Հայապատում

381. Գաղթականք Անւոյ ի Կաֆայ Ղրիմու (Յիշատակագիր)

Ա.

Կղզիս այս Ղրիմ յորում բնակիմք՝ էր ի յառաջին ժամանակսն բնակութիւն Յունաց. որ (ուր) յետ Համբարձման Քրիստոսի Փրկչին մերոյ եկն մինն ի յԵօթանասնից` քարոզեաց զնոսա որ եւ դարձոյց ի հաւատս քրիստոնէական, որք էին պարապողք այգեաց եւ նաւավարութեանց. եւ բնակութիւն նոցա լինիւր ի ծովեզերս, ի քարանձաւս, դղեակս, որք կան այնպէս նա եւ մինչեւ ցայսօր։ Եւ յետ ժամանակաց ՆՂԱ (291=1042) ամին, ել ի պարսկական գնդէն Ղբչախ կոչեցեալ ազգ մի այլալեզու, մահմէտական կրօնիւք, գայ տիրէ զբոլոր Ղրիմն. իսկ յետ սակաւուց ժամանակաց Լատինք [1] եկեալ ցանկան տեղոյն Կաֆայու՝ որ եւ ասի Ֆէօտօսիայ, եւ սիրով ուխտ եդեալ խնդրեն ի Ղբչախէն, եւ տայ նոցա Հրաման եւ շինեն զՖռանկհիսար ի ծովահայեաց տեղն՝ ի ստորոտ լերին, ուստի բըխին ակունք քաղցրահամ ջրոցն զանազան աղբերց։ Այսքան վասն ներկաբնակ Ղիմայ կղզւոյս բաւեսցուք. եւ դարձցուք առ այն. թէ ուր կամ յորում գաւառի էր սեպուհ բնակութիւն մեր։ 

Զի մեք եմք սերունդք Պահլաւունեաց, ի մեծ թագաւորանիստ քաղաքէն Անւոյ, որ ի գաւառին Շիրակվանու տանն Շարայեան, գահոյն Բագրատունեաց. զի մեծ թագաւորանիստ քաղաքն մեր Անի՝ իշխանաց եւ ազնուականաց էր բնակութիւն, եւ զի ոչ կարեմք ներ սահմանի արկանելով պատմել զանսահման եւ զանհուն հարստութենէ իշխանացն ազնուականացն մինչեւ ցգռեհիկս. եւ բաց ի զանազան ոսկէզօծ պալատից իւրաքանչիւրոցս՝ ունէաց նա եւ ի նմա հազար եւ մէկ եկեղեցիս, բայց վերջապէս (ի) Հոգի եւ մարմին մեր ոչ արդարութիւն գտանեցաւ ի մեզ եւ ոչ զղջումն՝ առ ի զերծուցանել զգրաւեալ հոգի եւ զմարմին մեր. բարկացաւ Տէր ի վերայ մեր : Եւ յետ սակաւուց ժամանակաց Չարմաղան խանն թաթարի առաքեալ դեսպանս ի քաղաքն Անի՝ զի բնակիչք նոցին հնազանդիցէին [2] ինքեան. զի գլխաւորքն ոչ ինչ պատասխանի ետուն նոցա, իսկ ամբոխ քաղաքին եւ ռամիկքն սպանին զդեսպանսն. եւ զայն տեսեալ զօրքն այլազգեաց՝ ի բարկութիւն դրդեցան, եւ գքաղաքն լուրջ պաշարեալ անթիւ զօրօք՝ առին, եւ սուր ածեալ առ Հասարակ անողորմաբար կոտորեցին, զսակաւ կանայս եւ մանկունս թողեալ՝ կո. ղոպտեցին զինչս եւ զստացուածս, աերեցին զբոլոր եկեղեցիսն, քանդեցին գքաղաքն, եղծ ին եւ ապականեցին զփառս վայելչութեան նորա։ Անդ էր տեսանել տեսիլ ողորմագին, որ ծնողք եւ ծընունդք ի միասին կոտորեցեալք եւ դիզացեալք ի վերայ միմեանց իբրեւ զդերբուկս քարանց կուտակեալք. քահանայք եւ պաշտօնեայք ցիրեւցան անկեալ ընդ երեսս դաշտացն. արբեալ երկիր յարենէ եւ ի ճարպոյ վիրաւորացն: Ապա բազումք թողլով զոսկէ զօծ պալատս եւ զծաղկաւէտ դաշտս, զվանորայս եւ զեկեղեցիս աւեր, չուեալ եկին որպէս փախստական ի յԱքսարայ, որ է ի մէջ Հաշտարխանու [3] եւ Ղազանու. ոմանք գնացին ի Ճուղայ, ոմանք ի Վան եւ այլք ի Սիս։ 

Եւ որք յԱխսարայ՝ եկին հրաման առեալ ի թաթար խանէն բնակեցան անդ ոչ բազում՝ ժամանակս. որ էր այս ՉԽԸ (748-1299) թուին. վասն զի մինչ նեղեալ եղեն ի Թաթարացն՝ դեսպան յղեն ի Ղրիմ՝ առ իշխանն Ջինիւիզաց՝ որ բնակէր ի մէջ Ֆռանկհիսարին Ֆէօդօսիու. ուխտ դնեն ընդ իշխանին Ֆէոդօսիու, ելեալ ի յԱխսարայէ իշխանք եւ ազնիւք եւ հասարակ ժողովուրդք, վառեալք զինու՝ պատերազմելով ընդ Թաթարացն, ճեխքեալ գան ի Ղռիմ եւ բնակին ի ՖԷօդոսիա, ի Կազարաթ [4] եւ ի Սուրխաթ [5]. եւ ի կողմանս սոցա, այս եղեւ ՉՀԹ (779=1330) թուին։ Յայնժամ՝ զօրացաք մեք եւ բազմացաք, եւ շինեցաք զգիւղս եւ զգաւառս՝ իշխանք եւ ազնուականք, ի Ղարապազարեն [6] սկսեալ մինչեւ ի Սուրխաթ եւ ի Ֆէօդօսիա, ի լերինս եւ ի դաշտս լի արարին վանորէիւք եւ եկեղեցեօք մինչեւ ի Սուրխաթ։ Եւ շինեցաք տուն հարիւր հազար եւ զեկեղեցիս հազար [7]. եւ ի յահէ Հոնականաց [8] պարսպեցին ի քաղաքն Ֆէoդօսիա:

Իսկ ՊԽԱ (841=1392) թուին գայ մեծ խանն Թաթարի, պատերազմեալ հալածէ զՂբչախ Պարսից, եւ տիրէ բոլոր Ղրիմ(ու, ի) ձեռաց նորա. բայց ոչ զօրելոյն առնուլ զՖէօդօսիա՝ ակամայ բարեկամացեալ երթեւեկութիւնս առնէին ընդ իշխանին Ջինիւիզաց. զի յոյժ սիրով էին ուխտիւք եւ պայմանօք, մինչեւ ՋԺԷ (917=1468) թուին: Ապա խանն էառ զդուստր Շիրին իշխանին [9] ի կնութիւն որդւոյ իւրոյ. եւ ետ խնամենալոյն հրաւիրեաց Շիրին իշխանն զփեսայն իւր ի յինքն. բայց կռուարարք միախորհուրդ լեալք՝ այնքան խառնակութիւն արարին առ խանն՝ ասելով, թէ Շիրինն զորդի քո կոչեաց ի խորհուրդ հալածելով զքեզ՝ նստուցանել յաթոռ քո. եւ առ Շիրինն՝ թէ, եկեալ է փեսայն քո առ քեզ՝ զի զքեզ հալածեալ կորուսցէ. եւ այլ բազում՝ բանիւք. մինչ զի պարոն Շիրինն հաւատացեալ ըմբռնեաց զփեսայն իւր, ետ ի պահեստ լատին իշխանին։ Ընդ որ ոխացեալ խանն՝ դեսպան առաքէ առ սուլթանն Թուրքաց գալ ի յօգնութիւն, ենթ պայմանիս այսորիկ [10], ասելով, թէ Քաղաքն ձեզ լիցի եւ որդին իմ ինձ։ Իսկ Թուրքն 300 նաւօք ընդ ծով եւ ինքն ցամաքիւ պաշարեցին զՖէօդօսիա։ Յայնժամ ընդդիմացան իշխանքս եւ ազնուականքն մեր եւ ոչ ետուն զբերդն։ Ապա թուրքն ուխտ եդեալ ընդ Հայոց չմեղանչել՝ եթէ հնազանդեսցին՝ այլ ազատութիւն տալ: Տեսեալ իշխանաց մերոց եւ ազնուականաց զթուլութիւն զօրացն նոցին, մանաւանդ թէ իշխանն փախուստ էառ, անճար մնացեալ ի սովու, առին զերդումն, եւ զքաղաքն [11] ետուն Թուրքաց : Այս եղեւ ՋԻԴ (924=1475) թուին:

Իսկ Թուրքքն զկնի սուղ ինչ ժամանակից ստեցին երդմանց եւ պայմանին իւրեանց. հանապազ հարկադրէին իշխանաց մերոց եւ ազնուականաց՝ դառնալ ի կրօնս մահմէտական, զի դիւրաւ նուաճել (կարասցեն) զմնացեալ գռեհիկս։ Բազումս Կետիկ Ահմետ ղաբետան փաշայն [12] բռնադատէր եւ բազմիցս ի ճաշ եւ ի ընթրիս հրաւիրեալ զպատասխանս խնդրէր, դառնալ ի հաւատոց. եւ իշխանքն մեր պատասխանեն, թէ, եթէ բռնութեամբ եւ կամ՝ սրով կոտորես զմեզ, մեք յօժար եք փոխել զկենցաղս զայս ընդ յաւիտենականի՝ քան թէ զքրիստոնէական կրօնն ընդ մահմէտականի. զի մեք չեմք վաճառող կամ փոխող հաւատ ընդ հաւատոյ, այլ սէր ընդ բարեկամի եւ բարեկամ, ընդ սիրոյ [13] ։ Ես յետ բազում՝ հարցմանց եւ պատասխանատուութեանց՝ կրկին կեղծեալ բարեկամացաւ. բազմիցս իբրեւ զսէր ցուցանէր իշխանաց եւ ազնուականաց մերոց եւ ասէր. Այսուհետեւ ոչ է պատեհ ձեզ զսուր ընդ մէջ կապեալ առ իս գալ ի ճաշ կամ ընթրիս, այլ առանց սրոյ. եւ այլ բազում բանիւ։ Յաւուր միում՝ հաւատացեալ իշխանաց մերոց բանից փաշային, եւ մանաւանդ անճար մնացեալ, ըստ հրամանի նորին գնացին առանց որոյ ի հայ առ փաշայն, զի էր բնակութիւն նորա Իսկէլէ ղաբուսին [14], ի վերայ չորրորդ դստիկոնի պալատին։ Յետ ճաշելոյ նոցին ի յիջանելն ձիգ ձիգ աստիճանսն պալատին՝ դահիճքն ըստ հրամանի փաշային մի մի կոտորեալ արկին ի ծով։ Այսպէս իշխանազունք մեր եւ ազնիւք կատարեցան ի Քրիստոս։ Ապա հրամայեաց Թուրքաց եւ Թաթարաց կոտորել զամենայն ազգս Հայոց. որք ի նմին աւուր բազմամբոխ քաղաքն Ֆէօդօսիա սակաւաբնակ արարին. զի զծերս եւ զտղայս, զարս եւ զկանայս սրոյ ճարակ ետուն, եւ զարիւնս նոցա յերկիր հեղեալ՝ իբրեւ զվտակս գետոց ընթանայր ի փողոցսն. անթիւ աղջիկք եւ մանկունք եւ մատաղ տղայք գերեալ առաքեցին ի Պօլիս առ սուլթանն: Զսոյնս արարին ի Կազարաթ եւ ի Սուրխաթ։ Այսպէս բազումք յիշխանաց եւ յազնուականաց եւ հասարակ ժողովրդոց մեր՝ յոմանս առ Աստուած կատարեցան եւ յոմանս գերի վարեցան վասն հաւատոցն եւ վասն անուան Յիսուսի Քրիստոսի։

Բայց անօրէն խանն Ղռիմոյն եւ դժնաբարոյն եւ ծարաւին անմեղ արեանց եւ պատճառն կոտորման ազգիս մերոյ, ինքն եւս մնաց ամօթալի, որ (զի) ոչ միայն ոչ ետ ղաբետան փաշայն զորդին խանին՝ ըստ պայմանին, այլ տարաւ ի Պօլիս առ սուլթանն. եւ նա հնազանդեցուցանելով ինքեան զմանուկն Օսման, ամրափակ նզովիւք՝ առաքէ ի Ղռիմ, զհայրն սպանեալ նստուցանել յաթոռ խանութեան. յորմէ մինչեւ ցայսօր խանն Թաթարի՝ նստի ըստ հրամանի սուլթանին Թուրքաց: եւ մնացեալ ազգս Հայոց մինչեւ ցայսօր բնակիմք ի ձեռս թաթար խանի՝ հարկատուողական պայմանիւ։

Բայց նախ քան զայսոսիկ ի ժամանակս պարսպաշինութեան Ֆէօդոսիայ՝ կայր Տէր Մաղաքիա անուն աւագերէց մի, որ ընդ պապու եղբօր թոռոյն իւրոյ Պետրոսի` շինեցին զբերդն ի չափ 500 կարտի [15]. որոց զանուանս մինչեւ ցայսօր գրեալ կայ ի վերայ Սէլ–ղաբուսոյն, յետ կոյս Ս. Լուսաւորչայ եկեղեցւոյն. իսկ յետ կատարման պարսպաշինութեան՝ Տէր Մաղաքիայի ընդ պապու եղբօր թոռոյն Պետրոսի՝ ելեալ ի Ղրիմոյ գնացին ի յԱղթամար առ Յոհաննէս վարդապետն, որ էր պապու եղբօրորդի Տէր Մաղաքիային եւ եղբայր Պետրոսի հօրն՝ Անանիային, որք էին որդիք Իվանայ, ի տոհմէն Պալհաւունեանց, ի գաւառէն Որոտնայ, ի քաղաքէն Վանանդու [16] ։

Բ.
Տաղ ի վերայ Կաֆայ Քաղաքին [17].

Աստուած թող շէն պահէ զԿաֆայ:
Բոլոր պարիսպն որ ի նմա կայ, 
Գերահռչակ անուն նորա, 
Աստուած թող շէն պահէ զԿաֆայ : 

Դըռներն ամուր որ ինչ ի նմա, 
Եկեղեցիքն գերակայ,
Զանկակներուն ձայնըն կու գայ [18]: Ած, եւ այլն։ 

Եպիսկոպոս մեծ եւ արքայ, 
Ընտրեալ մաքուր սուրբ քահանայ
Թագ պարծանաց յերկրի վերայ: Ած։ 

Ժամատեղաց նըման չըկայ։ 
Իւր քահանայքն փիլիսոփայ,
Լուսամաքուր շատ սուրբ աբեղայ: Ած։

Խոճանին (շատ) դեկան կու տայ՝ [19]
Ծառայ գնեն է ազատեն զնա.. 
Կարգեն ըզնա առնեն տղայ [20]. Ած : 

Հայոց տուն է այժըմ Կաֆայ
Ձայնն ու յընթանուր երկիր կ՚երթայ : 
Ղըրիմն ի հետ իր մերձակայ: Ած։ 

Ճոխայց ամեն մարդ եւ խընտայ, 
Մանուկ եւ մեծ եւ երեխայ,
Յերեuնուն լոյս ցայթել կու տայ : Ած : 

Նաւն ի ծովէն շատ բարեօք գայ, 
Շուրջ վանքերօքն ուրախանայ.
Որդիք մարդկան ի յուխտ կ՚երթայ Ած։ 

Չար թըշնամին թող վերանայ,
Պատիւ Հայոցըս մեծանայ: 
Ջաղչերն քամով շուրջ կու գայ [21]: Ած։ 

Ռամիկ մարդիկ իշխանք որ կայ 
Սարկաւագներ եւ քահանայ՝
Վարդապետին հնազանդ կենայ: Ած։ 

Տիկին կանայք պարկեշտ նոքա
Րամեալ մարդկան պարծանք նոքա,
Ցընծայ ամեն եւ ուրախանայ : Ած։ 

Հիւանդ [22] Հոգւով ես քեզ ծառայ : 
Փառք Աստուծոյ երակ ասա՝ 
Քեզ Մարտիրոս՝ Աստուած գըթայ. 
Աստուած թող շէն պահէ զԿաֆայ :

Գ.
Այլ տաղ ի Կաֆայ

Կաֆայ քաղաք նըման դրախտի
Ւ Երուսաղէմ՝ սուրբ քաղաքի, 
Մեծ Հըռոմայ ւ Ըստամպոլի,
Շամայ, Համթայ ւ [23] Եգիպտոսի.. 

Ամուր պարիսպ շուրջանակի,
Բերդ մ՝այլ ի մէջըն ֆըռանկի [24]. 
Նաւըն բերէ հազար բարի:
Ձըկունք ելնէ ազգի ազգի։ 

Վանքեր բազում ւ եկեղեցի:
Հովըն շրջէ ըզջաղջընի [25]. 
Տաճարք նըման Սողոմոնի 
Նա եւ հանգոյն Սուրբ Սիոնի։ 

Բարձրակառոյց սուրբ խորաննի,
Ծովահայեաց սուրբ տաճարի, 
Զոր տէրն Աստուած ամենայնի 
Թողցէ զյանցանս այս շինողի։ 

Զգովք ասացի Կաֆայ քաղքի 
Առ ոտըն Սուրբ Լուսաւորչի [26]
Բազմաչարչար նահատակի,
Գլուխ եւ պարծանք Հայոց ազգի: 

Էջմիածնայ առաջնորդի
Տէր Մելքիսեթ կաթուղիկոսի, 
Կարմիր Գլխոյն թագաւորի
Որ Շահապաս նա անուանի. 

Ի ժամանակս Յովանիսի
Տէր Անթափցի կաթողիկոսի, 
Ազարիին աշակերտի [27]
Եւ Տէր Վարպետ վերաձայնի 

Ըստամպօլու պատրիարքի
Քաջ րաբունոյն Տէր Գրիգորի [28], 
Պահող հսկող է առաքինի
Ճարտարախօս ի յատենի, 

Թագաւորին Տաճկաց ազգի 
Սուլթան Ահմատ թագաւորի,
Որ յԻստամպօլ բազմեալ լինի,
Եւ զօրքն յիւրմէն ոչ երկընչի: 

Տաղիս երգող Ստեփանոսի [29],
Եղբօր իմոյ Տէր Յակոբի, 
Հօրըս Սարգիս, մօրս Ճանփաշի։ 
Հայր մեր որ յերկինս, սուրբ եղիցի:

 

382. ՍՏԵՓԱՆՆՈՍ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՏԱԹԵՒՈՒ [30]

Որ էր եղբօրորդի մեծ վարդապետին Շմաւոնի, «ազատ տանէ եւ ի մեծ ազգէ. որ եւ յետ Հօրեղբօրն իւրոյ կալաւ զաթոռ մեծափառ ուխտին Տաթեւոյ: Ի սորա աւուրսն աբեղայ մի շարժեալ ի սատանայէ չար ցանկութեամբ ի սէր աղջկան միոյ եւ եղբարցն բազում՝ անգամ՝ խրատեալ զնա, եւ նա ոչ լուաւ նոցա, այլ գործակցութեամբ սատանայի այլ մեծագոյն չարի դիպեցաւ, զի առեալ զաղջիկն եւ գնացեալ ի գեօղ մի այլազգեաց, եւ մտեալ ի տուն դատաւորին՝ տաճկացաւ։ Իսկ ազատորդին Տէր Ստեփանոս՝ քանզի ունէր բազում ճորտս այլազգիս՝ հեծեալ նոքօք ի մի եւ գնացեալ ի գեօղն յայն, քարշեաց զաբեղայն եւ զաղջիկն՝ բռնութեամբ. եւ բերեալ զաբեղայն կացոյց ի տեղի իւր, եւ զաղջիկն եմոյծ ի կուսանոցն եւ յանձնեաց ի հաւատաւոր կանայսն. եւ այնպէս արժանացոյց զերկոսեանն ապաշխարութեան։

Իսկ յետ այնորիկ ի ժամանակս Եաղուպ փատշահին՝ [31] անցելոց ամաց՝ ի Թաւրէզ, տեղի գտեալ անօրինացն եւ կամեցան վրէժխնդիր լինել, եւ մատնեալ չարախօսեցին զնա առ իշխան այնմ՝ կողմանն, որ է աթաբեկ եւ հայրագլուխ որդւոց փատշահին, որոյ անուն էր Սօֆի Խալիլ։ Զոր յղեալ կոչեաց զեպիսկոպոսն սիրով ի պատիւ՝ նենգութեամբ. եւ ելեալ գնաց միամտութեամբ. տարաւ ընդ իւր եւ զքուերորդին իւր որ էր եպիսկոպոս եւ քեռորդին իւր՝ [32] որ էր աբեղայ: Իսկ իբրեւ եմուտ նոքօք առ իշխանն՝ կանգնեցաւ իշխանն ի վերայ ոտից իւրոց եւ եկն ընդ առաջ եպիսկոպոսին, եւ կալաւ զձեռանէ նորա եւ տարաւ զի նստուսցէ ի տեղին իւր, իսկ նա յետս կացեալ ասէ. Վասն Աստուծոյ, մի ամաչեցուցաներ զիս, զի չեմ արժանի նստել է բազմոցի քում, իսկ նա ասէ. վասն այնորիկ նստուցանեմ՝ զքեզ ի բարձի իմում՝ զի գիտասցես զկատարեալ սէրն իմ զոր ունիմ առ քեզ։ Եւ եպիսկոպոսն ոչ լուաւ նմա, այլ նստաւ յաջմէ նորա՝ որպէս եւ սովոր էր յառաջմէ։ Ասէ իշխանն. վասն սիրոյ քո երդուեալ է իմ զի զքեզ ինձ երկրորդ արարից եւ զամենայն հուքմ իշխանութեան իմոյ տաց ի ձեռս քո, եւ կացուցից ըզքեզ վերակացու տան իմոյ եւ ընտանեաց, եւ տիրեսցես գանձուց իմոց եւ ստացուածոց, եւ քսան եւ երկու որդիք իմ, եւ ես հեծելովք իմովք հնազանդ լինիմք քեզ, եւ քո այոն այո լինի ի վերայ մեր. եւ տաց զդուստր իմ, քեզ կնութեան եւ լինիս ինձ փեսայ, գերագոյն ամենայն իշխանաց ի դրան փատշահին։ Զայս ամենայն եւ առաւել քան զայս արարից քեզ, միայն թէ լուիցես ինձ եւ գայցես յօրէնս մեր։ Ասէ եպիսկոպոսն Ստեփանոս. Այդ որպիսի ինչ է. միթէ՞ բան ինչ լուեալ է քո ի բերանոյ իմմէ վասն այդմիկ, կամ ի համբաւոյ ուրուք լուեալ է քո։ Ասէ իշխանն. Ոչ, այլ ես ինքն հրամայեմ քեզ կատարել զայդ զոր խօսեցայ: Ասէ եպիսկոպոսն, Քաւ լիցի. մի ասասցես ընդ իս զայդ։ Ասէ իշխանն, իմ երկոտասան կինն յիսնէ թողած լինի՝ թէ այդ բանիդ այլ ճար չկայ. կամ՝ պիտի քեզ իմ բանիս հաւանել եւ կամ՝ չարաչար տանջանօք մեռանել։ 

Եւ ասաց բերել առաջի նորա ազնիւ հանդերձս ոսկենկարս, ընդ նմին եւ անօթս տանջանաց եւ ասէ ցնա. Զոր եւ կամիս ընտրեա։ Ասէ եպիսկոպոսն. Ես պատրաստ եմ ի մեռանել վասն անուանն Քրիստոսի։ Եւ հրամայեաց արկանել ի բանտ ընկերօքն. եւ թողին անսուաղ զաւուրս ութ։ Եւ ապա բերեալ առաջի իւր հարցանէր, եւ նա անվեհեր տայր պատասխանի եւ դաւանէր զՔրիստոս Աստուած։ Եւ դարձեալ էարկ ի բանտ եւ եթող անսուաղ այլ եւս աւուրս երկոտասան եւ սուրբքն տանէին ուրախ մտօք նեղութեանն, եւ ի փառաբանութենէն Աստուծոյ ոչ դադարէին։ Եւ դարձեալ կրկին բերեալ առաջի իւր հարցանէր. եւ եգիտ զնոսա հաստատուն ի հաւատս Քրիստոսի։ Եւ ապա հրամայեաց եռացուցանել լի ջրով կատսայ, եւ ի միւս կողմն հուր բորբոքել ուժգին. եւ ետ կապել զնորընծայ եպիսկոպոսն զքուերորդի Տէր Ստեփանոսին՝ պարսկօրէն, զերկու ոտսն ի մի եւ զերկու ձեռսն ի մի, եւ անցուցանել զկապ ոտիցն ի պարանոցն. եւ այնպէս որպէս զկծիկ արարին յեռանաս ջուրցն ի մէջ պղընձին։ Եւ զաբեղայն որ էր քեռորդի Տէր Ստեփանոսին՝ նոյնպէս կապեցին, եւ անցուցին երկայն ձող մի յոտսն եւ ի ձեռսն՝ ընդ ողն [33], եւ կալեալ զնա երկու արանց ընդդէմ կրակին։ Եւ այնպէս առաջի Տէր Ստեփանոսին զեպիսկոպոսն խարշեցին եւ զաբեղայն խորովեցին, որ մատուցան սուրբ ողջակէզ եւ զոհ ընդունելի եւ խունկ անոյշ Տեառն Աստուծոյ, իբրեւ զպատարագն Աբելի, զՆոյի եւ զԱբրահամու, յոր հոտոտեցաւ Տէր Աստուած ի հոտ անուշից, եւ նոքա այնպէս կատարեցան ի Քրիստոս։ Իսկ զՏէր Ստեփանոսն դարձեալ արկին ի բանտ, եւ տային նմա հաց եւ ջուր հոգեշահ [34], յետ երկուց եւ երից աւուրց. եւ զմարմինս սրբոց վկայիցն առեալ ազգականացն բազում՝ կաշառատուութեամբ եւ տարեալ թաղեցին ի մեծափառ վանս իւրեանց՝ Տաթեւ։ 

