Հայապատում

61. Նահատակութիւն ս. Հռիփսիմեանց եւ Գայիանեանց (Ագաթանգեղոս ժը-թ)

Ի նմին գիշերի եկին   հասին վաղվաղակի ի տեղի անդր իշխանք թագաւորին, եւ դահճապետն դահճաւքն հանդերձ   ընդ նոսա, եւ ջահք լուցեալք առաջի նոցա։ Եւ մատեան վաղվաղակի, կապեցին զնա   ձեռս յետս, եւ խնդրէին զի հատցեն   զլեզուն։ Իսկ նա   իւրովի կամաւք բացեալ զբերանն՝ հանեալ մատուցանէր զլեզուն։

Եւ անդէն զհանդերձիկն պատառատուն   որ զնովաւն էր՝ ի բաց զերծուին ի նմանէ. եւ հարեալ չորս ցիցս ի գետինն, երկուս ոտիցն եւ երկուս ձեռացն՝   եւ պրկեցին զնա. եւ մատուցին   զկանթեղունսն ցմեծ ժամս. այրէին եւ խորովէին զմարմինս նորա հրով կանթեղացն։ Եւ քարինս վարեցին ընդ գոգս նորա եւ ի վայր վայթեցին զաղիս նորա. եւ մինչդեռ   կայր կենդանի՝ փորեցին   զաչս երանելւոյն։ Ապա անդամ անդամ յաւշէին զնա եւ ասէին, եթէ «Ամենեքան որ իշխեսցեն անգոսնել եւ անարգել զհրամանս թագաւորաց՝   ըստ դմին աւրինակի կորիցեն»։

Դարձեալ հրաման տայր վասն առաքինւոյն Գայիանեայ, թէ նախ զլեզուն ընդ ծործորակսն հանել, եւ ապա սպանանել. վասն զի իշխեաց վնասակար խրատուն իւրով կորուսանել զայնպիսին, որ զդիցն գեղեցկութիւն ունէր ի մէջ մարդկան։ Իսկ դորին խրատդ անշնորհ առնել զդիսն իշխեաց, որոց   նմայն զայն շնորհեալ էր գեղեցկութիւն. վասն այնորիկ զնա կտտամահ սպանցեն։

Արդ՝ ելեալ դահճապետն պարծելով՝ չարամահ առնել զնա, եւ ետ հանել զնոսա շղթայիւք ի քաղաքէն ընդ դուռն հարաւոյ, ընդ կողմն պողոտային որ հանէր   ի Մեծամաւրի կամուրջն, ի տեղին յայն, ուր սովոր էին սպանանել զամենայն   մահապարտս, ի ճախճախուտ տեղի մի, մաւտ ի պարկէն փոսին   որ շուրջ գայր զքաղաքաւն։ Եւ   վարեցին չորս չորս ցիցս միում միում ի նոցանէն։

  Եւ մինչդեռ կազմէին զայն՝ սկսաւ ասել սուրբն Գայիանէ ընկերաւքն հանդերձ այսպէս. «Գոհանամք զքէն, Տէր, որ արժանի արարեր զմեզ մեռանել վասն   մեծի անուանդ քոյ, եւ յարգեցեր զհողեղէն բնութիւնս մեր, զի լիցուք արժանի Աստուածութեանդ քում. եւ հաղորդեցեր   զիս մահուան սրբոց քոց վկայիցն, Հռիփսիմեայ եւ ընկերացն։ Եւ արդ՝ փութամ եւ անձկացեալ եմ հասանել նոցա որ   զքեզն սիրեցին, եւ   ուրախ եմ, զի ժամանեցից զկնի դստերն իմոյ   եւ որդեկին իմոյ Հռիփսիմեայ եւ քերցն իմոց եւ ընկերացն։ Արդ՝ յիշեա՛ զմեզ, Տէր, որ վասն անուան քոյ մեռանիմք զաւրհանապազ. համարեցաք իբրեւ զոչխար ի սպանումն. արի՛ եւ մի՛ մերժեր   զմեզ վասն անուանդ քոյ. եւ դու տո՛ւր մեզ զյաղթութիւնդ քո, եւ չարն գործակցաւքն հանդերձ նկուն լիցի   յահէ փառաց քոց»։

Եւ յետ այսորիկ մատեան եւ պատառեցին զհանդերձս նոցա յանդամոց նոցա, եւ պրկեցին զնոսա մի մի   ի չորս չորս ցիցս։ Եւ ծակեցին   զմորթսն ի պճղունս նոցա   եւ եդին փողս եւ փչելով այնպէս կենդանւոյն մորթեցին զսուրբսն երեսին, ի ներքուստ ի վեր մինչեւ ի ստինսն, եւ ծակեալ զծործորակսն՝ եւ   զլեզուսն ընդ այն հանէին։ Եւ վարեցին եւս քարինս ընդ գոգս նոցա, եւ ցրուեալ զաղիս նոցա   յորովայնիցն ընդ գոգս նոցա. եւ քանզի դեռ եւս կային կենդանի՝ եւ ապա բարձին զգլուխս նոցա սրով։

Արդ՝   որք միանգամ եկեալ էին ընդ նոսա անտուստ   ի Հոռոմոց աշխարհէն, որ միանգամ միաբանք եկին հասին յերկիր Հայաստան աշխարհիս՝ աւելի էին քան զեաւթանասուն մարդ։ Իսկ   որ սպանան ընդ սուրբ տիկնայսն, ընդ Գայիանեայ եւ ընդ Հռիփսիմեայ, նոքիմբք հանդերձ որ թուեցան ի թիւ վկայելոցն՝   ընդ ամենայն սպանեալսն երեսուն եւ եաւթն   մարդ։

Արդ՝   ի քսան   եւ ի վեց ամսոյն հոռի կատարեցաւ սուրբն Հռիփսիմէ դասուն սրբով, երեսուն եւ երեք նահատակակից ընկերաւքն հանդերձ. եւ ի քսան եւ եաւթն ամսոյն հոռի՝ սուրբն Գայիանէ երկու իւրովք ընկերաւքն, որք ընդ նմա պատերազմեալք պսակեցան եւ առին   զպսակն յաղթութեան։

 

62. Աղերս Խորենացւոյ առ ս. Հռիփսիմէ

  Այսոքիկ քեզ իմոց բանիցս պտուղ՝ երջանիկ, ի կանայս, նահատակ յաղթող եւ հարսն սուրբ ոչ պսակ ձիթենւոյ ղոմբիական մարտից յաղթանակ , եւ ոչ թագ ոսկիակուռ ակամբք փայլեալ՝ ի զարդ արքայական հարսանեաց. այլ մաքուր ընտանեգոյն ընծայ սիրողաց բանին, եւ ծաղիկ իմաստութեան եւ ի Քրիստոս. արեամբ առոգեալ բուրաստան, եւ համահաւաքեալ ի զարդ քում՝ հարսնութեանդ, որպիսեօք պսակիս ծաղկօք. առաջին քրտունք իմոյ նորաբոյս հոգւոյս, որ զքեզ սիրէ՝ սիրեցեալդ իսկապէս բարւոյն. որ եւ ընկալցիս գթութեամբ, որ պէս արդարեւ մայր գորովագութ, եւ յիս դարձուսցես զգթութիւն սիրողին զքեզ փեսայացեալ Բանին. զի եւ ես ցնծացայց ընդ քեզ յերեւել լուսոյ փառաց նորա։ Եւ զամենեսեան զմեզ՝ զորս է արեամբ քո ծնար յորդեգրութիւն Բանին, մշտահայց աղօթիւք յանձն արասցես նմա, ծածկեալդ ընդ հովանեաւ թեւոց նորա: Որպէս զի առաջնորդեալք լուսով աւետարանին, ընդ անդոյս անցանելով յաւիտենիս, ի հանդերձեալսն ժամանեսցուք հասանել՝ ի կեանս , ի նոյն ինքն ի Քրիստոս Յիսուս ի Տէր մեր, ընդ որում՝ Հօր միանգամայն եւ Հոգւոյն Սրբոյ վայել է փառք իշխանութիւն եւ պատիւ այժմ. եւ այլն։

