւ
առաւել
եւս
ի
նմանէ
մեծարեալ՝
տայ
նմա
զԺԴ
մասն
գերւոյն։
Եւ
եւս
յառաջ
եկեալ՝
հասանէ
յաշխարհ
իւր՝
եւ
ընդ
առաջ
լինի
նմա
եղբայր
իւր
կրտսեր
Հրահատ,
եւ
տայ
նմա
զԺԳ
մասն
գերւոյն։
Եւ
եւս
յառաջ
եկեալ՝
ընդ
առաջ
լինին
նմա
ազատքն
հայոց
եւ
տայ
նոցա
զինն
մասն
գերւոյն։
Եւ
եկեալ
ի
Վաղարշապատ,
տայ
ի
սուրբ
եկեղեցիսն
զԺԶ
մասն
գերւոյն։
Եւ
եկեալ
Սահակ
աւագ
եղբայր
իւր՝
տայ
նմա
զԻ
մասն
գերւոյն։
Եւ
իւր
մնաց
ՇՀ
անձն։
Արդ
գիտեա՛,
թէ
ընդ
ամենայնն
քանի՞
է
լեալ։
193.
Նաւամարտ
արաբացւոց
եւ
բիւզանդացւոց
(Սեբիոս)
Եւ
ժողովեցան
ամենայն
զաւրքն,
որ
ի
կողմանս
արեւելից,
ի
Պարսից
եւ
ի
Խուժաստանէ
եւ
ի
կողմանէն
Հնդկաց
եւ
յԱրուաստանէ
եւ
յԵգիպտացւոց
կողմանէ
առ
Մաւիաս
իշխան
զաւրուն,
որ
նստէր
ի
Դամասկոս:
Եւ
կազմեցին
նաւս
պատերազմականս
յԱղեքսանդրիա
եւ
յամենայն
քաղաքս
ծովեզերեայս.
եւ
լցին
զինուք
եւ
մեքենայիւք
զնաւս.
ԳՃ
նաւս
մեծամեծս,
առ
մի
նաւն
հազար
այր
յընտիր
ընտիր
հեծելոց:
Եւ
հրամայեաց
գործել
նաւս
թեթեւս
հինգ
հազարս:
Եւ
գումարեաց
ի
նոսա
արս
սակաւս
վասն
թեթեւութեան,
առ
մի
նաւ
արս
հարիւր,
զի
արագապէս
ճախրեսցեն
սլանալով
առ
մեծամեծ
նաւաւք
շուրջանակի
ի
վերայ
մկանանց
ծովուն.
եւ
արձակեաց
զնոսա
ընդ
ծով:
Եւ
ինքն
առ
զզաւրս
իւր
որ
ընդ
իւր,
եւ
գնաց
ի
Քաղկեդոն:
Իբրեւ
եհաս
ի
վերայ
ամենայն
երկրի՝
հնազանդեցան
ամենայն
բնակիչք
աշխարհին
ի
ծառայութիւն՝
որ
զծովեզերքն
եւ
լեռնականս
եւ
դաշտականս:
Իսկ
բազմութիւն
զաւրաց
Հոռոմին
չոգան
մտին
ի
Կոստանդնուպաւլիս
պահապան
քաղաքին.
եւ
ապականիչն
չոգաւ
եմուտ
ի
Քաղկեդոն,
յամի
երեքտասաներորդի
Կոստանդնու:
Կազմեալ
ունէր
յեզր
ծովուն
նաւս
բազումս
թեթեւս,
զի
յորժամ
ծանրագոյն
նաւքն
հասանիցեն
ի
Քաղկեդոն՝
նա
փութանակի
հասցէ
յաւգնականութիւն
նոցա:
Եւ
զթուղթ
արքային
իւրեանց
ետուն
տանել
ի
քաղաքն
առ
Կոստանդին:
Եւ
առ
արքայ
զթուղթն
եւ
եմուտ
ի
տունն
Աստուծոյ,
եւ
անկաւ
ի
վերայ
երեսաց
իւրոց
եւ
ասէ.
«Տե՛ս,
Տէր,
զնախատինսս,
զոր
նախատեցին
զքեզ
Հագարացիքս
այս.
եղիցի՛
ողորմութիւն
քոյ,
Տէր,
ի
վերայ
մեր,
որպէս
յուսամք
ի
քեզ:
Լի՛ց
զերեսս
նոցա,
անարգանաւք,
եւ
խնդրեսցեն
զանուն
քո,
Տէր
ամաչեցեալ
խռովեսցին
յաւիտեանս
յաւիտենից,
եւ
ամաւթալից
կորիցեն.
ծանիցեն
զի
անուն
քոյ
Տէր
է,
եւ
դու
միայն
բարձրեալ
ես
ի
վերայ
ամենայն
երկրի»:
Եւ
վերացոյց
զպսակն
ի
գլխոյ
իւրմէ,
եւ
մերկացաւ
զծիրանիսն
եւ
զգեցաւ
քուրձ,
եւ
նստաւ
ի
վերայ
մոխրոյ,
եւ
հրամայեաց
պահս
քարոզել
ըստ
աւրինակին
Նինուէի՝
ի
Կոստանդնուպաւլիս:
Եւ
ահա
եկին
հասին
ի
Քաղկեդոն
նաւք
մեծամեծք
յԱղեքսանդրացւոց
կողմանէ
հանդերձ
ամենայն
փոքր
նաւովքն
եւ
ամենայն
կազմուածովքն
իւրեանց,
զի
էր
կազմեալ
ի
վերայ
նաւացն
մանգղիոնս,
եւ
մեքենայս
հրացանս,
եւ
մեքենայս
քարընկէցս,
աղեղնաւորս
եւ
պարսաւորս.
զի
յորժամ
հասանիցեն
ի
պարիսպ
քաղաքին՝
ի
վերուստ
ի
գլխոյ
աշտարակացն
դիւրեաւ
ելեալ
ի
պարիսպն՝
անկցին
ի
քաղաքն:
Եւ
հրամայեաց
զնաւսն
կարգել
ճակատ
առ
ճակատս,
եւ
դիմել
ի
վերայ
քաղաքին:
Եւ
իբրեւ
մեկնեցան
ի
ցամաքէն
իբր
երկու
ասպարիզաւք՝
անդ
էր
տեսանել
զզաւրութիւն
ահին
Տեառն.
զի
ակնարկեաց
Տէր
յերկնից
սաստիկ
հողմոյ
բռնութեամբ,
եւ
յարեաւ
հողմն,
մրրիկ
մեծ,
եւ
դղրդեցաւ
ծովն
ի
ներքուստ
անդնդոց
ի
վեր,
եւ
բարձրացեալ
դիզանային
ալիքն
նորա
իբրեւ
զկատարս
բարձրաբերձ
լերանց,
եւ
հողմն
փոթորկեալ
ի
վերայ
նոցա
ճայթէր
իբրեւ
զամպ
եւ
գոչէր,
եւ
խոխոջիւն
յանդնդոց
լինէին:
Եւ
անկան
աշտարակքն,
կործանեցան
մեքենայքն,
քակտեցան
նաւքն,
եւ
ընկղմեցան
բազմութիւն
զաւրացն
ի
խորս
ծովուն.
եւ
մնացեալքն
ի
վերայ
տախտակացն
ցնդեցան
ի
վերայ
ալեաց
ծովուն,
եւ
տարաբերեալ
այսր
եւ
անդր
յելեւէջս
ալեացն
կործանեցան.
զի
եբաց
ծովն
զբերան
իւր,
եւ
եկուլ
զնոսա.
եւ
ոչ
մնաց
ի
նոցանէ
եւ
ոչ
մի:
Եւ
ապրեցոյց
Աստուած
յաւուր
յայնմիկ
բարձրացեալ
բազկաւ
զքաղաքն
ի
ձեռն
աղաւթից
աստուածասէր
թագաւորին
Կոստանդիանոսի,
եւ
ոչ
դադարեաց
հողմոյն
բռնութիւնն
եւ
ծովուն
խռովութիւնն
մինչեւ
ցվեց
աւուրս:
Եւ
եղեւ
իբրեւ
տեսին
Իսմայելացիքն
զձեռն
ահի
Տեառն՝
բեկաւ
սիրտ
նոցա.
եւ
ելեալ
ի
գիշերի
ի
Քաղկեդոնէ՝
գնացին
ի
տեղի
իւրեանց:
194.
Մահ
Ջուանշիրի
Աղուանից
տեառն.
եւ
ողբք
ն
նոյն
(Մ.
Կաղանկ.
Բ,
լդ,
լե)
Եւ
եղեւ
ի
ժամանակին
յայնմիկ
խաղալ
գնալ
մեծի
իշխանին
Ջուանշիրի
ի
կողմանս
լեռնականացն
ի
զբօսանս
բոլոր
տարեկան
աւուրց
հրճուական
անցուցանելով
երկրաչափութեամբ։
Յոգնայորդոր
գուսանօք
ներբողեալ
տարփողականն
Ջուանշիր՝
զօրապետն
տենչահասակ,
որ
եւ
զանազան
իսկ
խոհականութեամբ
նուաճէր
իսկ
զամենեսեան
ընդ
իւրով
իշխանութեամբ
եւ
բոլորովիմբ
եղեալ
յերկրականիս
բարեբաստիկ
գերաստացութեամբ
խրոխտաբար
յօրանայր
իմաստակիր
քաջութեամբ։
Բայց
ապա
ըղձալի
հռչակաւորն
ի
ձեռն
խարդաւանող
ախտին,
զի
ընդդէմ
Աստուծոյ
երկասիրէր
պատուիրանին,
թափուր
եւ
ունայն
գոլով՝
մերկ
ի
յայնցանէ
երեւէր
փառաց։
Եւ
ահա
ամենայն
սարդի
ոստայն
եղեւ.