Եւ վասն սրտի եպիսկոպոսին ցրուեցին բազում՝ գանձս ի դուռն փատշահին աւելի քան զ՚2000 դահեկան կարմիր, եւ ո՛չ կարաց պատշահն ազատել զնա ի ձեռաց նորա. զի ասէր՝ թէ երդուեալ եմք, եւ ոչ կարեմ հալալն հարամ անել [35] եւ զկանայսն իմ՝ թողուլ, որք են մարք որդւոց իմոց. վասն աբեղայի միոյ։ Եւ յետ տարւոյ միոյ հանեալ զեպիսկոպոսն ի բանտէն՝ տարեալ առաջի իւր, հարցանէր ողոքանօք եւ սպառնալեօք. եւ նա զօրութեամբ հոգւոյն Սրբոյ՝ զոր ունէր յինքեան, համարձակ խոստովանէր զՔրիստոս Աստուած։ Ընդ որ բարկացեալ իշխանն ետ բերել ատամնահանս եւ քարշել զ՚32 ատամունս նորա, եւ հարին շուրջանակի ի գլուխ նորա կռանով որպէս զպսակ [36], եւ տարեալ արկին ի բանտ. եւ եկաց այնչափ ի բանտին մինչեւ ողջացաւ ատամնահատ եւ վէրք գլխոյ նորա: Եւ դարձեալ կոչեալ առաջի իւր հարցանէր, եւ նա զնոյն դաւանութիւն հաւատոյ դարձեալ երկրորդէր առաջի նորա. եւ նա ետ բերել բեւեռաքարշս [37] եւ քարշել զմիս ոսկերաց նորա ի 60 տեղաց. եւ այնպէս վիրաւորեալ մարմնով տարեալ արկին ի բանտ. եւ կացեալ այնչափ մինչեւ ողջացաւ ամենայն վէրք ոսկերացն։ Եւ դարձեալ ածին զնա յատենի, եւ հարցանէին, եւ նա եւս պնդագոյն դաւանէր զՔրիստոս Աստուած, եւ ասէր ցիշխանն. զի, Որպէս սալն դարբնաց ոչ հոգայ ի կռանաւորաց՝ այսպէս եւ ես անհոգս եմ չարչարանաց. արա զինչ եւ կամիս։ Եւ սրտմտեալ անիծեալն ետ հուր բորբոքել. եւ կապեալ ըստ նմանութեան աբեղային՝ կալեալ ի վերայ կրակին՝ խորովեցին զամենայն ոսկերս նորա, եւ նա դեռ եւս կայր կենդանի զօրութեամբն Քրիստոսի. եւ այնպէս խորովեալ անդամօք տարեալ արկին ի բանտ, եւ կացեալ այնչաի ի բանտին մինչ որ ողջացաւ ամենայն հրայրեաց վէրք մարմնոյն բայց այնքան այլագունեցաւ մարմին նորա յազգի ազգի չարչարանացն, մինչ զի ոչ բաւէր ակն մարդոյ հայել ի մարմին նորա։ Եւ այնպէս հինգ ամ՝ բոլոր ի չարչարանս եւ ի բանտ կացեալ կապանօք, սովով եւ ծարաւով՝ տեւեաց այնքան տանջանացն։ Եւ ապա բերեալ իշխանն առաջի իւր եւ ասէ ողոքանօք. Ձանձրացաք եւ նեղացաք ի տանջելոյ զքեզ եւ, ի տեսանելոյ զաղիողորմն խորովումն մարմնոյ քո, եւ. դու ընդէ՞ր ոչ ողորմիս անձին քում. մին բան խօսեաց առաջի մեր, եւ զերծեալ ի մէնջ գնա ի տուն քո եւ պաշտեա զհաւատս քո։ Ասէ սուրբն. Անհնար է այդմ լինել մինչ շունչս իմ առ իս է։ Եւ նա հիացեալ զարմացաւ եւ. ասէ. Միթէ վիմա՞ց է զօրութիւն սորա։ Եւ կոչեալ զմօլայն իւր եւ ասէ. Ե՛կ դանիշման, եւ ի գրոց պատմեա մեզ նորագոյն տանջանս զոր արարեալ են առաջին թագաւորքն. եւ մօլայն հրամայեաց գերծուլ զգլուխ նորա եւ օծանել մեղրով. եւ բերեալ զնստակլորն [38] որ է սեաւ բզէզն, եւ եդին եօթն տեղի ի վերայ գլխոյ նորա. եւ պորեալ զընկոյզն՝ կործեցին զկորճն [39] ի վերայ նորա, եւ պատեալ ծրարեցին. եւ նոքա փորեցին յիւրաքանչիւր դիմաց, եւ ծակեալ մտին ի գագաթն նորա. եւ յայնմանէ խիստ նուաղեցաւ սուրբն, զի քան զամենայն տանջանսն խիստ եւ դժնդակ էր. մինչ զի քաղեցաւ հոգի նորա եւ ոչ մնաց ի նմա շունչ կենդանութեան. եւ այսպէս անկաւ յերկիր իբրեւ զմեռեալ, մինչեւ բազմաց ասել թէ մեռաւ։ Իսկ յետ մահու միոյ ուշաբերեալ դարձաւ ի հոգի:

Ես ընթացեալ քոյր սրբոյն մեծաւ հառաչանօք եւ պաղատանօք անկաւ յոտս մօր փատշահին՝ ասելով. Թէ անպարտ իցէ եղբայրն իմ ընդէ՞ր չարչարի զանազան տանջանօք իբրեւ զպարտական, եւ եթէ ինչ վնասակար է կամ պարտական, աղաչեմ զքեզ վասն կենաց եւ յաջողութեան փատշահին՝ հրամայեա փութով սպանանել զնա, զի ազատի յանհնարին տանջանացն։ Եւ յուղարկեալ բակումն [40] զվերակացու տանն իւրոյ առ Սօֆի խալիլն՝ լի բարկութեամբ եւ ասէ. Քանի՜ անէծս շահիս մեզ եւ զաւակաց մերոց եւ թեթեւութիւն հաւատոց մերոց. արձակեա զայրդ անմեղ, զի զի՞նչ շահ է մեզ ի հեղմանէ արեան դորա: Եւ նա ասէ, ոչ կարեմ թողուլ վասն երդմանն իմոյ. այլ դու առաքեա բռնութեամբ, եւ հան զնա բռնութեամբ ի ձեռաց իմոց, զի անպարտ մնամ ես յերդմանէն։ Եւ այնպէս արարեալ ազատեաց զնա ի ձեռաց նորա, եւ ուղարկեաց ի վանս իւր։ Իսկ նա յոյժ տրտմեցաւ եւ մեղադրեաց քուերն իւրոյ վասն խափան առնելոյն նմա զասպարէզ նահատակութեանն իւրոյ։ Եւ ապա յետ տարոյ միոյ գնաց փափագանօք յԵրուսաղէմ, եւ երկրպագեաց տնօրինական տեղեացն Քրիստոսի, եւ դարձեալ եկն ի սեպհական աթոռն իւր ի Տաթեւ, եւ բարեձեւութեամբ եւ ճգնաւոր առաքինութեամբ վճարեալ զմնացեալ ժամանակս կենաց իւրոց, փոխեցաւ յերկիրն կենդանեաց ի վերինն Երուսաղէմ՝ ի կարգս նահատակացն եւ ի համարս հայրապետացն։ 

Գործեցաւ այս ի ԹՃԼԲ (932=1483) թուականիս մերում, ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ :

 

383. Արտաւիլայ եւ Կոտերոյ Սօֆիքն (Յիշատակարան)

Ա.

Ի ՋԼԷ (1488) թուականին եղեւ արհաւիրք ի բազում՝ տեղիս, եւ կոտորեցաւ ազգն Տաճկաց. զի յաշխարհն Չաղաթային բազում պատերազմունք եւ արեան հեղուն եղեւ. եւ Մսրայ սուլտանն եւ Հոռոմոց խոնտքարն [41] զմիմեանս ջարդեցին եւ կոտորեցին. եւ մեծ Սոֆի Արտաւել [42] քաղաքին ժողովեաց թղթով իւրով զամենայն սօֆիսն իւր յամենայն երկրէ, զի էր պայմանց եւ սովորութիւն նոցա՝ որ յամենայն մի փութային ի կոչն նորա յամենայն աշխարհէ կարմրագտակ սօֆիքն, եւ զինուորէին նմա իւրեանց թոշակօքն, եւ փոխանակ առնելոյ ի նմանէ՝ ինքեանք տային նմա բազում՝ ոսկի եւ արծաթ, եւ յամենայն պատերազմունս ընդ որ երթայր՝ յօժարութեամբ կռուէին եւ մեռանէին առաջի նորա։ Որ եւ հիացեալ եմք եւ հիանամ՝ ընդ այնպիսի կորստական անմիտ միամտութիւն. զի զմոլորեցուցիչ արուամոլն զայն՝ մեծ մարգարէ կարդային թիւրեալք ի ճշմարտութենէն, եւ սքանչելեօք համբաւէին զանուն նորա, եթէ ցամաք ոտիւք անցանէ ի վերայ գետոց, թաղսեայ կացնաւ [43] իւրով կտրէ զքար եւ զերկաթ եւ զամենայն ինչ. եւ այլ բազում՝ սուտ համբաւօք բարձրացուցանէին զկործանեալն ի չարիս։ 

Որ եւ ժողովեաց յայսմ ամի արս իբրեւ ԽՌ (40, 000), եւ գնացեալ խաբէութեամբ եմուտ ի Շամախի [44], եւ զամենեսեան որ ի ձեռն էած ի քրիստոնէից եւ ի տաճկաց՝ զարս եւ զկանայս՝ սրով կոտորեաց, եւ զքաղաքն ամենայն հրով այրեաց կումաշօքն [45] եւ որ ինչ էր ի նմա. եւ զմանր տղայքն ես ժողովել առ ինքն, եւ դիզեալ ի վերայ միմեանց հինգ եւ վեց, եւ ինքն հարեալ ի վերուստ նիզակաւ անցուցանէր մինչեւ ի ներքին տղայն, եւ վերացուցեալ նիզական կանգնէր. եւ տղայքն աղիողորմ թալկանային ոտիւք եւ ձեռօք ի ծայրս նիզակացն, եւ նա ծափս հարկանէր ուրախութեամբ եւ ասէր, Այս է ճշմարիտ ղազայն [46] ։ Եւ զանասունսն զամենայն զմի եւ զջորի զուղտ եւ զոչխար՝ սրով կոտորեաց, եւ այնպէս ոչ խնայեաց ի մարդ եւ յանասուն։ 

Զոր գոյժ արկեալ տէրն Շամախու ի Թաւրէզ առ փատիշահ փեսայն իւր Աղաւալ [47], եւ ծանոյց նմա. եւ նա ուղարկեաց զիշխանն մեծ Սուլէման՝ բազում զօրօք, որ գնացեալ ջանիւ մեծաւ մարտեան եւ յաղթեալ կոտորեցին առ հասարակ զամենեսեան, եւ ինքեանց եւս շատք մեռան [48] ։

Բ.

Դարձեալ ի սոյն ամի եղեւ աստուածասաստ բարկութիւն ի Սօֆիսն Կոտերոյ երկրին. է մօտ ի վանքն Ապրանից գեօղ մի Սօֆենոց՝ [49] Ադաբուք [50] անուն, եւ բազում նեղութիւնս անցուցանէին ընդ աբեղայան, եւ կտրէին հանապազ զջուրս վանացն, եւ ոչ տային թոյլ հանգչել նոցա։ Եւ յաւուրս բուն բարեկենդանին մի ոմն ի նոցանէ հարսանիս առնէր որդւոյ իւրոյ, եւ ամենեքեան ժողովեցան անդ եւ արարին նմանութեամբ կատակ բազում։ Եւ, ապա բերեալ կողով մի եդին ի միջի իբր զսուրբ սեղան, եւ աղիւս մի ի վերայ որպէս զաւետարան, եւ բերեալ սեաւ ջըլով [51] շներ եւ կացուցին շուրջանակի. եւ եդին անուանս նոցա զվարդապետացն եւ զեպիսկոպոսացն զորս ճանաչէին։ Իսկ երկու ալեւորք խրատ ետուն նոցա եւ ասեն, Մի՛ առնէք զայդպիսի կատակդ. այդ մեծ գունահ (մեղք) է ձեզ, որ զպիղծ շներդ ի սրբակաց ծառայքն Աստուծոյ կու նմանեցուցանէք։ Եւ նոքա եւս առաւել մոլեալ ի չարէն՝ եւ բերեալ զոմն կերպարանեցին սուտ մեռեալ՝ զի յետոյ յարուցանիցեն. եւ ոչ յարեաւ, այլ զառհաւատչեայն ընկալաւ զյաւիտենից մահուն։

Եւ ապա բերեալ գինի՝ բրդեալ հաց՝ տային շանցն օրինակ հաղորդի. եւ նոյնժամայն եղեւ աստուածասաստ բարկութիւն ի վերայ նոցա, զի եղեւ դըղրդուն եւ ճայթումն ահագին, եւ յահեղ որոտմանէն ամենեքեան սատակեցան որ ի տանն էին, բայց երկուց ծերոցն։ 

Եւ եկեալ իշխանն Դերջնոյ՝ ետես զահագին գործն եւ զարհուրեցաւ. եւ սուր քարշեալ կամէր զմնացեալսն ինքն կոտորել, զոր ոչ ետուն մոնլայքն թոյլ. վասն որոյ հանեալ զմնացեալսն ի գեղջէն՝ եւ փոխանակ նոցա կացոյց քրիստոնեայս, եւ արար հայանոց, ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ: Եւ այսպիսի սքանչելեօքս հաստատեցան հաւատացեալքն առաւելապէս ի հաւատս ճշմարիտ, եւ անօրէնքն երկմտեցին հաւատոց իւրեանց։

 

384. Նուիրակք Էջմիածնի նահատակեալք յԱմասիա

Ինըն հարիւր Հայոց թվական 
Յիսուն եւ հինգ թիւ աւելեան, 
ՅԷջմիածնէն նուիրակք եկան, 
Բոլոր աշխարհս Հոռոմոց տան. 

Յոլով մեռոն կայր ընդ ինքեան 
Մեծ նամակով եւ օրհնութեամբ։ 
Եկեալ հասին Բիւզանդիան, 
Որ է Ստամպօլ՝ սրբոց կայան : 

Ով որ տեսաւ զնոսա՝ լըման 
Իբր զՀրեշտակ ընդունեցան.
Մեծ Յօհաննես՝ սրբոց նըման, 
Եպիսկոպոս ազնուական: 

Վանք ւ անապատք ուրախացան, 
Յորժամ տեսին զերեսեան, 
ԶՏէր Սարգիս եպիսկոպոսն, 
Եւ ըզԴաւիթ կոյս աբեղայն։ 

Անուանք նոցա համբաւեցան, 
Սուրբ օրհնութիւնը որ կարդացւան, 
Եկեղեցիք բերկրեալք ցնծան, 
Եւ ժողովուրդս որ օրհնեցան : 

Նըւիրկեցին [52] զքաղաքս լըման, 
Եւ նաւեցին քաղաք Կաֆայն. 
Կաֆայեցիք խիստ ցնծացան, 
Իբր զառաքեալսն տէրունական 

Ելեալ գնացին Ղարա Պօղտան [53], 
Սիչով քաղաք քրիստոնեայք կան,
Ամենն տեսին ուրախացան,
Մինչ ի պարոնն եւ Պթերնայն [54]. 

Ցընծան նոքա ի ժողով այն, 
Շուրջառք եւ զգեստք խիստ պատուական,
Իլով քաղքէն առին ելան, 
Դարձեալ եկին ի Աղքիրման [56], 

Երբոր հասան ի Աղքիրման, 
Խիստ խնդութեամբ բերկրեալ ցնծան. 
Անտի նաւեալ եկան հասան [57],
Որ է Պօլիս Կոստանդիան։

Հիւրեր եկին մեզ աննման, 
Զինչ զհրեշտակք աբրահամեան. 
Ոնց Ստամպօլցիք զնոսա տեսան, 
Տեառն Աստուծոյ չատ գոհացան.

Անդ ժողովուրդք ժողովեցան, 
Եւ ասացին ամենեքեան, 
Թէ Մի՛ երթայք դուք միաբան, 
Կաթողիկոսն եղեալ վախճան [58] ։ 

Յայնժամ նստեալ եւ խորհեցան, 
ԶԴաւիթ ղրկեն ի տեսութեան : 
Ոնց որ հասաւ յԱմասիան, 
Լուք մատնեցին զինքն ի յատեան։ 

Անդ անօրէնք ժողովեցան, 
Որդիքըն նեռ [59] եւ կորըստեան. 
Պիղծ Յուդայի եղեն նման,
Որ մատնեցին զՏէրն ի յատեան : 

Ցասմամբ եկեալ զԴաւիթ տարան, 
Պարոն որդւոյն դուռն ի տիվան. 
Ասեն. Չաշուտ են միաբան, 
Սօֆին ղրկել [60] ի Ֆրանկիստան : 

Եդին ի բանտ եւ ի զընտան. 
Զինք մատնեցին ի ըսկենճան [61]. 
Զխեղճ մարմինն ի տաքացան ? 
Ի չարչարանքըն մաշեցան։ 

Անտի տուեալ ի զօրական, 
Վիզն ի զէնճիլ ձեռն ի կիլապչան [62], 
ԶԴաւիթ բերին ի մեծ տիվան, 
Տարին ձգեցին ղափճոցն oտան [63] ։ 

Լուք [64] ղափուչիբն ամենեքեան ՝ 
Ի ձի հեծեալ՝ վանքըն հասան,
Երբ նուիրակքն զնոսա տեսան, 
Զահի հարեալ զերդ զուռ դողան [65], 

Եկեալ տարան զնոսա լըման,
Ի մեծ վեզիրն Ալի փաշան. 
Յայնժամ՝ տեսեալ ըզերրորդեան [66],
Ասէ. Բերէ՛ք վաղն ի տիվան։ 

Բերին զինքեանք վաղն ի տիվան, 
Հաւսար [67] նըստան երեք փաշան, 
Հարցաքննեն զամենեսեան, 
Սուչ [68] մի գտնուն նոցա վերան։ 

Անտի ելեալ խոնտքար [69] մըտան. 
Նա էր ասցեալ դիժար հրաման, 
Ասաց, Ձգեցէք ղափճոցն oտան՝ 
Մէկ քանի օր տան ըսկենճան։

Նոքա ելեալ ամենեքեան ՝ 
Ի խոնտքարէն առեալ հրաման, 
Լուք կացուցին այլ մի տիվան 
Ըմբռնեցին առեալ տարան։ 

Սուրբ Յոհաննու պէս բանտ տարան, 
Զինչ Քրիստոսի օրն ըմբռման. 
Ի չարչարանքըն զանազան, 
Աւել աւուրք հնգետասան։ 

Օրն էր շաբաթ սուրբ կատարման 
Նահատակացն երրորդեան, 
Գլխատեցին զամենեսեան, 
Լոյս կիրակի օր յարութեան։ 

Յոհաննու պէս գլխատեցան, 
Կամ Յակոբու առաքելեան [70]. 
Որ եւ մարմինքըն ի սպանման, 
Զաւուրս երեք անթաղ մընան։ 

Սըրբոց մարմինքն որ հոն կեցան,
Ոչ յերեսներն թարշամեցան.
Լոյսն էր իջեալ աստղանըման.
Զայն լոյս տեսեալ շատ մըսըլման: 

Յետոյ գնացեալ Էմին խօճան [71], 
Մօտ մեծ վեզիրն Ալի փաշան,
Իբր Յովսէփ Արեմաթեան՝ 
Խնդրել զմարմինն տէրունական։

Նա էր տուեալ աղէկ հրաման. 
Գնա՛ թաղէ՛ զամենեսեան, 
Զամէն ատէթն [72] արէք լըման 
Զինչ ձեր օրէնքըն տայ հրաման: 

Իսկ վարդապետք ժողովեցան, 
Եպիսկոպոսք հաւաքեցան, 
Եւ կրօնաւորք շատ միաբան, 
Սրբոց թաղումն գումարեցան,

Երիցանիք խիստ զանազան, 
Մեծ ու կրտսեր աշխարհական, 
Հոն հասին ամենեքեան, 
Եւ սուրբ թաղմանն արժանացան։

Րամիւ կանգնեն կարգ կատարման, 
Եւ կատարեն զամեն լըման. 
Պատնեն զմարմինքըն միաբան, 
Եւ սահմանեն ի մի տապան։

Կանայք բազում՝ ժողովեցան 
Լալականից ողբերգական. 
Շատ լացին զամենեսեան 
Մինչ սար ու ձոր ի լաց ելան։ 

Երեք մանկանց սրբոց նըման, 
Երեքըն մի տապան եդան.
Արժանացան սուրբ հանգըստեան։ 
Դուք այլ կացէք ուրախութեամբ։ 

Րամիւ զամէնքըդ միաբան, 
Զմեզ աղաչեմ զամենեսեան 
Ես Յովհաննէս [73] անարժան
Եմ քայանայ գործովս ունայն.

Նըւիրկերուն օր կատարման, 
Սակաւ բաներս որ գրեցան. 
Ով ոք ասէ ըզհայր մեղայն՝ 
Յիշեալ լիցի յարքայութեան։ 

Այս գործեցաւ ի մեծ թվական, 
Ինըն հարիւր թիւն էր լըման 
Յիսուն եւ հինգ թիւ յաւելեան, 
Հոկտեմբերի եօթն եւ տասեան։

 

385. Դիմամարտ տիրապետաց Մոկաց եւ Ոստանայ (Յիշատակարան)

Գրեցաւ եւ կատարեցաւ աստուածախօս եւ տիեզերաքարոզ Ս. Աւետարանս յերկրիս արքունական որ Մոկս կոչի, յաստուածապահ գեղս յԱռինչ, ընդ հովանեաւ Ս. Աստուածածնին եւ Ս. Ստեփանոսի յառաջսարկաւագի եւ նախավկայի։ Քանզի մեծաւ ահիւ եւ դողութեամբ գրեցի զԱւետարանս, քանզի թշնամիք են միմեանց տէրն Մոկաց եւ տէրն Ջերմաձորոյ [74] եւ Ոստանին. եւ մերձ եւ սահմանակից էին միմեանց Առինչ եւ Ջերմաձոր. եւ յորժամ՝ երեկոյ լինէր՝ ի մտանել արեգական՝ փախչէինք ի ծերպս վիմաց եւ ծառատունկս եւ ի թուփս անկանէինք, եւ ի յահէ ոչ (ոք) կայր ի քուն, ի հարամի ճնդոյէ [75] եւ ի հեծելէ, եւ բազում աւուրս է գրել Աւետարանիս՝ զայս ահիւ եւ աշխատութեամբ տանէի։ Այլ բարերարն եւ մարդասէրն Աստուած ոչ արար ըստ բազում՝ մեղաց իմոց, այլ խաղաղութեամբ հասայ ի վերջս Աւետարանիս, եւ Քրիստոս Աստուած ի նոյն խաղաղութեամբ պահեսցէ. ամէն։ Քանզի յառաջներորդ անգամ Եզտին անուն [76] հետն բերեալ էր ի յերկիրս՝ Մոկս, եւ բազում՝ են գերի էառ եւ աւար արարեալ էր, եւ այրեցեալ էր վանքս եւ անապատս, գիւղս եւ գաւառս. եւ բազում՝ քրիստոնեայք սրախողող արարեալ էր երկրորդ Յուլիանոս, եւ զպատուհասն Յուլիանոսի առցէ. ամէն: Գրեցաւ Ս. Աւետարանս ի Հայրապետութեան Տեառն Ներսեսի [77] եւ յառաջնորդութեան Տեառն Զաքարիայի, ի թուականիս ՋՀԳ (1524)։

 

386. Պատերազմն սուլթան Սիւլէյմանի եւ շահ Թահմազայ   (Յիշատակագիր)

Ի ՋՁԳ (1534) թուականիս... եկն տէրն Ստամբոլայ՝ հօնքարն [78], որ, ասի յանուանէ Սուլթան Սիւլէյման, բազում զօրօք ի վերայ կարմիր գլխուն [79], եւ ինն օր նստաւ ի վերայ երկրիս մերոյ. զի այնքան անկյուն էր զօրք նորին՝ մինչ թուէր մեզ որպէս զաւազ ծովու եւ կամ՝ զշիթս անձրեւաց. իբրեւ հայէաք յաստեղս երկնից եւ ի վրանս նոցա՝ միապէս երեւէր. վասն զի իւրեանքն ոչ գիտէին թէ որքան էին, եւ մեք ոչ կարացաք գիտել, եւ հիացման արժանի է վասն խառնիճաղանճ զօրացն։ Եւ կարմիր գլուխն փախեաւ ի նմանէ. եւ նա հետամուտ եղեալ մինչ ի Սուլթանիա, եւ այլ ոչ կամեցաւ գնալ. դարձաւ ի Բաղտատ, եւ զձմեռն ի լման անդ եկաց վասն միւսանգամ՝ գալոյն ի վերայ Շահ Թահմազին, վասն զի տիրեալ էր բազում քաղաքաց, նախ տանն Հոռոմոց [80] եւ Շամայ եւ Մըսրայ եւ Դիարք կին եւ բռնացեալ էառ ի հիւսիսային կողմանէն մինչ ի բերդն Աւնկայ [81], եւ ի մերոյս՝ մինչ յԱրծկէ, եւ Վանայ կողմանէն՝ մինչ ի Աղթամար, եւ ի հարաւային կողմանէն մինչ ի Բաղտատ։ Իսկ արեանարբու մարդադէմ գազանն անագորոյն եւ տմարդի ուլամէն՝ [82] որ նա եղեւ պատճառ աւերման արեւելեան աշխարհիս մեր, քանզի, յառաջն կարմիր գլուխ էր՝ եւ դարձաւ եւ զհօնքարն նա եբեր ի վեր, ամրացա ի բերդն Վանայ։ իսկ յորժամ լուաւ Շահն Թահմազ զմտանելն նորա ի դղեակն՝ վաղվաղակի դարձաւ ի վերայ, զի թափեսցէ զթոյնս դառնութեան իւրոյ: զի ի ձմեռնային յեղանակին եկն. եւ երկիրն ամեն թողեալ զտուն եւ զտեղ եւ զռոճիկս իւրեանց ի տան, եւ փութանակի առեալ զկանայս եւ զտղայս իւրեանց՝ եւ մտան ի բերդն. զի այնքան սաստկացաւ աէն՝ մինչ զի ոչ կարացին հաց բառնալ ընդ ինքեանս. զի ծովացեալ մեղքն մեր ոչ եթող - իսկ ռոճիկք նոցա ամեն յիւր տեղն մնաց կապած։ իսկ նոցա սուր ի վերայ եդեալ՝ զորն զենին եւ զորն, ուղարկեցին ի տունս իւրեանց, եւ այն որ ոչ ի զենել երեկ եւ ոչ ի տանուլ՝ [83] վասն սաստիկ ցրտուն ձմերանն եւ պարզակին [84], եւ որթերն եւ ձագերն ամենեքին ի կապած տեղն սովալլուկ գոռալով եւ կըռալով մեռանէին։ Իսկ Կարմիր գլուխն խըսարեալ զբերդն եւ նստաւ ի Ս. Սարգսի պահոցէն մինչ ի Համբարձումն եւ ի մեծ նեղութիւն արկեալ իսկ ժողովուրդն զայն սակաւ կերակուրն զոր տարեալ էին՝ հատաւ, իսկ շատք ի քրիստոնէիցն կերան զմիս ձիու եւ զըղտու եւ զիշու, եւ այս ոչ բաւեաց. ամենեքեան սովալլուկ լեալ մեռան, որն ի սովոյ եւ որն ի թըւանկէ եւ որն ի թօփէն [85], հաւատացեալ եւ անհաւատ, անձինս ԺԶՌ (16, 000) ընդ այր եւ ընդ կին, ընդ ծեր եւ ընդ տղայ, ի բերդն եւ ի բերդէն ի դուրս։ 

Իսկ ո՞ կարէ պատմել զանցս կրից նոցա եւ զամենայն ընդ գրով արկանել. զի այն ստեղծողին է գիտելի. եւ ամենայն ոք որ մեռանէր՝ բերդէն ի վայր ձգել տային, եւ լցաւ երկիր շուրջ զդղեկաւն՝ արեամբ, եւ ամենեքեան գէշ գազանացն անկեալ դնէին եւ ոչ ոք էր որ թաղէր զնոսա. իսկ մնացեալքն որ իջին ի վայր՝ ոչ ճանաչէին զմեռեալսն, զի խառն ընդ իրար ամենեքեան՝ հաւատացեալ եւ անհաւատ, մարդ եւ անասուն՝ նեխեալ էին. զի մի մի մարդ որ ճանաչէր՝ ոչ կարէին տանել ի գերեզմանսն, զի կենդանւոյն մեռեալ էին, միայն թէ շունչն էր ի մարմինս նոցա, երթային եւ այլոց տային վարձ ամէն մեռելի, 100 դահեկան եւ երկու, զի ծրարէին զերեսս իւրեանց եւ ապա երթային, զի շատք ի հոտէն մեռան։ Զի հայրքն եւ մայրքն որ ի բերդին էին, գեղեցիկ որդիք եւ սիրուն դըստերքն մեռեալ դնէին առաջի իւրեանց, եւ ամենեւին ոչ լային եւ ոչ զմիմեանս հարցանէին. բայց երթային զայլ ոք աղաչէին եւ ասէին, թէ, Եկ վասն Քրիստոսի սիրոյն եւ Աստուծոյն համար, մեր մեռեալքն ի վայր ձգէ, քեզ վարձք է, մենք չեմք կարել, հիւանդ եմք. եւ յահէ անօրինացն չենք կարեր թողուլ ի տեղն. եւ նոքա երթային եւ ձգէին ի վայր. եւ հայրքն եւ մայրքն զձեռն ի գետին դնէին ի յերեսս քսէին, եւ գոհանային զԱստուծոյ, թէ ազատեցաք յանօրինաց: Յայս դառն ի չար ժամանակի եղեւ աւարտ սորին գրոցս [86] ։

 

387. ՍՏԵՓԱՆՈՍ Ե. ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ Ի ՀՌՈՎՄ [87]

Անուամբն Աստուծոյ. Ես Տէր Ստեփաննոս կաթողիկոս ամենայն Հայոց եւ Պատրիարգ Վաղարշապատու քրիստոսահիմն աստուածաշէն լուսակառուց եւ երկնահանգոյն հրեշտակաբնակ եւ առաքելական մեղսաքաւիչ եւ բազմաշնորհ սուրբ Աթոռոյն Էջմիածնի, նախատեu առաջնորդութեամբ եկա ի Մեծն Հռոմ եւ բնակեցայ աստ վեց ամիսն. Բայց իմ բանիս հոգացողն Հապաշ Տեր Պետրոսն էր, զՓափան տեսնուլ, մեծամեծաց երթալն, եւ զայլ ամենայն ծառայութիւնս՝ մահու չափ աշխատեցաւ մեզ համար՝ ինքն եւ իւր միաբանքն [88]. Մենք ալ տեսանք զսորա միամիտ սիրտն եւ աներկբայ հաւատքն եւ զմեծ հնազանդութիւնն մեր սուրբ յաթոռոյն եւ մեզ, եւ զսորա մեծ սէրն վերայ մեր ազգին, ձեռնադրեցաք զսա մեր Հայրապետական իշխանութեամբն եւ բարձր հրամանաւն Սուրբ Էջմիածնի, զԹըսըֆասըօն, որ է Պարոն Տէր Պետրոս, արհի եպիսկոպոս, ի վերայ սեպհական վիճակի Մալհզուա յերկրին հանդերձ իւր գաւառօք, եւ ի վերայ իւր յաթոռոյն Ֆարակոյ: Զոր եւ մաղթեմ Ամենասուրբ Երրորդութեանն՝ բարեխօսութեամբ Սուրբ Աստուածածնին եւ ամենայն ընտրեալ դասուցն, զի զսա պահեսցէ Քրիստոս Աստուած ամենայն արկածիցն բանսարկուին, երեւելի եւ աներեւոյթ թշնամւոյն. ամէն։ Եւ օրհնեսցէ զսա Տէր Աստուած այն օրհնութեամբ՝ որպէս օրհնեաց զառաջին սուրբ հայրապետքն, եւ որպէս օրհնեաց զդասս ճգնաւորացն եւ զգունդս մարտիրոսացն. նոյն օրհնութիւն աստուածային սփռեալ ծաւալեսցի ի վերա Պարոն Տէր Պետրոս արհիեպիսկոպոսին եւ ի վերա իւր յերկրին եւ վիճակին. ամէն։ Այլ եւ տացէ սմա տուողն շնորհաց զհոգի գիտութեան, զհոգի իմաստութեան, զհոգի երկիւղի աստուածապաշտութեան, որով կարող լինիցի առնել եւ ուսուցանել ըստ հրամանացն Աստուծոյ՝ զհետեւողսն իւր, եւ տալ զանձն իւր օրինակ բարի ժողովրդեանն Քրիստոսի. եւ այսպէս կեալ եւ մնալ մինչեւ ի կէտ կոչման իւրոյ. ամէն. եւ ընդ աստի կենացն ելանել գնա ի յերկիրն կենդանեաց, ընդ առաջին սուրբ Հայրապետացն դասակից եւ պսակակից արասցէ Քրիստոս Աստուած մեր. ամէն։ 

Եւ ի զրաւելն օրհնութեանս՝ ծանիք Քրիստոսի արեամբ գնեալ ծառայք Աբեթածին զարմի, մեծամեծք եւ փոքունք, քահանայք եւ ժողովուրդը, վասն այս Հապաշ Պարոն Տէր Պետրոս արհի եպիսկոպոսին, որ մեք զսա երեսփոխան ու վաքիլ արաք՝ Մեծ Հռոմայ եկողին ու գնացողին. զորն որ սա կամենա ընդունէ, եւ զոր չկամենա՛ ճանապարու դնէ. վասն այս պատճառի` զի բազում՝ անբան մարդիկ [89] կու գան եւ նախատինք կու վաստակեն Հայոց ազգիս։ 

Դարձեալ ծանիք, մեր հոգեւոր որդիքդ, աշխարհ է, եթէ հանդիպի ի միջի ձերում այս Պարոն Տէր Պետրոսն ուր եւ իցէ, նա զիմ հարկիսն՝ սորա առնէք, զի յոյժ բարի մարդ է, սուրբ, մեծատան որդի, Հայոց ազգիս միշտ բարեկամ, զայն աղէկութիւն որ դա արաւ հետ մեզ՝ բնաւ մարդ մարդու չէ՛ արեր. վասն այդորիկ ինչ որ սորա առնէք՝ համարեցէք թէ հետ մեզ էք արեր կամ՝ հետ սուրբ Էջմիածնի. Աստուած զձեզ օրհնէ. ձեր մարդասիրութեան եւ հիւրընկալութեան համբաւն լի է ամենայն աշխարհ, կատարողն աղաչանաց մերոց օրհնիք Աստուծոյ եւ ամենայն Սրբոցն եւ ի մէնջ.