 

63. Տխրանք Տրդատայ եւ պատուհասն (Ագաթանգեղոս)

  Աւուրս վեց   ի խոր տխրութեան եւ յանհնարին տրտմութեան կացեալ թագաւորն առ անձուկ սիրոյ գեղոյն Հռիփսիմեայ. ապա յետ այսորիկ ժամ տուեալ որսոյ՝ ամենայն   զաւրաց ածել կուտել զպառականն, խուճապական սփռեալ, երագազ տուեալ, թակարդ ձգեալ, կամեցեալ որս առնել, երթեալ ի դաշտն Փառական Շեմակաց։

Այն ինչ ի կառս ելեալ   կամէր թագաւորն   ըստ քաղաքն ելանել՝ անդէն վաղվաղակի   պատուհաս ի Տեառնէ ի վերայ հասանէր. եւ հարեալ զթագաւորն այսոյն պղծութեան՝ ի կառացն ի վայր կործանէր։ Եւ անդէն մոլեգնել սկսաւ, եւ իւրովի   ուտել զիւր մարմինն. նա եւ ըստ նմանութեանն   Նաբուգոդոնոսորայ արքային Բաբելացւոց, ելեալ ըստ մարդկային   բնութիւնս արտաքս՝ ի նմանութիւն վայրենի խոզաց, իբրեւ զնոսա ընդ նոսա ի մէջ նոցա երթեալ բնակէր։ Եւ այնուհետեւ մտեալ յեղէգն, խոտաճարակ լեալ անհնարին   անզգայութեամբ, մերկ զանձն ընդ դաշտսն կոծելով։ Զի թէպէտ կամեցան   արգելուլ անդէն ի քաղաքին՝ ոչ կարացին. մի՝ վասն բնական ուժոյն, եւ մի՝ վասն զի էր եւ   ոյժն դիւաց որ ի նմայն հարեալ էին։

Նա եւ ամենայն մարդիկն որ ի քաղաքին էին՝ նոյն աւրինակ դիւաբախք մոլեգնէին. եւ անհնարին կործանումն ի վերայ աշխարհին հասանէր։ Եւ ամենայն ընտանիք թագաւորին, ծառայք եւ սպասաւորք առ հասարակ, հարուածովք հարեալք լինէին. եւ անհնարին   սուգ վասն հարուածոցն լինէր։

 

64. Ս. Թէոդորոս Սալահունի

Յամս տէրութեանն Տրդատայ թագաւորին՝ էր ոմն ի նախարարացն արքունի՝ յազգէ թագաւորութեանն, Սուրեն անուն. եւ բնակէր ի գաւառն Սալհունեաց [1], ի յաւանաշէնն իւր զոր Սուրենաշեն կոչեն մինչեւ ցայսօր, մերձ առ դղեակն Պարթենից , որ այժմ կոչի Բերդոտն. եւ ինքն էր իշխեցող գաւառին այնմիկ: Եւ կին մի էր նորա Աղվիթոս [2] անուն, յոյժ գեղեցիկ եւ երկիւղած եւ ողորմած առ աղքատս, եւ որդի մի էր նոցա Աթենադորոս անուն, հնգետասան ամաց . եւ էր ցաւօք վիրաւորեալ, զի ունէր ցաւս անբժշկելիս յանձն իւր։ Եւ հայրն եւ մայրն բազում ծախս ետուն բժշկաց , եւ ոչ կարացին դեղօք բժշկել զնա. եւ զամս եօթն զցայգ եւ զցերեկ այնպէս նեղեալ կայր ի վտանգէ ցաւոցն։ Եւ մայրն իւր Աղվիթոս շինեալ էր իւր աւան առ ափն ծովուն [3] որ կոչի Սիկիբողոն [4] ։ Եւ հանդէպ գեղջն կայր աղբիւր մի բարեկամ, զոր կոչէին Արբենուտ [5]. շինեցին անդ տեղիք ցաւագնելոցն, եւ ամենեքեան ողորմութիւն առնէին կերակրովք եւ ըղձիւք. եւ էին անդ ոգիք երեսուն եւ հինգ. եւ երթեալ անդ Աթենադորոս միաբանեցաւ ընդ նոսա. Եւ ոմն ի նոցանէ անուն Դասիոս, քրիստոնեայ գաղտ եւ ծեր գոլով, դարձոյց զնոսա զամենեսեան ի հաւատս քրիստոնէութեան. եւ յունարէն գրով վարէր զօրէնս աստուածայինս, եւ վարդապետէր նոցա ի հին եւ ի նոր կտակարանաց. եւ ուսուցանէր նոցա հաստատուն կալ ի հաւատս։

Եւ եղեւ զի յամենայն ամի տօն առնէին եւ զոէս մատուցանէին աստուածոցն իւրեանց, Հերակլիոսի եւ Ասկլեպիոսի [6], եւ ամենեքեան երկրպագութիւն մատուցանէ ին պիղծ կռոցն իւրեանց : Եւ կոչէին զԱթենադորոս ի զոհն, եւ նա ոչ կամէր երթալ, այլ երկնչէր ի Հօրէն եւ երկիւղած էր յԱստուծոյ. եւ նա զցաւս անձինն պատճառէր , եւ ոչ կամէր գնալ։ Եւ ասէ Հայրն նորա Սուրէն. Որդեակ, այս վեց ամ է որ ոչ ես մատուցեալ զո, աստուածոցն մերոց. եւ նա պատճառ էր զՀիւանդութիւն մարմնոյն։ իսկ մայրն նորա ծանեաւ զարարիչն երկնի եւ երկրի, եւ Հաւատաց ի Հայր եւ Որդի եւ ի Սուրբ Հոգին. եւ սրտիւ եւ մտօք պաշտէր զԱստուած կենդանի, գաղտ։ 

Եւ եղեւ յանկարծակի գալ զօրացն Տրդատայ թագաւորին. իշխան ոմն Մազենտիոս [7] անուն, տանէր զկապեալն Գրիգորիոս ի Խոր վիրապն, վասն ոչ երկրպագելոյ Անահտական պատկերին. որ եւ զերիս ամս [8] չարչարեաց. եւ յետոյ զգացուցին թագաւորին՝ թէ որդի է դա Անակայ , որ սպան զհայր քո, եւ խաւար էած Հայոց աշխարհիս։ Եւ հրաման ետ տանել զնա ի Վիրապն, կերակուր լինել գազանաց եւ սողնոց թունաւորաց. եւ խաղացեալ գային հասին ի գաւառն Սալհունեաց ի Սուրենաշէն աւանն։ Եւ որք նեղեալ էին ի պէսպէս ցաւս եւ ի վէրս եւ ի տանջանս, գային եւ անկանէին առ ոտս կապելոյն Գրիգորիոսի, եւ առժամայն բժշկին յախտից հոգւոյ եւ մարմնոյ։ Եւ գայր Դասիոս ընկերօքն, հանդերձ Աթենադորոսիւ. եւ անկան առ ոտս Գրիգորիոսի, եւ առժամայն զառողջութիւն ըզգեցան ամենեքեան։ Եւ ասեն վասն Աթենագորոսի՝ թէ ոչ ունի զկնիք մկրտութեան աւազանին. եւ ասէ Գրիգորիոս Դասիոս. Երթ ի յաղբիւրդ որ անդէպ արեւելից կայ, եւ մկրտէ զԱթենադորոս, եւ անուանէ զնա Թեոդորոս. վասն զի ունէր Դասիոս զքահանայական աստիճանն։ Եւ զայս լուեալ ի Գրիգորիոսէ՝ տարեալ մկրտեաց զնա ի յաղբերն. եւ առժամայն ծագեաց լոյս աստուածութեանն ի վերայ նորա, եւ լցաւ Թէոդորոս Հոգւով Սրբով, եւ օր ըստ օրէ կանխէր յաղօթս եւ ի պատուիրանս Տեառն: Եւ զամս վեց պահեալ լինէր շնորհօքն Աստուծոյ աներկբայ հաւատով։ 