վաղվաղակի
չքնաղն
այնքակտէր
վայելչութիւնք,
զի
ի
ժամ
տապակէզ
աւուրցն
առեալ
գերահրաշապետաւորին
զազատասուն
տոհմն
հանդերձ
Նամեսական
գնդիւն
ի
հովիտս
բարձրաբերձ
լերանցն
բերկրէին
ծաղկատեսակ
հանգստեամբ,
ի
գեղեցիկ
մարգս
պերեւետեալ
յոլովէին
յաւուրս
բարեկեցիկ
յղփութեամբ։
Իսկ
իբրեւ
անցանէին
աւուրք
խորշակայեղց
տօթանացն՝
ի
ժամանել
բարձրութեան
տօնին
մեծի
նաւակատեաց
խաչին՝
համբարձեալ
ի
կողմանցն
յայնցանէ՝
գայ
անցանէ
յՈւտի
գաւառ
ի
Պարտաւ
քաղաքյիւրականն
գեղազարդեալ
տաճարս,
զի
անդ
պարգեւաձիր
մեծարանօք
ի
հանդիսաւոր
տօնին
Աստուծոյ
մատուսցէ
երկրպագութիւն։
Եւ
մինչդեռ
հանգուցեալ
էր
մեծաւ
ուրախութեամբ
մեծահռչակն
Ջուանշիր,
այր
ոմն
տարօրէն
եւ
վատանշան
ի
Կայենեան
ընկղմեալ
ախտ,
արկեալ
ի
հրապոյրս
խարդախութեան
ընկերս
իւր
համահաւանս
արարեալ,
որ
ոչ
զսէր
նորա
յիշեալ
եւ
ոչ
զպատիւ
տան
հօր
իւրոյ,
զոր
գտեալ
էր
ի
նմանէ
մեծաւ
բարգաւաճանօք,
այլ
մահ
խորհեալ
ի
վերայ
նորա
խորհուրդ
վատ
ի
միտս
արկանէր
եւ
հրապուրեալ
զնա
ի
պատճառս
բղջախոհութեան,
փաստապատիր
բանիւք
զնա
հաւանեցուցանէր՝
ելանել
ի
զբօսանս
խոհերական։
Եւ
մինչ
դեռ
ի
տաճարէ
անտի
ելանէր
իշխանն
ընդ
ճանապարհ
պարտիզայար
ծաղկոցացն,
յայնժամ
ի
գիշերի
յառաջին
պահուն՝
անվահան,
ունելով
թուր.
որ
եւ
սպառազինեալ
սուրհանդակ
պահպանացն
ջոկք
անհոգ
եւ
անվեհեր
ի
դրունս
արքունի
պաղատանն
կային
անկեալ
ընդ
քնով։
Առեալ
չարաբարոյն
Ենիբայ՝
դաւաճանողին
Վարազոյի,
զվաղրն
արքունական
եւ
սուսեր
պողովատիկ
եւ
զվահանն
ոսկեխնձոր՝
դաւով
առաջապահ
լինէր,
պատճառէր
ըստ
օրինի
զինակրութեան։
Եւ
ինքն
անօրէն
նենգաւորն
վառեալ
ի
ծածուկ՝
արգեալ
էր
զզրահսն
ի
ներքոյ
պատմուճանին։
Ապա
իբրեւ
հասանէին
իմիջնավայր
անդր
բուրաստանին
եւ
մերձ
էին
ի
պարոյկորմոյն,
որ
պարունակեալ
էր
զլայնատարածն
արքունական
բակին,
եւ
որպէս
այլով
ամենայնիւ
էր
իմաստայեղց
անվկանդն
Ջուանշիր՝
յայնմ
եւս
գիտաց
զնենգութիւն
սպանողին
պիտակահոյլ
դաւոյն։
Եւ
իհնչիւն
ձայնից
վառելոյ
զրահին
պակուցեալ
իշխանն
սրտաբեկ
լինէր՝
համարելով,
թէ
աշխարհախումբ
խորհուրդն
է
վասն
իւրոյ
սպանմանն։
Եւ
լռելեայն
ի
տաճարն
կամեցաւ
դառնալ։
Իսկ
անօրէն
սպանողն
զսուսերն
թերաքամեալ
ունելով՝
յանկարծակի
յետուստ
կողմանէ
հարկանէր
զիշխանն
արի՝
սաստիկ
վիրաւորեալ,
զի
մերկ
էր
ի
զրահից։
Այլ
ոչ
կարէր
ստէպ
ստէպ
զնա
յաղթահարել
սրով։
Աճապարէր
եւ
նա
որպէս
առիւծ
մռնչող,
կամեցեալ
զձեռն
ի
գործ
արկանել
սուսերաւն,
բայց
զի
զօրութիւն
բարձրելոյն
հեռացեալ
էր
ի
նմանէ՝
մատնելով
զնա
ի
ձեռս
ձեռնասուն
սիրելւոյն
իւրոյ։
Յառաջնում
նուագին
իբրեւ
յարձակէր
սուսերաւն
ի
վերայ
անօրինին,
նորա
յասպարն
առեալ
ընդդիմամարտեալ
արձանանայր.
եւ
խրեալ
զզէնն
ի
սեռ
վահանին՝
ոչ
կարէր
հանել
զսուրն
եւ
անդէն
ամփոփի
ամենեւին։
Եւ
նա
լցեալ
վիրագային
գազանութեամբ՝
զայրագնեալ
վիրաւորէր
զամենայն
մարմինս
նորա
իբրեւ
զթունաւոր
օձ
եւ
խածանող
սրտմտութեամբ
նրանակոտոր
եւ
վաղակաւոր
խոցոտմամբ
անխայաբար
յերկիր
ընկենոյր
զիւր
տէրն՝
ոգւոյն
ի
ծոցոյն
թափիլ
գոլ
վարկանելով
տիրասպանին.
եւ
կարծեցեալ
կիսամահ
զնա
արարեալ՝
զանխլաբար
արտաքս
ելանէր
յիւր
երթալով
տուն՝
կեղծաւորեալ
ոչ
ունել
կարծիս,
թէ
յանգէտս
ի
տան
ննջիցէ։
Եւ
ահա
անգուստ
ուրեմն
իրազգաց
լեալ
իրացն
եղելոց՝
գոյժ
աղմկի
խռովութեան
հնչէր.
կաճառ
ամբոխ
մարդկան
բազմանայր։
Որոյ
ուրումն
մի
յեղբայրական
հարազատաց
վրիժապարտին
զեկուցեալ
նմա
զոճիրս
իրացն,
զոր
գործեացն,
անդէն
փութապէս
հեծեալ
յերիվար
իւր,
փախստական
լինէր։
Յայնժամ
պատրիկ
ոմն՝
քեռորդի
իշխանին,
զիւր
Նամեսականն
առեալ
յեգէոն
գնդի
յիսնեակսն
զկնիելանէր
մահապարտին.
բայց
ոչ
զգացին
վասն
նախափախուստ
լինելոյն
հասանել,
այլ
ի
վերնակողմն
երթային
յԱրցախունեաց
գաւառն՝
նմին
իրացքինախնդիր։
Եւ
զտուն
հօր
նորա
աւերեալ
քանդէին
հրդեհաբոց
կիզմամբ։
Եւ
զմետաքսառէչ
եւ
զկերպասանիւթ
դիպակս
եւ
զգոյնագոյն
կապերտս
զոսկիեւ
զարծաթ
եւ
զընտիր
ընտիր
կահուց
եւ
սպասուց
աւարառեալ.
եւ
ինքեանք
ողորմագոչ
արտասուօք
անդրէն
դառնային,
լային
եւ
աշխարէին
զիշխանն։
Այլ
դեռ
շունչն
ի
նմա
կայր.
զի
սուղ
ինչ
աւուրս
տեւեաց
կենդանի,
որդւոց
իւրոց
իւրաքանչիւրումն
զգանձս
եւ
զպատիւ
յայտ
առնելով՝
կարգէր
զնոսա
ի
բաժինս
իւրեանց
եւ
ի
դժնդակ
վիրացն
պակասեալ
վախճանէր։
Յայնմ
ժամանակի
ոչ
սակաւ
խռովութիւն
լինէր
աշխարհիս
Աղուանից,
զի
կուտեալ
զինեալ
խուռն
կաճառացն,
եւ
մեծամեծ
նախարարացն
ժողովեալ
եւ
ամենայն
երկիրն
առհասարակ
վայիւք
լի
եղեալ՝ողբային
զիշխանն
կականաւոր
եւ
դժնդակ
գոչմամբ։
Եւ
այսպէս
անտանելի
սուգ
եւ
անհնարին
բեկումն
աշխարհիս
հասոյց։
Յայնժամ
ճարտասան
ոմն
ի
մէջ
անցեալ,
որ
տեղեակ
էր
արհեստական
իմաստից,
Դաւթակ
անուն
կոչեցեալ,
հնարագիւտական
վարժիւք
յաջողակ
եւ
վերծանական
քերթութեամբ
յառաջադէմ։
Որ
եւ
յառատաբար
ի
բանիցն
պաճուճանս
ճարտարութեամբ
նուագէր,
քաջապէս
հրատարակող
լեզու
ունելով
նման
երագագիր
գրչի։
Սա
յոլովիւք
աւուրբք
ժամանեալ՝
յամէր
ի
դրան
արքունի։
Իսկ
իբրեւ
հասանէր
օրհասական
շշուկն
ի
վերայ
արեւելից
աշխարհիս
սակս
յանկարծահաս
սպանման
մեծի
զօրավարին,
յայնժամ
սկսաւ
նա
երգել
ըստ
ալփափետաց
գլխակարգութեանց
զողբս
զայս
ի
վերայ
բարեացապարտն
Ջուանշիրի
եւ
ասէ
այսպէս.
Աստուածային
բանին
արուեստաւոր
հոգի,
Յօրինեա՛
իմաստիւ
զտխրական
երգմունս,
Զի
սգալի
ձայնիւ
անդադար
ողբասցուք
Ի
վերայ
դժնդակ
կորստեանս
մերոյ։
Բեկումն
մեծ,
որ
եղեւ
երեւելից
աշխարհիս,
Եւ
աղաղակ
կործանման
հնչեաց
ընդ
երկիր.
Ազգք
եւ
ազինք
լուիցեն
զբարբառս
իմ
Եւ
երկրածինքս
ամենայն
ողբասցեն
ընդ
իս։
Գլորեցաւ
վէմն
կենդանի
եւ
հզօր,
Եւ
պարիսպն
ամրութեան
խորտակեցաւ.
Աշտարակն
բանաւոր
տապալեցաւ.
Եւ
ցանկն
շինութեան
խրամատեալ
քակտեցաւ։
Դարձաւ
ի
դառնութիւն
խաղաղութիւն
մեր,
Եւ
դրունք
հինից
տեղասցին
ի
մեզ.
Զի
մեծասքանչ
տէրութիւնն
կործանեցաւ,
Եւ
հրաշալի
պետութեանն
շիջաւ
ճառագայթ։
Եկին
հասին
ի
վերայ
մեր
անէծք,
Զորս
կանխագոյն
սպառնայր
Եսայն
արգարէն,
Զի
զաւուրս
տօնի
տէրունեան
նշանին
Դարձուցին
մեզ
ի
սուգ
եւ
ի
լալիւն
դառնութեան։
Զանգիւտ
կորստեան
փորեցին
խորխորատ,
Զի
հհովիւն
բարի
ընկլուզեսցին
ի
նա.
Հոգի
մոլորութեան
շնչեաց
ի
նոսա,
Եւ
ի
նանիր
թաքուցին
զորոգայթն
մահու։
Էր
նստեալ
որպէս
զառիւծ
ի
մորւոջ,
Եւ
լռեալ՝
ի
նմանէն
սարսէին
թշնամիք.