Գրեցաւ գիրս ի կայսերանիստ եւ ի մայրաքաղաքն մեծն Հռոմ. ի թվ. Հայոց Մեծաց ՋՂԸ (998-1550) սեպտեմբերի վեց. Ձեռամբն տառապեալ հողոյս Սիմեոն սարկաւագի Իլովցոյ [90]. եւ Քրիստոսի փառք։

 

388. Վասն շարժման կարմիր գլխոյն
Որ եկեալ երեց և աւերեց զՀայոց աշխհարից Արևելից

Դաւիթ արքային որդի Սողոմոն զայս մեզ քարոզէ,

Թէ զով որ աստուած սիրէ՝ հանապազ ըզնա խըրատէ

Յորժամ հազար ամ լըցաւ թըւական Հայոց տումարին,

Ազգ մի, Ղըլզըլպաշ ասեն, շարժեցաւ նըման վիշապին:
 

Հանցեղ չարութիւն արար՝ չէր տեսեալ այլ մարդ հողածին.

Կարծեմ, թէ սա չար եղաւ, քան զնոսա, որ յառաջն եկին:
 

Զայն, որ Դանիէլն ասէ, թէ չորրորդ գազանն ահեղ է,

Յայտնապէս սորա ասէ, որ անունըն շահ կոչեալ է:
 

Ներսէս Հայրապետըն մեր, մարգարէ, բանիս վըկայէ,

Թէ Կարմիր գըլուխն ելցէ զՀայոց երկիրն աւերէ:
 

Քաղցր ու բարերան աստուած մեր Հայոց ազգին բարկացաւ.

Մեր մեղքըն պատճառ եղաւ, որ Տաճկաց ազգըն զօրացաւ:

Աստուած զիրաւունս արար, դատաստան արդար դատեցաւ.

Մեք ամենեքեան մեղաք, յաստուծոյ կամացն հեռացաք:

Մեղաք, զպատուիրանն անցաք, Քրիստոսի մեք ոչ լըսեցաք,

Վասն այն ատելի եղաք, յայլազգեաց ձեռըն մատնեցաք:

Բարի առաջնորդ չունիմք, որ հոգով զաստուած աղաչէ,

Արտասուաց պըտուղ բերէ, որ Քրիստոս զմեր մեղքըն ջընջէ:

Մեր ազգի առաջնորդներն բովանդակ զաստուած թողեր են,

Զհոգոյ առաջնորդութիւն ի Տաճկաց երթեալ կու խընդրեն:

Թէ զկաթողիկոսն ասեմ՝ արծաթով ըզնա մեծարեն,

Թէ զեպիսկոպոսքն ասեմ՝ տամղաճոյ նըման բամբասեն:

Հայոց վարդապետքն ամէն դըրամի համար քարոզեն,

Ով ոք որ դըրամ չի տայ՝ զայն փութով թըղթով կանիծեն:

Մեր ազգի իրիցաներն հանապազ զիրար կու նենգեն,

Անարժան պատարագօք աշխարհիս պատիժ կու բերեն:

Թէ զաշխարհականքն ասեմ, որ բընաւ զօրէնս ոչ պահեն,

Ո՛չ կարգաւորաց լըսեն, ո՛չ երթեալ տաճարն աղօթեն
 

Ո՛չ ոք, որ առնէ զբարին կամ սիրէ զկամս արարողին.

Ամէնքս անպիտան եղաք, անօրէնքն ըզմեզ պատեցին:

Թէ մէկ մի բարի լինէր, որ սըրտով զաստուած աղաչէր,

Յայնժամ ողորմածն աստուած յայլազգեացն ըզմեզ կազատէր:

Յորժամ ջըրհեղեղն ելաւ, նա՛ աշխարհս ամէն խեղդեցաւ,

Նա՛ Նոյ, որ արդար եղաւ, նա որդովք իւրովք փըրկեցաւ:

Սոդոմ ու Գոմոր քաղաքն, որ յերկնից հըրովն այրեցաւ,

Նա՛ Ղովտ, որ արդար եղաւ, դըստերօքն իւրովք ապրեցաւ:

Սաղիմ մեծ քաղաքն ասեմ, որ անդընդասոյզ կորընչաւ,

Մելիքսեդեկ քահանայն ի նմանէ միայն ազատաւ:

Ազգըն Իրայէլացոց չորսհարիւր տարի գերեցաւ,

Նա՛ կին մի խընդիրք արաւ, վեց հազարըն ազատեցաւ:

Մովսէս հանց աղօթք արաւ՝ Փարաւոն ծովն ընկըղմեցաւ,

Իսրայելացիքն ամէն քառասուն տարի լիացան:

Այլ եւ Երիքով քաղաքն խընդընմատ քարով էր շինուած,

Նա՛ Յեսու՝ որդի Նաւեայ, աղօթիւք իւրովք զնա հալեաց:

Կինըն ըՐախաբ պոռնիկն հաւատովըն արդարացաւ,

Զլըրտեսքըն սիրով պատուեց՝ Քրիստոսի նա մամ կոչեցաւ:

Այլ եւ Դատաւորքն ասեմ, Գեդէոնըն ծանուցանեմ,

Որ երեքհարիւր հոգով զանհամար հազարսըն կորոյս:

Սամփսոն, Յեփթայի՞ յիշեմ, զՍամուէլ արի՞ն ձեզ պատմեմ,

Թէ՞ զԴաւիթ արքայն ասեմ, զՍողոմոն ընդ նոսին գովեմ:

Դասք մարգարէիցն ընտրեալ, հանապազ Պօղոս քարոզէ,

Եթէ բովանդակ աշխարհս ի նոցա մեկին գինըն չէ

Յուդիթ եւ Եսթերն ընտրեալ մէջ կանանց նոքա գովեցան,

Իսրայէլացիքն ամէն աղօթիւք նոցա փըրկեցան:

Նոքա հանց բարի եղան, որ յաշխարհս ամէն կու գովեն,

Մեր ազգի առաջնորդներին բընաւին զայն ոչ միտ ածեն:

Վասն այն չարի դիպեցաք, որ ընտիր մարդ իսկի չըկայ,

Ո՛վ իմ բարերար աստուած, անճարկին ճարա՛կ դու արա:

Թէպէտ անարժան եմք մեք, քո անուամբդ ըզմեզ խընայէ՛,

Գին եմք քո անպարտ արեանդ՝ յայլազգեացն ըզմեզ ազատէ՛:

Տարին տասուերկու ամիս հանապազ ըզմեզ չարչարեն,

Կեաւուր, անհաւատ ասեն, զքո օրէնքն ոչինչ համարեն:
 

Ով ոք, որ զՔրիստոս յիշեն, ճըշմարիտ աստուած դաւանեն,

Զըռզակն ի ձեռնէն առնուն, գըլխովին զինքն ըսպանանեն:

Զիւրեանց խաբեբայ օրէնքն հանապազ հըռչակ հարկանեն,

Ուր որ քրիստոնեայ տեսնուն՝ զՔրիստոսի նըշանն անարգեն:
 

Բայց այս անօրէն արքայն, որ անունըն շահ կու կոչեն,

Այնչափ չարութիւն արար, որ զնախնիքն բընաւ ոչ յիշեն:
 

Այնչափ մոլորեալ ազգ են, ըզշահն քան զաստուած պաշտեն,

Զիւրեանց սիրելի որդիքն շահին նատիր կու քաշեն:
 

Անչափ բազում հարկ առնուն, զքրիստոնեայքն ամէն կողոպտեն,

Զինչ բան որ աչօք տեսնուն՝ առժամայն ի բաց պահանջեն:

Նոքա են ադամորդիք յանիծեալ ազգէն Քանանու,

Այնպէս զօրացեալ եղեն, որ արին ըզմեզ հարկատու:

Քան ըզՓարաւոն արքայն, որ զօրհնեալ ազգըն չարչարեաց,

Սա մեզ Փարաւոն եղեալ՝ զՀայաստան երկիրս աւերեաց:

Նըման Սենեքերիմայ՝ զԱրծրունեաց երկիրն աւերեաց,

Ո՛չ գեղ, ո՛չ քաղաք եթող, զամենայն հըրով տոչորեաց:

Քան զԲաբելացոց արքայն, որ զտաճարըն մեծ աւերեաց,

Սա յԱրեւելեան աշխարհս զվանորայքն ամէն աւերեաց:

Վանայ պատուական երկիրն շինութիւն բընաւ ոչ թողին,

Ո՛չ գեղ, ո՛չ քաղաք ասին, զամենայն հըրով այրեցին:

Արճէշ շատ արիւն, զվանորայքն ամէն քարկեցին,

Սուսերն ի ձեռներն առին, զմիաբանքն ամէն սպանեցին:

ԶԽըլաթ »ւ Արծըկէ ողբամ, որ զայգիքն ամէն կըտրեցին,

Այլ եւ զՏարօնոյ երկրին արտորայքն ամէն այրեցին:

Ողբամ զԲասենոյ երկիրն, որ հըրձիգ ըզնա արարին,

Եւ Կարնոյ մինչեւ ի Սիս զքրիստոնեայքն ամէն փախուցին:

Քան ըզԼանկթամուր արքայն՝ աւելի աւերք արարին,

Ո՛չ Հայ, ո՛չ Տաճիկ ասին, զամենայն սըրով մաշեցին:

 

389. Հնարք յունաց առ ի գողանայ զոսկերս Վարդ Պատրկայ (Առաքել)

Յամս եւ ի ժամանակս յետինս՝ ի թուականիս Հայոց ՌԺԳ. դարձեալ եկին յազգէն Հոռոմոց արք երկու գողանալ զոսկերս Վարդ պատրկայ, որ թաղեալ կայ ի մէջ եկեղեցւոյն ի գիւղն Խորգոմ ի Հայու ձոր կոչեցեալ գաւառին՝ ի Վասպուրական աշխարհին։ Արդ՝ զոսկերսն Վարդ պատրկայ թաղեալ են ի մէջ եկեղեցւոյն որ նախկի շինեալ է ի վերայ երեսաց երկրի ի վերայ բնական գետնոյն. եւ ապա հողով ծածկեալ են զայն եկեղեցին եւ կուտեալ են բազում հող ի վերայ նորա, որ եղեալ է մեծ բլուր, որ կարծի ի տեսողացն թէ ի սկզբանէ յաւիտենից աստուածաստեղծ բլուր է եւ ոչ շինովի. եւ հողն ծածկեալ է զեկեղեցին եւ առաւել եւս բարձրացեալ, եւ ապա յետոյ ի գլուխ բլրին միւսանգամ նոր եկեղեցի են շինեալ ի վերայ գագաթան ներքին եկեղեցւոյն. եւ յայսմ եկեղեցւոջ կատարեն քահանայքն զժամակարգութիւնն եւ զեօթն խորհուրդս եկեղեցւոյ. նաեւ գեղականքն անդ գան եւ աղօթեն։ Եւ գիւղն ոչ է շուրջ բոլոր զեկեղեցեաւն՝ այլ յարեւելից կողմն եկեղեցւոյն ի սիրտ բլրին եւ յարեւմտից կուսէ եկեղեցւոյն եւ բլրին ծովն է՝ զոր Վանայ ծով կոչեն, իբրեւ քսան կանգուն հեռի յեկեղեցւոյն։ Այլ եւ գետ ջրոյ ի յարեւելից կողմանէ գեղջն եւ եկեղեցւոյն գայ, եւ ի հարաւային կողմանէ նոցին անցանէ եւ խառնի ի ծովն։ Եւ կեալ երկոքին Հոռոմքն նախ՝ ձեւացուցեալ են զինքեանս իբր զայր առաքինի եւ հաւատարիմ եւ հրաժարեալք յաշխարհական իրաց. այնքան մինչ որ քահանայք եւ ժողովուրդք հաւատացեալ են նոցա եւ զբանալին եկեղեցւոյն ի նոսա տուեալ եւ զնոսա լուսարար եկեղեցւոյն եւ ժամկոչ են կարգեալ։ Եւ նոքա թէ յետ յոլովից եւ թէ յետ սակաւուց ժամանակաց, ի դիպող ժամանակի յարեւմտից կուսէ յեկեղեցւոյն իբրեւ տասն եւ հինգ կանգնաւ հեռի յեկեղեցւոյն ծակեալ են զգետինն, փորեալ են նաղմ, եւ այնպէս նաղմն փորելով յառաջ գնացեալ են զի թերեւս մտցեն ի ներքին եկեղեցին, յորում ոսկերքն Վարդ պատրկայ թաղեալ կան. եւ զփորեալ հողն նաղմին բերեալ են ի ծովն թափեալ ի գլխոյ փլին. քանզի եզր ծովուն փուլ է՝ զոր ալիք ծովուն արարեալ է։ Եւ որովհետեւ գիւղն ի յարեւելից կողմն բլրին էր՝ եւ յարեւմտից կողմն անբնակ էր, յայսմ պատճառէ անքոյթ էր ի մարդկանէ տեղին. վասն այսորիկ արքն վստահացեալ զայս գործէին։ Արդ՝ ի թափեալ հողոյն եւ ի հարելոյ ալեաց ծովուն՝ պղտորեալ են ջուրքն եւ պղտորութիւն ջուրցն խառնեալ է ընդ ջուրց գետոյն եւ զառ ի վեր ընդ գետն գնացեալ, քանզի ջուրք գետոյն ուռկան տուեալ կանգնեալ կան յեզր ծովուն։ Իսկ գեղականքն տեսանէին զի ջուրն, որ հանապազօր պարզ եւ յստակ էր, այժմ պղտոր է, ասէին. «Անձրեւ ոչ է եկեալ եւ հեղեղ ոչ է իջեալ՝ եւ վասն է՞ր են ջուրքս պղտոր», ասէին ընդ միմեանս եւ հիանային եւ խնդրէին զպատճառն, եւ շրջելով եւ որոնելով պատահեալ են թափած հողին, եւ ապա գտեալ են զծակն եւ զնաղմն. ապա կալեալ են զարսն զայնոսիկ եւ ի ծածուկ եւ ի ներսագոյն տան արգելեալ եւ այնքան հնարեալ են գեղականքն մինչ արքն այնոքիկ զստոյգն ասացեալ են, թէ եկեալ եմք զի զոսկերսն Վարդ պատրկայ հանցուք՝ եւ տարցուք։ Ապա ի գեղականացն, որք խորհրդականքն են լեալ թաքուն ի խառնիճաղանճ արանց ի գիշերի միում զերկոսին զարսն զայնոսիկ եդեալ են ի վերայ ափի եւ հանեալ ի վերայ ծովուն եւ յառաջ խաղացուցեալ տարեալ ի մէջ ծովուն եւ կապեալ են քար ի պարանոցս նոցա, եւ այնպիսի թողեալ են ի խորս ջուրց ծովուն։ Արդ՝ կատարումն գործոյս այսպէս եղեալ է, զոր ծերք եւ վաղեմի մարդիկք պատմեցին, իսկ գեղականքն այնուհետեւ առաւել զգուշութեամբ պահեն զեկեղեցին զայն ի հանապազորդեան ժամանակի. իբր զաւանդութիւն ստացեալ յորդիս ի հարց։

 

390. Սով եւ սրածութիւն յարեւելեան եւ յարեւմտեան Հայս (Յովհաննիսիկ)

Ի սոյն յամի ընդ երկուց պատժոցս` մահուն եւ սրոյն, եղեւ ահագին եւ անասելի սով սաստիկ, այնքան մինչ մարդիկ գազանապէս անկան ի հմայկերութիւն, վասն յորբ մնալոյն, ի մահոյն եւ վասն անինչք եւ անյարկ շրջելոյն ի գերչացն: Քանզի ամենայն գաւառք Հայոց, որ ընդ իշխանութեամբ Կարմրագլխոյն կայր, քակեալ աւերեցաւ: Եւ թէ ուրէք յանկեան մնացեալ լինէր շինութիւն զետեղէին տնանկք եւ մերկք, այրք եւ կանայք, ծերք եւ երիտասարդք, տղայք եւ յաղջկունք եւ առանց յօթեւանի, արտասուալից դիմօք շրջէին ի դրունս յօտարաց եւ ի յերթս այլոց, առ ի խնդրել զկերակուր յանձանց իւրեանց եւ ի ոչ բաւելն կերակրոց յուժեղքն ի նոցանէ մտանէին գաղտ ի փարախ խաշանց եւ ի գոմս յարջառոց եւ ի յոչ կարելն զենուլ զմեծամեծ յանասնոցն առ ի ոչ ունելոյ սուր ինքեանց եւ յուժ անձանց ըմբռնէին յորթս դիեցիկ եւ գառինս մատաղ եւ յուլունս եւ պատառէին զկող նոցա եւ հանեալ զսիրտ եւ զփորոտիք նոցա ուտէին հում. եւ ելեալ գաղտ գնային, եւ ոչ ոք կարծիս ունելով զայս ի նոցանէ լինել, մինչ տեսեալ յոմանց զնոսա յայնպիսի գործ եւ հաւաստեալ գիտացին զայս: Իսկ անզօրքն ի նոցանէ ի կույտս յաղբից անասնոց եւ ձիոց յորոնեալ գտանէին հատս գարոյ եւ ուտէին. այլ եւ ոչ գիտելով սրբոյ եւ անսրբոյ ի հերուն հետէ եւ ի վաղ ժամանակէ ի փողոցի յանկեալ ոսկերք վեր առեալ ի քարի եդեալ եւ քարիւ փոշի առնէին եւ ի բերանն իւրեանց արկանէին եւ մռընչէին. այլ եւ հնացեալ փոկ կաշէ եւ մաշեալ տըրեխ, ի բեկտոր ինչ խեցոյ ի յեփոցի եդեալ եւ առեալ ուտէին: Վա՜յ տեսողութեանս եղբարք: Եւ իբրեւ եղեւ գարունն սփռեցան յաղքատքն ի յերեսս դաշտաց, սեւացեալ մարմնով, որպէս զերամակս յայծեաց եւ իբրեւ զջոլորիրս հօտից, ուտելով զբանջարս վայրի եւ զխոտս կանաչ եւ ոչ յագենային, քանզի կոչեցեալ էր յերկիր սով եւ զօրութիւն հացի բեկեալ ըստ մարգարէին: Մանաւանդ յուռուցեալ ի գլխոցն մեռանէին յոմանք ի տեղի յարօտիցն, որ ոչ կարէին դառնալ եւ յոմանք եկեալ ի գեղամիջի, ի տակս յորմոց եւ ի յանկիւնս տանց աւերուածոց մեռանէին: Եւ թէ լինէր ոք երկիւղած յԱստուծոյ, առեալ ի դիակացն Թ (9) եւ Ժ (10) եւ այլ յաւելի ի վիհ ինչ կամ ի հոր արկեալ հողն ի վերայ փըլուցեալ ծածկէր եւ թէ ոչ մնայր անթաղ: Եւ լուր լինէր բաղմաց թէ այս յանուն տանուտէր կամ մեծատան որդի մեռեալ եւ զի նորա ահաւանիկ այս նիշ տեղի է: Եւ լուեալ բազումք ի սիրելեաց եւ ի ծանօթից նորա, եւ եղուկ եւ վայ կարդային յանձանց իւրեանց. եւս եւ զթաղիլն ի վաղն ձգէին եւ վաղւէն ի միւս վաղն վասն բազում ձանձրութեանցն. եւ դարձեալ լսէին ի յոմանց, թէ դին այն պատառեալ ի գազանաց ցրուեցան ոսկերք նորա. եւ զայս լուեալ անհոգ լինէին եւ այսպէս մնայր անթաղ: Եղո՜ւկ թշւառականիս եւ պատմութեանս, եղբայրք: Քանզի բազումք ի պիղծ մսէ, զազիր շանց եւ կատւաց կամաւ յաղեալ եղեն եւ մարմնոց մարդկան եւս. քանզի ի սահմանս յԱմարասայ, յերկիրն Վարանդոյ եւ Դիզակայ գեղի միում, ումեմն մեծատան միամաւր որդի մի գոլով եաւթն յամեայ, եւ կանայք այրիք մերձակա գեղաւրէից ժողովեալ բնակելով մերձ մեծատանն, կերակրելով ըստ պատահմանն ի մեծատանէն, յաւուր միում պատրանօք զտղայն ի տուն իւրեանց կոչելով կանացն եւ սպանեալ զմի յոտն հանդերձ յանդամօքն կերեալ. եւ յերեկոյին ծնողացն յորոնեալ, եւ ի տուն յայրեացն գտանելով զկիսակտուր դիակ տղային իւրեանց: Այլ եւ լուաք եւս, թէ ծէր ոմն զմարմին դստեր իւրոյ կերեալ է ի նոյն յերկիրն: Եւ այլ ամենայն տեղիք այսպիսի եղեւ վիշտ սովոյն ի Ռ եւ ԻԸ եւ ԻԹ (1579, 1580) թվականիս: Վա՜յ ինձ պատժապարտիս, զի մահուամբ եւ սրով եւ սովոյ կոտորեալ մարդկան մարմնոց գազանք այնքան կերեալ, մինչ զի անասուն շունք վայրենացեալ յարտաքոյ շինի զկենդանի մարդիք որսային: Եւ գայլք ի ճանապարհի եւս եւ շինամիջի ի տուն մտեալ զմարդիք ի ննջման յարտաքս քարշէին եւ ուտէին: Եւ ի մէջ խաշանցն մտեալ զխաշնարածսն յուտէին եւ խաշանցն ինչ ոչ մեղանչէին: Եւ զթիւ մահուամբ սովով եւ սրով մեռելոցն եւ գերելոցն բնաւ ոչ կարեմ ընդ թիւ բերել եւ գրով արկանել, բայց թէ իմ զքարտէսս եւ զմէլանս առաջի ձեր յարկից ըստ դպրացն Դաւթի, որ առ Յերուսաղէմիւ:

 

391. Շինութիւն բերդին Կարուց (Յիշատակագիր)

Վասն մեր ծովացեալ մեղացս համար՝ [91] Աստուած դառնացաւ, որ ութ ամի բարկութիւն եղաւ աշխարհիս, չորս պատուհաս եկաւ ի վերայ մեր: Սուրն, սով, ահն, մահտարաժամն, եւ միւս ցաւն՝ գայլն, որ զմեռեալն ի գերեզման(էն) հանէր եւ ուտէր. եւ զօրքն Տաճկաց Ըսմէէլացիք, որ է ազգք Չիթախ [92], առջի ամն ելաւ վազիր մի յարեւմտից, երկու հարիւր հազար զօրօք, եկաւ դէմ յարեւելս, եւ շինեաց բերդն Կարուց որ կոչի Ղարս, ել եւ գնաց եւ էառ զտունս Շրվանաց [93] եւ կոչէ Շրվան, եւ մտաւ ի Տամուր-ղափու [94], շատ տեղ աւերաց, շատ բերդ շինաց, եւ յետոյ դարձաւ զօրօքն, եկաւ Ղարս. յետոյ տարին գերեցին Արեւանայ [95] յերկիրն ԿՌ (60, 000) այր ու կին, եւ այլ թիւն ոչ գիտենք մեծին եւ փոքու, մեռածին եւ կորածին, բայց միայն հայրն գիտէ։ Ետոյ ելաւ խան թաթար յերկրէն Քաֆայու [96], եւ անցաւ ի լեառն Ալպուզայ [97], եւ մտաւ երկիրն Շարվանայ, շատ աւեր էած եւ գերաց զազգս Հայկազանց. քակեցին ծառն ապրիշումի [98] ։ Յետոյ թիւ եղաւ ՃԿՌ (160, 000) գերին տարեալ ծովով Քաֆայու, վերայ տարան ի Մսըր, վաճառէին հաւու պէս՝ այր ու կին, ծեր ու տղայքն ի ձեռն այլազգի: Ո՜վ եղբարք, այս ութ ամս հինգ տարուայ յարեւմտից զօրքն գլխաւորօք եկաւ յարեւելս ի Շարհըստան [99], շինեցին Արեւանայ բերդն։ Եւ ցրուեցաւ ազգս Հայոց եւ նուազաց ամենայն բարի։ Յետոյ ելաւ վազիր մի չորս հարիւր հազար զօրօք, գնաց ի Թավրես, շինեց բերդն. շատ աղմանք [100] եղաւ. ետ վազիրն մեռաւ, հէնց ջարդ եղաւ երեք աւուր, որ զարիւն յաշն [101] կու տանէր։ Օրհնեալ է Աստուած [102] ։

 

392. ՏԷՐ ՅՈՀԱՆՆԷՍ ՏԷՐԶՆՑԻ ՏՊԱԳԻՐ [103]