Եւ զգացուցին հօր իւրոյ Սուրենայ , թէ որդի ձեր Աթենադորոս քրիստոնեայ է։ Եւ հայր նորա բերեալ խրատէր զնա , ուրանալ զՔրիստոս եւ դառնալ ի կուռս. եւ զամիսս վեց ոչ կարացին դարձուցանել զնա. եւ բազում ողոքանս մատուցանէր հայր նորա, եւ ոչ կարաց խախտել զնա ի հաւատոցն որ ի Քրիստոս։ Եւ սկսաւ ապա սպառնա. լեօք զարհուրեցուցանել, եւ ոչ այնու կարաց թիւրել զնա ։ Այլ յետ աւուրց ինչ երանելի մանուկն Թէոդորոս ելեալ ի տանէն՝ գնայր ի միւս այլ մո. րակն, զոր Սեղեմնուտ [9] կոչեն. եւ անդ լինէր զաւուրս եօթն, առ ստորոտով ծառի միոյ թաքու. ցանէր զանձն։ Եւ իմացեալ հայրն նորա թէ որդին իւր ի Սեղեմնուտն կայ թաքուցեալ, առեալ զսուր իւր գնաց ի ձորակն. եւ գտեալ զԹէոդորոս, առեալ զհերացն եւ հանեալ զսուրն՝ եզեն զորդի իւր ի վերայ վիմի միոյ, առ ստորոտով ծառին ։ Եւ ի նոյն գիշերին ծագեաց լոյս սաստիկ ի վերայ սուրբ նշխարաց նորա: Եւ հրամանաւ մօր նորա գնայր Դասսիոս քահանայն ընկերօքն. եւ պատեալ սուրբ կտաւովք զմարմինն Թէոդորոսի սուրբ նահատակին Քրիստոսի , եւ թաղեալ ի նոյն տեղի. եւ բազում՝ սքանչելիք լինին ի տեղւոջն յայնմիկ մինչ չեւ ցայսօր։...

Եւ յետ հինգ ամաց նահատակութեան Սրբոյն՝ հրամանաւն Աստուծոյ ելեալ ի Վիրապէն Ս. Գրիգորիոս, գայր հանդերձ բազում զօրօք յաշխարհն Կորդուաց [10], ի գաւառն Սալհունեաց, յաւանն Սուրէնաշէն՝ զոր այժմ կոչեն Զուրեն. եւ լինէր անդ զգիշերն ողջոյն. եւ ի հասարակել գիշերոյն՝ լոյս մեծ ծագեալ ի ձորակին՝ ուր էր տապան Ս. Թէոդորոսի։ Իսկ Սուրբն Գրիգոր հարցանէր զպատճառս իրին . եւ եկեալ ծերունին Դասիոս պատմէր մի ըստ միոջէ վասն սուրբ նահատակին Թէոդորոսի։ Եւ ի վաղիւն ելեալ զօրօք բազմօք եւ եկեալ ի տեղին ուր էր տապան Սրբոյն, շինեաց ի վերայ նշխարացն վկայարան, յանուն Սրբոյն Թէոդորոսի. եւ ինքն յուղի անկեալ երթայր ի Կեսարիա առնուլ զպատիւ քահանայապետութեան։... 

Գիտելի է՝ զի աղբիւրն որ զառ ի վայր տեղւոյ վկայարանին հոսի , ասեն , թէ՝ յորժամ՝ հայրն եղեն զորդին՝ անդ լուաց զսուրն. եւ բազում բժշկութիւն լինի յաղբիւրէն յայնմանէ։…

Եւ ինքն Թէոդորոս էր [11] աչօքն թուխ եւ գանգրահեր, եւ երեսօքն խարտեաշ, եւ անձամբն երկայն. եւ էր ամաց քսան եւ ութ եւ ամսոց վեցից՝ յորժամ զմարտիրոսութեան պսակն էառ։ Եւ մայր նորա սպասաւորեալ սրբոյ տապանին զամս եօթն, եւ բարի խոստովանութեամբ հանգեաւ ի Քրիստոս յապրիլի 29 (կամ 18), եւ կայ թաղեալ արտաքոյ դրան տաճարին: Եւ գերեզման Սրբոյն Թէոդորոսի կայ հանդէպ դրանն՝ ի կողմն հիւսիսոյ, յանկիւն տաճարին . եւ վէմն յորոյ վերայ զենաւ՝ կայ ի միւս այլ անկեան տաճարին. եւ Ս. Դասիոս կայ թաղեալ ի կողմն արեւմտից: …

Իսկ հայր նորա Սուրէն չորս ամ՝ այլ եկեաց զկնի նահատակութեան Սրբոյն, եւ ի նոյն կռապաշտութեան մեռաւ։ — Իսկ Ս. նահատակն Թէոդորոս՝ առաջին պտուղ եղեւ չարչարանաց Սրբոյն Գրիգոր Լուսաւորչին մերոյ. եւ նախաշաւիղ նահատակութեան նորա սա եղեւ։ Եւ իբրեւ զհարազատ որդի ժառանգաւոր հօրն գաւառի՝ ի յերկիրն Եկեղեաց , որ է Եզընկան, ի կողմն արեւելից. եւ է վանք ճգնաւորաց մինչեւ ցայսօր. եւ առնէ բժըշկութիւն ամենայն ախտաժետաց, մանաւանդ այսահարաց առաւել ներգործէ փայտն եւ վէմն յորոյ վերայ հեղաւ արիւն Ս. Նահատակին, որ կայ եդեալ ի վանքն Գորոփու Ս. Թորոս կոչեցեալ, եւ որք հաւատով դիմեն առ նա՝ գտանեն զառողջութիւն, ի փառս Քրիստոսի։

65. Ս. Գրիգոր ելն ի վիրապն (Ագաթանգեղոս Ի)

Յայնմ ժամանակի տեսիլ երեւեալ յԱստուծոյ ի վերայ քեռ թագաւորին, որոյ անուն էր Խոսրովիդուխտ։ Արդ՝ եկեալ խաւսէր ընդ մարդկանն, պատմէր զտեսիլն եւ ասէր. «Տեսիլ երեւեցաւ ինձ յայսմ գիշերի. այր մի ի նմանութիւն լուսոյ եկեալ՝ պատմեաց ինձ, եթէ «Ոչ այլ ինչ գոյ բժշկութիւն հարուածոցդ, որ եկին հասին ի վերայ ձեր՝ եթէ ոչ յղեսջիք դուք ի քաղաքն յԱրտաշատ, ածել անտի զկապեալն Գրիգորիոս. նա եկեալ ուսուսցէ ձեզ դեղ ցաւոցդ բժշկութեան»։

Արդ՝ իբրեւ լուան մարդիկն՝ սկսան ծիծաղել զբանիւքն զոր ասաց. սկսան խաւսել ընդ նմա եւ ասեն. «Եւ դո՛ւ ուրեմն մոլեգնեցար. դեւ ուրեմն հարաւ ի քեզ։ Զիա՞րդ է, զի այս հնգետասան ամ է, զի ընկեցին զնա յանհնարին խոր վիրապն, եւ դու ասես եթէ կենդանի է. արդ եւ ոսկերոտին իսկ ո՞ւր իցեն. զի նոյն աւրին, իբրեւ իջուցին զնա անդր՝ յաւձիցն իսկ տեսլենէն նոյնժամայն սատակեալ իցէ»։