Տեարք
տոհմից
եւ
իշխանք
ամենայն
Երկիւղիւ
եւ
սիրով
հնազանդէին
նմա։
Ընդ
ամենայն
երկիր
ել
համբաւ
նորա,
Եւ
ի
ծագս
աշխարհի
ծաւալեցաւ
անուն
նորա.
Զի
զհնարիմաց
զօրութիւն
նորա
եւ
զհանճարեղ
իմաստն
Հանդիսաւոր
հնչմամբ
գովեցին
տիեզերք։
Թագաւորն
Յունաց
եւ
իշխանն
հարաւոյ
Տենչանօք
խնդրէին
տեսանել
զտէրն.
Եւ
յոգնամեծար
ողջունիւ
ընդունէին.
Եւ
փառօք
պսակեալ
պատուէին
մեծապէս։
Ժամանեցին
առժամայն
չարիքն
մեր,
Եւ
զաւզեղջ
մոլորութիւնն
յանդիմանեաց.
Բարկացուցաք
զարարիչն
գործովք
մերովք,
Եւ
մատնեաց
ի
կորուստ
զնախագահ
տէրութիւնն։
Ի
բաց
մեկնեցան
ի
նմանէ
պահապանքն,
Եւ
օգնութիւնք
վերնայինք
հրաժարեցան
ի
նմանէ.
Զի
տէր
հեռացաւ
յաւուրն
չարի
Եւ
եթող
զնա
ի
կոխան
ժանտից։
Լարեաց
զաղեղն
իւր
բանսարկու
թշնամին,
Եւ
սրեաց
որպէս
զսուր
զնենգիչ
սիրոյն.
Չարաչար
խոցոտմամբ
հասոյց
ի
վերայ,
Որպէս
յազգին
Մովաբու
ի
գիշերի
սատակումն։
Խարդաւանող
խորհրդովք
տարեալ
մեկուսի,
Եւ
անողորմ
խոցոտմամբ
վիրաւորեաց
զվեհազնն։
Խրոխտ
էիր
դու
ի
վերայ
ազգաց
տիեզերաց,
Եւ
խորագոյն
խոցէիր,
որք
զքեզ
արթնացուցանէին.
Իսկ
արդ
դարձաւ
արփին
յայլ
ճանապարհ,
Եւ
խիզախեցին
ի
վերայ
քո
որդիք
ծառայիցդ։
Ծնունդ
չար,
որ
մեղաւ
նմա
Եւ
որդի
անօրէնութեան,
որ
չարչարեաց
զնա.
Անիծիւք
պարուրեալ
գնասցէ
ընդ
երկիր,
Եւ
Կայենի
երերմամբն
վարանեալ
շրջեսցի։
Կապեսցին
շաւիղք
փախստեան
նորա,
Եւ
թռչունք
երկնից
ճախրեսցին
ի
վերայ
նորա.
Ագռաւք
ձորոց
սլասցին
ի
նա,
Եւ
գազանք
վայրի
սպասեսցեն
նմա։
Հուրն
Հերովդի
առաքեսցի
նմա,
Եւ
ծնցին
ի
նմա
որդունք
եւ
մունք.
Աղեկէզ
տոչորմունք
բորբոքեալ
ի
նմա՝
Կերիցեն
առժամայն
զտիրասպան
մարմին
նորա։
Ձեռն
որ
ձգեցաւ
ի
սպանանել
զտէրն,
Եւ
ոտք,
որ
կոխեցին
զհրաշագեղ
պատկերն,
Ուրկածին
ախտիւն
եռացմամբ
զօսացեալ՝
Յարեսցին
ի
նա
ցեցք
չարակեղ
խոցոտմամբ։
Ղօղեալ
հանգիցէ
ընդ
հովանեաւ
դժնկի
Եւ
կորիւնք
իժից
մեղիցեն
նմա.
Թոյնք
քարբից
հեղցին
զնովաւ,
Եւ
սաստկագոյն
ուռուցմամբ
հերձցեն
զնա։
Ճրագ
ճշմարիտ
խաղաղութեան
էր
նա
մեր
Եւ
նաւապետ
ցածուցիչ
խռովութեան
ալեաց,
Անձն
քաջին
Ջուանշիրի,
Որ
զամենայն
գերչաց
փարատէր
զյուզմունս։
195.
Վազք
Շահանդըխտոյ
երիւարաւն
ի
խորաձորս
Բաղաց
(Ստ.
Օրպել,
ԼԶ)
էր
դուստր
մի
Վարազ֊Տրդատայ՝
Աղվանից
գահերէց
իշխանի,
որոյ
անուն
Շահանդուխտ.
եւ
ունէր
պատկեր
նոր
եւ
օտար.
եւ
գեղ
նորա
յոյժ
չքնաղ
եւ
զարմացուցիչ
տեսողաց.
եւր
եւ
ոչ
ումեք
նիւթեղէն
կարծիւր.
այլ
իբր
ի
լուսատարր
օդոյ
եւ
յանօսր
շողիր
կերպացեալ։
Եւ
ել
նա
յաշխարհէն
իւրմէ
ի
հայրենի
տանէ.
եւ
գնայր
ի
կնութիւն
հայկազուն
իշխանացն.
եւ
մտեալ
ի
Բաղաց
սահմանն՝
երթայր
ի
ճանապարհն
յանքոյթ
տեղիս
յառապարի
մի
յորում
էր
փրթուած
քարի
մի
ահագին
խորութեամբ,
որ
իբր
յանդունդս
հայէր
հանդէպ
մեծի
հայրապետանոցի
Տաթեւոյ։
ԵՒ
ահա
անդ
ղօղեալ,
ծուարեալ
կային
բազմութիւնք
լէգէոնախումբ
զօրաց
սուսերամերկաց,
որք
վասն
սխրալի
գեղոյ
նորա
եկեալ
էին
ի
Պարսից,
եւ
պահէին
զանցս
եւ
զկիրճս
ճանապարհացն
զի
յափշտակեսցեն
զաղջիկն։
Եւ
նոքա
անիրազեի
էին
բանին.
յանկարծակի
յարեան
ի
վերայ
նոցա.
եւ
սուր
ի
վեր
կալեալ
սկսան
անխնայ
կոտորել
զքրիստոնեայսն։
Ապա
տեսեալ
զայն
մեծահաւատ
օրիորվին՝
գիտաց
զպատճառն,
եւ
կնքեալ
զինքն
տէրունեան
նշանաւն,
մտրակեաց
զերիվարն
եւ
թռեալ
ընդ
փրթուածս
քարին։
Եւ
զի
զայս
գտաք
ի
հնացեալ
նամակի
գրեալ
իւրով
իսկ
ձեռամբն,
որ
էր
այսպէս.
«ես
մեղուցեալ
աղախինս
Քրիստոսի
Շահանդուխտ՝
դուստր
Վարազ֊Տրդատայ,
երթայի
հարսն
ի
տունն
Թորգոմեան.
եւ
եկեալ
ի
սահմանս
բաղաց,
ի
գլուխ
քարիս
ընդ
որ
անցանէ
ճանապարհն։
Եւ
ահա
յանկարծակի
պահեցան
ինձ
Իսմայելացիք
որք
վասն
ճամբաւոյ
գեղոյ
իմոյ
կամէին
յափշտակել
զիս.
եւ
սուր
ի
վերայ
եդեալ
կոտորէին
զհեծելագունդն
որ
ընդ
իս.
ապա
լա՛ւ
համարեցայ
քան
ի
ձեռն
այլազգեացն
գայլապատառ
կորնչիլ,
վասն
Քրիստոսին
իմոյ
գահավէժ
մեռանել.
եւ
յիշելով
զսուրբ
Աստուածածինն
եւ
զսուրբն
Հռիփսիմէ՝
յանձնեցի
զիս
սուրբ
Երրորդութեանն.
եւ
կնքեցի
զողորմելի
անձն
իմ
սուրբ
խաչիւն.
եւ
դարձուցեալ
զերասանակ
երիվարին՝
թռեայ
ընդ
քարս.
եւ
ապա
յահագին
շնչմանէ
հողմոյ
եւ
աներեւոյթ
զօրութեամբ
իջայ
իբր
կառօք
ի
խորութիւն
ձորոյս
ես
եւ
երիվարն
իմ
անվնաս։
Եւ
դադարեալ
անդէն՝
մեծաւ
հիացմամբ
գոհութիւն
մեծ
վերառաքեցի
այնպիսի
փրկողին
զիս.
եւ
իջեալ
ի
հեշտավայրն՝
նուիրեցի
զանձն
իմ
Քրիստոսի.
եւ
ուխտեցի
այլ
ոչ
ելանել
աստի
մինչ
ցվախճանն
իմ։Իսկ
Իսմայելացւոցն
տեսեալ
զայն՝
մեծաւ
զարմացմամբ
թողին
անվնաս
զզօրն
իմ
եւ
գնացին.
եւ
ես
աստէն
ի
տեղւոջս
շինեցի
մատուռն
մի
եւ
խցիկ
մի.
եւ
կրօնաւորեցայ
ի
տեղւոջս
զամենայն
ժամանակս
իմ.
թէպէտ
բազումս
թախանձեցայ
ի
ծնողացն
իմ
եւ
ի
հարսնածու
իշխանացն,
ոչ
շարժեցայ
ի
տեղւոյս։
Եւ
կոչեալ
զերանելի
եպիսկոպոսն
Սիւնեաց՝
յանձնեցի
նմա
զիս,
եւ
զամենայն
ինչս
իմ
ետու
ի
ձեռս
նորա՝
զկէս
մասն
բաշխել
ի
կարօտեալս
եւ
զկեսն
տալ
ի
սուրբ
եկեղեցին
Տաթեւոյ։
Նա
եւ
զտեղիքս
զայն
աւանդեցի
սուրբ
եկեղեցւոյն
ամենայն
ձորովս,
որ
ի
Շնհէրոյ
սահմանէն
ի
վեր
մինչ
Գինական
գետն»։
Ահա
այս
իսկ
իւրով
ձեռամբն
էր
գրեալ
Շահանդխտոյ։
Եւ
կացեալ
ինքն
անդէն՝
այլ
եւս
կուսանս
ժողովեաց
առ
ինքն.
եւ
մեծեմեծ
ճգնութեամբ
կեցեալ
ամս
30՝
վախճանի։
Եւ
երեթալ
եպիսկոպոսին՝
դնէ
ի
հանգստի
ի
նմին
տեղւոջ
զերանելի
նշխարս
սրբոյն.
որոյ
բարեխօսութեամբ
խնայեսցէ՛
քրիստոս
ի
տունս
յայս
եւ
ի
վիճակեալ
սեպհական
հաւտ
սորա։
196.
Ս.