Ա. Թուղթ Հայոց Հռովմայ [104] առ Դաւիթ Պատրիարք Հայոց Երուսաղէմի

Ի Հայոց իշխանէն՝ որ եւ ի յԱստուծոյ եւ ի Սուրբ Փափէն պարգեւեալ է նմա գաւազան իշխանութեան ըստ մերում կարեացն, եւ յինէն ի ծառայիցդ ծառայէ չՏէր Յովանես Տերզնցոյս, եւ ի յայլ փոքր հօտէն՝ որ վտանգեալ մազապուրծ լինին ի յօձաժանի գայլոցն յանօրինացն եւ անկանին աստ, որ է տուն ապաւինութեան, մեծս Հռոմ. ի Տէր Թադէոս կրօնաւորէն [105], ի Առաքելէն, ի Մուրատէն, ի Յաղուպէն, ի Միքայելէն, ի Խաչատուրէն, ի Մարզաջանին, ի յԱնտոնէն, ի Դաւթէն, հասցէ ողջոյն սրբասնեալ աջիդ եւ համբոյր բարեաշաւիղ գարշապարացդ, Սրբոյն Յակոբայ Տեառնեղբօր տեղապահիդ, վեհագոյն եւ պատուեալ անուն պատրիարգի Երուսաղէմայ Տէր Դաւիթ պէւէտիկոսիդ [106] ։ 

Զոր ոչ եմք արժանի զփառաւորեալ եւ զբարեբախտ անունդ իջել ի մեղօք սանձեալ եւ ի կաղտեալ [107] լեզուս մեր. զի գիտեմք ստուգիւ եւ ի համբաւէ բազմաց տեղեկացեալ՝ զորպիսութիւն շնորհացդ եւ զառաւելութիւն իմաստիցդ, զերաժշտականաց գիտութիւնդ եւ զհամեղութիւն մանր արուեստիցդ, որ եւ ի յետոյ արուuակին արեգակն լուսափայլ ծագեցար, եւ շառաւեղ լուսոյ փոյթ ընթաց սլացեալ ի միակամուռ տիեզերս. որ եւ մի ի շառաւեղացդ փայլակնանման կայծակնատես՝ ժամանեաց ի կայսերանիստ եւ ի փափանակն ի մեծն Հռոմ [108]. եւ այնպէս յայտնի երեւմամբ եղեւ, զի ակնատես եւ ակնկալու լեալ աւագաց եւ ռամկաց, կարտինարաց եւ բարի երիցանց. որ եւս հաւատամ թէ եւ ի սուրբ փափէն ոչ ծածկեցաւ, եւ թէ հնարի ծածկիլ այս տկարաց՝ նամակի պատասխանոյն բազում՝ իւիք յայտնի նմա։ Եւ ես հող ոտիցդ եւ որ համարձակիլ կամիմ՝ պատկառեալ դիմօք, շողախիտ մի ի լայնատարած եւ յովկիանման սրբասնեալ բարուցդ ի յանիմաստ երգս իմ [109] տրամադրեալ, որ վեհդ ես ամենայն բանական մտաց ճառման։

Տաղաւար տեառն է բաղտատ 
Որ վերնակայից ես լեալ բատ, 
Հռետոր ֆիլիսոփատ, 
Գրոց գիտակ հանգամանաց մատ. 
Եթերականաց վարքտ անկար է. 
Իմաստդ քան զմիտդ ճարտար է, 
Ի յուղղութիւն զբազումս վարէ, 
Անթիւ մտաց ղեկավարէ..
Ռամիկ խնճունս որ անյարմար 
Իմաստից քոց է վայրապար, 
Զի ճառագայթ լուսոյդ որ կար 
Զգերազանցն առնէ խաւար: 
Դամասկոսէ Պաղեստինայ 
Սեփական է վիճակդ որ կայ 
Մեծ սեփհականըդ քո ահա, 
Զքրիստոսազինս համանգամայ։ 
Անյաղթ հանճարից նորոյ 
Ի պատասխանս իմաստիցն քո. 
Կաղտակիչ [110] է ամէն լեզուոյ 
Զի անհնար դիմիտ կալոյ : 
Դիւթ միայն ես միայնով 
Երդմամբ զՏեառն վկայելով, 
Նիւթականս մինդ երեւելով, 
Յաննիւթիցն ոչ պակաս գոլով։ 
Ի տեղ արփոյն վարդ վառվառեա 
Որ զհոտն շնչէ ազգին Հայկա, 
Երրորդութիւն վկայ կայ՝ 
Անկեղծ մտօք է, հաւատա : 
Թորգոմազնէն լուսատու ակն 
Որ յայտնեցար առ արեգակն, 
Ճաճանչ նորա եւ սուրբ փայլակն՝ 
Ելից զտիեզերս յականէ ի յակն, 
Պեւետիկոս ի յանուանէ՝ 
Վարքդ եւ մակքտ մի նման է։ 
Ով ոք է զբարքտ՝ բանական է,
Որ ծառայդ ի ժտութեան է։ 
Ազնիւ պտուղ յԱրամազնեայս 
Անմահարար բաժակ միշտ տաս.
Յերակ բղխմամբ կաս անպակաս 
Զերդ Ադինեան վտակքըն կաս: 
Տպազ, շափիւղ եւ բիւրեղի 
Աննիւթ բանքդ այնպէս հեղի, 
Եւ բանքդ նման քումտ գեղի. 
Նեղեալք նովիմբ առցեն տեղի։ 
Րաբուն Հռետոր ճարտասանաց 
Ֆիլիսոփայից գերազանց, 
Զերաժշտանս քո ով ոք լուեաց՝ 
Կարծեմ ի կեանս ոչ նա նջեաց [111]: 
Ի յաննիւթիցս նիւթագոյեան 
Ի յերեւելիս զերթ աննիւթան, 
Տիեզերս համակ վկայ քո կան՝ 
Թէ հողածնեալքս չէ ոք նման։
Ահա հողըս ոտացդ կասկաս [112]
  Որում եւ է խրացիցդ ի սպաս՝ 
Հողաթափիցտ է քո վակաս, 
Որում եւ կամք միշտ անպակաս :
Գայ նամակս այս է ողջոյն քեզ տայ 
Ի ծառայիցդ որ եւ աստ կայ։ 
Համբուրեմք զոտըդ անյագեայ [113], 
Քոյդ սիրելոյդ ողջունեմք զնա։

Եւ ի վերջ դուզնաքեայ բանիցս՝ հանճարեղութեանդ իմաստ լիցի, որ սուրբ փափն պարգեւեալ է ազգիս մերում եկեղեցի մի յանուն Սրբոյն Մարիամայ Եգիպտացոյն [114], եւ ոչ ունի զկատարեալ պէտսն, զի եկամուտս յողորմութիւն ունի յամն ՃԻ (120) դրամ, զոր հազիւ մեր Հայոց իշխանն արքաշաւիղն ի Հայկայ պարոն Սուլտանշան [115] յառաջ բերեալ է, որ է ծառայակից քո. եւ մեր Հայկազնեանքն բազմաեկ են աղքատք եւ չքաւէտք, կարօտեալք եւ ինչանուազք, եւ ոչ բաւական են այս փոքր իրս նոցա ի կերակուր եւ յըմպելի եւ յանկողին, բայց զսոսա այլ եւս ողորմութիւն շնորհեալ խնդրեն, որ եւ եւս բաշխեմք ըստ կարի աղքատութեան մերում։ Եւ մեզ տկարացս ծառայիցս քո տեսեալ օր ըստ օրէ չքաւորեալ եկեղեցոյս մերոյ, եւ ոչ ումեք օգնականութեան կալ ակն, խորհուրդ արարեալ այս փոքր հօտիտ՝ թէ հնար էր նոր իմս ի սրբութեանց կողմանէ, յայտնի լիցի եկեղեցոյս մերոյ, ի բազմաց oգտութիւն հասանէ չքաւորեալ եկեղեցոյս, զի քան զամենայն ազգաց եկեղեցի չքաւոր է. վասն զի Հռոմայեցիքս ազգ մի բազմահաւատք են, եւ ամենայն իւիք հաւատարիմ՝ հաւաստեաւ, եւս առաւել ստուգութիւն գործոյն։ Եւ մեք նուազ եւ տառապեալքս քան զամենայն ազգս վերասացեալ ծառայիցդ եւ փոքր հօտիտ, որ եմք ի մէջ իտալացւոց եւ այլ բազում՝ ազգացն՝ որպէս շիւղ մի ի մէջ անտառախիտ մայրեացն։ Աղերս արկանեմք եւ արտասուօք խնդրեմք ի քէն տառապեալ որդիքս քո ի հոգեւոր եւ յառատաբաշխ հօրէտ մերմէ, զի զայս ողորմութիւնս շնորհես տառապելոցս եւ հեռացելոցս ի փառաց սրբութենէդ քումմէ. եւ այնպէս հաւատա Հայր մեր հոգեւոր ընտրեալտ յԱստուծոյ եւ ի մարդկանէ, որ թէ զայտ ողորմութիւնդ առնես՝ անուն բարի յաւիտենական թողուցուս քեզ, եւ բարձրասցի անուն քո փառաւորեալ առաջի ամենայն Հռոմայեցւոց, եւ ծանօթ լինիցիս սուրբ փափին եւ բարձրացուսցես զանկեալքս ի վերայ երեսաց մինչեւ յերկինս, եւ պարտական արասցես յաւիտենական զամենայն աստ բնակեալս։

Եւ այս է եղկելոցս խնդիրքս, զի առաքեսցես մեզ փոքր մաս մի ի նշխարաց Սրբոց, որում արժանաւորութեանդ արժանաւոր է, թէ ի սուրբ առաքելոցն թէ ի սուրբ հայրապետացն, թէ ի սուրբ մարտիրոսացն՝ երեւելի անունով, որում՝ համբաւէ անունն ի մէջ Հռովմայեցւոց ստուգիւ վկայութեամբ, թէպէտ սքանչելիս եւս երեւելիս յայտնեալ եւ զպատմութիւն եղելոցն գրեալ ընդ իւր։ Զի մեզ ազդ առնելով աստ կարտինարացն եւ սուրբ փափին, բազմամբոխ խնդիւ ելանեմք առաջի սրբութեան խնկօք եւ մոմեղինօք, բերեալ մուծանեմք յեկեղեցիս մեր, եւ տեսցեն ազգս այս թէ յԵրուսաղեմայ պարգեւեցաւ մեզ, եւ ծանիցեն թէ ազինք մեր մարդիք են, զի զազգս մեր իբրեւ զոչինչ եւ նուազ քան զամենայն ազգս համարին։ Եւ այնպէս կարծեա՝ մի՛ առ աչօք հայրդ սուրբ եւ պատրիարք սուրբ գերեզմանին Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ, որ ամենեքեան մեք բուռնս հարեալ եմք զոտից քոց, եւ զերեսս մեր դնեմք ընդ գարշապարաւ քով արտասուօք. զի ոչ յուսահատես զմեզ ի յուսոյն մերոյ, եւ ամօթ եւ նախատինս առնես զմեզ բազում՝ ազգաց որ աստ են. եւ զի բազմաց խոստացեալ եմք թէ պատրիարքն Երուսաղեմայ սուրբ հայրն մեր հոգեւոր՝ այնպէս առնելոց է ընդ մեզ. եւ ոչինչ ծանր գործ է քեզ, Հայր սուրբ, զի գիտեմք ստուգիւ որ անչափ սրբոց մասն ունիս՝ որ բաւել ոչ կարես կամ թուել, եւ եկեղեցիս մեր խիստ դառն աղքատ է եւ կայտակք [116] եմ՝ ամենայն ազգաց : Արդ նախանձեցուցանեմք զքեզ ի նախանձն հոգեւոր. եւ. մեք հաւատամք որ հայր գթած ես եւ կատարես զաղերս ծառայից քոց. ապա այսպէս առնիցես, հայր մեր հոգեւոր, զի ոչ թէ զգիտութիւնդ քո արհամարհեմք, այլ զսովորութիւն սորա ծանուցանեմք սրբութեանդ. զի կոչեսցես զՖռանգներու վարդիան [117] որ է Հայր վանացն, եւ առաջի նորա թէ հատցես ի մասանց Սրբոցն, թէ առանց հատման բաշխես կարօտելոցս՝ զի նորա վկայութեամբ լիցի: Եւ հրամայեսցես նմա, պարծանք մեր, զի գրեսցէ նամակս առ սուրբ փափն՝ զամենայն ինչ գործեցեալ ի փառաւորելոյտ՝ ի մէջ իւրոյ նամակին, եւ յիշեսցէ նշանակի զօգնականութիւն սրբութեանդ ընդ իւրեանս, եւ հայցեսցէ սուրբ փափէն, զի շարժեսցի գթութեամբ ի վերայ եկեղեցոյս մերոյ. եւ փառաւորեալդ յամենայն լեզուաց նոյնպէս արասցէ, գրեսցես նամակ առ սուրբ փափին եւ գովասանս յիշխանութիւն հաւատոց, եւ զառաքումն սուրբ մասին յիշեսցես, եւ զբարութիւնդ զոր առնես ընդ ազգիս այսմիկ, զի ամենայն եկեալք անտի վկայեն աստ։ Եւ առաքեսցես զպերճ նամակդ Հայու գրով, եւ զսուրբ մասն ընդ առն ումեմն մահդասի [118] փափաքողի Սրբոյն Պօղոսի եւ Պետրոսի, եւ երբ մօտի Հռոմայ աւուր միոյ ճանապարհ՝ ազդ առնէ մեզ, զի մեք ելցուք ընդ առաջ նորա եւ պատուով մուծցուք ի քաղաքն, եւ զոր ինչ ի ճանապարհն ծախս հանեալ է՝ առաւելապէս ըստ աղքատութեան մերում՝ հատուսցուք նմա. եւ ի դառնալն նորա առ Հայրդ մեր՝ որչափ որ կար մեր է եւ աղքատ եկեղեցոյս մերոյ, իրս պատուականագոյն առաքեսցուք ի պատիւ երեսաց քոց։ Իբրեւ այսոքիկ լրացաւ՝ հայր մեր սրբութեան, գտեր զմեզ ծառայ քու ոչ միայն ծառայք այլ ծառայս եւ աղախնայս, եւ զամենայն ինչ որ կարս մեր յամենայն աւուր զպարտ ծառայութեան լնումք, եթէ թղթիւ եթէ բանիւ, եւ յոյս ունիմք որ նոր իրս գործեմք աստ, զի մեզ դարձուցեալ զլատին սաղմոսն եւ զաւետարանն Հայոց գիր, եւ կամիմք ի տիպ արկանել, եւ նախ եւ առաջին սրբութեան քում՝ առաքեմք։ Եւ զամենայն եղեալս որ աստ գործի՝ մի ըստ միոջէ ծանուցանեմք փառացդ։ Ողջ լեր ի Տէր, Հայր մեր Հոգեւոր, եւ Տէրն առողջ կենօք եւ անսայթաք պահեսցէ զքեզ, աղաչեմք. ամէն : 

Յետ բազում աղաչանաց եւ մաղթանաց եւ խնդրուածոց առաջնոյն, երկրորդեմք զմաղթանս մեր. զի առաջինն վասն մերոյ փառացն էր, եւ երկրորդ վասն քումտ հրաշափառութեան, եւ այս է խորհուրդ, զի բազում՝ հրաւիրակք առաքեալ են ընդ ամենայն տեղիս Քրիստոնէից, ի յԵթովպիա, յԱրաբիա, ի Սուրիա, ի Վիրս, ի Հայս, ի յԱսորիս, ի Միջագետս, ի խոնարհ Պաղեստինայս, ի յՈւռուսն, ի Հռոմս, եւ յամենայն ի խաչապաշտս, ի պատրիարքս եւ եպիսկոպոսունս, զի գայցեն աստ վասն նոր իմն իրի՝ զոր սուրբ փափն կամեսցի. եւ ահա ճաշքն պատրաստ են, եւ զհրաւիրացն զապաղիլն [119] ոչ գիտեմք. զի են հրաւիրակք որ են ամաւ ուղեկցեալ, եւ են որ ամաւ եւ կէս, եւ են որ կէս ամօք, եւ այլք յառաջ եւ յետ, ոչ ի սուրբ փափէն այլ յիւրաքանչիւր յազգէ, եւ մեզ տեսեալ զնոցա յասելն՝ հրաւիրեմք զսրբութիւնդ՝ հրաւիրակ նամակաւս. զի փոխանակ բարեացն զոր առնես մեզ՝ այս լիցի նշան պարտին. զի մի յամեսցես, այլ պատրաստեսցես զքեզ ամենայն սպասիւք պատրիարգութեան, եւ փոյթ առ փոյթ ժամանեսցես աստ եպիսկոպոսիւք, քահանայօք եւ փարթամութեամբ որչափ կարի քո է, եւ զպատրաստեալ բարիս ամենեցուն՝ միայնդ արժանաւորեսցի։ Եւ վկայն իմ՝ յերկինս է որ այնպիսի փառաւորութեան հասանես՝ որ ոչ եղեալ ի սկզբանէ եւ մի այլ եւս լիցի. եւ տեսցես զբազմութիւն կառավարացն ելանել առաջի սրբութեանդ, եւ զբազմութիւն զանկակացն հնչեցուցանել վասն քո, եւ զձայնս բազմորոտ մշնեզաց [120] որ հարկանեն վասն փառաւորութեանդ. եւ ոչ լիցի լեալ այնպէս յաւուրս Լուսաւորչին. եւ փառօք պերճութեամբ մտցես ի մեծն Հռոմ. եւ բուսցի մեզ եղջուր փառաց, եւ պերճանամք իմէջ ամենայն ազգաց. եւ յաւուրն յայնմիկ ո՞վ է մարդ ի մէնջ որ ոչ կամի զկեանս. եւ այլն։ 

Արդ, արի՛ Տէր եւ մի՛ յամեր, արի՛ Տէր եւ մի մոռանար իսպառ, արի՛ Տէր, զի ճաշն պատրաստ է. արի՛ Տէր զի շահն է քանքարաց՝ արի՛ Տէր զի Տէրն խնդրէ. արի՛ Տէր զի ժամանակն է, արի՛ Տէր զի հասեալ է օր. արի՛ Տէր զի վաղահաս լիցիս. արի՛ Տէր, զի բազումք սպասեն, արի՛ Տէր, զի հասցես ամենայն փափագանացդ։

Եկ Տէր մեր եւ տես զսուրբ փափն. եկ Տէր մեր. եւ տես զհզօր զօրութիւն նորա. եկ Տէր մեր եւ տես զկառս եւ զերիվարս նորա. եկ Տէր եւ տես զբարձր հրամանս նորա. եկ Տէր եւ տես զմարմնաւորն որպէս զանմարմին. եկ Տէր եւ տես զփառաւորութիւն նորա. եկ Տէր մեր եւ տեսցես իրս որ ոչ ես տեսեալ. եկ Տէր մեր եւ եղիցիս որդեգիր սուրբ փափին. եկ Տէր մեր եւ նորոգի պատրիարքութիւնդ. եկ Տէր մեր եւ նորոգի տէրութիւնդ։ Գայ Տէրդ եւ տեսանէ զՍուրբն Պետրոս. գայ Տէրդ եւ տեսանէ զՍուրբն Պօղոս. գայ ՏԷրդ եւ տեսանէ զվէմն հաւատոյ. գայ Տէրդ եւ տեսանէ զփող հոգոյն. գայ Տէրտ եւ տեսանէ զբացող արքայութեան, գայ Տէրդ եւ տեսանէ զանօթն ընտրութեան, գայ Տէրդ եւ տեսանէ զբարձրաշէն յարկս նոցա. գայ Տէրդ եւ տեսանէ հարիւրամեայ սկզբնաւորեալ շէնս նոցա, գայ Տէրդ եւ տեսանէ զանպատում՝ խորանս նոցա. գայ ՏԷրդ եւ տեսանէ զանճառ աւանս նոցա։ Եւ բերէ Տէրդ մեր ընծայ ի պատիւ երեսաց սուրբ փափին, սուրբ նշխարս մարտիրոսաց երեւելի վկայութեամբ զոր եւ կարիցէ, եւ ականս պատուականս թագի սուրբ փափին, եւ ֆրանկ կրօնաւորս ի վկայ մեծութեանդ: Եւ մի երկմտիցես վասն ծախուց, զի հարիւրապատիկ պատրաստեալ կան։ Եւ թէ ոչ գաս՝ կարծես թէ ձրի վայելեցեր զկեանսդ, եւ թէ գաս՝ ի վերայ գլխոց մերոց շաւիղս, եւ թէ չի գաս՝ կամք քո սուրբ եղիցի. ապա զխնդիրս մեր զառաջինս կատարեսցես։ 

Ողջ լեր քոյովք, քումք, քանիօք, քառանօք (?), անվանդ, անդուրդ, անձանձ [121], անվահ Տերամբ. ամէն. Հայր մեր: 

Գրեցաւ նամակս ի մեծն Հռոմ, ի հիւրանոցն Հայոց՝ ձեռամբ Տէր Յովանէս Տէրզնցոյս. յիշխանութեան Հայոցն որ աստ արքայազնին Պարոն Սուլտանշին. ի փափութեան ԳԺ (Երեքտասաներորդ) սրբոյն Գրիգորի. ի թուականին Հայոց մեծաց ՌԼԲ, եւ փոքուն Շ. եւ Հռոմայեցւոց ՌՇՁԳ. (1583) եւ Հոռոմոց մեծաց ՌՅԼԶ (1586), եւ քննիկոն ՄՀԲ (272) եւ մահմէտականին ՋՂ, (990) ի յունվարի ԻԷ ի հին հաշիւն, եւ ի նորումս սուրբ փափին՝ ի փետրուարի Է, եւ ի տրէի Դ, օրն ԴՇԻ [122] ։ Եւ ի յայս ամս նոր հրաշք լեալ, զոր ի յերկրորդում թղտոյն պատմեսցի [123] խնդրողացն։ Բաւ է։

ՎԵՐԱԿԱՑՈՒՍ ՍՈՒԼՏԱՆՇԱՀ 
ՉՏԷՐ ՅՈՎԱՆԷՍ ՏԷՐԶՆՑԻՍ 
ՏԷՐ ԹԱԴԷՈՍ ԺԱՄԱՐԱՐ ՀԱՅՈՑՆ 
ԽԱՉԱՏՈՒՐ. ԳՐԻԳՈՐ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ

Բ. 
Թարգմանութիւն եւ Տպագրութիւն Գրիգորեան Տոմարի:

Թարգմանեցաւ Տօմարս եւ Տօնացոյցս ի լատին լեզուէ ի Հայի, եւ տպագրեցաւ ի նոյն քաղաքն ի մեծն Հռոմի, առ ոտս սուրբ գլխաւոր Առաքելոցն

Պետրոսի եւ Պօղոսի հրամանաւ վափին, ԳԺ Գրիգորի, եւ ի հովուապետութեան Հայոցն ի Հռոմ՝ կարտինար Սանթա Սեվերինին [124], ի վերակացող տնտեսութեան Պարօն Սուլթանշա թօխաթցոյն, զոր ֆռանկն Մարգանտոն [125] կոչէ, ձեռնտուութեամբ Տէր Յովանէս Տէրզընցոյս, եւ թելադրութեամբ որդոյ իմոյ Խաչատուրին, ի վայելումն ամենայն Հայկազան ուսումնասիրաց: Այլ եւ եղեւ տպագրութիւն սորա ի թվին Քրիստոսի ՌՇՁԴ (1584) զոր Հռովմայեցիք վարին, եւ Հայոց Մեծաց ՌԼԴ (1034), եւ Սարկաւագին՝ Շ (500) առաջին շրջանին, եւ Յունացն՝ որ են Հոռոմք՝ ՌՅՁԴ (1384), եւ եփրայեցւոցն ԷՌՅԺԳ (7313), եւ Ասորոցն ՌՃԺ (1110), յամսոյն Հռոմայեցւոց հոկտեմպեր ԻԷ (27), Հայոց Մեծաց Հրոտից ԺԴ, Սարկաւագին՝ սահմի ԺԶ. Յունաց՝ Հոկտմբ. ԺԶ. Եփրայեցոց մեհրշուան Ը. (ութ), Ասորւոց թզրինկտիմ ԺԶ, ի յօրն շաբաթ, ի ԻԳ (23) ժամն: Եւ յայսմ աւուր է արեգակն ի կարիճն Ը (ութ) տարաճան, եւ ի գիր այիփ եւ բէնիցն ի յՈն. եւ զայլն իմաստնոցն յայտնի է [126] ։ Եւ յետ այսմ՝ բանիցս՝ զերեսս արկանեմ ոտից ձերոց, մաղթելով հայցեմ զի զվերոգրեալքն յամենայն աղօթս ձեր յիշման արժանի առնէք. եւ զիս զանարժանս եւ զփոխեալս իմ առ Քրիստոս՝ կցորդ առնէք յիշեցելոցն. եւ յիշողացդ եւ յիշեցելոցն Տէր Աստուած շնորհեսցէ զիւր արքայութիւն. ամէնէ՝

ՄԻ մեղադրէք, եղբարք, զի առաջին արուեստն է։

Գ. 
Սաղմոս տպագրեալ է Վենետիկ, յամի 1587.

Տէր Յովանէս Տէրզնցին եւ որդին Խաչատուրն ծառայք Աստուծոյ եւ յիշողացս. ՌԼԶ։

Փառք Ամենասուրբ Երրորդութեան, Հօր, եւն։ 

Աւարտեցաւ գիրս ձեռամբ Տէր Յովհաննէս Տերզընցւոյս եւ որդւոյ իմոյ Խաչատուրին, ի թվին ՌԼԶ, ի մայրաքաղաքն Վենետիկ, ընդ հովանեաւ Մարկոս աւետարանչին, ի թագաւորութեան Պասքուալ Չթoնին [127], ի պատրիարգութեան Չւան Թրւիզանոյն [128], ի բանատուն [129] Ծուան Ալբէրթին, ձեռնատուր խօճայ Շահւօղլու [130] եւ հոգեւոր որդւոյն իմոյ Ստեփանոսին, եւ այլ Ծողեցոյց, զոր Տէր Աստուած տացէ ըստ սրտից իւրոց: Այլ զԿարապետ բաղիշեցին յիշեցէք ի Քրիստոս, որ բազում՝ օգնութիւն հասոյց մեզ։ Այս եւ զերեսս արկանեմ ոտից ձերոց, մոխրամածեալ եւ արտասուալից հառաչմամբ հայցեմք եւ մաղթեմք ի ձէնջ, զի մի ողորմայիւ արժանի առնէք զկենակիցն իմ զԻնախփաշէն եւ զմայրն իմ զՄարիամն եւ զհայրն իմ՝ զԽանէսն, զփոխեալքն առ Աստուած, եւ Աստուած յիշողացն եւ յիշեցելոցս ողորմեսցի յիւր միւսանգամ՝ գալուստն. ամէն։

* Այս է տաղ եւ յիշատակարան ի վերայ անուան [131]

Տամ ես զերեսս ձեր ոտաց, ունկն դնել այսուիկ բանին,
Որ ես պատմեմ փոքր մի զանցս իմ՝ զեղեալս իմն ի գոյն տաղի. 
Երբ որ եղէ այրի գերիս՝ ի Համիթ մայրաքաղաքին՝
Մնաց երկու աղջկունք եւ տղայ մի եօթնամի. 
Րախճանին ատեցեալն տարակուսիչ ետ եմ անձին, 
Եհան զիս յիմ որբերացն, ած ի Հռոմ յերկիրն լատին, 
Յորժամ՝ կամեցայ յետ դառնալ՝ զի վերջ առի զիմ առաջին, 
Ի սուր (քսան աւուր) ճանապարհք չոքա միամիտ յիմ ճանապարհին.
Որոյ վկայ է Տէր Աստուած որ ծածկատես ամէն գաղտնին,
Զի վնաս ինչ ոչ գործեցի՝ զի արժանի լինի բանտին, 
Վասն իմ մեղացն որ յառաջ կայր որ ինչ գործեալ յիմ երկրին՝
Փութանակի աստի հասան մի ըստ միոջէ կա։.. 
Արդ երբ որ այն պատահեցօ(ա) լեցին (?) 
Ի Հռոմայ թուղտ առաքեցին ի քաղաքին. ասեն...

Դ. Յիշատակարան Թարգմանութեան Գեղեցկին Փարիզու [132]
Յիշատակ Թարգմանչի Տաղիս, 

[133] Չարեօք պինտ լի երես որ կայ 
Տրորեալ մածիմ ոտացդ վերայ : 
Եղբայր, լեզուով մի յիս գթայ, 
Րամեալ տողուս ողորմի տայ,
Յորդ արտասուօք գոչեմ՝ ամէն. 
Ողորմեցէք որպէս Յովբայ 
Վկայն իմ Տէրն է կրկին վկայ : 
Աղաղակեմ ձայնըս կու գայ : 
Նա որ ասէ մի Տէր ողորմեա 
Եղկելոյն այն որ կու հեծայ՝ 
Սմին բիւրս յաւելանայ, 
Ի յանդենին առնու խնդայ.
Տրամադրեալ սա ի Ֆրանցայ 
Էր ի քաղաքն Մառչիլիայ. 
Րամեալ թուիս մերոյս Հայկայ 
Զերդ եւ հազար եւ երեսուն կայ : 
Նայ աւելի եւս վեցամեայ (1587–8): 
Ցվերջ ամսուն յամաց սոցայ [134], 
Որ եւ երկրիս այս մեծ արքայ 
Յենրիքոս կոչեն ըզնա, 
Այլ ես որդովք քաղաքս ուղղայ, 
Սիրտ իմ կամի որ միշտ երթայ: 
Այլ ճանապարհս երկրի սորայ՝ 
Ցամաքն եւ ծովն կապեալ մնայ
Յօտարութիւնըս մաշեցայ,
Որ ի երկիրըն Ֆռանցայ. 
Այս ինչ ցաւ է կայ եւ մնայ։
Կատարեցաւ բանս [135]:

 

393. Ողբ եւ ոտանաւոր տաղ ի վերայ Եւդոկիա մեծի քաղաքին

Ա.