Իսկ կրկնեաց դարձեալ եւս կնոջն զնոյն տեսիլ, եւ հնգկնեաց սպառնալեաւք, զի եթէ ոչ պատմեսցէ ստէպ ստէպ՝ մեծամեծ տանջանս ընկալցի, եւ հարուածք մարդկան եւ թագաւորին եւս քան զեւս սաստկասցին մահու եւ պէսպէս տանջանաւք։ Եւ մտեալ անդրէն Խոսրովիդուխտն՝ մեծաւ երկիւղիւ եւ զգուշութեամբ ասաց զբանսն հրեշտակին։

Իսկ նոքա վաղվաղակի յղէին անդր նախարար զոմն աւագ, որոյ անուն Աւտայ կոչէր։ Եւ գնաց նա ի քաղաքն Արտաշատ՝ հանել զնա ի խոր բանդէ վիրապին։ Արդ՝ իբրեւ եկն եհաս Աւտայն ի քաղաքն յԱրտաշատ՝ ընդ առաջ ելանէին նմա քաղաքացիքն՝ հարցանել զպատճառս գալոյն։ Եւ նա ասէ ցնոսա, թէ «Վասն կապելոյն Գրիգորի եկեալ եմ, տանել զնա »։ Իսկ նոքա զարմացեալ առ հասարակ ասէին. «Ո՞ գիտէ թէ կայցէ. զի բազում ամք են, զի ընկեցին զնա անդր»։ Իսկ նա պատմեաց զիրս տեսլեանն եւ զգործն զինչ եղեւն իսկ։

Եւ եկին բերին կարս պարանաց երկայնս եւ ստուարս, եւ կցեցին իջուցին ի ներքս։ Աղաղակեաց Աւտայ նախարարն ի ձայն մեծ եւ ասէ. « Գրիգորիոս, եթէ կայցես ուրեք՝ ե՛կ ի դուրս. զի Տէր Աստուածն քո, զոր պաշտէիրն դու՝ նա հրամայեաց հանել զքեզ այտի »։ Եւ անդէն յոտն կացեալ՝ վաղվաղակի շարժեաց զպարանն, եւ բուռն հարեալ ունէր։

Իսկ սոցա գիտացեալ՝ ձգեալ հանին զնա ի վեր, եւ տեսին զի թխացեալ էր մարմին նորա իբրեւ զածուղ սեւացեալ. եւ անդէն հանդերձս մատուցեալ զգեցուցին նմա, եւ խնդութեամբ առին գնացին յԱրտաշատ քաղաքէ, տանել ի Վաղարշապատ քաղաք։ Յայնմ ժամանակի առ վտանգի տարակուսի ցաւոցն՝ ելեալ թագաւորն յերամէ խոզիցն՝ դիւին առեալ ածէր ընդ առաջ նորա մերկ խայտառակ։ Եւ նախարարքն արտաքոյ քաղաքին սպասէին նոցա։

Արդ՝ իբրեւ տեսանէին զնոսա ի բացէ, զի գային Գրիգորիոս Աւտայիւն հանդերձ, եւ այլ բազում մարդիկ, որ գային ընդ նոսա յԱրտաշատ քաղաքէ՝ ընդ առաջ խաղացեալ, մոլեգնելով եւ ուտելով զմարմինս իւրեանց՝ դիւահարէին եւ փրփրէին առաջի նորա։

 

66. Տրդատ ի շինութեան վկայարանայ ս. Հռիփսիմեանց (Ագաթանգեղոս ճժ)

Առեալ թագաւորին փայտատ եւ բահ՝ հատանէր զդիրս հանգստոցաց սրբոցն իւրաքանչիւր ըստ չափու արկեղացն։ 2  Սոյնպէս եւ ինքեանք երկոքին Աշխէն տիկին եւ քոյր թագաւորին Խոսրովիդուխտ ըստ բրել բրողին ի հանդերձս իւրեանց ընկալեալ զհողն՝ արտաքս պեղէին։ Եւ այսպէս կարգի կարգի յառաջակողմն պատրաստեցին զդիրս սրբոյն Հռիփսիմեայ եւ զկնի նորա զերեսուն եւ զերկուցն ի տեղւոջն յայնմիկ ուր հեղան արիւնք վկայականք երանութեան նոցա ի տեղւոջ հանգստեան պատրաստելոյ սուրբ եւ փառաւոր սեղանոյն Քրիստոսի։ Սոյնպէս եւ ի վկայարանին՝ որ ի հարաւակոյս քաղաքին էր՝ պատրաստեաց եւ զայն տեղին երանելւոյն Գայիանեայ եւ երկուց ընկերացն։ Ինքնին թագաւորն Տրդատ քերբն Խոսրովիդխտով հանդերձ   եւ Աշխէն տիկնաւ զդիրս սրբոցն իւրաքանչիւր բնակութեան յաւրինէին իւրեանց ձեռաւքն։

Եւ եկն թագաւորն խնդրեաց հրաժեշտ ի սրբոյն Գրիգորէ եաւթնաւրեայ ճանապարհ կալեալ   ի վեր ի բարձր լեառն ի Մասիս։ Եւ անտի ի գլխոյ լեռնէն առեալ վէմս արաստոյս անտաշս անկոփս յաղթս ծանունս երկայնս ստուարս   եւ մեծամեծս որ զմի մի   ոչ ումեք լինէր հնար թէ եւ դիպելոյ բազմութեան ի մարդկանէ՝ զայն շարժել արդ՝ առեալ սկայազաւրն հայկաբար զութ արձանսն՝   ի վերայ իւրոց թիկանցն   զայն դնէր   եւ ըստանձնեալ բերէր ի վկայարանս տաճարացն։ Մէն չորս արձանս սեամս կանգնէր՝ իբրեւ փոխարէն անմիտ մարտին զոր ընդ սրբոյն պատերազմեալ յիւրում սենեկին ուր ամենապահ շնորհացն յաղթեալ՝ զայնչափ զարմանալիսն գործեաց։ Եւ սա պսակ յաղթութեան՝   զիւրոյ ձեռացն զաւրութեան զվաստակն ամենեցուն ցուցանէր։

Արարեալ   շինեալ կազմեալ զսուրբ վկայարանսն երեսին՝ հանդերձեցին զարդարեցին եւ աւրինաւք յարդարեցին եւ ապա առեալ   զիւրաքանչիւր յիւրաքանչիւր տեղի վկայութեանն մատուցանէին։ Զսուրբն Գայիանէ ի կողմն հարաւոյ իւրոյ մարտիրոսութեանն երկու ընկերաւքն դնէր ի վկայարանի տաճարին։ Սոյնպէս   եւ զերանելին Հռիփսիմէ երեսուն եւ երկու ընկերաւքն   ի կողմն   արեւելից ի շինածի տաճարին դնէին։ Եւ զմիաւորն որ ի հնձանին սպանաւ՝ սորա տաճարն ի կողմանէ քաղաքին ի հիւսիսոյ կուսէ։ Եւ զամենայն սուրբսն ի միասին գումարեալ   զխաչական վկայսն   Քրիստոսի՝ յիւրաքանչիւր հանգիստս մարտիրոսական բնակութեան շինուածոցն   փոխեցին։

 

67. Թուղթ ընծայութեան ս. Գրիգորի առ Ղեւոնդիոս հայրապետ (Ագաթանգեղոս ճժբ)