Դաւիթ
Դունեցի
Էր
այրս
այս
ազգաւ
ի
տաճիկ
տոհմէ
Սուրհան
անուն
կոչեցեալ«
հռչակաւոր
ի
մեծաց
նախնեաց
հայրենեաց։
Իսկ
ապա
ի
ժամանակս
իշխանութեանն
մեծին
Համազասպայ
որդւոյ
Դաւթի
կուրապաղատի«
երանելի
նահատակն
Քրիստոսի
ընդ
զօրս
Տաճկաց
յերկիրս
Հայոց
հասեալ
լինէր
յԱյրարատ
գաւառ
ի
կողմ
Կոտէից
նահանգին.
եւ
շրջէր
ընդ
գեւղս
եւ
ընդ
աւանս
եւ
տեսանէր
զկարգս
քրիստոնէից
եւ
զպարկեշտ
վարս
աստուածպաշտութեան։
Խորհուրդ
գեղեցիկ
զմտաւ
ածէր
վերնական
ձրիւքն
Հոգւոյն
Սրբոյ
ազդմամբ՝
միշտ
ի
սրտի
իւրում
կայր
ի
տուէ
եւ
ի
գիշերի
ի
ճշմարիտ
հաւատս,
որ
ի
Քրիստոս։
Հրաժարէր
այնուհետեւ
յիւրայոցն
ամենայնէ,
զի
զՔրիստոս
շահեսցի,
զի
փրկեսցի
նովաւ,
զի
ազատեսցի
ի
ծառայութենէ
ապականութեան
նորոգմամբ
վերստին
ծննդեամբն,
որ
ի
Հայր
եւ
յՈրդի
եւ
ի
Հոգին
Սուրբ.
եւ
ցանկայր
լուսաւորութեան
աւազանին,
հեղձուցանել
զաներեւոյթ
Փարաւոն
ի
ջուրն
մկրտութեան
աւազանին,
եւ
հայցէր
մաղթանօք
ի
կոչումն
ընծայութեանն
եւ
ոչ
եւս
յամենալ
ի
ծառայութեանն։
Եւ
եղեւ
այս
ի
ժամանակս
Անաստասայ
Հայոց
կաթողիկոսի
եւ
յիշխանութեան
մեծանուն
Գրիգորի
Մամիկոնենի
Հայոց
պատրկի։
Եւ
քանզի
յոյժ
ցանկալի
էր
Սուրհան
եւ
բազմաց
մեծարոյ,
առեալ
Գրիգորի
իշխանին
Հայոց
մատուցանէր
առ
կաթողիկոսն
Անաստաս
զՍուրհան,
զի
մկրտեսցէ։
Իսկ
նա
մեծաւ
ցանկութեամբ
եւ
բերկրալից
ուրախութեամբ
մկրտեաց
զնա
սրբութեամբ
աւազանին
յանուն
Հօր
եւ
Որդւոյ
եւ
Հոգւոյն
Սրբոյ,
որում
յեղանակէր
Գրիգոր
պատրիկ
զիւր
հայրենի
անուն
Դաւիթ
կոչելով
ի
ձեռն
հայրապետին
եւ
մաքրութեան
աւազանին.
եւ
վաղվաղակի
օթեվան
լինէր
Ամենասուրբ
Երրորդութեանն,
որպէս
խոստացաւ
Քրիստոս
եթէ՝
Ես
եւ
Հայր
իմ
եկեսցուք
եւ
օթեվանս
առ
նմա
արասցուք.
եւ
առաքեալ
ասէ.
Չիք
խտիր
ոչ
Հրէի,
ոչ
հեթանոսի,
ոչ
ծառայի
եւ
ոչ
ազատի.
եւ
թէ՝
Որք
ի
Քրիստոս
մկրտեցարուք,
զՔրիստոս
զգեցեալ
էք.
եւ
Եսայի
ասէ.
Կոչեսցի
անուն
նոր,
զոր
տէր
անուանեսցէ։
Եւ
լնու
եւթնաբուղխ
շնորհօք
Հոգւոյն
Սրբոյ,
եւ
բառնայ
անուն
ծառայութեան,
եւ
համբարձեալ
հրաժարէ
ի
լեռնէն
Սինայէ,
որ
է
Հագար,
որ
ծառայէ
որդւովք
իւրովք
հանդերձ,
եւ
վերադասէ
զինքն
յորդիս
ազատին
ի
վերինն
Երուսաղէմ,
որ
է
մայր
մեր
ամենեցուն,
եւ
ոչ
իսմայէլեան,
այլ
իսահակեան
որդւոյն
ազատի.
եւ
վերագոչէ
ըստ
Պաւղոսի.
Չեմ
որդի
աղախնոյն,
այլ
ազատին,
որով
Քրիստոս
ազատեաց
զիս
ի
ծառայութենէ
ապականութեան
ազատութիւն
փառաց
Որդւոյն
Աստուծոյ։
Եւ
ի
սոյն
հաստատեալ
բնակէ
յաշխարհիս
Հայոց
ի
դաշտակողման
ի
գեւղ
մի,
որում
Ձագ
անուն
կոչէր։
Եւ
յետ
սակաւ
ժամանակի
ստացաւ
իւր
կին
եւ
որդիս
մաքրապէս
վարուք,
պարկեշտ
եւ
պատուական
ամուսնութեամբ
ըստ
առաքելոյ
խրատու.
եւ
կացեալ
զամենայն
ժամանակս
իւր
ի
բարութեան,
եւ
հասեալ
ի
ծերութիւն,
եւ
յապահովացեալ
ընդ
ամրածածուկ
աջովն
Քրիստոսի,
յօրէնս
Տեառն
խորհէր
ի
տուէ
եւ
ի
գիշերի։
Եւ
հասեալ
ի
ժամանակս
Սահակայ
Հայոց
կաթողիկոսի
եւ
Սմբատայ
Բագրատունւոյ
Հայոց
իշխանի,
յորում
Տաճիկք
տիրեալ
ունէին
զաշխարհս
Հայոց,
եւ
առաջնորդ
զօրուն,
որ
ի
Հայս
Աբդլայ
անուն
դառն
եւ
չարաբարոյ,
որ
միշտ
հեղմամբ
արեամբ
անմեղաց
զուարճանայր
յազդմանէ
չարին։
Յայնմ
ժամանակի
ըմբռնեալ
լինէր
երանելին
Դաւիթ
ի
ձեռն
անօրինին
Աբդլի,
զի
չէր
իսկ
պարտ
թաքչել
ճշմարտութեանն։
Խանդացեալ
ընդ
հաւատսն,
որ
ի
Քրիստոս
խորհրդակցութեամբ
բանսարկուին
վարանէր
առատանայր
եւ
զայրանայր՝
կրճտելով
զատամունսն.
խնդրէր
պատճառ
խոնարհեցուցանել
զարդարն
յորոգայթ
իւր.
եւ
բազում
եւ
պէսպէս
հնարս
հնարէր
ողոքանօք
եւ
խոստմամբք
պարգեւաց.
եւ
դարձեալ
սպառնալեօք
վասն
տանջանաց
եւ
մահու
մարտ
եդեալ
կռուէր
ի
բաց
կալ
ի
Քրիստոսէ
եւ
դառնալ
յառաջինսն,
որ
խոստանան
գիտել
զԱստուած,
բայց
ոչ
ծանուցեալք
զճշմարիտն
Աստուած։
Իսկ
երանելին
հաստատեալ
կայր
ի
հաւատս
Սուրբ
Երրորդութեանն
անշարժ
խորհրդով
եւ
աներկիւղ
պատասխանատուութեամբք.
եւ
ոչ
հաւանէր
կիսակրօն
կարգացն,
զոր
ի
նախնոյն.
ընկալեալ
զոր
մեծ
կոչեն,
որ
իբրեւ
զմի
ոք
յայնցանէ
համարեալ
է,
որ
յառաջն
մոլարքն
էին՝
որպէս
Թեւդասն
եւ
Յուդաս
Գալիլեացի։
Իսկ
բռնաւորն
զարմանայր
ընդ
համարձակութիւն
ծառային
Քրիստոսի.
եւ
հրամայէր
կապել
եւ
դնել
ի
բանդ
զերիս
աւուրս,
խոշտանգեալ
պէսպէս
կտտանօք
եւ
հարուածովք,
եւ
քարշելով
փետտել
զհերսն
եւ
զմօրուսն
առ
ի
հրապուրել
զնա
ի
դեն
մոլորութեան
իւրեանց։
Իսկ
նա
ոչ
առնոյր
յանձն,
այլ
համբերէր
քաջութեամբ
յուսով
անապական
կենացն
եւ
անզրաւ
ուրախութեանցն
եւ
անթառամ
պսակացն,
որ
ի
Քրիստոս
Յիսուս։
Ապա
յերրորդ
աւուրն
ընդ
այգն
ընդ
առաւօտն
հրամայէր
ածել
զերանելին
առաջի
իւր,
եւ
բացեալ
զբերանն
մահաշունչ
ասէր.
Յանձն
առ
զհրամանս
մեր
եւ
ուրացիր
զՔրիստոս։
Իսկ
նա
գեղեցիկ
խորհուրդս
հաստատուն
յանձին
եդեալ
ըստ
արժանի
հասակին,
ըստ
ծերութեան
մեծութեանն,
ըստ
երեւելի
վայելչութեանն,
ըստ
զուարթածաղիկ
ալեացն
զուարճացելոց,
ըստ
գեղեցիկ
ի
մանկութենէ
մինչեւ
յաւագութիւն
սննդեանն,
ամենայն
կարգօք
լի
ըստ
երջանկին
Եղիազարու,
այպն
արարեալ
արհամարհէր
զսպառնալիսն
եւ
կշտամբեալ
յանդիմանէր
զամբարիշտն
իւրեանց
բարբառովն։
Իսկ
չարին
խորհրդականն
հրամայէր
զսուրբ
նշանն
ընկենուլ
յերկիր,
եւ
ստիպէր
կռփանօք,
զի
կոխեսցէ
զյաղթութիւն
պարծանացն
եւ
զառհաւատչեայ
կենացն
զսուրբ
խաչն.
իսկ
նա
ոչ
առնոյր
յանձն։
Եւ
ասէ
նա
ցբռնաւորն.
Չեմ
ինչ
լսելոց
կորստական
քում
հրամանացդ.
զոր
ինչ
կամիս՝
արա
վաղվաղակի։
Եւ
սա
բարկացեալ
առ
զսուրն,
զի
անդէն
ի
ներքս
ի
սենեկին
սպանցէ
զերանելին.
իսկ
հարճն
ճիչ
բարձեալ
յափշտակեաց
զսուրն
ի
ձեռանէ
նորա
եւ
ասէ.
Ընդէ՞ր
ի
ներքս
ի
սենեկիս
սպանանես.