Վեց հազար եւ ութհարիւր թըւին

Եւ երկու թիւ աւելորդին

Յելանելոյ հօր մեր նախնին

Ի դըրախտէն մինչ յայս վայրին:

 

Ի ծնընդենէն տեառն Յիսուսի

Հազար եւ վեցհարիւր տարի,

Չորս թիւ այլ հետն յարաբարդի

Մինչեւ յայս օրըս համարի:

 

Եւ մեր թըւին Հայոց ազգի

Հազար »ւ յիսուն մէկ աւելի

Մայիս ամսոյ քսան եւ իննի

Օրըն շաբաթ չորրորդ ժամի:

 

Եկաւ եաղի եւ ճէլալի

Տէլու Հասան Սեւ Եազըճի,

Եմուտ քաղաքն ի Թոխաթի

Ի հարաշարժ ասած օրի:

 

Հասան փաշան էր ի միջի

»Ւ այլ փաշաներ խիստ անուանի,

Յիսուն-վաթսուն հազար հոգով

Ոչ կարացին կալ ի դիմի:

 

Հանց փախուցին ըզփաշանին՝

Իւրեանց զօրօքն եւ զքաղքըցին,

Որպէս առիւծն՝ զդասս աղուեսուց,

Եւ կամ բազան՝ ըզկաքաւնին:

 

Կատարեցաւ բանըս գըրին

Մովսեսի սուրբ մարգարէին.

Մինն ըզհազարս հալածեցին,

Երկուքն ըզբիւրըս փախուցին։

 

Հանց ըշտապով փութով փախեան,

Եւ ետեւնին ոչ հայէին:

Մինչեւ գնացին ի Ղուրթպէլին,

Ապա ձիուն ի վայր իջին:

 

Քաղաքացիքն հազար բարովք

Զտունն եւ ըզտեղըն ձըգեցին,

Ելեալ փախեան ոմն՝ ի բերդին,

Ոմանք՝ լերին, շատք՝ ի սարին:

 

Ոմանք զմիմեանըս կորուսին

Եւ գըտնել ոչ կարէին,

Ոմանք բոկիկ եւ գըլխիբաց

Եւ թալանած ի շուրջ գային:

 

Ոմանք ամսով հաց չի գըտին

Եւ ըզլերանց խոտն ուտէին:

Զիւրեանց բարիքն այլք ուտէին,

»Ւ ինքեանք հեռուստ նըստեալ լային:

              

Մեծ կարմընջի գետի քովէն,

Որ Խըտըրլըխ անուանէին,

Մինչ Կոմանա էր չատըրնին.

Թիւ եւ համար ոչ ունէին:

 

Երեք ամիս նըստան տեղին,

Զգիւղ եւ զքաղաք թալանեցին,

Ո՛չ հոր թողին »ւ ո՛չ պահունի,

Զամէնն հանին նըման Նեռին:

 

Յետոյ հըրով բորբոքեցին

Զոսկով նախշած ըզչարտըխնին,

Նման տաճարին հանց քակեցին,

Մինչեւ ի հիմըն հասուցին:

 

Այրեցին զտուն եւ ըզտեղի,

Զմանուկ տըղայքն արին գերի,

Զոսկի »ւ արծաթ եւ զղումաշնի

Զայն թալնեցին անյագելի:

 

Ըզշուրջառներն եւ զըսգեստնի

Եւ ըզծածկոյթ սուրբ սեղանի

Ձիոց ծածկոյթ արին յայտնի

Եւ զայլս՝ հագուստըս ճիվանի:

 

Զխաչ եւ զըսկիհ, զրծաթ »ւ ոսկին

»Ւ այլ սըրբութիւնըս տաճարին

Ձիոց ըրախտ շինել տըւին

Եւ խընդային վերայ նոցին:

 

Զըսպանելոց թիւն ոչ ասին

Կամ փախուսեալք լեռ »ւ ի սարին,

Ոմանք քաղցած եւ ծարաւի,

Մերկ եւ բոբիկ եւ անօթի:

 

Եւ զըսպանեալքն ի փողոցին

Շունք եւ գազան զայնք ուտէին:

Եւ ոչ ոք էր թաղէր զնոսին,

Զի սաղմոսին բանք կատարին։

 

Աւերեցին եւ քանդեցին

Զայն շէն բոլոր ըզքաղքընին,

Երեք անգամ կողոպտեցին,

Մինչեւ ճըռաքաղ զնա արարին:

 

ԶԹոխաթ քաղաքըն գովելի,

Որ Կոմանու խիստ է մօտի,

Յորում տապանն է Յոհաննի՝

Ոսկիբերան վարդապետի:

 

Շատ գեղորեայք շէն, բարելի,

Այգով, արտով, պաղչով իլի,

Ջըրով առատ, բոյս, բանջարի,

Եդեմ դրախտին էր նըմանի:

 

Մեծ գետն նըման էր Եփրատի,

Որ Թօզանլու նա անուանի,

Բերէր գերան, սիւնըս շենքի,

Զկոճ եւ ըզփայտըս վառելի:

 

Եւ զՊըզտի գետն քաղքին միջի,

Ամէն պարտէզ նովաւ ջըրւի,

Եւ զՃերմակ ջուրըն կըրկնակի.

Աղբիւրքն անտի կու բաժանի:

 

Բաղնիք եւ խանք կայր գովելի,

Մաքուր ջըրով աննըմանի,

Շուկայք, խանութք բարով իլի,

Վա՜յ ինձ, որ ես անտի ելի:

 

Վաճառակաց էր նա տեղի.

Չորս կողմանց գայր պազիրկաննի,

Ծախւէր բեռնով ապուրշումնի,

Չուխայ, քըթան »ւ այլ ղումաշնի:

 

Ելնէր նախշի ապուրշումնի,

Գոյնըզգունաց, ամէն ցեղի,

Ղէզազի բան եւ դերձակի,

Եկթայ, վալայ, շար, տիպարի:

 

Չիվթայ, թավթայ, պուրունճուկնի,

Մուղատտամներ »ւ այլ ղումաշնի

Այս ամենայն, զոր յիշեցի,

Ի միզանէն բեռնով կելնի:

 

Կայր պէզաստան մինն գումպեթի

Բազում խանութք ի յիւր միջի,

Շատ տոլվաթվորք նըստեալ կարգի՝

Ծախեն քըթան եւ քեսայի:

 

Գըտակկարնոցն ի յիւր քովի,

Կարեն ոսկով արախճըննի,

Եւ պէզաստան մ»այլ Հըրէի,

Մէջն էր ղումաշ եւ չուխանի:

 

Ոսկերչընոցն էր գովելի,

Շամայ, Սպահի պազրին նմանի,

Կայր շատըռվան մի յիւր միջի,

Վարպետք »ւ աշկերտք խանութքն իլի:

 

Ելնէր աղէկ թաս ու թափսի,

Վարպետաբան մեծ կըպղաքնի

Եւ գոյնըզգոյն սախտիաննի

Եւ այլ բաներ զարմանալի:

 

Զոր   մէկն ասեմ՝ ըզմաթախնի՞ն,

Զփէշաքարնին եւ զարուեստնի՞ն…

Սիրտըս կայրի եւ կըսկըծի,

Շատք տընազեն եւ ծիծաղին:

 

Յիշեմ ըզվանք սուրբ Աննային,

Երկու գիւղի նա ի միջին,

Լըծքեր բազում կայր գոմշընի,

Պախրէ, եզներ, ձի եւ ջորի:

 

Կովեր, հորթեր, այծ »ւ ոչխարնի,

Մեղւի փեթակ եւ աղաւնի,

Աղբերակունք, կօլն ի միջի,

Ի չորս բոլորն արտ եւ այգի:

 

Ի ժամանակս էր խիստ բարի

Յակոբ անուն վարդապետի,

Որ քաղաքաւ էր Զէյթունցի

Եւ առաջնորդ Թոխաթ քաղքի:

 

Տէր վարպետներ կայր ուսածնի,

Եպիսկոպոսք, հաբեղանի,

Սարկաւագունք եւ դըպըրնի,

Շատ մաճակալք եւ մըշակնի:

 

Երբ կանգնէին ժամատեղի,

Գոռայր տաճարն նըման ամպի,

Երգ, Թագաւորք »ւ Ալէլուքնի,

Գանձեր, տաղեր եւ մեղեդի:

 

Ունէր նա թէմ շատ գեղաննի,

Հարիւր-հազար բարով իլի,

ԶԱրթուղօվայ եւ զՂազօվայ

Եւ այլ գեղերըս լեռնային:

 

Երթամք ի թաղ Պազարճուխին,

Որ է աւագ եկեղեցին

Եւ է անուն սուրբ Սարգըսին՝

Արագահաս զինաւորին:

 

Շատ քրիստոնեայք կայր յայն թաղին,

Ամէնըն ճոխ տանուտէրնի,

Կարդացողներ, հասըցողնի,

Առատաձեռըն խօճանի:

 

Գընամք ի թաղն Տաշմարտիւան

Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցի,

Որ քարկոծեալ նախ վըկայի՝

Տեսեալ զՅիսուս յաջմէ ծնօղի:

 

Անտի ելնեմք Ղայայ մահլան

Սուրբ Նիկողոս եկեղեցի,

Արագահաս եւ օգնական,

Իւր խընդրողաց շուտ հասանի:

 

Թախտաղալին իջնումք մօտի

Սուրբ Սարգըսի նահատակի,

Որդոյ նորա Մարտիրոսի,

Զի օգնական մեզ լինիցի:

 

Անտի ելնեմք ի Թարպիան

Սուրբ Ստեփանոս նոր տաճարի,

Նախավըկայ սարկաւագի,

Առաքելոց սպասաւորի:

 

Ի սուրբ Մինաս կորըստագիւտն

Երթամք ի յուխտ արտասուելի,

Որ զմեզ խընդիրքըն կատարէ

Եւ բարեխօս լինի մեզի:

 

Ելեալ դիմեմք ի Խաչ թաղին

Բարձրաւանդակ սուրբ խորանին,

Շինեալ յանուն սուրբ Պարսամին՝

Հայր ճըգնաւոր եւ անուանին:

 

Դիմեալ երթամք ի մեր թաղին,

Սուրբ Քառասնից մեծ տաճարին.

Երեք խորան կազմեալ ունի

Երրորդութեան օրինակին:

 

Զինչ որ Թոխաթ մարդ մեռանի՝

Բերեն ի յայս յեկեղեցի,

Լայն եւ արձակ եւ ապահով

Պահին յետեւ սուրբ տաճարի:

 

Երիցաներըն Թոխաթի

Ամէնն ընտիր ւ առաքինի,

Գըրակարդացք՝ ժիր եւ արի

Ամէնք նըման վարդապետի:

 

Իրիցփոխանք, տոլվաթվորնի

Եւ տանուտէրքըն մըտացի,

Խելօքներ շատ նման Խիկարի

Եւ իմաստնոյն Սողոմոնի:

 

Վաճառականք, ճանապարհորդք

Գնային Շըրվան եւ Շամախի,

Շամ ւ Հալապ ւ ըՍտամպօլի,

Պուռսայ եւ այլ բազում տեղի:

 

Երբ չարն եկաւ յանկարծակի

Սեւ Եազըճին ի Թոխաթի,

Ցըրւեց զամէնն որպէս փոշի,

Ձըգեց զամէնն մի-մի տեղի:

 

Ոմանք գնացին յըՍտամպօլի,

Ոմն՝ ի Պուռսայ ւ յԱտրանայի,

Շատք գընացին յՈւռումելի,

Ֆըռանկաց տուն, Պուղտան, Լեհի:

 

Որպէս եւ ես լոկ Ստեփանոսս

Սահեալ անկայ մէջ Կաֆայի՝

Տընանկ, պանդուխտ, նըշդեհ, ղարիպ

Կամ իբրեւ զնաւ ի մէջ ծովի:

 

Կաֆայ քաղաք նըման դրախտի

»Ւ յԵրուսաղէմ սուրբ քաղաքի,

Մեծ Հըռոմայ »ւ ըՍտամպօլի,

Շամայ, Համթայ »ւ յԵգիպտոսի:

 

Ամուր պարիսպ շուրջանակի,

Բերդ մ՚այլ ի մէջըն Ֆըռանկի,

Նաւըն բերէ հազար բարի,

Ձըկունք ելնէ ազգի-ազգի:

 

Վանքեր բազում ՚ւ եկեղեցի,

Հովըն շըրջէ ըզջաղջընի,

Տաճարք նըման Սողոմոնի,

Նաեւ հանգոյն սուրբ Սիոնի:

 

Զողբս ասացի Թոխաթ քաղքի

Ի Կաֆայու եկեղեցի,

Առ ոտըն սուրբ Լուսաւորչի,

Բազմաչարչար նահատակի:

 

Բարձրակառոյց սուրբ խորանի,

Ծովահայեաց սուրբ տաճարի,

Զոր տէր աստուածն ամենայնի

Թողցէ զյանցանս զսա շինողի:

 

Ի ժամանակս Յովանիսի՝

Տեառն Անթապցի կաթուղկոսի,

Ազարիին աշակերտի

Եւ Տէր վարդապետ վերաձայնի:

 

Էջմիածնայ առաջնորդի

Տէր Մելիքսեթ կաթուղկոսի,

Կարմիր գըլխոյն թագաւորի,

Որ Շահապաս նա անուանի:

 

ԸՍտամպօլու պատրիարքի

Քաջ րաբունոյն տէր Գրիգորի,

Պահող, հըսկող »ւ առաքինի,

Ճարտարախօս ի յատենի:

 

Թագաւորին Տաճկաց ազգի,

Սուլթան Ահմատ նա անուանի,

Որ ի Ստամպօլ բազմեալ լինի,

Եւ զօրքն իւրմէն ոչ երկընչի:

 

Տաղիս երգող Ստեփանոսի,

Եղբօրն իմոյ՝ տէր Յակոբի,

Հօրըս՝ Սարգսի, մօրս՝ Ճանփաշի,

«Հա՛յր մեր յերկինս, սուրբ եղիցի…»:

 

Բ.

Ի թվականիս աբեթական

Հազար »ւ յիսուն մէկ ի լըման

Պատիժ կըրեաց Եւդոկիան

Վասըն մեղաց ժողովըրդեան:

 

Եւդոկիա՛ դու գովական,

Նըման երկրին Պաղեստինեան,

Բազում բարեօք եւ զանազան,

Ի քեզ բնակիլ շատոք ցանկան:

 

Նըման էին դու այն երկրին,

Որ էջ շըրջեաց աստուածորդին.

Մեղըր եւ կաթն ի քէն բըղխին,

Եւ բընակիչքդ անդորր էին:

 

Եւդոկիա՛ դու ցանկալի,

Համանըման Եգիպտոսի,

Գանձ եւ ղումաշ էր ի քեզի

Որպէս զաթոռ մեծ արքայի:

 

Վայելչագեղ է նիստ քոյին.

Ի մէջ երկու ձորամիջին՝

Թիկունք տըւեալ ես դու դարին

Եւ կու հայիս երես դաշտին:

 

Ի քէն բըղխէ ջուր աղբերաց,

Ի չորս անկիւն քո տարածած,

Անուշահամ ի ծարաւեաց,

Առոգանող անդաստանաց:

 

Եկեղեցիք ի քեզ կային,

Զարմանալի հրաշք գործէին,

Պաշտօնեայք իւր խրախանային,

Փառօք սըրբոցըն ճոխային:

 

Ի քեզ էին աղէկ տըներ,

Բարձրապարիսպ շէն պաղատներ,

Նըկարագիծ վերնատըներ,

Ըզբօսանօք պատուհաններ:

 

Այլ չորս ամրոց ի քեզ կային,

Որ պէզաստունք անուանէին,

Ամենից գանձն ի հոն էին՝

Հայու, Տաճկի եւ Հոռոմին

 

Նաեւ շուկայք քո բարեօք լի,

Պաճուճանօք ազգի-ազգի,

Արուեստաւորք ամէն ցեղի

Էին ուրախ եւ ցընծալի:

 

Այլ եւ էին ընտիր խաներ,

Պանդըխտելոց իջեւաններ,

Որ կու գային վաճառականեր

Եւ օթէին բազում օրեր:

 

Գըմպէթաձեւ բաղանիքներն,

Կամարակապ էր անկիւնիներն,

Սալըր կապած շատըրվաններն,

Ցեղք ի ցեղաց էր իւր քարերն:

 

Այգի, դըրախտ եւ բուրաստան

Շատ էր ի քեզ եւ աննըման,

Պըտուղք նոցա՝ անուշահամ,

Եւ բուսանէր վարդ եւ շուշան:

 

Նաեւ բնակիչքդ ամենեքեան

Եւ քահանայք քո սըրբազան,

Արք եւ կանայք միանգամայն

Ի բարութիւն քո զուարճանան:

 

Քո տոլվաթվորքն եւ խոճանին

Փարթամ եւ անուանիք էին,

Մեծահամբաւ պազիրկաննին

Խըրոխտալով զօրանային:

 

Ծերք եւ տըղայք, կանայք, մանկունք

Էին ի քեզ որպէս ծաղկունք,

Պայծառ մարմնով, ուրախ սըրտիւք,

Բընաւ չի կայր ի քեզ աղմուկ:

 

Ո՜հ, որ յանկարծ եկ բարկութիւն,

Զի դու մեղար քո աստուծոյն,

Վասն այն եղեւ մահ դառնագոյն,

Որ ամէն տուն կայր դիակուն:

 

Այնով չեղեւ քեզի խըրատ,

Որ կենայիր մեղաց ի զատ

Զողորմութիւննտայիր առատ

Եւ լինէին չարեաց ազատ:

 

Յետոյ տիրեաց սով սարսելի,

Ըզքեզ պատեաց չորեքկուսի,

Որպէս աւուրըն Եղիայի՝

Չի կայր ցորեան եւ ալիւր հացի:

 

Այնչափ խըստեաց սովն ահագին,

Որ զանմաքուր պիղծսն ուտէին,

Ոմանք՝ զարիւնըն ոչխարին,

Եւ կէսք՝ ըզմիս շանց եւ կատուին:

 

Այդ այլ եղեւ քեզ զգաստութիւն,

Որ դառնային յարդարութիւն,

Զտէր շարժեցեր ի բարկութիւն,

Որ խըստացոյց զսիրտն այն պըղծոյն:

 

Եւդոկիա՛ քաղաք գոված

Ճէլալին քեզ չարիք մախաց,

Եկեալ դէմ քեզ չորեք դիհաց՝

Յանկարծակի զքեզ պաշարեաց:

 

Այն օրըն չար եւ նեղութեան

Սասանեցոյց զամենեսեան,

Լաց եւ հառաչ, ի յողբ մըտան,

«Վա՜յ» կանչէին միաբերան:

 

Յայնժամ ըզծերսն կոտորեցին,

Զերիտասարդսն գըլխատեցին

Եւ գեղեցիկ մանկունսն քոյին

Ի ծընօղացըն զատեցին:

 

Քաղաքացիքդ ազնըւական,

Քահանայք եւ աշխարհական,

Հայ եւ Հոռոմ եւ մուսուրման

Ի սար »ւ ձորըս ցըրուեցան:

 

Ոմանք պըրծեալ բերդըն մըտան,

Կէսք լերինս փախեալ թաքեան,

Ընկեցին զինչսըն զամենայն,

Հազիւ զմանկունսն առեալ զերծան:

 

Այն լուսատիպ կոյս աղջըկներն,

Որ արեգակն չէին տեսեր,

Երեսի բաց, բոկ ի սարերն

Ի յընտանեացն են մոլորեր:

 

Քո բընակիչդ միանգամայն

Եղեն ամէնըն ցիր եւ ցան,

Յօտար երկիր պանդըխտեցան՝

Ի Ֆռանգիստան եւ Պարսկաստան:

 

Զքեզ աւաղեմ բերան հազար,

Որ այդ չարեացըդ դիպեցար,

Ի քեզ եմուտ անթիւ շատ չար,

Գող »ւ աւազակ եւ զենարար:

 

Մըտեալ ի քեզ եւ աւերեաց,

Ի բարութեանցդ ըզքեզ մերկեաց,

Զգանձ քո բաշխեաց իւրեան զօրաց,

Յետոյ դարձեալ հըրով այրեաց:

 

Ըզսըրբութիւն քո պըղծեցին,

Զեկեղեցիս կողոպտեցին,

Զըզգեստըն սուրբ կապուտ առին

»Ւ իգացելոցըն ագուցին:

 

Խաչ եւ ըսկի »ւ Աւետարան

Յանօրինացըն գերեցան,

Գանձ, Շարակնոց, Սաղմոսարան

Վասըն մեղաց մեր մատնեցան:

 

Աղէկ տըներն քո քակեցան,

Եւ շէն շուկայքըդ այրեցան,

Պէզաստըներդ աւեր դարձան

Վասըն մեղացն, որ գործեցան:

 

Պաղչաներ քո զարմանազան,

Որ մանուշակ կայր »ւ ըռէհան,

Ծառունքն ի ներս մանկանց նըման

Որպէս զանշէն ի բոհ դարձան:

 

Քո փողոցներն, որ խիստ շէն էր,

Անմարդացաւ, եւ բուն ճիչէր,

Էրէվայրիք մէջն արածէր,

Մարդ մըտանել կու զարհուրէր:

 

Թոխաթ քաղա՛ք աւաղելի,

Քո ճոխութիւնդ յէ՞ր չերեւի,

Արդ ես եղեալ դու ամայի

Եւ նըշաւակ ամէն ազգի:

 

Քրիստոս՝ որդին հօր միածին,

Նորոգեսցէ դարձեալ կըրկին

Ըզշինութիւն քոյոյ յարկին

Եւթնապատիկ, քան զառաջին:

 

Հա՛յրք եւ եղբա՛յրք, ամենեքեան

Ի մեր մեղացն այս գործեցան,

Պարտ է ասել մեզ զՀայր մեղան

Եւ պինդ պահել ըզպատուիրան:

 

Տէր Յակոբ քահանայն բարի,

Ազնըւական եւ անուանի,

Վարժապետ իմ հայր հոգելի,

Որ Այվաթենց անուամբ կոչի, —

 

Եւ սա ի յայն դառն ատենի

Պանդըխտեցաւ յայս նահանգի,

Ի Զամօսցան Լեհաց երկրի,

Առ դուռըն սուրբ Աստուածածնի:

 

Զիս, որ տըրուպս եմ ամենի,

ԶՅակոբ էրէցըս Թոխաթցի,

Ի Բադուկենց թոռանցն էի՝

Նըշդեհ գոլով ի տար երկրի, —

 

Նա՛ տէր Յակոբ սուրբ քահանան

Բըռնադատեաց զիս զանարժան,

Որ այսքան բանս շարադրեցան,

Յանգէտ մըտացս ի կարգ անկան:

 

Բայց աղաչեմ զձեզ միաբան՝

Ըզմեզ յիշել ի ժամ հայցման,

Եւ դո՛ւք յիշիք յարքայութեան:

Քրիստոսի փա՜ռք միշտ յաւիտեան:

 

394. ԿԱՐԱՊԵՏ ՁԱԳ ՎԱՐԴԱՊԵՏ (ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆ)

Կարապետ վարդապետն որ մականուն Ձագ կոչի, որ ել յանապատն Վարագայ, յամս եօթն բազում՝ ճգնութիւնս արար։ Եկն Խզըլպաշն [136] եւ զՎան գերի արար. ԿՌ (60, 000) հոգի գերի վարեցան, ոմանք սպանուան, ոմանք սրախողխող եղեն. Կարապետ Վարդապետի եղբօրորդիքն գերի տարան, ինքն այլ էջ ի լեռնէն իւր կամաւն, եւ գնաց հետ գերելոց վասն ժողովրդեանն եւ եղբօրորդւոյ իւրոյ, զի ազատեսցէ եւ մխիթարէ զժողովուրդն, նման ըստ Երեմիայի մարգարէին՝ որ ասէ. Որպէս հովիւ զկնի հօտին, զի մի անգութ մոլորեսցին եւ գահավէժ հոգով լիցին։ Գնաց Ձագ վարդապետն ի Ճուղայ. զՃուղայ այլ ի տեղէն բանին տարան մինչեւ Ըսպահան. եւ վարդապետն էր ընդ նոսա։ Նոր Ճուղայ շինեցին, եկեղեցի շինեցին Ըսպահան, եւ զվարդապետն արգելեցին. բայց ոչ կամեր բնակիլ վարդապետն ի տեղին, գալով ի վանքն յանապատն իւր ի Վարագ. բայց Ճուղացիք ոչ թողին. կամքն Աստուծոյ այսպէս էր, որ այն տեղն վախճանելոց էր. եւ թաղեցաւ ի Սպահան։ Երկու ամ էանց ի վերայ՝ բազում բժշկութիւն իրաց [137], մինչեւ այլազգիք գային ի գերեզմանէն հող տանէին։ Բայց երկիրն Վանայ բազում տըրտմութիւն կրեցին ի վախճանելն վարդապետին ի Սպահան, մեծ աշակերտն իւր վարդապետն Մարտիրոս հիւանդացաւ ի տրտմութենէն ի Վան՝ վասն վարդապետին իւրոյ. ել եւ գնաց հիւանդոտ ի գերեզմանն վարդապետին զի բերցէ զմարմին վարդապետին, եւ ոչ գոյր հնար, զի պահապան կայր գերեզմանին տարի մի կացաւ ի Սպահան, յետոյ գողացաւ զմարմինն ի սուրբ Յարութեան գիշերին ի մեծ Զատկին, բազում չարչարանօք, եւ եբեր ի Վարագ, հանգոյց ընդ այլ վարդապետս։

Յիշատակարան.