Ի վաղնջուց հետէ կորուսեալք տգիտութեամբ մեղացն պաշարեալք մառախլապատք միգապատք ափշեալք ոչ կարացեալ հայել իմանալ նկատել զարեգակն արդարութեան տեսանել վասն այսորիկ խաւարեալք էաք ի մութ թաթաւէաք։ Իսկ յորժամ քաղցրութիւն եւ մարդասիրութիւն արարչին մերոյ Աստուծոյ երեւեցաւ՝ խրատել եւ լուսաւորել զմեզ զարարածս իւր՝ ծագեաց զնշոյլս կենդանի լուսոյն իւրոյ ի սիրտս մեր եւ կենդանացոյց զմեռելութիւնս մեր զիւր զսուրբ   զսիրելի զվկայսս իւր յայս կողմանս առաքելով։

Որք եկեալ՝ մերում անմտութեանս զիւրեանց քաջութեան նահատակութեան առաքինութեան զհանդէսն ցուցին։ Իբրեւ զի Տէրն գիտէր իսկ զնոցա քաջութիւնն թէ ո՛րպիսիք են այլ զի եւ մեզ անմտացս ուսուսցէ զիմաստութիւն թէ ո՛րչափ սիրով սիրեցին սոքա զՏէրն իւրեանց վասն այսորիկ ընդ մարտին նոցա առաքինութեանն՝ տէր Աստուած սխրագործ ա՛յնչափ արար զիւր սքանչելիս եւ մեզ սաստիկ պատիժս պատուհասից՝ մինչեւ թագաւորիս մերում լինել խոզ եւ ընդ վայրագասուն գազանս արածել։ Ապա ողորմեալ մեզ բարեխաւսութեամբ վայրագասուն գազանս արածել։ Ապա ողորմեալ մեզ բարեխաւսութեամբ աղաւթից   վկայելոցս ի ձեռն այդր վկայեցելոյդ Գրիգորի զամենեսեան զմեզ բժշկեաց։

Քանզի եւ դա առաւել եւս վկայ գտաւ առաւել քան զառաւել նահատակեալ վասն այսորիկ յԱստուծոյ մեզ տուեալ առաջնորդ։ Եւ ի ձեռն դորա զնախնական կարգս սովորութեան ունայնութեան կռապաշտութեան հայրենեացն խլեաց եբարձ ի միջոյ եւ ուսոյց ամենեցուն մեզ զիւր զվկայութիւնսն եւ զհրամանս ըստ իւրոց կամացն գնալ մինչեւ տալ մեզ հրաման յայտ յանդիման՝ զդոյն ինքն զԳրիգորդ մեզ հովիւ եւ տեսուչ եւ վարդապետ ճշմարտապատում կացուցանել։

Վասն այսորիկ եւ մեր ապաստան եղեալ յաւգնականութիւն ընդունելութեան աղաւթից ձերոց եւ սրբութեանդ Ղեւոնդիոս արքեպիսկոպոս Կեսարու եւ ամենայն ուխտ քահանայութեանդ սրբոյ եկեղեցւոյ որ այդր էք մեք յողորմութենէ Տեառն աղաւթիւք ձերովք առցուք ողջոյն Տրդատիոս թագաւոր ամենայն զաւրաւք երկրիս Հայոց Մեծաց եւ Աշխէն տիկին եւ աւրիորդ մեծ Խոսրովիդուխտ։ Վասն այսորիկ առաքեցաք մեք առ ձեզ արս գլխաւորս՝ իշխանս պատուականս զաշխարհիս մերոյ մեծի զի պատմեսցեն ձեզ զամենայն սքանչելիս Աստուծոյ որ աստ յայսմ աշխարհիս գործեցաւ ընդ մեզ։

Եւ տուաք մեք ածել առ ձեզ զսուրբ խոստովանողդ Քրիստոսի զԳրիգորիոս եւ զայս հրովարտակ մեր առ ձեզ գրեցաք զի ըստ տուչութեան աւանդութեան հոգեւոր աստուածատուր շնորհին Քրիստոսի՝ մեզ զԳրիգորդ տեսուչ եւ վարդապետ առաջնորդութեան աստուածագնաց ճանապարհացն եւ հովիւ եւ բժիշկ կացուսջիք որպէս եւ մեզ յԱստուծոյ հրամայեցաւ։ Եւ աղաւթս արասջիք զի զմեզ արժանիս արասցէ Աստուած իւրոյ ողորմութեանն առողջութեամբ գնալ ի ճանապարհս նորա եւ ձեր սէրն եւ ողջոյն եկեալ հանգիցէ առ մեզ»։

 

68. Աւերումն մեհենեաց. շինութիւն վկայարանաց (Ագաթանգեղոս ճժդ)

Եւ իբրեւ եկն եհաս ի սահմանս Հայոց՝ լուաւ Գրիգորիոս թէ Վահէվանեան մեհեանն մնացեալ է յերկրին Տարաւնոյ մեհեանն մեծագանձ լի ոսկւով եւ արծաթով եւ բազում նուէրք մեծամեծ թագաւորաց ձաւնեալ անդ ութերորդ պաշտաւն հռչակաւոր անուանեալն Վիշապաքաղն Վահագնի յաշտից տեղիք թագաւորացն Հայոց Մեծաց ի սնարս լերինն Քարքեայ ի վերայ գետոյն Եփրատայ որ հանդէպ հայի մեծի լերինն Տաւրոսի որ եւ անուանեալ ըստ յաճախաշատ պաշտաման տեղեացն՝ Յաշտիշատ։ Զի յայնժամ դեռ եւս շէն կային երեք բագինք ի նմա առաջին՝ մեհեանն Վահէվանեան երկրորդն՝ Ոսկեմաւր Ոսկեծին դից եւ բագինն իսկ յայս անուն անուանեալ Ոսկեհատ Ոսկեմաւր դից եւ երրորդ՝ մեհեանն անուանեալ Աստղկան դից Սենեակ Վահագնի կարդացեալ որ է ըստ յունականին Ափրոդիտէս։ Արդ՝ դիմեաց գալ սուրբն Գրիգորիոս զի քանդեսցէ եւ զայն եւս   զի տակաւին իսկ տգէտ մարդիկ խառնակութեան զոհէին յայս բագինս մնացեալս։

Եւ իբրեւ դարձեալ գայր նա ի կողմանցն Յունաց՝ բարձեալ բերէր ընդ իւր նշխարս ինչ յոսկերաց մեծի մարգարէին երանեալ մկրտչին Յովհաննու եւ զսուրբ վկային Քրիստոսի զԱթանագինէի։ Եւ իբրեւ եկին հասին յանդիման մեհենացն մաւտ ի գետն Եփրատ՝ կամէր հանել զնոսա ի վեր ի բարձրաւանդակ տեղի մեհենացն կործանել զբագինսն եւ շինել զվկայարանս նոցա։ Իբրև եկին մաւտ եղեն ի գետն Եփրատ իբրեւ ձիոյ արշաւանաւք երկուք եւ դեռ ընդ փոքր ձորակ մի անցանել կամէին ընդ ջուր մի սակաւ՝ զտեղի առին   սպիտակ ջորիք կառացն ուր կային գանձքն աստուածային նշխարք սրբոցն ոչ կարացին հանել   ըստ ձորակն։ Եւ յայտնեալ   առ Գրիգոր հրեշտակ Տեառն՝ ասէ. «Հաճեցաւ Տէր զբնակել սրբոցդ Աստուծոյ ի տեղւոջդ»։ Ուր եւ անդէն բազմութեան զաւրացն մէն սակաւ սատարեալ՝ շինեցին զվկայարանն եւ զսուրբսն ի հանգիստ փոխեցին։

 