եթէ
պարտապան
ինչ
մահու
իցէ,
արտաքս
ելեալ
մեռցի։
Եւ
ոչ
ըստ
կամաց
չարին
լինէր,
այլ
ըստ
Աստուծոյ.
զի
ամենեցուն
յայտնի
լիցի
վկայութիւն
երանելւոյն
վասն
Քրիստոսի։
Ապա
յետ
այնորիկ
առաջի
եդեալ
զկեանս
բռնաւորն
եթէ
հաւանեսցի,
ապա
թէ
ոչ՝
զմահ
փայտի։
Իսկ
նա
յանձն
առ
մեռանել
վասն
Քրիստոսի,
քան
զկեանս
խղճիւ.
աներկեւղ
համարձակութեամբ
կայր
ըստ
գրեցելումն,
թէ՝
Ի
բաց
կաց
յանիրաւէ
անտի,
եւ
դողումն
ի
քեզ
ոչ
մերձեսցի.
եւ
թէ՝
Արդարն
ի
մահուանէ
ոչ
երկիցէ,
մանաւանդ
ըստ
Աւետարանին
Քրիստոսի
թէ՝
Մի՛
երկնչիք
յայնցանէ,
որ
սպանեն
զմարմին
եւ
զոգին
ոչ
կարեն
սպանանել.
վասն
այնորիկ
ընտրեաց
մեռանել
վասն
Քրիստոսի։
Եւ
ապա
ածեալ
լինէր
երանելին
ի
տեղի
քաջութեան
յասպարէզ
կատարմանն։
Եւ
կացեալ
յաղօթս
գոհանայր
ի
վերայ
անպատում
շնորհացն,
որ
տուան
նմա
ի
Քրիստոսէ
արժանի
լինել
մեռանել
վասն
անուան
նորա.
եւ
դիմեալ
կամաւ
ի
փայտն՝
տարածեաց
զինքն
ի
վերայ,
եւ
փայտն
կանգնեցաւ
ընդ
հարաւ։
Եւ
առեալ
սպանողին
զգեղարդն
բերէր
ի
կողսն
ահ
արկանելով,
թերեւս
հաւանեսցի.
իսկ
սուրբն
Դաւիթ,
ըստ
աւազակին
նմանեալ,
գոչէր
առ
Քրիստոս
հառաչմամբ
սրտիւ
ասելով.
Յիշեա
զիս,
Տէ՛ր,
յորժամ
գաս
արքայութեամբ
քով։
Իսկ
ժողովք
բազմութեանն,
որ
շուրջ
կային,
ոմանք
քաջութեան
բարբառս
աւետարանէին
նմա,
եւ
ոմանք
պարտութեան։
Կայր
մօտ
առ
փայտին
կին
նորա,
քաջալերէր
զնա
եւ
յորդորէր
բանիւք
բազմօք
անշարժ
կալ
ի
հաւատս,
որ
ի
Քրիստոս։
Իսկ
երանելին
Դաւիթ
հաստատուն
հաւատով
ցանկայր
ելանել
ի
մարմնոյն
եւ
մտանել
առ
Աստուած։
Եւ
անդէն
եհար
զգեղարդն
ի
սիրտն,
եւ
ընդ
բղխեալ
արեանն
աւանդեաց
զհոգին
ի
փառս
Աստուծոյ,
ըստ
գրեցելումն
եթէ՝
Հոգիք
արդարոց
ի
ձեռին
Աստուծոյ։
Եւ
փայտն,
զի
էր
ընդ
հարաւ,
յարեւելս
դառնայր.
այս
հրաշալի
նշան
ցուցաւ
հաւատացելոց
եւ
անհաւատից,
զի
յայտնի
լիցի
զօրութիւնն
Քրիստոսի
եւ
պարտութիւն
թշնամւոյն.
աստանօր
ուրախութիւն
հրեշտակաց,
զի
զօրացան
աջակողմանքն
եւ
յամօթ
եղեն
ձախակողմանքն։
Այսպէս
սուրբն
Դաւիթ
վկայեաց
վասն
Քրիստոսի,
արհամարհելով
զմահ.
կանգնեալ
յերկրի
զնշան
անուան
իւրոյ,
եւ
յերկինս
զանապական
զփառս
եւ
զթագ
արքայութեանն
ընդ
ամենայն
սուրբս
ի
Քրիստոսէ
ընկալաւ։
Եւ
յետ
այնորիկ
փութով
ի
տեղին
հասանէին
Սարգսակ
Ամատունեաց
եպիսկոպոսն
քահանայիւք
եւ
ուխտիւ
եկեղեցւոյ,
եւ
Մուշեղ
Մամիկոնեան
սպարապետն
Հայոց
եւ
Արտաւազդ
նորին
եղբայր
բազում
ազատօք.
եւ
իջուցեալ
ի
փայտէն
տարան
ի
սուրբն
Գրիգոր
զնշխարս
երանելւոյն
Դաւթի
վկային
Քրիստոսի։
Եւ
բերեալ
պատուական
հանդերձս
պատեցին
զսուրբն
հանդերձիւ
իւրով
զգեստուն,
եւ
կազմեցին
խնկօք
եւ
իւղովք
եւ
տարան
ի
գերեզման
հանդերձ
սաղմոսիւք
եւ
օրհնութեամբք
եւ
երգօք
հոգեւորօք
եւ
պայծառ
լուցմամբք
եւ
եդին
ի
յարկս
սրբոյն
Յիզտբուզտի.
եւ
զփայտ
սրբոյ
վկային
յօրինեալ
խաչ՝
կանգնեցին
ի
վերայ
գերեզմանին։
Իսկ
զգեղարդնն,
որով
խոցեցաւ,
ընդ
քսան
դահեկանի
յինքն
հայցեաց
Մուշեղ
սպարապետն՝
որդի
Մամիկոնենի
եւ
մարզպետի,
զի
խաչ
ձեւացուցեալ
պատուեսցի
յիշատակ
ազգաց
յազգս
տոհմի
իւրոյ
ի
փառս
Աստուծոյ։
ԵւկատարեցաւսուրբվկայնՔրիստոսիԴաւիթ,
որօրքսանեւերեքէրարեգամսոյյաւուրերկշաբաթուիվեցերորդժամու,
ճշմարիտխոստովանութեամբիՔրիստոսՅիսուստէրմեր.
յորոյձեռնբարեխօսութեանոչսակաւլինինբժշկութիւնքհաւատացելոցիփառսեւիգովութիւնՀօրեւՈրդւոյեւՀոգւոյնՍրբոյ։
197.
Սահակ
կաթողիկոս
եւ
Ոգբա
ոստիկան
(Յովհան
կաթ.
)
Ոգբայ
ոմն
զօրապետ
մեծ
հանդերձ
զօրօք
բազմօք
շրջէր
ընդ
կողմամբք
Վանանդայ՝
անդ
ապա
հասեալ
ի
վերայ
Կամսարականն
հանդերձ
ազատօքն
Վանանդայ,
կոտորեցին
սպառսպուռ
զզօրս
նորա
եւ
ինքն
փախստեայ
անցեալ
գնայր
առ
ամիրապետն
իւր։
Եւ
անդ
ապա
բազում
զօրս
ընդ
իւր
գումարեալ
ի
զէնս
ի
զարդս
եւ
ի
տէգ
նիզակի՝
եւ
անհնարին
դառնութեամբ
խրոխտայր
գալ
առնուլ
զվրէժս
ի
Հայոց
զիւրոյ
զօրուն
հարելոյ՝
հրդեհել,
քանդել
կործանել
զեկեղեցիս
Հայոց,
եւ
առհասարակ
գերել
եւ
կերակուր
տալ
անիրաւ
սրոյ։
Իսկ
սուրբ
կաթողիկոսն
Հայոց
Սահակ
դեռ
եւս
կայր
կենդանի
ի
Դամասկոս.
իբրեւ
լուաւ
զանհնարին
սպառնալիսն
Ոգբայի՝
խնդրէր
հրաժեշտ
ի
նմանէ
երթալ
առ
նա,
թերեւս
հնար
լիցի
դարձուցանել
զնա
յանհնարին
դառնութենէ
մտացն։
Իսկ
ի
հրամայելն
նորա
երթալ
առ
ինքն՝
իբրեւ
չոգաւ
ի
Խառան,
իսկ
եւ
իսկ
հիւանդացաւ
սուրբ
կաթողիկոսն
հիւանդութիւն
մեծ։
Եւ
ապա
գրէ
նամակ
աղաչանաց
առ
Ոգբայ
իւրով
իսկ
ձեռամբ
բազում
թախանձանօք
եւ
աղերսալի
պաղատանօք,
յուշ
եւս
առնելով
Ոգբայի
զհասարակաց
մահ
մարմնոյ,
եւ
թէ
զկնի
գալոց
է
եւ
նա
ամենայն
մահկանացուաց
եւ
ի
տապանի
վաղվաղակի
դնելոց.
այլ
եւ
զանհնարին
դառնութիւնն
դժոխոց
տարտարոսի
նմա
ընդ
ուշի
կապեալ՝
դարձեալ
եւ
զօտարամահն
իւր
լինել
ի
դաշնաւորութիւն
նմա
բերեալ։
Եւ
այսպիսի
զղջացուցիչ
բանիւք
համոզեալ
աղաչէր
դառնալ
ի
խորհրդոց
չարաց
եւ
չառնել
զայնինչ,
զոր
հանդերձեալն
էր
առնել՝
զապիրատ
մտածութիւնսն
ի
վերայ
Հայաստանեայցս։
Եւ
ապա
զայն
հրովարտակն
հրամայէ
յետ
վախճանի
իւրոյ
դնել
յաջոյ
ձեռին
իւրում,
զի
ինքնին
Ոգբայ
եկեալ
առցէ
ի
ձեռաց
նորա՝
թերեւս
զղջասցի
չգործել
զանօրէն
մտածութիւնսն
իւր։
Իսկ
ոստիկանն
Ոգբայ
իբրեւ
լուաւզմահ
սրբոյն
Սահակայ՝
վաղվաղակի
առաքեաց
դեսպակս
հրամայէ
ոչ
թաղել
զնա,
մինչ
զի
ինքն
իսկ
երթիցէ։
Եւ
իբրեւ
չոգաւ՝
վաղվաղակի
առ
դիապատիկ
մարմին
առնն
Աստուծոյ
մտեալ,
ձեռն
նմա
շարժէր
ըստ
օրինին
իւրոց
իբրեւ
կենդանւոյ
եւ
ողջունէր
զնա
ի
լեզու
իւր՝
Սալամալէք
ասելով։
Իսկ
ապա
Հոգւոյն
ազդումնն
զձեռն
սրբոյն,
որ
անշնչութեամբն
էր
խափանեալ՝
շարժեաց
ընդդէմ
ոստիկանին
ի
պատճառս
աղերսանաց.