Ընդ առաջին աշխատաւորացն յիշեսջիք զվերջին ստացող կտակիս զՄեսրոբ Կաֆայեցի` որ ստացա զսա ինձ ի յիշատակ բարի. զի զսա ընկալեալ էր Յակոբ վարդապետն Առնչեցի ի Պօղոս վարդապետէ. եւ իմ գնացեալ ՌԾԵ թվին ի սուրբ Էջմիածինն ի Վաղարշապատ, եւ անտի Երեւան, եւ անտի Առինչք, եւ անդ շնորհեաց ինձ պակասաւորիս՝ վերոյասացեալ Յակոբ վարդապետն եւ ճգնազգեաց Ձագ վարդապետի աշակերտն, Պօղոս վարդապետն, որոյ յիշատակ նոցին օրհնութեամբ եղիցի. եւ որ յիշէ յիշեալ լիցի ի Քրիստոսէ. ամէն։

 

395. Տարագրութիւն ջուղայեցւոց ի Սպահան (Առաքել)

Ժամ է այսուհետեւ պատմել մեզ վասն մեծի եւ անուանւոյ գիւղաքաղաքին Ջուղայու, զի զնախկին ամբարեալ դառնութեան թոյնսն եւ զչարակնութիւնն, որ վասն Ջուղայու քողաբորբեալ ունէր ի սրտի իւրում շահն, աստանօր պատճառ գտեալ արտայայտեալ երեւեցոյց՝ քանզի բերեալ յինքեան զխորհուրդն նախահաւոյն իւրոյ Սաբիւռոսի։ Վասն զի որպէս պատմեցաք ի նախկին ճառին՝ թէ կարգեաց շահն ի զօրացն Պարսից չուեցուցանողս ազգին Հայոց, եւ առաքեաց յամենայն երկիրն Հայոց որք հանին եւ չուեցուցին. սոյնպէս եւ արար Ջուղայու։

Քանզի կոչեաց առաջի իւր զՀանիս Թահմազղուլի բէկն, որոյ վասն յառաջագոյն պատմեցաք, թէ եղբայր է Աթաբէկին, եւ տուեալ էր սա պատանդ յազգէն Վրաց թագաւորացն Պարսից, որ առ նոսին սնեալ՝ ուրացաւ զհաւատն։ Եւ այժմ շահն կոչեաց զայս Թահմազղուլիս առաջի իւր, գրեաց նոմոս հրամանի եւ ետ ցնա, եւ հրամայեաց նմա գնալ ի Ջուղայ եւ միահաղոյն քշել զնոսա՝ եւ ոչ թողուլ ի նա բնակիչ՝ եւ ո՛չ զմի։ Եւ Թահմազղուլին ելեալ յերեսաց արքայի, սրընթաց արշաւմամբ շեշտակի աճապարեալ ի Ջուղայ, եւ կոչեալ զաւագանիսն եւ մեծաւ ցասմամբ սպառնացաւ նոցա, սարսռելի եւ տաժանելի մահուամբ կորուսանել զնոսա՝ թէ ո՛չ առժամայն եւ վաղվաղակի զհրամանս թագաւորին կատարեսցեն։ Այլ եւ զնոմոս հրամանաց թագաւորին հանեալ առաջի ամենայն ժողովրդեանն ընթերցան, յորում գրեալ էր թէ՝ հրաման է ի թագաւորութենէս մերմէ ձեզ Ջուղայեցւոցդ ելանել ի տեղեաց ձերոց եւ գնալ ի Պարսկաստան աշխարհ։

Եւ յետ այնորիկ հրամայեաց Թահմազղուլի բէկն ելանել մունետիկ՝ որ է ջառչի, եւ կանչել ի մէջ շինին Ջուղայու յամենայն տեղիս։ «Հրաման է ի մեծ թագաւորէն Շահաբասայ, ձեզ, ամենայն բնակչացդ Ջուղայու, ելանել ի բնակութենէ ձերմէ եւ գնալ յաշխարհն Պարսից։ Արդ՝ մինչեւ ցերիս աւուրս ձեզ ներումն լիցի, որ ելանէք, եւ ով ոք յետ երից աւուրցն աստ գտցի, զինքն սպանանեն եւ զընտանիս եւ զինչս նորա գերեն. այլ եւ թէ ոք փախիցէ կամ թաքիցէ, որ ոք զայնպիսին ցուցանիցէ, ապրանքն նորա՝ ցուցողին լիցի՝ եւ գլուխն՝ թագաւորինե։ Եւ զայս հրաման միշտ հրատարակեալ գոչէր մունետիկն եւ ահացուցանէր զամենեսեան, եւ յահէ սպառնալեաց մահուան ոչինչ դանդաղեցին Ջուղայեցիքն՝ այլ առժամայն կատարեցաւ առ նոսա հրաման թագաւորին եւ պատրաստեցան յելանել։ Բայց վասն փութով եւ յանկարծակի ելանելոյն ոչ գտանէին գրաստ եւ բեռնակիր անասուն, յոյժ վտանգէին ժողովուրդքն, զի ինչք եւ ստացուածք նոցա ցրուեալ անկեալ կայր առաջի իւրեանց. եւ ո՛չ կարէին բառնալ ի տանիլ առ ի չգոյէ գրաստուց։ Եւ զոր ինչ կարացին բառնալ՝ բարձին, եւ զոր ոչ կարացին բառնալ՝ իւրաքանչիւր ոք պահուստ եւ թաքուստ արարեալ թաղեցին։ Բայց ընչից նոցա յոլովքն ի կորուստ եւ յափշտակութիւն գնաց, քանզի ոչ միայն այն զօրքն որ ընդ Թահմազղուլի բէկն էին եկեալ՝ նոքա միայն հարկէին զժողովուրդն վասն փութով ելանելոյ, այլ եւ բազումք ի մահմետականացն՝ որք ի շրջակայ գեղօրէիցն գային, եւ որք ի զօրացն Պարսից՝ որք ի բուն բանակէն իւրեանց յառաջեալ գային եւ խառնեալ լինէին ընդ զօրացն Թահմազղուլի բէկին, եւ օր աւուր յաւելանային Պարսիկք ի մէջ Ջուղայու։ Եւ գումարեալ մահմետականացն ի միասին, էր, որ՝ տասն, էր որ՝ քսան, էր որ՝ երեսուն մտանէին ի տունս քրիստոնէիցն, զնոսա ստիպէին ելանել եւ գնալ, հարկանէին սաստիկ հարուածով, այլ եւ յընչիցն եւ ի կարասեաց ինքեանք յափշտակէին, որոց միտք իւրեանց հաւանէին՝ եւ զայլսն ցրուէին, որ այլք յափշտակէին, եւ այսպէս յափշտակումն եւ կորուստ էր ընչից քրիստոնէից։

Եւ ի դառնագոյն չարեաց Պարսից, զոր ածէին ի վերայ ժողովրդեանն, հարկանել եւ կեղեքել եւ հարստահարել, անճարակ լեալ ամենայն բնակչացն Ջուղայու ակամայ կամօք իւրաքանչիւր ոք ելին ի գնալ։ Եւ թէպէտ կարողքն մարմնով՝ եւ կամ որք ունէին գոյք ստացուածոց, նոքօք հանդերձէին ի գնալ, բայց որք էին տկարք, այսինքն տնանկք, եւ այրիք, եւ ծերք, ոչ կարէին ի գնալ, աղաղակ բարձեալ աղիողորմ ձայնիւ արտասուօք եւ աշխարական կականիւ առհասարակ ողբային։ Ոմանք զտունս եւ զյարկս, ոմանք զբնակութիւնս եւ զհայրենիս, ոմանք զեկեղեցիսն, ոմանք զնախնի հարց գերեզմանս եւ զդամբարանս, եւ ոմանք զանկարութիւն մարմնոյ առ ի գնալ՝ լային եւ ողբային. եւ յորդ արտօսր յաչաց հեղուին, ոչ ոք էր, որ ողորմէր նոցա եւ օգնէր՝ քանզի փակեալ էր դուռն ողորմութեան գթածին Աստուծոյ ընդդէմ նոցա։

Եւ զբանալի եկեղեցւոյն՝ զոր Վերին Կաթան ասէին՝ առին քահանայքն, եւ յորժամ ելին ընդ դուռն պարսպին Ջուղայու, եւ ի հասանելն առաջի եկեղեցւոյն, որ անուամբ Աստուածածնին կայ շինեալ արտաքոյ Ջուղայու. իբրեւ հայեցան, եւ տեսին զԱստուածածին եկեղեցին, եւ բազում քրիստոնեայք եկեալ խառնեցան ընդ քահանայսն. որ եւ նոքա եւս բերին զբանալիս տանց իւրեանց, եւ ի միասին զաղաղակ բարձին աղիողորմ ձայնիւ, փղձկեալ սրտիւ եւ արտասուալի աչօք գոռային՝ եւ լային, եւ աղաղակելով կանչէին ընդդէմ Աստուածածնին, եւ ասէին. «Ո¯վ սուրբ Աստուածածին, այս բանալիք սրբոյ եկեղեցւոյ մերոյ՝ եւ տանց մերոց քեզ յանձն լիցի. եւ դու դարձուսցես զմեզ ի տեղիս մեր յօտար երկրէն ուր տանինե։ Եւ զայս ասացեալ արկին զբանալիսն ի գետն, եւ մորմոքալով յոլով ժամս ձայն բարձեալ լացին. եւ ապա գնացին։

Եւ այսպէս ժողովուրդքն Ջուղայու հարուստք եւ չքաւորք ելին ի Ջուղայու՝ եւ գնացին յեզր գետոյն Երասխայ առ ի անցանել զգետն, եւ անդէն բանակեալ զետեղեցան մինչեւ ամենայն ժողովուրդքն ելին ի գեղջէն՝ եւ ժողովեցան ի ժողովետղն յեզր գետոյն։ Եւ յորժամ սպառեցաւ գալն ժողովրդեան, յայնժամ հրաման եղեւ ի Պարսիցն առ ժողովուրդն, թէ անցէք զգետն։ Եւ յաւուրս յայսոսիկ թագաւորն Շահաբաս հասեալ էր ի Ջուղայ եւ բանակեալ յափն գետոյն Երասխայ. եւ յայնմ ժամու իբր թէ առ ի յողորմել եւ յօգնել ժողովրդեանն Ջուղայեցւոց, թագաւորն Շահաբաս հրամայեաց զօրապետաց իւրոց զի եւ նոքա հրամայեսցեն իւրեանց զօրացն՝ զի օգնեսցեն ժողովրդեանն՝ եւ անցուսցեն յայնկոյս գետոյն երիվարօք եւ ուղտուք։ Եւ ի յանցուցանելն հեծելոցն Պարսից զժողովուրդսն քրիստոնէից, որոց եւ հաւանէին սիրտք իւրեանց, եթէ կանանց՝ եթէ աղջկանց՝ եթէ տղայոց՝ եթէ ապրանաց, որոց եւ հաւանէին՝ առեալ գնային ուր եւ կամէին, եւ տեարք նոցա ո՛չ կարէին գնալ զկնի նոցա՝ եւ նոքա գնային ի կորուստ եւ ի գերութիւն։ Եւ որք տկարք էին թափեալք լինէին ի ջուրն եւ ծփալով եւ ճչալով գնային ընդ երեսս ջրոյն. եւ յոլովք հեղձնուին ի ջուրն՝ եւ մեռանէին։ Եւ յերկու կողմէ յեզերս գետոյն ցրուեալք էին գէշք եւ դիք մարդկան խեղդելոց ի ջրոյն։ Եւ այսպէս տառապանօք անցին ժողովուրդքն զգետն Երասխ, եւ սակաւ ինչ յառաջ գնացեալ բնակեցան մինչեւ ամենեքեան ժողովեցան ի բանակետղն։

Եւ ի նմին ի տագնապելի աւուրսն հանճարեղն ի խորհուրդս չարեաց Շահաբաս, նորագոյն չարիս խորհեալ վասն Ջուղայու, կոչեաց առաջի իւր զնոյն Հանիս Թահմազղուլի բէկն եւ հարցանէր՝ թէ յետ հանելոյ քո զբնակիչսն Ջուղայու՝ այրեցէ՞ր զշինուածս նորա. իբրեւ պատասխանեալ եղեւ ի նմանէ՝ թէ ո՛չ էր հրամայեալ մեզ ի թագաւորէն՝ վասն որոյ եւ ո՛չ այրեցաք։ Եւ անդէն յետ բազում մեղադրանաց՝ հրամայեաց իսկոյն դառնալ յոլովք զօրօք եւ այրել զամենայն շինուածս զտանց եւ զայլոց յարկաց։ Որոյ շեշտակի հասեալ ի Ջուղայ բազում հրոսակօք եւ առեալ ի ձեռս իւրեանց ջահս լուցեալս եւ ղամբարս եղեգանց, եւ նաւթիւ կազմեալ լապտերս, եւ սկսան այրել եւ հրդեհել, եւ քանդել զառաստաղս եւ տապալել զշինուածս որմոց։ Եւ ո՛չ բնաւ թողին յարկ ծածկեալ կամ շէն, այլ յաւեր եւ յապականութիւն դարձուցին։ Իբրեւ կատարեցին զչարեաց գործս իւրեանց, դարձան եւ եկին ի բուն բանակն՝ եւ յանդիման եղեալ արքայի պատմեցին՝ թէ եղեւ տէր զոր հրամայեցեր։

Այնուհետեւ հրամայեաց շահն Թահմազղուլի բէկին թէ մի՛ եւս թողուսցուս զժողովուրդն Ջուղայու նստիլ, այլ վարեալ եւ տարեալ հասուսցես ի Թարվէզ, եւ նորա եկեալ իսկոյն չուեցոյց զժողովուրդն յետեղէն յորում բանակեալ կային։ Եւ ի յօրն եւ ի ժամն յորում բառնայր իւրաքանչիւր ոք զբեռն իւր, երկինք եւ օդք իւր ի միասին խռովեցան ի վերայ ժողովրդեան քրիստոնէից՝ քանզի խառնակեցան ամպք՝ եւ խռովեցան օդք, եւ մթացան երկինք, հնչեցին հողմք ուժգնակի, փայլատակեցան կայծակն մեծաւ ճայթմամբ, տեղացին ձիւնախառն անձրեւք, եւ հարեալ տանջեցին զքրիստոնեայսն։ Եւ որք էին կարողք մարմնով կամ գրաստիւ՝ գնացին, իսկ տկարքն յետ աւուրց ապա եկեալ հասանէին բազում տառապանօք եւ չարակրութեամբ. եւ բազում վշտիւք եւ տաժանմամբ բերեալ հասուցին ի քաղաքն Դավրէժ որ է Թարվէզ։

Եւ անդէն ի Թարվէզ չարք ոմանք ի չար գանձուց սրտից իւրեանց խօսեցան զբանս չարս վասն Ջուղայու ընդ չարին Թահմազղուլի բէկին. վասն զի յիշեցին թէ տակաւին կան ի Ջուղայ մնացեալ ժողովուրդք, զի յոլովք ոմանք փախստականք եղեալք ի լերինս եւ ի ձորս, եւ այլք պատճառեալք են զտկարութիւն, եւ ոմանք զծերութիւն, ոմանք զաղքատութիւն, եւ այլք այլ ինչ պատճառանօք ոչ եկին՝ այլ անդէն մնացին՝ եւ այժմ կան Ջուղայ։ Եւ ի լսելն զայս Թահմազղուլին զայրացաւ յոյժ սաստիկ բարկութեամբ, բայց ոչ կարէր չար ինչ առնել՝ զի ո՛չ էր ձեռնհաս, եւ թողին մնալ մինչ ի գարունն։ Եւ ի սկսանել գարնանն՝ պատրաստեաց զայր ոմն երեւելի յիւրոցն արանց՝ որում անուն կոչէին Համդամ աղայ, յոլով զօրօք, այլ եւ զհրովարտակ հրամանի առեալ ի թագաւորէն ետ ի ձեռս նորա եւ առաքեաց ի Ջուղայ՝ բերել զմնացեալ ժողովուրդն։ Եւ եկեալ Համդամ աղայն ընդ իւր զօրօք ի Ջուղայ կոչեաց զմնացեալ ժողովուրդն առաջի իւր եւ խօսեցաւ ընդ նոսա սաստիւ եւ բռնութեամբ, եթէ հնազանդեալ անսայք հրամանաց թագաւորին ելէք ձերովք ընտանեօք եւ ստացուածովք զի ի միասին երթիցուք, եւ թէ ո՛չ կամիք գնալ, զարուս եւ զկարողս ձեր սրով կոտորեմք՝ եւ զինչս եւ զընտանիս ձեր ի գերութիւն առնումք։ Այլ եւ գնացեալ ի լերինս եւ ի ձորս ի տեղիս փախստէիցն գտին զփախուցեալսն, եւ բերին ի Ջուղայ, եւ յինանց երկրորդում կիրակէի երկուշաբաթ օրն չուեցուցին ի Ջուղայոյ՝ եւ ուղեւորեցին դէպ ի Թարվէզ։ Եւ անցուցեալ զայնու բերեալ հասուցին առաջին բանակին ժողովրդեանն ի քաղաքն Ղազբին։ Եւ ընդ նոսա զետեղեցուցին անդէն ի քաղաքին Ղազբինու եւ ի գեղօրայս նորա վասն ցրտոյ ձմերան, յորոյ պատճառէ ոչ կարէին գնալ։ Եւ ի շնչել հողմոյն գարնայնոյ վերստին վարեցին զնոսա մինչեւ տարեալ հասուցին ի քաղաքն Սպահան՝ եւ անդէն բնակեցուցին զնոսա՝ տուեալ նոցա տեղի շինութեան. որք շինեցին յարկս եւ բնակութիւնս ինքեանց՝ հրաշալի յօրինուածովք, կամարակապ փողոցօք, թեւաւոր ապարանօք, եւ ամարասուն հովանոցօք, բարձրաբերձ եւ արքայակերպ շինուածօք, զարդարեալ եւ յօրինեալ ի ծաղիկս ոսկւոյ եւ լաջվարդի՝ եւ պէս պէս երանգաց ակնախտիղ տեսողաց։ Սոյնպէս շինեցին եւ զեկեղեցիսն հրաշազան յօրինուածովք ըստ արժանւոյն փառացն Աստուծոյ, երկնանման խորանօք, եւ գերամբարձ կաթուղիկէիւք, բովանդակ ծաղկեալ պէս պէս երանգովք ոսկւով եւ լաջվարդով, տնօրինականօք Տեառն եւ պատկերովք սրբոց։ Եւ ի գլուխ կաթուղիկէից ամենայն եկեղեցեաց կառուցեալ զնշան սրբոյ խաչին նոցին եկեղեցեացն ի պսակ եւ ի պարծանս քրիստոնէից։

 

396. Ողբք ի Ջուղա

Ողբամք երկիրս Արարատեան,
Գեւղք եւ գաւառք աւեր դարձան,
Եկեղեցիք խաւարեցան,
Ժամատեղաց ձայնն հատան:

Ջուղայ քաղաքն ազնիւ շինած,
Քօշք եւ սարայքն բարձրացուցած
Եւ գունզգուն ծաղկեցուցած,
Նա հիացումն էր տեսողաց:

Եւթն ժամատեղ էր հաստատած,
Եկեղեցիքն զարդարած,
Բուրվառանին ոսկեջրած,
Ծածկոցներն ոսկեթեզած:

Աւետարանքն եւ սուրբ խաչերն
Անգին ակամբք էր զարդարած,
Սեղաներն եւ սրբութիւնն`
Ուրախութիւն էր նայողաց:

Ժամատեղին խափանեցաւ,
Պաշտօնէից ձայնն հատաւ,
Լուսն եւ կանթեղքն խաւարեցաւ,
Պայծառութիւն աւեր դարձաւ:

Ջուղա քաղաքն եւ Էրեւան,
Շօշ քաղաքին բնակեցան,
Ի այն տեղին հաստատեցան,
Յետ դառնալոյ չկայր հրաման:

Բոլոր երկիրս ամենայն
Մինչ Կաղզվան եւ Շիրակվան
Ձօրն Եղեգաց եւ Նախէջվան
Զամենեսեան սուրկուն տարան:

Եկն հարաւ ի միւս ամին,
Դառնալ եղեւ Շահապասին,
Եկեալ իջան Թաւրէզ քաղքին`
Պահպանութեան իւրոյ երկրին:

Դարձեալ եկն Ջղալի որդին
Ի սահմանս Թաւրէզ քաղաքին,
Հանդէպ միմեանց իջեալ էին,
Դիպող ժամու կռուել կամէին:

Այնչափ շատ էր զօրս նորին,
Հպարտացեալք պարծենային,
Թէ ըմբռնեմք Շիխի որդին,
Կապեալ բերեմ յառաջ քոյին:

Ասեն. Յորժամ Շահն առեմք
Եւ իւր հեծեալքն կոտորեմք,
Արտաւիլ քաղաքն իջանեմք,
Մեծ շխերոյն շիրիմքն այրեմք:

Սրտապնդեալ Շահապասին,
Անունն աստուծոյ յիշեցին,
Հետ ի նոցա կռիւ մտին,
Յաղթեալ անհուն զօրաց նոցին:

Հզօր ազգն տկարացան,
Թաջալ ազգին կոխան եղան,
Բազումք ձեռօք սոցա մեռան
Եւ այլք գիշերի փախուստ առան:

Վրանքն ամէն դրած թողին,
Մալըս եւ ըռզակս ո'չ նայեցին,
Որպէս առիւծ գոչմամբ եկին,
Իբրեւ զաղւէս յետս դարձին:

Յորժամ յաղթեաց մեծ վազիրին,
Եկեալ ի վերայ Գանճու քաղքին,
Նստան բոլոր շուրջ զբերդին
Չորս ամիսս, ապա առին:

Սուր ի վերայ նոցա եդին,
Օմար ազգն կոտորեցին,
Քսան հազար այլ աւելին,
Որք բնակեալ էին ի մէջ բերդին:

Անտի գնաց յերկիրն Շարվան
Եւ Շամախու բերդն այլ առան,
Եւ կոտորեաց զամենեսեան,
Այլ աւելի, քան զԳանջայն:

Վրացտան բերդերքն որ կային`
Թումանիս, Տփխիս եւ Գօրին,
Ելին յառաջ Շահապասին,
Բերդորայքն դատարկ թողին:

Օմար ազգն յերկրէս հատաւ
Եւ Ղզլպաշն հաստատեցաւ,
Իւր հայրենի երկիրն առաւ,
Ուրախութեամբ յետս դարձաւ:

Ամէն երկրի խաներ նստան
Եւ շինութեան սկիզբն արարան,
Շատ եկեղեցիք շինեցան,
Բազմաց խորհուրդն կատարեցան:

Մէկն Աղբաբէս է բազմաց,
Իւր խաչին մօտ վիմ են փորած,
Ժամատեղով խորան շինած
Ներքեւ վիմին զուգ ջրաղաց:

Երբ Օմարաց ազգն հատան,
Սոքա Չաթախ գեղն թողան,
Մեծ Ղարամուրատն դարձան,
Ներքին շէնն մնաց ունայն:

Դարձեալ պատմեմք եւ այլ չարիս,
Որ եղեւ այսմ ժամանակիս,
Հազար յիսուն եւ հինգ թուիս,
Սաստկացաւ սով վերայ երկրիս:

Բազումք սովու մեռանէին,
Շատ ոք զորդիսն ծախէին,
Ոմանք մարդոյ միս ուտէին
Եւ այլք դռնէ դուռ շրջէին:

Մարդակեր գազանքն շատացան,
Բազում տեղիս մարդիկք կերան,
Այսչափ չարիքս առ մեզ հասան,
Ոչ եղեւ դարձ ազգի մարդկան:

Երկու ամ բոլոր սով տեսաք,
Օտար երկիր վտարեցաք,
Ո'չ մեր մեղացն զղջացաք
Եւ ո'չ չարեաց դադարեցաք:

Վա'յ քեզ, Դաւիթ Գեղամեցի,
Վասն քո մեղացն ամենայնի,
Միթէ Քրիստոս քեզ ողորմի,
Մարդասէր կամօքն քեզ ազատի:

Ով ոք զգիրս ընթեռնէ
Եւ պատմութիւնս տեսանէ,
Մեղացս իմ թողութիւն ասէ,
Աստուած իւրեան մեղքն ջնջէ:

 

397. Նորոգութիւն անապատական կենաց ի Հայս (Առաքել)

Սարգիս եպիսկոպոսս էր յաշխարհէն Արարատեան, ի գաւառէն Ամբերդոյ, որ է Արագածոտն, ի գեղջէն, որ ասի Յարենի, որ է մերձ ի գիւղն Կարփի, եւ այժմ է աւերակ եւ անմարդաբնակ. բայց ի ժամանակս հարց մերոց էր շէն գիւղս յայս Յարենի, ուստի էր այս Սարգիս եպիսկոպոսս։ Որոյ եկեալ բնակեցաւ ի մեծափառ ուխտն Սաղմոսավանից, լեալ սպասաւոր բազմահաւաք սրբութեանցն՝ որք կան անդր, որ եւ զկնի ամաց ինչ եղեւ առաջնորդ նոյն վանացն։

Բայց գոյր մերձ այս վանիցս գիւղ մի փոքրիկ, ուստի այր ոմն քրիստոնեայ՝ որսորդ գոլով շրջէր աւուրց յաւուրս ի լերինս որսալ երէ վայրիս։ Եւ եղեւ յաւուր միում գնալ առնս այսմիկ ի մեծ լեառն Արագած վասն որսոյ, եւ ի շրջելն իւրում ի գլուխս լերինն, պատահեցաւ, առն ումեմն ճգնաւորի, որ ի խոռոջս վիմացն նստեալ կայր գճկեալ, ունելով ի գլուխն վեղար եւ զիւրեւ՝ փիլոն. եւ մօտ եկեալ առ ի ստուգիւ գիտել թէ զինչ իցէ այն, ետես զի մարդ էր հաւաստեաւ, եւ մեռեալ էր, եւ այնպիսի նստեալ կայր, եւ մարմինն անապական։ Եւ ի տեսլենէս յայսմիկ անկաւ երկիւղ եւ սոսկումն ի վերայ առնս այս որսորդի, եւ ոչ եւս կարաց ժուժել ի տեղին յայն, այլ դարձ արարեալ անտի եկն ի տուն իւր։ Եւ եկեալ ի Սաղմոսավանք պատմեաց ամենեցուն զննջումն ճգնաւորին, որ պատահեցաւ նմա ի գլուխ լերինն։ Իբրեւ լուաւ զայս Սարգիս եպիսկոպոսն եւ ստուգեալ, վերահասու եղեւ, թէ յորում տեղւոջ իցէ։

Եւ յաւուր միում յանձնեալ զանձն իւր Աստուծոյ Սարգիս եպիսկոպոսն՝ յուսացեալ յառաջնորդութիւնն Աստուծոյ, ելեալ գնաց ի լեառն Արագած, եւ շրջեալ այսր եւ անդր յաւուրս երիս, եգիտ զվախճանեալ ճգնաւորն, եւ բազում փափագանօք եւ ջերմեռանդն սիրով համբուրէր զձեռս եւ զոտս նորա, եւ յետ հեղման բազում արտասուաց՝ ամփոփեալ թաղեաց զնա նորին զգեստիւն. դարձաւ եւ եկն ի վանքն։

Եւ եղեւ այս պատճառ զղջման Սարգիս եպիսկոպոսին եւ հրաժարելոյ յաշխարհէս, քանզի տաղտկալի թուեցաւ յախորժակս սրտի նորա պատիր եւ ընդունայն, խէնէշ եւ խաբուսիկ վայելչութիւն աշխարհիս այսորիկ։ Եւ յայնմ օրէ եւ առ յապա խնդրէր Սարգիս եպիսկոպոս հեռանալ յաշխարհէ, եւ հետեւել լուսաշաւիղ երկնաչու ճանապարհին առաքինական վարուց։ Բայց ոչ գոյր ի ժամանակին յայնմիկ անապատ եւ կամ գիտող կարգաց կրօնաւորական վարուց, վասն բազում հինից թշնամեաց եկելոց ի վերայ եւ վրդովմանց՝ եւ աւերանաց աշխարհիս Հայոց, ամենեւին բնաջինջ եղեալ էր եւ բարձեալ նշոյլ եւ նշմարանք առաքինի գործոց՝ եւ բարի կարգաց յաշխարհէն Հայոց։ Եւ մինչ կայր ի մէջ այսմ վարանմանս Սարգիս եպիսկոպոսն, եդ ի մտի իւրում գնալ ի սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ յերկրպագութիւն տնօրինականաց Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ. եւ ելեալ գնաց յԵրուսաղէմ։

Դարձեալ ի սոյն ժամանակի գտեալ եղեւ միւս եւս այլ ոմն այր, որում անունն էր տէր Կիրակոս, որ կամօք եւ յօժարութեամբ նման գոյր կամաց եւ յօժարութեան Սարգիս եպիսկոպոսին։ Եւ էր տէր Կիրակոս այս ի քաղաքէն Տրապիզոնայ, մտեալ ի կարգ աշխարհի, բայց ոչ վայելեալ, քանզի զկնի սակաւ աւուրց վախճանեալ ամուսնոյ նորա, եւ ինքն մենացեալ իբրեւ զտատրակ ողջախոհ, եւ հանապազօր խոկայր ի պատուիրանս Աստուծոյ, եւ անձանձիր ընթեռնոյր զգիրս աստուածայինս եւ ի միտ առնոյր զպատգամս նոցա, եւ ջանիւք եւ երկօք կրթէր զանձն ըստ հրամանի գրոցն կենցաղավարիլ։

Ի սոյն ժամանակի յայսպիսում խորհրդեան գոլով տէր Կիրակոսիս՝ լուաւ յոմանց վասն Սարգիս եպիսկոպոսի, թէ՝ եւ նա զղջացեալ է յաշխարհէ, եւ կամի հրաժարել՝ եւ հետեւել առաքինի վարուց, վասն որոյ տէր Կիրակոսն ելեալ ի Տրապիզոնայ եւ եկն յերկիրն Արարատու ի Սաղմոսավանք՝ առ ի միաբանիլ ընդ Սարգիս եպիսկոպոսին. եւ ոչ կարաց տեսանել զնա, զի գնացեալ էր յԵրուսաղէմ։ Վասն որոյ եւ սա եդ ի մտի իւրում գնալ յԵրուսաղէմ, եւ դարձեալ ի Սաղմոսավանից եկն ի Տրապիզոն, վաճառեաց զամենայն ինչս իւր. զմասն ինչ ետ աղքատաց. եւ զտունն եւ զանդաստանն իւր աւանդեաց եկեղեցւոյն Տրապիզոնայ, եւ զմասն ինչ էառ ընդ իւր թոշակ ճանապարհին, եւ ելեալ գնաց յԵրուսաղէմ. եւ պատահեցան սոքա երկոքեանս միմեանց, Սարգիս եպիսկոպոս եւ տէր Կիրակոս, եւ յետ աւուրց ինչ առ միմեանս կելոյ, գտին զիրեարս միով դիտաւորութեամբ՝ եւ միով յօժարութեամբ եւ կրիւք ախտացեալս. եւ միակամ եւ միաբան եւ միախորհուրդ եղեալ յայնմ օրէ եւ առ յապա կենցաղավարիլ ի միասին։