69. Աշխարհօրէն լուսաւորութիւն հայոց յԵփրատ գետ  (Ագաթանգեղոս ճժը-թ)

Իսկ ի լնուլ կիտին եդելոյ պահոցն կատարելոյ առեալ երանելւոյն Գրիգորի զաշխարհաբանակ զաւրացն եւ զինքնին զթագաւորն եւ զկին նորա Աշխէն եւ զմեծ աւրիորդն Խոսրովիդուխտ եւ զմեծամեծսն ամենայն եւ ամենայն մարդկաւ բանակին հանդերձ՝ ընդ այգն ի լուսանալ առաւաւտուն յափն Եփրատ գետոյն մատուցանէր եւ անդէն մկրտէր առ հասարակ զամենեսեան յանուն Հաւր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն սրբոյ։

Եւ իբրեւ իջանէին մարդիկն ամենայն եւ թագաւորն ի մկրտութիւն անդր ի ջուրսն Եփրատ գետոյն՝ նշան սքանչելի երեւեալ յԱստուծոյ զի զետղ առեալ ջուրք գետոյն՝ անդրէն դարձան ընդ կրուկն։ Եւ լոյս սաստիկ երեւեալ ի նմանութիւն սեան լուսաւորի՝ եւ եկաց ի վերայ ջուրց գետոյն եւ ի վերայ նորա նմանութիւն տէրունական խաչին եւ այնչափ ծագեաց լոյսն մինչեւ արգելոյր զճառագայթս արեգականն եւ նուաղեցուցանէր։ Եւ իւղն աւծութեան զոր արկանէր Գրիգորիոս ի վերայ մարդկանն՝ շրջան առեալ ի մէջ գետոյն շուրջ զմարդկաւն խաղայր։ Եւ ամենեքեան զարմացեալք բարձրացուցանէին զաւրհնութիւն ի փառս Աստուծոյ։ Եւ ընդ երեկս աւուրն նշանն աներեւոյթ լինէր եւ նոքա ի վեր յաւանն դառնային։ Եւ որք մկրտեցանն յաւուր յայնմիկ՝ աւելի քան զհնգետասան բիւր մարդկան յարքունական զաւրացն։

Եւ անտի ելեալ մեծաւ ցնծութեամբ եւ սպիտակազգեստ հանդերձիւք սաղմոսիւք եւ աւրհնութեամբք կանթեղաւք վառելովք եւ մոմեղինաւք լուցելովք եւ ջահիւք բորբոքելովք մեծաւ լրջմտութեամբ եւ բազում զուարթութեամբ լուսաւորեալք եւ հրեշտակացեալք եւ առեալ զանուն որդեգրութեանն Աստուծոյ եւ մտեալ ի ժառանգութիւն սրբոյ Աւետարանին եւ ի վիճակ սրբոցն խառնեալք ծաղկեալք ի հոտ անոյշ ի Քրիստոս եւ ելեալք ի վեր ի տէրունական տունն դառնային։ Եւ անդ մատուցանէր զաւրհնութեան պատարագն հաղորդէր զամենեսեան ի խորհուրդն գոհութեան բաշխէր ամենեցուն զսուրբ մարմինն եւ զպատուական արիւնն ամենափրկչին Քրիստոսի զկենդանարարն եւ զկեցուցիչն ամենայն մարդկան եւ զարարիչն եւ զաշխարհագործն ամենայն արարածոց զաստուածատուր շնորհսն առ ամենեսեան առատապէս մատակարարէր։

Եւ դադարեաց անդ յետ այսորիկ աւուրս եաւթն վասն հոգեւոր մխիթարութեան։ Եւ յայնմ աւուրս եաւթանս որ մկրտեցան յարքունական բանակէ անտի՝ ընդ այր եւ ընդ կին եւ ընդ մանուկ աւելի քան զչորեքարիւր բիւր։

Եւ զյիշատակս վկայիցն բերելոց ժամադրեաց ի տաւն մեծ հռչակել սնոտեացն պաշտաման ի ժամանակի՝ դիցն Ամանորոյ ամենաբեր նոր պտղոց տաւնին Հիւրընկալ դիցն Վանատրի ա, զոր յառաջագոյն իսկ ի նմին տեղւոջ   պաշտէին յուրախութեան Նաւասարդ աւուր։ Զի ժողովեալ ի յիշատակ մեծի երանելւոյն Յովհաննու եւ սրբոյ վկային Աստուծոյ Աթանագինէի՝ յայնմ աւուր խմբեալ ի նմին յաւանին տաւնեսցեն։

եւ երանելւոյն Գրիգորի զվարդապետութիւնն իւր ի գործ արկեալ եւ ժողովելոցն առ ընդունել քաղցրացուցեալ», «եւ ծովացուցեալ զվարդապետութեանն զխորութիւն եւ լցեալ զեղեալ ամենայն հոգեւոր բարութեամբք»։ « Յետ այսորիկ հասեալ նմա բովանդակ ի վերայ ամենայն երկրին սահմանացն Հայոց Մեծաց աշխարհին» շինելով եկեղեցիս յամենայն աշխարհս ի գաւառս ի կողմանս ի քաղաքս յաւանս ի շէնս ի գեաւղս եւ յագարակս։ Սոյնպէս եւ թագաւորն յամենայն իշխանութեան իւրում առ հասարակ՝ գրեաց չորս չորս հողս երդոյ յամենայն ագարակ տեղիս իսկ յաւանսն եաւթն եաւթն հողս երդոյ՝ ի ծառայութիւն սպասաւորութեան քահանայութեանն նուէր պտղոյ Տեառն մատուցանէր։

Եւ կացուցանէր քահանայս յամենայն տեղիս եւ հրաման տուեալ զի պաշտեսցեն զՏէր Աստուած միայն զարարիչն երկնի եւ երկրի եւ բազմացուցանէր զպաշտաւնեայս սեղանոյն Տեառն ընդ ամենայն տեղիս եւ կացուցանէր քահանայս առ սեղան սեղան յամենայն եկեղեցիսն։ Սոյնպէս եւ զեպիսկոպոսսն վիճակեցուցանէր ի գլխաւորութիւն ժողովրդոցն Տեառն եւ հրաման տայր նոցա՝ հաւատարիմ առաջնորդութեամբ վերակացու լինել լուսաւորապէս հաւտին Քրիստոսի։

 

70. Պատերազմն հայոց քրիստոնէից եւ քրմաց Տարօնոյ (Զենովբ Գլակ)

  Իսկ իշխանքն իբրեւ լուան, ելին ի վերայ բլերն եւ տեսին զԱրձանն, զի արս չորս հարիւր լոկ թէ աւելի կամ պակաս ունէր ընդ իւրն, վաղվաղակի ի վերայ յարձակեալ քաջ իշխանացն՝ ի փախուստ դարձուցանէին զԱրձանն։ Իսկ այլ զաւրքն Հայոց իբրեւ լուան զձայն գուժին, վաղվաղակի ամենեքեան անդր ի բլուրն հասանէին։ Իսկ Արձանն յառաջ մատուցեալ՝ սկսաւ թշնամանել զիշխանսն Հայոց եւ ասէ. «Յառա՛ջ մատիք, ո՜վ դենակորոյսք եւ ուրացողք զհայրենի զաստուածսն եւ թշնամիք բարեփառին Գիսանէի, ո՞չ գիտէք, զի այսաւր մեծն Գիսանէ ի պատերազմ ելանէ ընդ ձեզ, եւ մատնելոց է զձեզ ի ձեռս մեր, եւ հարկանելոց է զձեզ կուրութեամբ եւ մահուամբ»։