ընդ
որ
յաւէտ
ի
զարմացման
եղեալ
եւ
առեալ
զնամակն
իձեռաց
նորա
եւ
ընթերցեալ՝
ասէ.
«Այո՛՝
խնդիր
քո
կատարեալ
է՝
պատուական
այրդ
Աստուծոյ»։
Եւ
նամակի
նախարարս
Հայոց
գրեալ
եւ
հանդերձ
սուրբ
մարմնով
հայրապետին
ի
Հայս
առաքեալ
բազում
պատուով.
եւ
թողեալ
ի
բաց
զյանցանսն
զոր
առ
նա
գործեցին,
եւ
ինքն
ընդ
կրունկն
դարձեալ՝
դառնայ
ի
տեղի
իւր։
Եւայսպէս
զմեռելութիւն
նորա
պատուական
արար
Աստուածքան
զմեր
կենդանութիւնս,
եւ
ի
սադրելոյ
աղօթից
նորա
փրկութիւն
մեծ
ծագեաց
աշխարհիս
մերում։
198.
Վարդանակերտի
կռիւն
(Ղեւոնդ)
Գնացեալ
ընդ
եզր
գետոյն
Երասխայ՝
անցանէին
ընդ
սահմանս
Ուղայէոյ
եւ
հասանէին
ի
մեծ
աւանն
Ակոռի:
Իսկ
զօրքն
Իսմայելի,
որ
էին
ի
Նախջաւան
քաղաքի՝
յարձակեցան
զկնի
նոցա
եւ
ոչ
մեկնեցան
ի
հետոց
նոցա.
քանզի
էին
աւելի
քան
եռ,
եւ
կամէին
կենդանւոյն
կլանել
զնոսա:
Եւ
իբրեւ
ազդ
եղեւ
զօրուն
Հայոց
վասն
հինին,
որ
զարթուցեալ
գայր
ի
վերայ
նոցա՝
յարուցեալ
անցին
ընդ
գետն
Երասխ,
եւ
բանակեցան
ի
Վարդանակերտն
աւանի.
եւ
զօրն
Տաճկաց
պնդեալ
գայր
զկնի
նոցա:
Իսկ
զօրուն
Հայոց
պատգամ
յղեալ
առ
զօրսն
Տաճկաց՝
«ընդէ՞ր,
ասէ,
պնդել
գայք
զկնի
մեր.
զի՞նչ
ինչ
մեղաք
ձեզ.
ահաւադիկ
երկիրդ
մեր
առաջի
ձեր
է.
ձեզ
տուեալ
եմք
զբնակութիւնս
մեր,
զայգիս
մեր
եւ
զանտառս
եւ
զանդաստանս
մեր.
արդ
ընդէ՞ր
եւ
զանձինս
մեր
խնդրէք:
Թո՛յլ
տուք
մեզ
գնալ
ի
սահմանաց
մերոցե։
Եւ
ոչ
կամեցան
լսել
զօրքն
Իսմայելի,
զի
ի
տեառնէ
կարծրանային
սիրտք
նոցա,
զի
մատնեսցին
ի
ձեռս
սրոյ:
Իսկ
զօրուն
Հայոց
ամրացուցեալ
զփողոցս
աւանին՝
կարգեցին
ի
վերայ
պահապանս
մինչեւ
ի
լուսանալ
առաւօտին:
Եւ
ինքեանք
զգիշերն
ողջոյն
ի
հսկումն
աղօթից
կանխեալ՝
հայցէին
ի
բոլորեցունց
տեառնէն
զմեծազօր
աջոյն
օգնականութիւն
եւ
ուղղութեամբ
դատել
ի
մէջ
նոցա
եւ
թշնամեացն:
Եւ
իսկոյն
ընդ
ծագել
առաւօտին
իբրեւ
յանգէր
պաշտօնն
առաւօտին՝
մատուցանէր
եւ
հոգեւոր
պատարագն,
եւ
արժանաւորքն
հաղորդէին
մարմնոյ
եւ
արեան
տեառն,
իբրեւ
յետին
թոշակ
զայն
համարեալ
անձանց:
Եւ
առնուին
սուղ
ինչ
կերակուր
յաղագս
զօրութեան
մարմնոյ:
Եւ
նոյնժամայն
յարուցեալ
յարդարեցին
գունդ
առ
գունդ
եւ
ճակատ
առ
ճակատ,
եւ
խմբեցաւ
պատերազմն:
Անդ
հասեալ
յօգնականութիւն
մեծազօրն
Աստուծոյ
գնդին
Հայոց՝
թէպէտ
եւ
նուազունք
էին
քան
զթիւ
երկուց
հազարաց՝
սակայն
զբազումս
հարեալ
սատակէին
ի
սուր
սուսերի:
Քանզի
էին
աւուրք
ցրտաշունչ
սառնամանեաց,
եւ
եւս
առաւել
սաստկացեալ
դառնաշունչ
օդոյն՝
կասեցուցանէր
զզօրսն
Իսմայելի
յարիական
զօրութենէն
իւրեանց,
զի
զգիշերն
ամենայն
ի
վերայ
ձեան
օթագայեալ
էին
եւ
ընդ
ծագել
լուսոյն
անկան
ի
ձեռս
սրոյ:
Եւ
որք
ի
սրոյն
փախեան՝
անկան
ի
գետն
Երասխ,
քանզի
պաղացեալ
էր
ի
խստութենէ
օդոյն.
եւ
իբրեւ
ելանէին
ի
վերայ
պաղին
բազմութիւն
զօրացն՝
անդէն
վաղվաղակի
խորոց
մատնէին,
խորտակեալ
պաղին՝
որք
ի
սրոյն
զերծեալք
էին,
եւ
այնպէս
հեղձամահ
վճարէին
ի
կենաց:
Յորոց
նուազունք
ի
փախուստ
դարձեալ
իբրեւ
արք
յ՝
ապաւինէին
առ
տիկինն
Շուշան:
Զորոց
զկնի
հետամուտ
եղեալ
Սմբատ
որդի
Աշոտի
զօրօքն
իւրովք՝
կամէր
արկանել
զփախստեայսն
ի
սուր
սուսերի:
Որում
ընդ
առաջ
ելեալ
տիկինն
Շուշան՝
բազում
աղերսանօք
եւ
դաշամբք
թափէր
զնոսա
մերկս
եւ
բոկս
եւ
հետեւակս
եւ
վիրաւորս,
զորոց
առեալ
պատէր
զվէրս
եւ
ողջացուցանէր
եւ
զգեցուցանէր
հանդերձիւք:
Տայր
եւ
գրաստս
յիւրոց
երամակաց
եւ
առաքէր
առ
իշխանն
Իսմայելի
Աբդլ-Մելիք,
վասն
որոյ
եւ
ի
նմանէ
բազում
շնորհակալութիւն
ընկալեալ,
եւ
մեծամեծ
պատիւս
առաքէր
նմա:
Իսկ
զօրն
Հայոց
յղփացեալ
յաւարէ
թշնամեացն՝
առաքէին
առ
թագաւորն
Յունաց
աւետիս
զյաղթութեանն
իւրեանց:
Տային
տանել
նմա
ընծայս
յաւարէ
թշնամեացն
զընտիրս
երիվարաց
տաճիկ
ձիոց,
եւ
զունչս
դիականցն
անկելոց
հատեալ
առաքէին
ընդ
նմին
ընծայի:
Եւ
կայսրն
ընկալեալ
զայն
նուէր՝
մեծապէս
գոհութիւնս
մատուցանէր
արարչին,
եւ
շնորհակալութիւն
Սմբատայ
եւ
նախարարացն
որ
ընդ
նմա
եւ
նոցին
զօրացն:
Եւ
տայր
բերել
նմա
պատիւ
կիւրապաղատութեան
ըստ
օրինի
թագաւորաց:
Եւ
նորա
ընկալեալ
զպատիւն
ի
կայսերէն՝
առնոյր
զզօրս
իւր
եւ
երթայր
յաշխարհն
Տայոց,
մտանէր
յամրոցն
որում
Թուխարսն
կոչեն,
եւ
զգուշանայր
յորդւոցն
Իսմայելի:
199.
Ողբք
վասն
չարեացն
որ
հասին
հայոց
յիսմայելացւոց
(վկայաբանութիւնք)
Ահա
մերկացա՜ւ
սուրն
վաղակաւոր
ի
պատենիցն
[18].
զոր
տեսանող
ակամբն
յառաջագոյն
սպառնացեալ՝
ողբայր
մարգարէն։
Սո՜ւր
ծարաւի
արեամբ՝
զարթեալ
ի
մեզ
ազգն
Իսմայելի,
ընդ
չորեսեան
կողմանս
երկրի
գոչեալ
առիւծաբար,
կամ
իբրեւ
չորեքին
կողմովք
բաղխելով
զծով,
զաշխարհիս
մեծութիւնս։
Որ
արդեւք
թէ
եւ
առ
Իսրայէլ
լինէր
մարգարէութիւնն,
զայն
եւ
առ
մերս
առնու
ձայնն
[19].
մանաւանդ
Երուսաղէմ
մինչեւ
ի
հին
քակեալ
լինէր,
եւ
մեր
բոլոր
աշխարհս
քակեալ
աւերեցաւ:
Զվայելչութիւն
երկրիս՝
օտարազգիք
կալան.
եւ
ազատութիւն
եւ
տէրութիւն
եւ
իշխանութիւն
նախարարացն՝
անարգութեամբ,
երկիր
կործանեցաւ։
Անդ
մանկունք
տղայք
զքարի
շարեալք.
եւ
մերքս՝
առհասարակ
ծնողք
եւ
մանկունք
ի
գերութիւն.
որ
եւ
զմարդն
առեալ
ողբայր
Երեմիա,
այն
եւ
մեզ
իսկ
դիպեցան
ի
դէպ
ելանել։
Արդ,
որ
եսդ
մեծ
եւ
դիւրաշարժ
առ
խանդաղատանս,
որ
մինչչեւ
ստեղծեալ
յորովայնի՝
Աստուծոյ
էիր
ծանօթ
[20],
եւ
յառաջ
եկեալ՝
սրբեցար
ճշմարիտ
օրինօք
մերոյն
Քրիստոսի,
որ
ի
պահու
ողջախոհութեան
զՀոգին
Սուրբ
ի
քեզ
կոչեցեր,
եւ
տաճար
նմա
եղեալ՝
մարգարէանայիր,
որպէս
եւ
Սուրբն
Ամբակում։
Արդ,
որպէս
յայնժամ՝
նոյնպէս
եւ
այժմ
մեզ՝
ճանապարհքն
Սիովնի
սըգան.
զի
ապականեալ
բարձաւ
լոյս
պայծառազարդութեան
սուրբ
սպասուց
եւ
զարդուց
եկեղեցեաց.