Բայց խնդրէին տեղի անքոյթ եւ պատշաճաւոր անապատի, եւ հեռի ի շփոթմանց աշխարհի, եւ լուեալ յոմանց գիտողաց թէ այդպիսի տեղիք բազումք գոն յարեւելեայ մասն աշխարհին Հայոց, եւ մանաւանդ յերկրին Սիւնեաց՝ որ եւ ի հին ժամանակաց անապատ եղեալ է յաշխարհին յայնմիկ, որոց տեղիքն արդէն եւս երեւին։ Եւ իբրեւ ստուգեցին զբանն, ելեալք յԵրուսաղեմէ յօժարութեամբ դիմեցին եւ եկին յաշխարհս արեւելեան՝ յերկիրն Սիւնեաց, եւ հասին ի մեծափառ ուխտն Ստաթէ առաքելոյն՝ որ այժմ ասի Տաթեւու վանք։ Եւ սուղ ժամանակս կացեալ անդ, գնացին ի տեղին, որ անուանի Ձորոյ վանս, որ ասի Ցրուանց. եւ զկնի սուղ ժամանակաց գնացին անտի ի տեղին, որ անուանի Թանահատի վանք. եւ անտի եւս ելեալ որոնէին առաւել եւս անքոյթ եւ անշփոթ եւ յապահով տեղի, մինչեւ գտին զտեղին, յորում այժմ շինեալ կայ Մեծ անապատն։ Եւ անդ շինեցին եկեղեցի եւ զխուցս ըստ պատշաճի անապատի, եւ միայնակեցի, որպէս ցուցանէ գիրք Հարանց վարուց եւ այլ ճգնաւորաց, նսեմ եւ մթին եւ փոքրագոյն. եւ սկսան անդ զետեղիլ։

Իսկ Տէրն տէրանց՝ եւ Աստուածն աստուծոց՝ որ միշտ զբարին կամի եւ յառաջացուցանէ, յաջողէր եւ ուղղէր զգործս նոցա՝ եւ ինքն ձեռնտու եւ օգնական լինէր. վասն զի ի վերայ բարի համբաւոյ նոցա եկին բազումք եւ յարեցան ի նոսա եւ եղեն նոցա միաբանք եւ բնակիչք տեղւոյն. ոչ միայն աշխարհականք եւ աննշանք, այլ եւ եկեղեցականք եւ անուանի արք՝ վարդապետք, եպիսկոպոսք եւ քահանայք։ Որ էր Պօղոս վարդապետն Մոկացին, եւ Մովսէս վարդապետն Սիւնեցին, որ զկնի եղեւ կաթուղիկոս, որ եւ զերկուցս պատմութիւնսն եւ զարդիւնսն յայլում ճառի երկար պատմելոց եմք։ Եւ Ներսէս վարդապետն Մոկացին, որ զկնի գնաց ի կղզին Լմայ եւ անդ շինեաց անապատ։ Եւ Թումայ եպիսկոպոսն Տաթեւու, որ զկնի եղեւ վարդապետ, եւ գնաց յերկիրն Շամախու հովուել եւ առաջնորդել ժողովրդեան աշխարհին։ Եւ Կարապետ եպիսկոպոսն Էջմիածնեցի, որ զկնի գնաց ի Սեւան կղզին, եւ զայն տեղին շինեաց անապատ՝ եւ կայ հաստատ մինչեւ ցայսօր։ Եւ Շամբեցի Արիստակէս վարդապետն, որ զկնի եղեւ առաջնորդ նոյն Մեծ անապատին, եւ անդ եկաց մինչեւ ցվախճան կենաց իւրոց եւ անդէն թաղեցաւ։ Եւ միւս տէր Արիստակէսն, որ էր ի գաւառէն Բարկաշատայ, որ զկնի գնաց ի տեղին զոր անուանեն Տանձափարախ, եւ շինեաց անապատ՝ եւ անդ եկաց մինչ ցվախճան կենաց իւրոց՝ եւ անդէն թաղեցաւ եւ տեղին անապատ կայ հաստատուն մինչեւ ցայսօր։ Եւ Դաւիթ եպիսկոպոսն՝ որ էր ի Շամքոռու ձորէն՝ եւ ի ցեղէ իշխանաց, զոր Ղարամանենց կոչեն, սա եւս եկեալ եկաց ի Մեծ անապատս, եւ ապա ելեալ գնաց ի ձորն Շամքօռու՝ եւ անդ շինեաց անապատ, զոր կոչեն Չարեքագետի անապատ, որ է բազմաժողով եղբարց բնակութիւն, եւ յոյժ հաստատուն ամենայն կարգօք եւ սահմանօք անապատի մինչեւ ցայսօր. եւ ինքն Դաւիթ եպիսկոպոսն անդէն վախճանեցաւ, եւ անդէն թաղեցաւ։ Եւ այլք բազումք եւ յոլովք՝ որք անդէն կացին՝ եւ առ տէր փոխեցան, եւ որք յայլ ուրեք գնացեալ շինեցին անապատս եւ վանօրայս,

Քանզի իբրեւ զմայրն Սիօն՝ զորմէ ասէ մարգարէն Եսայի, թէ ի Սիօնէ ելցեն օրէնք եւ բան Տեառն՝ յԵրուսաղեմէ [Ես. Բ 3]. սոքա երկոքին արքս եղեն սկիզբն անապատիս, եւ անապատս եղեւ մայր եւ ծնող ամենայն անապատաց, եւ առիթ լուսաւորութեան ազգիս Հայոց։

Վասն զի, որպէս ասացի, աստ վարժեալ ուսաւ Մոկացի Ներսէս վարդապետն զվարս կրօնաւորական, եւ ելեալ գնաց ի գաւառն Վասպուրականի, եւ եմուտ ի կղզին Լմայ ի մէջ ծովուն, եւ անդ ժողովեցան առ նա բազմութիւնք եղբարց, եւ եղեւ անապատ հաստատուն ամենայն կարգօք եւ կրօնիւք միակեցութեան վարուց. եւ ինքն Ներսէս վարդապետն անդէն կացել կրօնաւորական ժուժկալութեամբ՝ կատարեաց զընթացս իւր առաքինի վարուք, անդէն վախճանեցաւ եւ անդէն թաղեցաւ, եւ վախճանն նորա եղեւ ի թուին մերում ՌՀԶ. ամի։

Եւ զկնի նորին յաջորդեաց զառաջնորդութիւն տեղւոյն ընկեր նորին Ստեփաննոս վարդապետն։ Եւ յայսմ ժամանակիս եւ եւս աճեցին միաբանք Լմայ անապատիս, վասն որոյ ոմանք ելեալ ի Լմայ՝ գնացին ի տեղին՝ որ անուանի Կտուց՝ որ եւ սա կղզի է ի մէջ նոյն ծովուն, եւ անդ եւս շինեցին անապատ եւ եղբայրանոց եւ է այժմ հաստատ ամենայն կրօնաւորական կարգօք։

Են եւ այլ եւս մանունք անապատք շինեալք այսր եւ անդր, բայց մեք զնշանաւորսն յիշեցաք, որ յայս Մեծ անապատէս ուսեալ եւ վարժեալ գնացին յայլ տեղիս՝ եւ հաստատեցին. որոց ամենեցուն եղեն սկիզբն եւ պատճառ վերոյասացեալ երկոքին արքն. Սարգիս եպիսկոպոսն եւ տէր Կիրակոսն։ Քանզի միանգամայն յամենայն սրտէ լքին ի բաց զաշխարհ, եւ բարեաւ մնալ ասացին ամենայն կենցաղական հոգոց սորա, եւ արարին զինքեանս խաչեալ աշխարհի, եւ զաշխարհ ինքեանց, ըստ խրատու առաքելոյն. որով ինձ աշխարհ ի խաչ ելեալ է, եւ ես աշխարհի [Գաղ. Զ 14]։ Վասն զի զցայգ եւ զցերեկ յինքեանս կրեալ ունէին զՔրիստոս յընդունարանս սենեկի հոգւոց իւրեանց, որ ոչ միայն ի ժամ աղօթից եւ յեկեղեցւոջ, այլ եւ ի խցի ժուժկալեալ արգելուին զինքեանս, պարապելով յաղօթս եւ ի խօսակցութիւնս Աստուծոյ [Ա Կոր. Բ 10], եւ յընթերցումն Սուրբ գրոց, զաղօթս արարեալ կերակուր, եւ զարտասո՛ւս ըմպելի։

Եւ Հոգին Սուրբ՝ որ քննիչ է խորոցն Աստուծոյ՝ եւ վերակացու տեսութեան իմաստից գրոց, բանայր առաջի մաքուր մտաց նոցա զդրունս գիտութեան, եւ խելամուտ առնէր զնոսա շաւղաց գրոց, որովք լուսաւորեցան ինքեանք, եւ լուսաւորեցին զմերձակայս եւ նոքօք՝ զազգս Հայոց։ Քանզի մինչեւ ցայս վայր տգիտութեամբ խոպանացեալ եւ կորդացեալ էր ազգս Հայոց, եւ ոչ միայն ոչ ընթեռնուին, այլ եւ ոչ զգիրս գիտէին, եւ ոչ զզօրութիւնս գրոց. վասն զի անպիտանացեալ էր գիրքն յաչս մարդկան, եւ իբրեւ զկոճեղս փայտից անկեալ յանկեան ուրեք՝ լցեալ հողով եւ մոխրով։ Եւ իբրեւ սոքա մտին ընդ լծով ծառայութեան առաքինի գործոց, յօժարութեամբ ընթեռնուին զգիրս եւ կամակար մտօք կրթէին զինքեանս, գործովք կատարել զընթերցեալն բանիւ. վասն զի աներկբայ մտօք հաւատային գրոց բանիցն՝ թէ Աստուծոյ պատգամք են։ Եւ սոքա երկոքին արքս վերոյասացեալ արամբքն, զորոց անուանս յիշեցաք, վարդապետաց եւ եպիսկոպոսաց, սկսան յընթերցմանէ եւ յուսուցանելոյ գրոց վերստին նորոգել եւ յարդարել զամենայն կարգս բարիս, անապատաց՝ եւ վանօրէից, եւ ժամատեղաց՝ օգնութեամբ եւ օժանդակութեամբ Հոգւոյն Սրբոյ, որ վերակացու է խորոց իմաստից գրոց, բանայր, եւ յայտնէր, եւ ծանուցանէր առաջի տեսութեան մտաց նոցա զիմաստութիւն, եւ զուղիղ կարգս, որում ի խնդիր էին։

Որով սահմանեցին՝ թէ պարտ է անապատաւորաց միայն կալ՝ եւ ժուժել ի խցի. եւ պահել զմիտս եւ զխորհուրդս սուրբս ամենայն անմաքուր մտածութեանց հոգեկանաց եւ մարմնականաց. եւ թողուլ զկամս իւր եւ լինել հնազանդ եւ կատարօղ կամաց առաջնորդին, եւ ոչ լինել ումեք ստացուած առանձին, այլ ամենայն ինչ հասարակաց լինել. եւ առաջնորդն հոգասցէ զամենայն եղբարց պէտսն, եւ բաշխեսցէ ում եւ պիտոյասցի. եւ ինչ ոչ ունել ի խցի՝ եւ կամ ուտել. եւ հանապազօր ի տարին պահօք անցուցանել, բաց ի շաբաթէ եւ ի կիրակէէ եւ ի տէրունական տօնից։ Իսպառ հրաժարեալք ի գինւոյ եւ ի մսոյ. եւ յամենայն աւուր յայգն եւ յերեկոյն խոստովանիլ անխափան զանցուածս եւ զմտածութիւնս աւուրն. եւ յամենայն շաբաթ օր եւ ի կիրակի օր, եւ ի տէրունական աւուրսն զգիշերն պաշտմամբ անցուցանել մինչեւ ցառաւօտն, եւ ի սոյն աւուրս անխափան մատուցանել պատարագ. եւ հասարակ ամենեքեան մեծք եւ փոքերք, ի միասին գալ ի մարմնաւորաց գործոց կոչնակն, եւ ի սեղանն մարմնաւոր, եւ ի տեղի աղօթից, եւ իւրաքանչիւրոց առանձին դնել զմարմնաւոր կերակուրն, եւ ի մեծէ մինչեւ զփոքունս միաչափ սոյնպէս եւ զբաժանելն մրգաց՝ միաչափ։

Այլ եւ զորպիսութիւն եւ զձեւ զգեստուցն գտին ի գրոց, զքուսիթայն, որ է գլխոյ թօփին, եւ զքառակուսին, եւ զսքեմն, եւ զցպսիսն, որ է մազեղէնն, ի ներքոյ զգեստուցն ի վերայ մերկ մարմնոյն, եւ հասարակ ամենեցուն զգեստն բովանդակ ասուեղէն լիցի՝ եւ ոչ բամբկեղէն. եւ զասուեղէն շապիկն երկայն պճղնաւոր առնել մինչ ի յոտն. եւ գօտի մաշկեղէն։ Եւ սահմանեցին ամենեցուն թէ իւրաքանչիւր ոք իւրովք զգեստուքն շրջեսցի, եթէ միայնակեաց իցէ՝ քուսիթայիւն եւ քառակուսովն. եթէ երէց իցէ՝ փիլոնաւն, եթէ աբեղայ իցէ՝ փիլոնաւն եւ վեղարաւն։ Այս կրօնաւորական զգեստ ամենեւին անհետ լեալ էր, եւ այժմ սոքա գտին, իսկ վեղար եւ փիլոն թէպէտ գոյր, այլ միայն ի ժամ աղօթիցն զգենուին, եւ զկնի արձակման ժամուն ի բաց եդեալ յինքեանց, եւ իբրեւ զաշխարհականս շրջէին։

Այլեւ զկարգ ժամատեղացն սահմանեցին, զառաջին ժամ գիշերոյն պաշտամամբք կատարել ի տէրունի աւուրսն, եղանակաւ «Յիշեսցուք» այլովքն. եւ երկու կանոն սաղմոս եւ ի վերջն Կանոնագլուխ ձայնիւ. եւ հանգստեան շարական եւ Աւետարան, պաշտօն վասն ննջեցելոց. եւ օրհնութիւն ըստ խորհրդոյ աւուրն, եւ ի վերայ՝ քաղուածք շարականաց. եւ «Թագաւորքե եւ «Ալէլուքե ձայնիւ. նոցին զկնի ընթեռնուլ զյայսմաւուրք, եւ ի վերայ նորա շարական ըստ պատշաճի ճառին, որ ընթերցաւ. եւ զկնի երկու կանոն եւս սաղմոս. զհետ նորին «Հարցնե իւրովք սարօքն. եւ զԱրեւելից ժամն իւրով կանոնաւ սաղմոսովն. եւ զկնի առաւօտու ժամուն, եւ երեկոյի ժամուն, յետ արձակելոյն՝ գիրս խրատականս ընթեռնուլ յամենայն աւուր։ Եւ զերրորդ ժամ ցերեկին, եւ զվեցերորդ ժամն, եւ զիններորդ ժամն, իւրեանց նշանակեալ սաղմոսովն, զատ եւ որիշ ի միմեանց յիւրաքանչիւր նշանակեալ ժամու ասէին. եւ զկնի զպատարագն սուրբ մատուցանէին. եւ զարարողութիւն պատարագին՝ դպրօք եւ սարկաւագօք, եւ իւրաքանչիւր ոք իւրովք նշանակեալ զգեստուքն. ամենեքեան խոստովանեալ եւ ապա զգեստաւորեալ, ահիւ եւ դողութեամբ կալ առաջի պատարագին, եւ մտաւոր եւ սրտառուչ աղօթել եւ գիտել ի սրտի՝ թէ զինչ աղօթեն. եւ իսկզբանէ պատարագին մինչեւ ի վախճան ցընթերցումն, իբրեւ ճաշեցին Աւետարանին, անդադար եւ անմիջոց հեղուին արտասուս ի մէջ եկեղեցւոյն իբրեւ զբղխումն աղբեր։ Եւ զկնի պատարագին, ոչ վաղվաղակի առնուին կերակուր, այլ յելանելն յեկեղեցւոյն լռելեայն ընթանային իւրաքանչիւր ոք ի խուղսն իւր, զի զընկալեալ շնորհսն եւ զլուսաւորութիւն մտացն՝ զոր ընկալան ի սուրբ պատարագէն, մի գուցէ փարատեսցի ի մտաց նոցա, եւ անդ եւս ի խցին ժամ մի առանձին աղօթիւք անցուցանէին մինչեւ հանդարտէր բորբոքումն սրտից նոցա. եւ յորժամ հարկանէին զկոչնակ սեղանոյն՝ ապա ամենեքեան ժողովէին ի սեղանատունն՝ եւ միահաղոյն նստէին ի սեղան՝ եւ ուտէին լռելեայն, եւ յօրն միանգամ առնուին կերակուր՝ ի բոլոր տարին. եւ յուտելն զկերակուրն սահմանեցին գիրս ընթեռնուլ, զի որպէս քիմք զհամս ճաշակեն, սոյնպէս եւ միտք զբանս Աստուծոյ քննեսցեն։

Արդ այս յայտնի կարգ եւ սահմանք նոցա, զոր վերոյասացեալ վարդապետքն սահմանեցին երկոքին արամբքս, իսկ զծածուկ առաքինութիւնս նոցա՝ զոր ունէին, նա միայն գիտէ, որ քննէ զսիրտս եւ զերիկամունս որդւոց մարդկան։ Քանզի ամենեքեան զարդարեալք էին զանազան առաքինութեամբք, ոմանք ոտնակացութեամբ, ոմանք պահոց պնդութեամբ, ոմանք արթնակացութեամբ, ոմանք արտասուահեղութեամբ, ոմանք լռակացութեամբ, ոմանք հիւանդաց սպասաւորութեամբ, ոմանք այլ կերպիւ, մինչ զի ամենեքեան արժանացեալք էին շնորհաց Սրբոյ Հոգւոյն, առ որ հաճոյ լինէր սրբանուէր աղօթք նոցա։ Որպէս պատմեն վասն տէր Կիրակոսի զայս ինչ։ Էր ոմն այր եկեալ յաշխարհէ եւ լեալ միայնակեաց, եւ ի սակաւ ժամանակս կացեալ յանապատին, թէպէտ եւ խոստովանեալ էր եւ զհանդերձս աշխարհականի փոխեալ. այլ ոչ էր հաղորդեալ. զի այնպէս էր կարգ անապատին, որ ի կատարել տարւոյն ապա զնորեկս հաղորդէին. եւ այս եկեալ այրս տակաւին ոչ էր լցեալ զտարին, վասն որոյ եւ ոչ էր հաղորդեալ. պատահեցաւ սմա հիւանդանալ եւ անհաղորդ մեռանիլ, եւ սորին անհաղորդ մեռանիլն՝ խղճմտանք մեծ եղեւ ի վերայ անապատաւորացն եւ ոմանք կամեցան յայնմ աւուր թաղել զնա։ Իսկ տէր Կիրակոսն պատճառէր, եւ բարուրս յօդէր. եւ ոչ թողոյր ի թաղել, եւ ասէր թէ՝ այրս այս եկն առ մեզ՝ եւ եկաց յայսքան աւուրս՝ եւ ոչինչ օգտեցաւ ի մէնջ, եւ արդ անհաղորդ եւս մեռաւ։ Եւ արդ՝ առանց պաշտաման եւ պատարագի թաղէ՞ք զսա, արդ՝ ողորմեցարուք սմա, եւ պահեցէք այսօր եւս՝ եւ ի վաղիւն զպաշտօն եւ զպատարագ արարեալ վասն հոգւոյ սորա՝ եւ այնպէս թաղեցէք զդա. եւ միաբանքն հաւանեցան առնել այնպէս, եւ ոչ գիտէին զկիրս մտաց տեառն Կիրակոսի։ Իբրեւ էանց գիշերն, եւ ի վաղիւն տեսին զմեռեալն յարուցեալ եւ նստեալ, որ խօսէր եւ շարժիւր՝ եւ յիւրովի ելեալ մահճացն՝ գնաց յեկեղեցին, եւ հաղորդեցաւ ի սրբոյ մարմնոյ եւ յարենէ Տեառն, եւ գնաց ի տեղի հանգստեան իւրոյ, եւ ի գալ միւսում գիշերին դարձեալ վախճանեցաւ, զոր տարեալ թաղեցին ի դիրս եղբարցն. զայս պատմէին զտեառնէ Կիրակոսէն։ Եւ այլ բազում պատմութիւնս՝ արժանի լսելոյ, պատմեն ի միակեցաց անապատին. վասն զի Հոգին Աստուած վերակացու էր նոցա։

Եւ էր հոգաբարձու ի մարմնաւոր կողմանէ անապատիս Սարգիս եպիսկոպոսն, եւ գրոց ուսուցիչ տէր Կիրակոսն, եւ Պօղոս վարդապետն, եւ Մովսէս վարդապետն, եւ Ներսէս վարդապետն, եւ Թումայ եպիսկոպոսն, որք բազում ժամանակս կացին ի միասին սոքա ամենեքեան. եւ ապա տէր Կիրակոսն եւ Թումայ եպիսկոպոսն գնացին յերկիրն Քշտաղս մերձ ի գիւղն Հօչանց, շինեցին անապատ՝ եւ անդ բնակեցան։ Իսկ Սարգիս եպիսկոպոսն եկաց մնաց ի նոյն Մեծ անապատին, եւ համբերութեամբ տանէր ամենայն նեղութեանց եկելոց ի վերայ, մինչեւ եհաս ի խորին ծերութիւն առաքինական վարուք, զընթացսն կատարեալ՝ եւ զհաւատսն պահեալ փոխեցաւ աստի յերկիրն կենդանեաց ի նոյն Մեծ անապատին, որ եւ անդէն կայ թաղեալ պատուական նշխարք մարմնոյ նորա. որում վախճանն եղեւ ի թուականութեան մերում ՌԿԹ։ Իսկ տէր Կիրակոսն, որ գնաց ի Հօչանց՝ կացեալ անդ կրօնաւորական ժուժկալութեամբ, ի նմին տեղւոջ մերձ ի գիւղն Հօչանց՝ յիւրում անապատին եղեւ վախճան սորա ի թուականութեան մերում ՌՀ. եւ գնաց առ սիրեցեալն իւր Քրիստոս, որում փափագեալ հանապազ կրէր ի հոգին իւր. եւ ի նմին տեղւոջ կայ թաղեալ պատուական նշխարք մարմնոյ նորա, ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյն օրհնելոյն յաւիտեանս ամէն։

 

398. ՆԵՐԲՈՂԵԱՆ ԳՈՎԵՍՏԻ ՉՈՐԵՑՈՒՆՑ ԱՐԱՆՑ ՈՐՔ ԵՂԵՆ ՍԿԻԶԲՆ ԱՆԱՊԱՏԻ ԿԱՐԳԵԼ (ՆԵՐՍԷՍ Վ. ՄՈԿԱՑԻ [138] )

Օրնեալ Տէր Յիսուս Փրկիչ նորոգողըն ազգի մարդկան
Որ միշտ ըզբարին կամի եւ սպասէ մերոյս փրկութեան։ 
Յայսմ յետնեալ ժամանակիս յիշատակ արար նորոգման,
Բացեալ մեծ դուռըն բարւոյ եւ ետեղ ձիր ողորմութեան. 
Ով որ լուսանցոյց ունի ճաճանչի այս մեծի ծագման՝ 
Կարէ զայս ի միտ առնուլ իմանալ պարգեւ տիրական, 
Ականջ ունողացդ ասեմք, ունկն դիք սանիս միաբան,
Լըսէք, փափագող լերուք ծարաւի բաժակիս արբման.
Զի սիրոյ սեղան կազմեմ եւ կոչեմ զձեզ ի խրախարան:
Կայթելով ծափըս հարէք ի լսել զճառս երանական. 
Զի թէ մեք յետնեալ գըտաք եւ չեղաք արժան գովութեան, 
Սակայն մերայինքս եղեն պարծանաց տեղի եւ կայան։ 
Աստանօր պատմել կամիմ զեղելոցս որ մեզ դիպեցան, 
Թէպէտ վաղափոխք եղեալ՝ պատահարք իմն երեւեցան. 
Զի Հայրըն վերին գըթած ի խնդիր ել տանս Արամեան, 
Եգիտ զմեզ անկեալ յորսայս ի ծուղակ չարին յանդիման. 
Ձըգեալ ըզդաստակ ձեռին զեղջերաւս մեր թշուառական՝ 
Ձեռն ետ եւ կանգնեաց զմեզ ի գլորմանէս որ յերկարեցան.
Սակաւ մի հոգի առաք ի խնամոցս այս արարչական 
Որպէս Պետրոսին եղեւ ի ծովուն ալէկոծութեան, 
Շահապաս Պարսից արքայն որ տիրեաց տանս արեւելեան 
Ընտրեաց զգունդն Արեաց Պարսից՝ Օսմանին եկաց յանդիման. 
Մինն ի յընտրելոց դասուցն երեւեալ քրիստոսադաւան, 
Այր հըզօր քաջամարտիկ ճակատուն բազմաց ախոյեան, 
Ընդ որ հաւանեալ արքայն եւ գովեաց բազմաց յանդիման, 
Ապա ակնածէր սիրով միամիտ նորայն քաջութեան, 
Կացոյց զնա իշխան երկրի, հանեալ ի պատիւ մեծութեան, 
Մեծարգոյ փառօք պատուեաց եւ կոչեաց զնա իւր սիրական, 
Հախնազար հայրըն նորա յորջյորջեալ ըզնա սեռական՝ 
Հայկազն [139] անուանէր ըզնա նմանել Հայկազնին Տիգրան, 
Որ Յունաց յաղթող գըտաւ եւ Սկիւթացւոց հիւսիսական, 
Որոյ ի դիմի հարաւ Քուրդըն մեծ վիշապն Աշդահայն [140], 
Ըզլեարդն եւ ըզթոք նորա գեղարդեամբն ի փորոյն եհան.. 
Մովսէս քերթողըն պատմէ եւ գովէ զնա յոյժ զանազան, 
Ըզձեւ եւ ըզտիպ կերպին զբաղդին մեծ ընդ զօրեղութեան,
Սոյն սա անպակաս կերպիւ եւ ձեւով իւր արքունական: 
Յաւել քան ըզնա ի փառս հաւատով Սուրբ Երրորդութեան: 
Պերճ հսկայաձեւ մարմնով եւ տիօքըն վայելչական. 
Իսկ տիպ պատկերին գեղոյ շնորհաւոր եւ դիւցազնական. 
Ընդ մէջ իւր ածեալ սուսեր զերկսայրին եւ զթուրըն կտրան՝
Զվահանն պղնձապատ աջողակ ընդ ձախոյ կըռան [141], 
Հարթ համակ նկարակերտ նպատակ նետից ուժգնական, 
Զլախտն յաջոյ ձեռին ունէր՝ նիշ գունակ ինքն իշխանութեան.
Յահեկին կախեալ կըռան կըտցաւոր եւ ինքն զառնիշան [142]. 
Հասակըն զրահաւորեալ սաղաւարտ պըսակ գագաթան,
Սադահքն [143] յերկոքին կողմանց փքնալից ծաղկեալ զանազան.
Ի շահատակել զինուցն՝ ակընկէց լինէր նա մարդկան, 
Եւ ի խիզախելն ուժգին՝ բեկանէր նա զիւր դիմակայն, 
Յարշաւելն երիվարին կրթանա եւ վարժողական 
Դափըր հարկանել դաշտին՝ դողացուցանէր զամենայն։ 
Դասք հրազէն հետեւակաց՝ առաջի գընդակ ընթանան, 
Զգուշութեամբ մեծաւ սպասեն հրամանին յոյժ է խորհրդական. 
Իսկ յարիութիւն անձինն յոյժ անքատակ [144] ի յորդիս մարդկան, 
Եւ անհամեմատ խոհեմ ի շարժել շրթանցն յատկական, 
Ճարտասան արագախօս անթարթափ յարտաբերութեան 
Եւ բաղխոհական ոճով բարբառէր յարքայից դիւան: 
Իսկ ներքին մասամբ հոգւոյն երկիւղած եւ ըզգաստական, 
Խոնարհ էր եւ հեզ բարուք եւ սիրող աստուածպաշտութեան, 
Անապատի սիւն լինէր եւ գըրգէր գըթով հայրական. 
Մինչ յիշխանութեան միջին՝ ջանք դընէր անապատական։ 
Յայսըմ բանակեալ աւուրս յայտնեցաւ քարոզն ընտրութեան 
Պօղոս վարդապետն արի ջատագովըն ճշմարտութեան, 
Հոմանուն Առաքելոյն, համարուեստ նոյն քարոզութեան, 
Փողելով հրատարակէր յուշ առնէր զբանըն արթընական, 
Կարծրագոյն վիմօք հաստեալ զտուն հոգւոյ հաւատոյ հիման, 
Զգուշութեամբ փորեալ ի խոր ըստ բանիցըն տէրունական. 
Իջին անձրեւաց հեղեղք, փորձութիւնք յորդւոց մարդկան։ 
Ի Վասպուրական երկրին, Մոկաց տունն եւ ի Քըրդաստան, 
Կործանել ոչ կարացին զնա յուսոյն իւրոյ քաջութեան. 
Ճըշմարիտ բանիւ գործեաց ի յայգւոջըն տէրունական, 
Ի տարաշխարհիկ լինելն ի գաւառն որ կոչի Գողթան : 
Դարձեալ անդ զարթեաւ էին չարն եւ յարոյց կրկին հալածան. 
Առաջնորդք, եպիսկոպոսք, աբեղայք եկեղեցական՝ 
Հակառակ կացին նըմա եւ ընդդէմ նըմին զինեցան։ 
Վասն այն ըզնոսա սիրեաց կործանիչըն ազգի մարդկան 
Զի յանձնէ աւերեսցի տուն մերոյս առաջնորդական։ 
Միատեսակ թշնամի հաւասար եւ համանըման, 
Զի պառակտեսցին մարդիկ եւ յարուսցեն հերձուած չարութեան։ 
Ճըգունըս բազումըս կըրեաց ի Հայոց ու ի Տաճկի դիւան, 
Վըկայեաց ի բազում տեղիս Տեառըն մերոյ մարդեղութեան։ 
Վարժող էր նա անձանձիր՝ թէ լինէր ռոք փափագ ուսման, 
Թէ չէ՝ ինքն ինքեան ասէր եւ երգէր զերգս աստուածական, 
ԶԻ ներքին մշակութիւնըն չէր մընար պարապ ընդունայն, 
Այլ խոկմամբ աստուածայնոցըն վերընթաց լինէր  յարաժամ, 
Զաճախ ուտելն արգելոյր, եւ կարկիչ էր յանդըգնութեան, 
Մանաւանդ աբեղայից խափանիչ համարձակութեան. 
Զնախնի կարգն յառաջ ածէր, կանոնօք բընէր ի յատեան։
Վըկայէր վասն աշխարհի՝ զի էին գործքն իւր չարութեան։ 
Վասն որոյ իմ նըմանիքս որ կրօնիւք յերկիր կորացան՝ 
Կարի ատեցին ըզնա, բարկութեան նախանձ բըրդեցան։ 
Հազար եւ վաթսուն եւ եօթն յաւելեալ Հայոց թըւական, (1618): 
Յանկարծ շարժեցան մարդիկ, թինդ առին եւ ժողովեցան. 