Իսկ իշխանն Արծրունեաց ի մէջ անցեալ՝ ասէ. «Ո՛վ, որ խրոխտաս ի վերայ մեր, եթէ վասն աստուածոցն մարտնչիս՝ սուտ ես, եւ եթէ վասն երկրիդ՝ բնաւ իսկ անմիտ ես, զի այս իշխանն է Անգեղ տանն եւ Սիւնեաց տանն. եւ այլք ի պատուաւոր արանց, զոր դուք իսկ ճանաչէք»։ Իսկ Դեմետր ՝ որդի Արձանին, ասէ. «Լուարո՛ւք մեզ, իշխա՛նքդ Հայոց, այս քառասուն ամ է, զի ծառայեմք մեծի աստուածոցն եւ գիտեմք զզաւրութիւն նոցա, զի ընդ թշնամիս պաշտաւնէից իւրեանց ինքեանք մարտնչին։ Արդ՝ մեք պատերազմաւ ձեզ ոչ կարեմք ընդդիմանալ, զի այս տուն է թագաւորին Հայոց, եւ դուք՝ իշխանք նորա։ Բայց այս ձեզ յայտնի լիցի, որ թէպէտ եւ մեք ձեզ ոչ կարեմք յաղթել, սակայն լաւ է այսաւր մեռանել ի վերայ մեծի աստուածոցն մերոց, քան զտաճար նոցա ի ձէնջ ապականեալ տեսանեմք. որով եւ զկեանս ատեցաք եւ զմահ սիրեցաք։ Բայց որ իշխանդ ես Անգեղ տան, յառա՛ջ մատիր, զի մենամարտեսցուք ես եւ դու»։

Յայնժամ ի մէջ անցեալ իշխանն Անգեղ տան եւ Արձանն եւ սկսան անցանել շուրջ զմիմեամբք։ Աճապարեալ Արձանն եւ եհար տիգաւ ի վերայ բարձից նորա եւ կամեցաւ ընկենուլ զնա։ Իսկ իշխանին դարձեալ ի վերայ նորա՝ ասէ. «Գիտեա՛ զայս, Արձա՛ն, զի տեղւոյս այս Արձան են կոչելոց, զի քեզ արձանանալ պիտի յայսմ վայրի »։ Եւ ի վեր ամբարձեալ զձեռն իւր՝ իջուցանէր զսուրն ի վերայ աջոյ թիկանցն եւ ի բաց ձգէր զպարանոցն հանդերձ ձախ թիկամբն եւ ոտամբն, եւ նորա անկեալ՝ յերկիր թաւալէր։ Եւ կուտեցին արձան ի վերայ նորա, եւ կայ ի թաղման ի նմին տեղւոջն, որ դեռ եւս Արձան կոչի անուն լերինն։

Եւ մինչ այս այսպէս գործեցաւ, փութանակի եկին հասին զաւրքն քրմաց ի Վիշապ քաղաքէ, եւ արք Պարախոյ եւ արք Մեղտոյ. ամենեքեան առհասարակ անդր հասանէին, եւ այլք՝ յԱստղաւնից եկեալ ընդ նոսա. ընդ ամենայն, որպէս եւ ինքեանք յետոյ ասէին՝ հինգ հազար եւ չորս հարիւր եւ ԾԶ այր։ Իբրեւ հասին ի գլուխ լերինն, ձայն գուժեաց յերկոսեան գունդսն։ Եւ միաւորեալ դասք քրմացն ընդ միմեանս՝ յարձակեցան ի վերայ զաւրացն Հայոց, եւ փախստական արարեալ՝ իջուցին զնոսա զառ ի վայր լերինն ընդ գեղջն կողմանէ։ Իսկ արք այնորիկ քանզի ի դարանամտեալ էին, ընդդէմ եկին մերոց զաւրացն, եւ յերկուց կողմանց ի մէջ առեալ զզաւրս Հայոց՝ սկսան կոտորել։

Իսկ իշխանն Անգեղ տանն հերձեալ զքրմացն կողմն եւ անցանէր յետուստ կողմանէ. ուշ բլերն առնէր, զի էին անդ արք հետեւակք, որք զառիվերին կողմանէն էին եւ բազում վնաս արարին վիմաւք երիվարացն։ Իսկ Դեմետր իբրեւ ետես, եթէ իշխանն Անգեղ տանն ի բլուրն ել, թողեալ զայլ զաւրսն՝ ուշ նմա արարեալ։ Նոյնպէս եւ այլ զաւրքն սկսան ձիախաղաց անդր ժողովել։ Իբրեւ ելին ի վերայ բլերն, ճակատեցան դարձեալ առ միմեանս, եւ կային մնային իշխանքն մեր զաւրուն իւրեանց, զի դեռ ամենեքեան չէին ժողովեալ։ Զի ԴՌ դեռ ի Մեղտի զգերիսն ունէին, իսկ ԳՌ անցին ընդ Բասեն եւ ընդ Հարք, իսկ այլքն դեռ ի դաշտի անդ սփռեալ ասպատակէին։

Եւ յորժամ ճակատեցան առ միմեանս եւ կամէին խառնել ընդ իրեար, ժամանեաց նոցա երեկոյ, եւ ի նոյն վայրի իջեալ բանակեցան մինչեւ ցառաւաւտն։ Եւ իբրեւ առաւաւտ եղեւ, եկին հասին ի նոյն տեղի մնացեալ որդիք զաւրուն Հայոց։ Եւ այլք ոմանք ի Տիրակատարն քաղաքէ, որպէս թէ արք ԵՃ, եկին յաւգնել քրմացն։ Արդ՝ իբրեւ եկին հարստացան երկոքին կողմանքն, եւ էին վեց հազար ԹՃ ԽԶ քրմացն, իսկ եւթն Ռ եւ ութսուն՝ զաւրք իշխանացն Հայոց, եւ ապա հնչեցուցեալ զփող պատերազմացն եւ դիմեցին իւրաքանչիւր այր ի դէմ առն դիպանաւորի։

Զառաջինն յաղթեցին զաւրքն Հայոց քրմացն։ Իսկ ի նոյն ցեղէն Դեմետր եայ իշխանն Հաշտենից, որ էր ընդ զաւրսն Հայոց, հանդերձ ԷՃ արամբք յայնկոյս էանց եւ եղեւ ընդ քրմին Դեմետր եայ։ Եւ սկսաւ արամբք իւրով կռուել ընդ իշխանսն Հայոց։ Իբրեւ տեսին զաւրքն Հայոց զնա, լքան եւ յերկիր կործանեցան, զի այնպիսի էր այրն այն յաղթող եւ հմուտ պատերազմի եւ կորովի, մինչ զի ամենայն իշխանքն Հայոց դողային ի նմանէ։ Եւ յանխնայ սկսաւ արեան ճապաղիս հանել։

Եւ ամենայն զաւրքն զաղաղակ բարձին առ իշխանն Սիւնեաց, իսկ իշխանն Սիւնեաց ձայն տուեալ՝ ասէ. «Ա՜յ գայլակորի՛ւն, յիշեցեր զբարս հաւր քո եւ ի նոյն շաղաղակերութի՞ւն դարձար»։ Իսկ նա ասէ. «Ա՜յ արծուոյ ձա՛գ, որ թեւաւքդ ես հպարտացեալ, եթէ անկանիցիս ի շար ականատացս, ես ցուցանեմ քեզ զիմ զաւրութիւնս »։ Իսկ իշխանն Սիւնեաց ոչ հանդուրժեաց թշնամանացն, յարձակեալ ի վերայ նորա՝ եհար մրճովն ի վերայ սաղաւարտին։ Եւ կտրեալ զնա ի զաւրացն եւ փախստական արարեալ ընդ յարեւելս կոյս, եւ հանեալ հանդէպ Իննակնեան վայրուցն՝ մղեալ ընկեց յերիվարէն եւ իջեալ՝ դանակաւ կտրեաց զգլուխ նորա։ Եւ զմարմինն գահավէժ արարեալ՝ ասէ. «Տեսցեն զքեզ անգեղք եւ ասասցեն, թէ արծուոյ է հարեալ զնապաստակդ». եւ ինքն դարձաւ։ Զոր մինչեւ ցայսաւր Արծուիք կոչեն տեղւոյն։