ուրախութիւն
հոգեզարդ
տօնից
եւ
ցնծութիւն
աստուածային
հոգեւորական
երգոց
քահանայից
եւ
պաշտօնէից,
եւ
միանգամայն
իսկ
առհասարակ
վայելչութիւն
աշխարհիս։
Վասն
զի
մրրիկ
տապախառնի
տխրաբեր
շնչեալ
օդով
հարաւոյ,
բարձ
զառագաստն
փափկութեան,
բարձեալ
զպատուականութիւն
եւ
զսրբութիւն
լուսազարդափայլ
ծածկութեան,
որ
փոխանակ
դրախտին
շնորհեցաւ
մեզ,
ի
կենաց
փայտէ
խաչին
Քրիստոսի,
եւ
յայտնեցաւ
թխութիւն
թանձրութեան
կտաւոյն.
խաւարազգած
թանձրութիւն
անհնարին
սեւութեանս.
գո՜յն,
որ
ունելոց
էր
զամենայն
աշխարհս
Հայաստան
երկրիս։
Որպէս
յառաջագոյն
երեւեալ
ի
տեսլեան
երանելի
եւ
մարգարէաշնորհ,
առնն
Աստուծոյ
Սրբոյն
Սահակայ,
յաւէտ
խնամող
հովուին
բանաւոր
հօտի
եւ
վերադիտողի
աշխարհիս
Հայոց.
կամ՝
որպէս
յառաջագոյն
տեսեալ
սքանչելի
լուսաւորութեամբ
նորին
նախնոյն՝
առաքելանման
առնն՝
երիցս
երջանիկ
Սրբոյն
Գրիգորի։
Ի
ժամանակս
բռնակալութեանն
Տաճկաց,
զոր
յետ
մահուանն
առաջնոյ
Մահմէտի,
յութսուն
եւ
հինգ
ամի
իւրեանց
գրեն,
ի
մի
ժամանակս
ի
վերակացութեան
Աբդլմէլքեայ
որդւոյ
Մրուանայ,
հուր
ի
մեզ
վառեցին,
սատանայի
ի
նոսա
փչելով
զբարկութիւնն.
եւ
աստ
բան
տալով՝
անօրէն
խորհուրդ
առեալ
ի
մեզ,
թունիւք
մահաբեր
չարութեամբ,
յետ
բազմաց
եղելոց
չարեաց.
զի
զզօրս
եւ
զզօրագլուխս,
զպետս
եւ
զիշխանս,
զազատատոհմս
եւ
զնախարարազունս
բնաջինջ
կորստեամբ
բառնալով
սրսփողոց
խողխողմամբ
սպառէին:
Ապա
փութով
դեսպանս
արձակէին
ի
կողմանս
կողմանս,
ստահամբաւ
փութով,
դաւողական
հաւանեցուցանող
բանիւք
եւ
խոստմամբք,
զամենեսին
ի
մի
վայր
գումարելով,
յարքունուստ
բազում
ձիրք
եւ
պարգեւք
նոցա
շնորհեցին,
առատաձեռն
տրօք
բաշխելով
նոցա
դահեկանս,
զտարւոյն
ատայանսն
[21]
եւս.
նենգապատիր
խաբէութեամբ
զպատենազէնսն
ի
նոցանէ
ի
բաց
առնուին,
իբր
թէ
զինքեանս
ամրացուցանել
ի
նոցանէ՝
յերկիւղէ
սրոյն,
թէ,
Դուք
չէք
որպէս
զմեզ
յերդումն
հաստատուն։
Եւ
ածեալ
զնոսա
ի
մի
վայր`
յերկուս
տեղիս
կացուցին
պահեստիւ.
զոմանս
ի
քաղաքն
Նախճաւանայ,
եւ
զկէսն
ի
յաւանն
Հրամի
[22]
։
Եւ
վերակացու
ոմն
նոցունց
չարագործաց՝
Կասմ
անուն,
հաւատարիմ
Մահմէտի՝
էր
հրամանատար
Հայոց՝
հրամանաւ
Աբդլմէլքեայ։
Եւ
ժողովեալ
զնախարարս
աշխարհիս
ի
նախասացեալ
տեղիսն,
ի
սուրբ
եկեղեցիսն
արկանէին,
եւ
զդրունս
վերջ
առեալ
փակէին,
եւ
ասէին,
թէ
Մի
ոք
ելցէ
յայս
մեծ
խորհրդոյ
արտաքս,
եւ
ինքեանք
ի
ծածուկ
զինու
վառեալք.
իբրեւ
իրազգածք
լինէին,
ի
դուրս
դիմեալք,
եւ
նոցա
աղիւսով
ի
վեր
կալեալ
զելիցն
վայրս
[23]
։
իսկ
նոցա
ձայն
առեալ
զսուրբ
մանկանցն
որ
ի
հնոցին
օրհնելով,
եւ
ապա
զհրեշտակացն
երգս
ընդ
հովիւսն
փառաւորէին
եւ
զվերին
զուարթնոցն։
Եւ
նոցա
զվերնայարկսն
քակեալ՝
լուցին
հրով,
եւ
քան
զԲաբելովին
ի
վեր
բարձրացուցին
այրեցական
նիւթովքն։
Անդ
բռնութեան
թագաւորին
երկիւղ,
եւ
աստ
լեգէոն
այսոց
ի
մարդիկ
մտեալ՝
մոլեգնեցուցանելով,
շուրջ
ընթացուցանելով
եւ
զսուրսն
փայլեցուցանէին։
Անդ
ապա,
հօր
որդեծաց
գութ
աղիսն
այրէր.
եւ
ի
վերուստ
ի
ձեղուանէն
անկանէր
կրակն,
եւ
մանկանցն
ի
հանդերձսն
վառէր
հուրն.
հարքն
ի
բաց
կտրէին,
զի
առ
նոցա
ողորմմահութիւնն
զիւրեանցն
ոչ
յիշէին.
եւ
զոյգ
այրէին
առասարակ
ամենեքեան:
Արդ,
ողբա՜
եւ
զմերս,
սուրբդ
Աստուծոյ,
որ
ասէիր.
Մի՛
առաքեր
զիս
առ
ժողովուրդսն.
զի
քոյդ
ընդ
գերեզմանական
վայրօք
փակեցաւ,
եւ
աչք
քո
աղբիւրանան
արտասուօք
վասն
մեր։
Բա՜ց
զբերան
քո
ի
բարեխօսութիւն,
զի
զքո
զմեռելութիւնդ՝
պատուական
արար
Աստուած
քան
զմեր
կենդանութիւնս։
Սո՜ւգ
առ,
երկիր,
ողբա՛
երկին,
յոգւոց
հանէք
առհասարակ՝
զճիչ
բարձէք
ընդ
մարգարէին,
զի
ահա
մէգ
եւ
մառախուղ
ի
ձեզ
տարածեցաւ։
Արտասուօք
բազմաց
մի՛
հոգար
Երեմիա,
որ
զաչս
աղբիւրս
խնդրէիր.
ի
մեր
աշխարհս
իսկ՝
ծովացաւ
արտասուաց
աղբիւրք։
Ըստ
այնմ՝
ամենայնի
բազմավտանգաւոր
Հրոյն
այնորիկ՝
ի
նիւթական
մարդկանց
ձեռաց
բարձրացեալ,
հրդեհակէզ
եղեալ՝
առաստաղակալ
փայտակերտն
այրեցեալ
լինէր։
Հրկիզի
մուրն՝
ի
վերուստ
հոսեալ
հանդերձ
մխախառն
հրով,
հեղձամղձուկ
դառն
պատուհասիւ
զվախճան
մահու
ածելով
ի
վերայ
նոցա
ամենեցուն,
ծածկեաց
ըզբազմութիւնն
զայն
անօգնական
ի
վերուստ:
Եւ
նոցա
անդադար
գոհաբանութիւն
ընդ
սպառեալ
հոգւոյն
դադարեաց։
Եւ
դահճացն
յապահովութիւն
եղեւ
յերկիւղէն,
որ
բազում
անգամ՝
վատթարեալ
լինէին
ի
նոցանէն.
բազումք`
ի
սակաւ
քաջամարտիկ
եւ
պատուական
նախարարացն,
նոյն.
պէս
եւ
ամենայն
երեւելի
մարտիկ
զօրացն՝
սրով
գլխատեալ
զփայտէ
կախեցան.
եւ
այնպէս
գործն
զրաւեցաւ:
200.
Յովհան
Իմաստասէր
եւ
խալիփայն
(Յովհ.
կաթ.
ԻԲ)
Յաջորդէ
զաթոռն
սուրբ՝
մեծ
իմաստասէրն
Յովհաննէս,
որ
հմուտ
եւ
տեղեակ
գոլով
բոլոր
քերթողական
շարագծաց,
մասանց
բանի
եւ
մասնականաց,
այլ
եւ
վարժից
սեռից
եւ
որք
ընդ
գոյացութեամբ
են
սեռական
տեսակարարութիւնք
մինչ
ցանհատ
վայր,
եւ
տարբերութեանցն
եւս
հանգամանաց
եւ
պատահմանց
անջատից
եւ
անանջատից
ոչ
անտեղեակ։
Դարձեալ
եւ
կրթական
վարժից
թէոնականաց,
որ
զարուեստին
ծառոյ
զպտուղս
առոգանապէս
ներադրէ
յարուեստասէրն,
յաւէտիմն
հմտագոյն
սա
գրով
դրոշմեալ՝
տայ
եկեղեցւոյ
Քրիստոսի
զբովանդակ
կարգաւորութիւնս
պաշտաման
ժամուց,
գեղեցիկ
իմն
յօրինուածով
ճոխացուցեալ
եւ
բացայայտեալ
եւս
զմիոյ
միոյ
կարգացն
զմեկնութիւնսի
մխիթարութիւն
կղերց
եկեղեցւոյ։
Այլ
եւ
ճառս
եւս
ինքնախօսս
բանաստեղծս
յարդարեալ՝
զղջացուցիչս
չարգործոց
եւ
յորդորականս
ի
պէտս
ապաշխարողական
սակի։
Սա
ամենայն
առաքինի
քաջողջութեամբ
զանձն
տուեալ
աշխատասիրաբար
կրթական
ջանիւ
զինքն
զինէր
յերգս
հոգեւորս
պահօք
եւ
աղօթիւք
եւ
ամենագիշեր
տքնութեամբ։
Եւ
ի
ներքոյ
ոչ
յօդեաց
ասր,
այլյայծեաց
ցփսիս
դժոխըմբերս
զգեստաւորէր.