Կաթողիկոսուն երկու, եպիսկոպոսք համանգանմայն,
Աբեղայք եւ վանականք եւ տէրտէրք շատ գումարեցան [145], 
Ուխտագիրք եղեն միմեանց, խորհեցան խորհուրդ միաբան, 
Եւ չու արարեալ գնացին ի Դավրեժ ի քաղաք Շահաստան. 
Ղարչըղայ խանին դիպան, տուրեւառ խօսիւք շատացան, 
Թէ այր մի օտարական մեզ լինի պատճառ խանգարման։ 
Այլ նա ի վերին խնամոցըն մարդկապէս կոչեաց ի յատեան, 
Ասաց, թէ քահանայից չէ պատեհ կալ անմիաբան. 
Վասն որոյ փոշմանեալ եւ ինքեանց մեղադիր եղան, 
Եկեալ թողութիւն առին, ակամայ կամօք հաշտեցան։
Ահա յարուցմունք գետոց, փորձութիւնք սուտ եղբայրական՝ 
Ուժգնակի բախեալ ըզտունն ըզհաստեալն ի վերայ վիման, 
Իսկ գըթած Տէրըն բարի զնա պահեաց առանց սասանման, 
Եւ յաւել նըմա շնորհ ըզգալի տուն լինել տիրական։ 
Տաճարաց հոգաբարձու յԱստուծոյ էառ հրաման, 
Թէ սովաւ յայտնի լինի այս խախտեալ ազգիս ի հիման, 
ԹԷ սա է բարի շինող լըքելոյն յուսաչատութեան. 
Զմեղօք կործանեալըս կանգնէ ւ առնէ տաճար տիրական։ 
Կարծեմ՝ թէ սա էր ճըրագն ըստ պետին առաքելական, 
Որ ի գիշեր կենցաղոյս խաւարչուտ եւ նըսեմական՝ 
Ճաճանչ նըշուլից փայլեաց, եւ շաւիղ բանայր նա մարդկան, 
Մինչ տիւըն լուսաւորի արուսեկին մեծի ծագման։ 
Համբեր սա համբերելով խեղճ մըտօք ի գուբ տըղմական, 
Մինչեւ լուաւ աղօթից արարիչ տէ րըն գըթական. 
Եհան ի կաւէ գըբոյն, ի վիմին եդ հաստատութեան, 
Եւ արկ ի բերան նորա օրհնութիւն, ըստ երգոյն դաւթեան, 
Անեղ լոյսն արարչական լոյս վառեաց խաւարեալ մարդկան, 
Երկու լուսատու աստեղոք՝ որք յարեւմըտից ծագեցան,
Ի յԵրուսաղէմ սընեալք՝ ի լուսոյն լուսոյ լըրացան [146].
Ես մեզ խոր խաւարելոցս լուսատուք նոր առաքեցան։ 
Սարգիս մեծ եպիսկոպոսն եւ Կիրակոս արին այն՝ 
Սըլացեալ թեւօք հոգւոյն եւ հասին սըմա օգնական, 
Պետրոսի եւ Յովհաննու օժանդակ եհաս Պօղոսն այն,
Իսկ այր Պօղոսիս հասին ստուարաստեղն երկու գաւազան, 
Նորին ստարացուցիչ շըշընջիւն անտի յայտնեցան.
Մերկ պարտին լինել մարդիկ՝ Քրիստոսի կարգել զօրական. 
Ահա նորահրաչ հընչիւն՝ դեռաբոյս եւ անյայտական, 
Թէ պարտ է զմարմին թողուլ եւ հոգւոյն լինել պաշտպան, 
Նոր երգ նոր ներբողեան, նոր կական ի ձայն ցընծութեան, 
Նոր պարըս խմբել այսօր եւ երգել գոհաբանական, 
Նոր պարու պարապետիս պարաւորք լինել համաձայն, 
Երկիրպագութիւն եւ փառք տըւողին՝ ի ձայն գոհութեան՝ 
Որ զայս երկու ուսուցիչքս առաքեաց մեզ ճըշմարտաբան, 
Գործնական իմաստութեամբ կատարել միշտ ըզտեսականն. 
Զայս եզինքս ամոլական բանաւոր եւ արդիւնական՝ 
Բանական երկրի մըշակ խըթատանջ եւ միշտ ժըրաջան, 
Զայս երաշտացեալ գետինս արտասուաց ցօղով արբուցման,
Զայս խոպանացեալ երկիրս՝ արարան բերրի անդաստան։ 
Հերկեալ խըրատով զայգիս, չարահիար փուշքըն խըլեցան, 
Եւ ապականիչ աղուէսքն որք կալեալ եւ որք ղօղեցան։ 
Նոր գարնանային հողմունք քաղցրասիւգք յայգիս կոչեցան, 
Եւ ձայն տատրական սրբոց մընչիւնիւ աստէն լըսեցան. 
Ձըմեռք եւ անձրեւք անցին, խստութիւնք սըրտից կակղացան, 
Եւ ծաղիկք զարմանազանք ի յերկրիս մեր երփնեցան, 
Իջցուք ի յայգիս, եղբարք, եւ տեսցուք զծառս համանգամայն, 
Ծաղկեալ որթ եւ թուզ եւ նուշ, նըռնենիք եւ մուրտ եւ շուշան
Երկուց նըմանեալ հողմոց որք յառակողէն ասացան [147].
Արի՛ հիւսիսի փըչումն, ե՛կ հարաւ ջերմին սիրական, 
Շընչեա ի պարտէզըս մեր, խընկալից եւ խիտ բուրաստան, 
Բուրեսցին խունկք մեր անոյշք եւ ծաղկունքն որ հանդիսացան, 
Փառս նորոգողին տացուք՝ որ ետ դուռն ապաշխարութեան, 
Եւ փոխ հատուսցուք սոցա ներբողեան գովասանական։ 
Այս երկու մեծ լուսաւորքս կորընթարթն երկնից կառուցման, 
Լուսատու լինել երկիր եւ նըշան ժամանակեան, 
Երկու այր բեւեռ աստղունք՝ որ ի վեր ւ ի վայր կայացան 
Որովք կարգեք եկեղեցւոյ կանոնօք սահմանադրեցան. 
Երկու պատուական ակունքս որ երկու կուռն ահարոնեան, 
Նըշանքն Իսրայելի մեղանչական եւ արդարութեան, 
Երկու ձիթենի ուղէշքն որ երկրի նոր արմատացան, 
Գընդին լուցելոյ յաջմէ եւ յահեկէ ոստովք բարձրացան, 
Մինչ ի հովանին սոցա ախտաժէտք բազումք կուտեցան 
Թանահտի [148] յանապատս, եւ ձիթովս այս բըժըշկեցան. 
Պարարտ ձիթենի գոլով՝ Տաթեւ գաւթիս տընկեցան 
Եւ պարարտացեալ պտղովք Քրիստոսի աստ ընծայեցան, 
Երկու բարձրաբերձ լերինք՝ Ահերմոն եւ Թաբորական, 
Եւ ակունք Յորդանանու՝ յորս մարդիկ նոր մըկըրտեցան. 
Ենովքայ եւ Եղիայի փոխանորդ երկրի շրջեցան, 
Թէպէտ աննըման կենօք՝ այլ գործովք յոյժ համանըման, 
Դիմօք եւ ձեւով իւրեանց հանդերձիւքըն խոշորական՝ 
Ծանուցին որդւոց մարդկան զաշխարհի վայելս ընդունայն։ 
Երկու դրունք տեսանելեացս՝ յԱրարչէն կենդանեացս եդան, 
Յատուկ ի միմեանց գոլով՝ մի շաւիղ տեսլեան ընթանան: 
Այսպէս այս երկու ընտրեալքս բացակայ տեղեաւ մեզ ցուցան, 
Մինըն Պոնտացի գոլով, մինն ի տանէն Արարատեան: 
Թէպէտ առանձին դիմօք, կրկնակի կերպիւ յատկացան, 
Մի կամք մի կարգ մի կըրօնք, մի հոգի կառավարեցան։ 
Ցընծալ պարտի Հայաստանս եւ խայտալ խընջոյս հոգեկան, 
Պարանցի առնել յուսով եւ երգել զերգ հոմերական, 
Նոր սըրինգ եւ նոր տաւիղ, քընար եւ նոր երգարան, 
Նոր կաճառախումբ լինել եւ քննել յոյժ խորհըրդական. 
Բանալ ըզարգանդ մըտաց եւ ճաշակ տալ համբերութեան, 
Ըմպել ըզհամեղութիւն բաժակիս այս իմաստութեան։ 
Գըրեան վաղընջուց փակած՝ ընթերցան ոճով մեկնեցան, 
Եւ լապտերք եկեղեցւոյ՝ գալըստեամբ սոցին վառեցան, 
Բարիոք մեզ նաւաստիք ի ծըփման ծովուս յայտնեցան, 
Վարեցին թեւօք հոգւոյն եւ հասին յանցաւ խորութեան։ 
Մինչ այս խրախութեան կայաք յաջողակ հողմով սըլացման՝ 
Եւ յաջ եւ յահեակ թռուցեալ դիտէաք ըզկէտն ուղղական, 
Յանկարծ հողմն ուռուցիկ փոթորկեաց ըզնաւս առժամայն 
Եւ շրջապտոյտ առեալ տատանէր յալէկոծութեան, 
Հողմով կուտակեալ կոհակք ի ներքուստ անտուստ խռովեցան 
Եւ ծովըս հանդարտական յամբոխեալ ալիս փոխեցան, 
Թըռչարանն առագաստին՝ ի ծըւէնըս պատառեցան [149], 
Եւ կայմն ամբարձման պարզող՝ ի ծովու խորըս սուզեցան. 
Ղեկն եւ ղեկավարն եւ թեւք խառնելեացըն խափանեցան, 
Եւ չարքըն տախտակամած ի միմեանց բաց անջատեցան. 
Երկու լըծական մտածմունք ծընօտիւքըն բաժանեցան,
Եւ լաստն ողնափայտին առ քեղիքըն խարխալեցան։ 
Ահա արդ մեծ արհաւիրք, աղաղակ եւ յոյժ լալական 
Տրտմութեան ալիք դիզեալ առ թիկունս մեր կործանեցան, 
Զի այս չորս անկեան հիմունքս՝ յորոց նաւքիս մեր  հաստատեցան, 
Ուխտեալ՝ ի միում ամի եւ մահուամք առ Տէր է փոխեցան 
Այս չորս սիւնքս խարխալեալք՝ որք աթոռ Տեառըն կազմեցան՝ 
Խոհեմ արի եւ արդար ողջախոէ առաքինացան. 
Չորս գետոց նըման հոսեալ արբուցին զծարաւ Հայաստան, 
Նոքա ի յԱդին դառնան եւ սոքա ի յերկնից կայան 
Չորից աւետարանչաց նըմանեալ՝ առ մեզ յայտնեցան, 
Եւ չորս տարերաց նըման ի չորս անկիւնըս համբաւեցան, 
Քառադէմ՝ կառաց նըման՝ Առիւծ եւ Եզն ասացան, 
Մարդ եւ Արծւոյ նըման [150] փութապէս առ Տէր սըլացան.
Չորս կարգէս [151] քրիստոնէից ըստ միոյ միոյ ընտրեցան. 
Իշխանն ընդ Վարդապետ, Հայրապետն եւ Առանձնական։ 
Ի հազար եւ եօթանասուն յաւելեալ Հայոց թըւական՝ 
Եղեւ կատարումըն սոցա որք ի մէնջ առ Տէր փոխեցան [152] ։ 
Թէ դիմառնական խօսիմք, ով եղբարք իմ եւ սիրական, 
Զմեզ ի խնջոյս ածեր եւ փողես երգ դամբանական. 
Խիստ մի խըռովիք, եղբարք, չըգիտել զիրըս կենցաղական, 
Կարգ եդեալ է Արարչին չըմընալ աստ անվախճան. 
Մանաւանդ այս Հայաստան վաղվաղուկ եւ փոփոխական։ 
Ի հարց ւ ի պապանցն ուսաք, յառաջին սրբոցն ասացան,
Հիւսիսոյ հաւէն առնուն մեր ծաղկունքս եւ յոյժ զօրանան, 
Եւ տապըն խորշակաբար ծաղկընկէց առնէ առժամայն։ 
Ահա ձեզ ձայն աւետեաց սփոփանաց յուսադըրական. 
Թէպէտ սերմանողքն անկան, սերմանեալքն յոյժ արդիւնացան.
Մարմնով հեռացան ի մէնջ, բայց հոգւով ոչ հեռացան. 
Միայն զյաղթանակն առին, յախտալից կենաց փոխեցան, 
Անդէն բարեխօս բարի վասըն մեր առ Տէր կացուցան, 
Զաթոռով անմահ Գառինն՝ ընդ քահանայիցըն կարգեցան։ 
Փառք եւ գոհութիւն տացուք Աստուծոյ անմահ տէրութեանն.
Ըզյետնամնաց սոցա պահեսցէ ի խաղաղութեան։ 
Առ ձեզ պաղատիմ, եղբարք, ես Ներսես թշուառական,
Հայցեցէք ընդ իմ առ Հարքս՝ յիշել զիս առ անմահ արքայն։ 
Փոքրիկ Փիլիպպոս դըպիր փափագող բանիս տաղական՝ 
Զայս խնդիր արար՝ թէ ասա յիշատակ, որ ողորմիս տան:

 

399. Սասանութիւն մեծի Անապատին (Առաքել ԻԲ)

Շարադրեսցուք վասն սոյն Մեծ անապատիս միւս եւս պատմութիւն. զի յետ շինութեան անապատիս, իբրեւ անցին ի վերայ ամք քառասուն եւ հինգ կամ աւելի, արեւմտեան կողմն անապատին, գետինն պատառեցաւ ընդ կողմն հիւսիսի, եւ էհաս մինչեւ ի կողմն արեւելից մինչ ի հանդիպոջ լեռնավէմն։ Իսկ յարեւմտից կողմանէ անցեալ զգերեզմանօքն, էհաս մինչ ի լեառն արեւմտեայ կողմանն, եւ այնքան պատառեցաւ լայն եւ ընդարձակ եւ խորագոյն, զի թէ եզն եւ ձի եւ այլ անասուն դէպ լինէր անկանել ի խորափիտ պատառուածին՝ ոչ կարէր ելանել. այլ եւ բաց ի սմանէ այլ եւս պատառուածք այսր եւ անդր յոլովք լինէին օր յաւուր։ Եւ յայսմ պատճառէ երկիւղալից կասկած անկաւ ի սիրտս բնակչաց անապատիս, թէ գետինն յորոյ վերայ շինեալ կայ անապատն՝ սահելոց է ի տեղւոջէ իւրմէ։ Նաեւ ամենայն գաւառականքն, որք անդ պատահէին, ի տեսանելն զպատառուածն զայն, զնոյն վկայէին։

Իբրեւ եհաս թուականն մեր ՌՃԷ. եւ յԱպրիլ ամիսն, եղեւ անձրեւային գարունն այն, եւ այն պատառուածքն սկսաւ օր յաւուր լայնանալ, եւ հաւաստեաւ հաստատեցաւ ի սիրտս ամենեցուն՝ թէ այսօր կամ վաղիւն սահեալ հոսելոց է ստորակայ գետին անապատիս։ Եւ եղեւ յաւուր աշխարհամատրան կիրակէին, որ էր ապրիլ ամսոյ քսան եւ հինգ, ընդ ժամանել ի ժամ երեկոյին՝ մերձ ի մուտս արեւուն՝ սկսաւ պատառիլ գետինն ի հարաւայնոյ կողմանէ անապատին ի բարձուէ ի լեռնէ անտի, եւ իբրեւ զմրրկեալ ամպ դիմեալ գայր ի բարձանց լերին, ահագին դղրդմամբ եւ թնդմամբ, եւ որոտմամբ, եւ ճայթմամբ, իբրեւ զորոտումն կայծակնացայտ ամպոց, եւ այնքան ահագին էր որոտումն եւ թնդումն, մինչ զի ամենայն բնակիչք Շինահայր գեղջն, եւ Հալիձոր գեղջն, լուեալ զձայնն, եւ ելեալք յանդիմանակայ տեղւոջէ գեղն իւրեանց տեսա՛նէին զարհաւիրն զայն։ Զի յաւիտենից հաստակառոյց լեռնական վէմք պատառեալք յինքեանց, ի միմեանց ի բաց տրոհէին, եւ ի սկզբանց կառուցեալ վէմք՝ որք հիմն էին գետնոյն, եռացեալ ի վեր գային յերեսս գետնոյն, եւ յոլով ժամանակաց ծառք եւ տունկք ամենայն, եթէ ընկուզի, եւ թէ կաղնի եւ ընդ նոսին մեծամեծ վէմք՝ զառ ի ստորեւ սուզեալ ի ներքս յանդունդս կլեալք աներեւութանային։ Եւ մեծամեծք վէմք հատեալք ի լեռնէն եւ զկնի միմեանց հոլովեալ գային ի վայր, որոց ի բաղխելն ընդ միմեանս փշրեալ եւ խորտակեալ ի բաց ցնդէին. եւ ուժգնութիւն սոցին բախմանցն թնդումն սաստիկ առնէր ամենայն վայրացն, եւ ձայն գոռալոյ եւ որոտման սոցա խլացուցանէր զլսելիս՝ եւ սրտամեռ առնէր զամենեսեան։

Եւ որովհետեւ երեկոյացեալ էր օրն եւ սակաւ մնացեալ ժամ աւուրն, եւ այն եւս էանց եւ ժամանեաց գիշերն ի վերայ, սկսաւ անձրեւ թորիլ եւ լինել սաստիկ մթնագիշեր, այնքան զի եւ առ ընթերակայ կացեալքն զմիմեանս ոչ տեսանէին։ Եւ ամենայն բնակիչք անապատին ելին յանապատէն. եւ գնացեալ ժողովեցան յարեւելեան կողմն անապատին՝ ի քարեայ լեառն, եւ անդ զետեղեալ վառեցին լապտերս եւ մեծամեծ մոմս, կային ահաբեկ պակուցմամբ, եւ մնային կատարածին, եւ ըղձային լուսոյ առաւօտին։

Բազումք համարեցան թէ անապատն միահաղոյն քանդեցաւ ընդ այլ սահեալ գետնոյն, բայց արարչական խնամք գթածին Աստուծոյ հայեցեալ ի մշտապաղատ մաղթանս ողորմելի եղբարցն՝ ոչ եթող իսպառ աւերիլ, այլ սակաւ. քանզի արեւմտեան կողմն անապատին, պարիսպն եւ հիւրատունն, եւ ախօռք անասնոցն, եւ համբարանոցքն, եւ մասն ինչ ի սենեկէ եղբարցն, եւ արեւմտեան կողմն մեծ եկեղեցւոյն՝ յետուստ կուսէ արեւմտեան սեանցն, սոքա ամենեքեան աւերեցան։

Եւ յոյժ ահագին եւ ահընկէց էր գործեցեալ իրն, քանզի որպէս լեռնացեալ կոհակք ալեաց ծովու՝ որք զհետ միմեանց սահեալ ընթանան, սոյնպէս եւ հաստահիմ վէմք քար եւ հող վայրացն այնմիկ եղեն։ Զի ի սրտէ լեառն, յորոյ վերայ Թանահատի վանքն կայ շինեալ, ի խորոց անդնդոց բնական վէմք լերինն սկսան պատառիլ, եւ հողով եւ խճով եւ մեծամեծ վիմօք՝ իբրեւ զտունս եկեալ զառ ի վայր հոսէր. եւ ի վերուստ եկեալ հոսինն՝ իւրոյ բռնութեամբ եւ ուժգին հոսմամբն զիւր առաջի վայրսն ի բնական տեղւոյն ի բաց ոստուցեալ, առեալ ընդ իւր ի միասին զկնի միմեանց ընթանային իբրեւ զյորձանս ծովուց ել եւ էջս առնելով։ Եւ այսպէս սահելով գնացին եւ հասին ի գետն մեծ Որոտան, որ ի մէջ ձորոյն անցանէ, եւ արգելին զգնացս ջուրցն իբրեւ ժամս ութն. եւ ջուր գետոյն, որ ի վերուստ իջանէր, եկեալ ծովացաւ եւ լցաւ տեղին, եւ ապա ի կողմանէ ինչ եգիտ ինքեան զտեղիս գնալոյ՝ եւ գնաց եւ քարինքն եւ հողքն, որք արգելան յեզր գետոյն, եղեն բլուր մեծ։

Իսկ գերեզմանատունք անապատաւորացն էր յարեւմտեան կողմանէ անապատին, եւ ընդ հոսել վայրացն այս գերեզմանատունքս եւս հասարակ միահաղոյն ամենեքեան ի միասին, խորագոյն եւ անդնդային յատակաւն իւրեանց ոստեալ եւ տեղւոջէ իւրեանց սահեալ գնացին բազում հեռաւորութեամբ՝ ի վայրի ուրեմն զկայ առեալ կայացան։ Այլ եւ ի սոյն տեղւոջ էին թաղեալ սուրբ վարդապետն Պօղոս, զորոյ զպատմութիւնն արարեալ եմք յայլում ճառի եւ Սարգիս պարոնտէրն՝ որոյ սակս յանցեալ ճառիդ պատմեցաք. եւ Արիստակէս վարդապետն, որ զկնի Սարգիս պարոնտէրին նա եղեւ առաջնորդ անապատին. եւ ճգնաւոր եւ ընտիր եւ առաքինագործ աբեղայն տէր Բարսեղ. սոքա չորեքեանս առընթեր միմեանց թաղեալք կային, եւ ի վերայ իւրեանց շինեալ կայր մատուռն. եւ ի ժամ հոսելոյ տեղւոյ գերեզմանատանցն խնամքն Աստուծոյ իբր զգործ ինչ սքանչելեաց արար ի վերայ սրբոցս. զի ամենեւին գերեզմանք սոցա ոչ խախտեցան, որ եւ քարինք տապանացն ոչ թիւրեցան, այլ զդիրս իւրեանց դէպ ուղիղ ընդ արեւելս ընկալեալ կայացան, որպէս եւ նախկի թաղեալք էին. բայց մատուռն՝ որ ի վերայ սոցա կայր, փլուզեալ ցնդեցաւ։

Եւ ի լինելն այսմ ամենայնի գործոցս սոսկալի՝ խնամօքն Աստուծոյ ամենակալի՝ ոչ ումեք եղեւ վնաս մարդոյ կամ անասնոյ, այլ միայն եղբայր ոմն մնաց ի մէջ իւրոյ խղին եւ անդէն մեռաւ ի ներքոյ հողոյն. զի ընդ սկսանել հոսմանն ի ժամ երեկոյին ոմանք յեղբարցն գնացեալ ազդեցին նմա ելանել անտի՝ զի մի մնասցէ ի ներքոյ հողոյ, եւ նա ի վաղ ժամանակաց ցանկանալով սպասէր մահու՝ ոչ եկն արտաքս, այլ մնաց անդէն՝ յուսով ակնկալեալ Տեառն, զի թերեւս վասն անպարտ մահուան իւրոյ ընկալցի այցելութիւն հոգւոյ իւրոյ ի բազմագութ Տեառնէ Աստուծոյ։

Իսկ միւս այլք բնակիչք անապատին ամենեքեան ժողովեալք էին ի լեառն, որ կայ յարեւելից կողմն անապատին, յորդաբուխ արտասուօք եւ մեծաւ հառաչանօք կոծէին զանձինս, եւ աղաչէին զԱստուած, զի թերեւս զերծցին ի սատակմանէ, եւ փրկեսցի շինուածք անապատին ի փլմանէ. քանզի յուսահատեալ էին վասն ահագին արհաւրացն եղելոյ, եւ մինչեւ ցլուսանալ ի լոյս առաւօտու երկուշաբաթին, իբր զպաղատաւոր ոք՝ յերկունս կային։ Իսկ այն՝ որոյ գթութիւնն բռնութեամբ է, աղբիւրն ողորմութեան Տէր Աստուած, ոչ միայն զնոսա փրկեաց ի սատակմանէն, այլ եւ զանապատն եւս ամբողջ պահեաց եւ ոչ եթող աւերիլ. զի ամենազօր Աջովն իւրով անխախտ պահեաց զանապատն, բաց յառաջ ասացեալ աւերելոցն։

 

400. Կնիք պատմական քաղուածոյս (Մխիթար Այրիվանեցի)

Յովաննէս Աւետարանիչն հրամայէ [153] վասն երեքամեան եւ երեքամսեան գործոց եւ սքանչելեացն Քրիստոսի, «Որ թէ զամենայն գրեալ էր՝ կարծեմ թէ եւ ոչ աշխարհս բաւական էր տանել». իսկ թէ այս այսպէս է, որպէս եւ է իսկ , ապա զինչ պարտ է ասել վասն ի սկզբանէ աշխարհի անցիցն անցելոց՝ եթէ գրեալ էին, իսկ մեք քայլելով ի վերայ ժամանակագրաց անուն զրուցաց՝ քաղելով զմի ի հազարաց եւ զերկուս ի բիւրուց , ըստ կարի հասու արարաք զձեզ, սրբազան հարք եւ եղբարք, կարգի թուոյ ժամանակաց: Իսկ դուք աննախանձ մտօք ընկալարուք զսակաւ սատարս ի մէնջ, որպէս Եղիա ի Սարեփթացւոյն [154] ։ Զի եւ այս ոչ ի մէնջ իրակերտեցաւ, այլ ի Հոգւոյն Սրբոյ հրաշագործեցաւ: Որում՝ երկիր պագանեմք, եւ փառաւորեմք զանսկիզբն էութիւն եւ զմիասնական աստուածութիւնն Հօր անծնին եւ Որդւոյն ծնեցելոյ եւ Հոգւոյն բղխեցելոյ, անտրտում՝ մեծվայելչութեանն եւ արարչական զօրութեանն՝ գոհութիւն եւ բարեբանութիւն յամենայն արարածոց նորա եւ ընդհանուր շնչոց, յերկնաւորաց եւ յերկրաւորաց եւ ի սանդարամետականաց , յաւիտեանս յաւիտենից. ամէն [155] ։