իսկզարտաքոյսն
ի
պատուական
երանգէ
նիւթից
զգեստաւորեալ
պճնազարդէր։
Եւ
ոսկի
մանր
խարտիւաղացեալ
եւ
իւղովք
անուշիւք
յայն
ընդխառնեալ՝
փչէր
ընդ
ծաղկեալ
ալեօք
մորուսն,
որ
իջանէր
մինչեւ
ցգրապանս
զգեստու
նորա։
Եւ
այնպէս
ապա
ատեանկազմեալ,
զի
տեսողացն
բարեխորհաց
բարի
պատճառք
խրախութեան
լիցի՝
եւ
չարացն
խակաց
ընդոստուցանօղ
պակուցումն
ի
չարէն
ի
բարի։
Եւ
վասն
զի
ոչ
այնպէս
յաներեւութից
ոմանց
ահից
զօրութիւն
ընդոստուցանօղ
մարդկան
բերցի
ի
վատթարէն
ի
լաւն՝
որպէս
յերեւելեացս
գերաբուն
զարդուց
խտտղանք,
եւ
վասն
սորին
իսկ
այսորիկ
կալաւ
սովորութիւն
գեղեցիկզարդուք
պճնազգեստել
զանշունչ
քարինս
եկեղեցւոյ,
ապա
ո՛րչափ
առաւել
մարդ
քան
զքարինս
բերէ
ի
զարմացումն
զտեսողսն.
սակայն
այսոքիկ
ոչ
ամենեցուն՝
այլ
նոցա
միայն,
որոց
դատողական
հաւատացեալ
է
գործ։
Եւ
վասն
զի
տեսեալ
էր
զայրն
Աստուծոյ
ոստիկան
ոմն
Հայոց՝
Վլիթ
անուն,
եւ
եղեւգնալ
նմա
առ
ամիրապետն
եւ
պատմել
նմա
զվայելչութիւնն
Յովհաննու,
իսկ
նորա
զնա
տեսանել
ըղձացեալ՝
վաղվաղակի
զմի
ի
ծառայից
իւրոց
առաքէր
առ
ինքն
զայր
Աստուծոյ
ածել։
Իբրեւ
ածաւ
բազում
պատուով
յարքունական
քաղաքն,
պատգամ
առ
նաամիրապետն
յղէր,
զի
ըստ
սովորականին
զարդու
զինքն
զգեստաւորեալ՝
այնպէս
զնա
տեսցէ։
Իսկ
նորա
զաւարտահասակ
դիտակն
իւր
եւս
առաւել
փայլուն
եւ
պաղպաջուն
զգեստուք
պճնաւորեալ՝
եւ
զաղէբէկ
ծաղկեալ
մորուսն
ոսկեփունջ
կազմեալ,
եւ
զոսկիանկար
գաւազանն,
որ
ի
փայտից
ոպնիազից՝
ի
ձեռն
առեալ,
այնպէս
ապա
գունեան
այրն
եւ
թիկնաւէտ
առ
ամիրապետն
մտանէր։
Զոր
տեսեալ՝
հիացեալ
զարմացեալ
ընդ
գեղեցկութիւն
նորա
բարեհամբոյրհասակին
եւ
շքեղաշուք
դիտակին.
ապա
եդաւ
աթոռ
նստիլ
նմա
եւ
սկսաւ
հարցանել
ցնա
ամիրապետն.
«Ընդէ՞ր՝
ասէ,
այդպէս
պճնապաճոյճ
լինիս.
վասն
զի
Քրիստոսն
ձեր
զպարկեշտ
եւ
զչնչին
զգեստ
պատուեացեւ
զնոյն
արարին
աշակերտք
նորա»։
Իսկ
նա
պատասխանեալ
ասէ.
«Թէպէտեւ
Քրիստոսի
Աստուծոյ
մերոյ
առ
ի
մէնջ
առեալ
մարմնովն
զաստուածական
փառսն
ծածկեալ
լինէր
իբրեւ
վարագուրաւ.
սակայն
աստուածային
զօրութեան
սքանչելիք
նշանացն
ոչ
ծածկեցաւ,
այլ
յամենեսին
հեղաւ.
զնոյն
շնորհ
նշանաց
եւ
արուեստից
տալով
ի
ձեռս
աշակերտացն
իւրոց,
որ
բաւական
բերէր
զմիտս
մարդկան
զարթուցանել
յերկիւղն
Աստուծոյ՝
եւ
ոչինչ
պիտոյացան
զգեստուց
ահարկողաց։
Իսկ
արդ
վասն
զի
փակեալ
է
ի
մէնջ
բազում
նշանաց
նոցա
շնորհ.
վասն
այնորիկ
ահարկու
իմն
զգեստուք
հնարիմք
զպարզամիտ
խակութիւն
մարդկան
ընդոստուցանել
յերկիւղն
Աստուծոյ։
Զայս
ապա
եւ
ի
մարմնաւոր
թագաւորսդ
ի
ձեզ
է
տեսանել.
ծիրանեփառ
եւ
ոսկեճամուկ
զգեստուք
եւ
գեղեցիկ
զարդուք
եւ
զինուք
առ
ի
յահարկութիւն
բազմաց
բերիլ։
Զի
թէ
խարազնազգեաց
զձեզ
ի
մարդկանէ
ոք
տեսանիցէ՝
եւ
գծուծս
եւ
խոշորս,
ոչ
ոքպակուցեալ
զարհուրեսցի
ի
փառաց
ձերոց,
որ
ոչն
երեւի։
Բայց
եթէ
զբովանդակն
զիմ
գտանել
խուզես,
հրամայեսցէ
տէրութիւնդ
քո
արտաքս
սակաւիկ
մի
գնալարանցն»։
Իսկ
ապա
ի
միայնանալն՝
մերկացաւ
առ
ի
զգեստուէն
արտաքնոյ,
ցուցանելով
նմա
զցփսիսն
այծեայս,
ասելով.
«Մերկութեան
անդամոցս
ա՛յս
է
զգեստ.
իսկ
արտաքոյքդ
միայն
են
ի
տեսիլ
արտաքնոց»։
Եւ
իբրեւ
զձեռն
ի
ցփսիսն
արկեալ
լինէր
ամիրապետն՝
գժդմեալ
խոժոռեալ
քստմնելով
ասէ.
«Զիա՞րդ
արդեօք
կարէ
մարմին
մարդոյ
տեւել
ժուժկալել
այսպիսի
դժոխըմբերելի
քրձի,
եթէ
ոչ
յԱստուծոյ
տուեալ
լինի
նմա
համբերութիւն։»
Եւ
ապա
բազմահարկի
պատուով
զնա
մեծարեալ
եւ
եօթն
անգամ
զնա
պճնաւորեալ
գեղեցիկ
իմն
արքունական
զգեստուք,
եւ
գանձս
եւս
ոսկոյ
եւ
արծաթոյ
նմա
պարգեւեալ՝
յուղարկէ
յիւրական
աշխարհն։
[1]
Սեբիոսի
պատմութեան
գրոց
իբր
թե
գլուխ
դրուած
է
այս,
բայց
իր
պատմագրութեան
կարգին
կապակից
չէ,
կամ
պակաս
բան
կայ
անոր
մէջ,
կամ՝
օտար
մէկն
խառներ
է
զայս
անոր
գրոց։
[3]
Կոմիտասայ
նորոգութենէն
հազար
եւ
աւելի
տարի
վերջ,
Փիլիպպոս
կաթողիկոսի
օրով,
յամի
1653,
նոր
նորոգութեան
ատեն,
քակուած
պատին
մէջ
գտան
Ս.
Հռիփսիմեայ
նշխարք
եւ
այդ
հին
գեղեցիկ
արձանագրութիւնը,
որ
երեւի
տեղ
տեղ
խանգարուած
եւ
խառնակիմաստ։
Բայց
հնութեանն
եւ
գրողին
սիրոյն
համար՝
արժանի
համարեցանք
գաղափարել
ըստ
Առաքել
պատմըչի,
գլ.
Ե։
[4]
Անուանակից
Սրբոյն
Ս.
Հռիփսիմէ
մէկն
է
գրողն
կամ
ստորագրողն։
[5]
Խոնարհութեամբ
զինքն
Ս.
Հռիփսիմէի
ոտից
կոճին
ծառայ
գրէ։
[6]
Վասպուրականի
Արտազ
գաւառին
կողմերը։
[7]
Սովորաբար
Շաւարշան
կ'ըսուի,
համառօտելով
զՇաւարշաւան.
Հին
Հայկազանց
մէջ
յիշուի
Շաւարշ
ազգապետ
մի:
[8]
Այս
տիկնոջ
անունն
Բիւրեղ
կոչուէր,
թերեւս
ըստ
գգուանաց:
[9]
Σκευος,
աման,
իսկ
սկեւռին
թուի
ςκευόφορον,
պահարան։
[10]
Թուի,
աւանին
չորս
բոլոր
սահմաններն։
[11]
Յետագայ
յօդուածն
(190)
յայտնէ՝
որ
Ը
դարու
երկրորդ
կիսում
էր
հեղինակս
այս։
[12]
Իրեն
նման
կամ
իր
ետեւող
աշկերտովը։
[13]
Երամ,
գունդ,
ամէն
կողմ
բոլորելով
պատելով։
[14]
Ներսէս
Գ
կաթողիկոսն
է,
որ
եկեղեցիներ
եւ
յատուկ
U.
Լուսաւորչին
շինելուն
համար՝
Շինող
կոչուի։
[15]
Առանձին
տեղ
մի
թաղուիլ
կ՚ուզէ,
եւ
վրան՝
քարեր
կուտել,
հին
ժամանակաց
սովորութեամբ։
[16]
Նախընթաց
յօդուածին
գրող
քորեպիսկոպոսն։
[17]
Կամ
բառ
մի
պակաս
է,
կամ
ըսելի
էր
զպաշտօն
խոնարհութեան։
[18]
Հզօր
հառաչանք
այրած
սրտի
եւ
ճարտար
գրչի.
եւ
է
սկիզբն
Վկայաբանութեան
Վահ.
Գողթնացւոյ։
[19]
Այսինքն,
Հրէից
համար
ըսուածն
ի
մարգարէից`
շատ
յարմարի
մեր
ազգիս։
[20]
Երեմիա
մարգարէին
հետ
խօսի՝
անոր
Ողբովք.
որ
դեռ
չծնած՝
Աստուծմէ
ընտրուած
համարուի։
[21]
Իտեյան,
արաբերէն
նշանակէ
պարտք.
տարեկան
տալու
հարկերնէն՝
ազատ
ընել
խոստանային
Հայոց։
[22]
Որ
է
խրամ,
Երասխայ
ափին
մօտ։
[23]
Եկեղեցեաց
դռները՝
դուրսէն
աղիւսով
պատելով
գոցեցին.
եւ
վերին
ծածքը
բանալով՝
կրակ
թափեցին,
շուտ
եւ
շատ
բռնկող
նիւթերով։