Իսկ իշխանն Արծրունեաց ի մէջ անցեալ՝ կտրեաց զքրմապետն Աշտիշատայ, որոյ անուն կոչէր Մեսակէս, եւ տարաւ փախստական մինչեւ ի գլուխ լերինն ընդ դիտան վայրուցն։ Եւ իբրեւ եհաս նմա, ընդդէմ դարձաւ Մեսակէս եւ եհար զբարձս նորա։ Իսկ նորա ջեռեալ յարենէ խոցուածին՝ աճապարեալ կտրեաց զթիկունս նորա եւ պարանոցաւն ի բաց ընկեց եւ զդի նորա դարահոս արար։ Զոր եւ Մետսակող կոչեն զանուն տեղոյն։

Իսկ իշխանն Արջոց փախուցեալ՝ ի նոյն վայրս թագեաւ. զոր տեսեալ իշխանին Արծրունեաց՝ որպէս թէ ընդ չտես արար, եւ գնացեալ մերձեցաւ առ նա եւ յանկարծակի յարձակեցաւ ի վերայ նորա։ Իսկ նորա փախստեան եղեալ ընդ անտառն՝ կտրաւն փայտին դիպեալ ի սիրտն եւ ընդ լերդ նորա էանց, եւ անդէն մեռաւ։ Իսկ նորա առեալ զերկոսին երիվարսն՝ դարձաւ։ Եւ անուանեցաւ տեղին այն Արջուց ձոր։

* իբրեւ դարձաւ անտի, եկեալ հանդիպեցաւ, զի Դեմետր եւ իշխանն Անգեղ տան մարտնչէին ընդ միմեանս։ Եւ նորա ի վերայ յարձակեալ՝ կտրեաց զաջ ուսն նորա. եւ ի վայր ընկեց։ Եւ կտրեաց զգլուխ նորա եւ ձգեաց ի մախաղն իւր եւ դարձաւ։ Եւ յարձակեալ ի վերայ զաւրացն, յանխնայ կոտորեալ՝ դիաթաւալ առնէին իբրեւ արս ՌԼԸ եւ զայլսն մերկացուցին։ Եւ ի նոյն պատերազմին եսպան Դեմետր զորդին Մոկաց իշխանին, որ եւ մեծ սուգ եհաս իշխանացն Հայոց։

Արդ՝ իբրեւ մեռաւ Դեմետր ի նոյն պատերազմին, հնչեցոյց իշխանն Սիւնեաց զփող պատերազմին ի խաղաղութիւն, եւ լռեցին երկոքին կողմանքն ի կոտորելոյ զմիմեանս։ Իբրեւ տեսին արք տեղոյն, որ քուրմքն էին, աղաչեցին զիշխանսն ի խաղաղութիւն, զի զմեռեալս իւրեանց թաղեսցեն. եւ թոյլ ետուն։ Եւ ժողովեցին զամենայն կոտորեալսն իւրեանց յերկոցունց կողմանցն եւ հատեալ գերեզմանս՝ լցին զնոսա ի ներքս։ Եւ կանգնեցին ի վերայ գերեզմանացն արձանս, եւ գրեցին ի նմա այսպէս.

«Այս առաջին պատերազմ եղեւ ընդ իրեարս, որ էր յոյժ սաստիկ։ Պատերազմին գլխաւոր՝ Արձան քրմապետն, եւ կայ ընդ նմա ի թաղման Ռ եւ ԼԸ այր։ Եւ զայս պատերազմ արարաք վասն Գիսանէ կռոցն եւ վասն Քրիստոսի։ Զի թէ անցեալ ժամանակս ոք մոռանայ զյիշատակս տեղեացդ, զայս արձան բացեալ ընթերցցին »։

Զայս գրեցին ասորի եւ հելլենացի եւ յոյն գրով եւ իսմայելացի նշանաւ։ Եւ ինքեանք իջին երեկաւթս առնել յԻննակնեան տեղիսն։ Եւ փութապէս կոչնականս արձակեցին սրբոյն Գրիգորի, եւ ինքեանք մնացին անդէն՝ ոմանք ի դիտանոցն մնալով, եւ այլ զաւրքն՝ ի մարգճակին իջեւանս կալեալ աղբերն անտառին։ Իսկ մեք ի յամրոցէն ելեալ՝ եկաք ընդ նոյն ճանապարհ, ընդ որ փախստական գնացաք։

  իբրեւ եկաք ի վայրս գեղջն, մոլորեցաք, քանզի գիշեր էր։ Բայց դեռ գայաք առ ափամբ այգեստանեացն, յանկարծակի ծագեաց լոյս սաստիկ առաւել քան զճառագայթս արեգականն ի նշխարացն, զոր պահեալ էր սրբոյն Գրիգորի։ Եւ այնչափ ծագեաց, մինչեւ ամենայն բնակիչք գեղջն ի դուրս ընթացեալ՝ արք եւ կանայք, ծերք եւ տղայք՝ ի տեսիլն։ Եւ հիացեալք՝ սկսան զղջանալ, եւ նոյն ժամայն բարձեալ տարան զնշխարսն մինչեւ ի մէջ գեղջն։ Եւ պաշտաւն ցնծութեան կատարեալ մինչեւ ցառաւաւտն եւ ի վաղիւն բարձեալ՝ եկաք յԱրձանն եւ ընթերցաք զգիրն։

Եւ բազում ժամս արտասուեալ սրբոյն Գրիգորի վասն իզուր կոտորածին եւ ապա առեալ զաջ թեկն սրբոյ Կարապետին՝ տեառնագրեաց զամենայն կողմամբքն գաւառին՝ ասելով. «Եղիցի՛ աչք Տեառն ի վերայ երկրիս այսորիկ՝ պահել ի թշնամեաց։ Եւ թէ վասն մեղաց տանջեցան ի Տեառնէ, սակայն թշնամիք մի՛ լիցին երկայնակիցք, այլ չարեաւք սատակեսցին, եւ եթէ մտցեն հերձուածողք աստ, սակայն մի՛ տացէ նոցա բնակիլ յայսմ վայրի։ Աջ սրբոյ Կարապետիս այլ հալածական եւ եղիցի՛ն որպէս փոշի առաջի հողմոյ, եւ միանգամայն եղիցի տունս այս շինուած յաւիտենական յազգաց յազգս»։

Եւ ասացեալ մեր զԱմէնն՝ ձայն դղրդոց եհաս յականջս մեր։ Եւ իբրեւ եկաք իջաք մեք ի տեղիսն Իննակնեան, ընդ առաջ եղեն մեզ իշխանքն Հայոց՝ աւետիս տալով մեզ, եթէ Դեմետր կործանեցաւ։ Եւ իբրեւ եկաք ի տեղին, տեսաք զտեղի կռոցն քանդակեալ, եւ զկուռսն, որ հնգետասան կանգուն էր, ընդ չորս բաժանեալ։ Եւ պաշտաւնեայք կռոցն զաղաղակ բարձեալ՝ ողբային չարաչար։ Որ եւ դեւքն ի լսելիս մարդկան կոծէին՝ ասելով. «Վա՜յ մեզ, զի եւ ոսկերք մարդկան մեռելոց հալածեն զմեզ յերկրէս »։ Եւ մարդկաւրէն տեսլեամբ որպէս թեւաւորք երեւէին, իսկ ոմանք գնացին ի կողմն Աշտիշատի դիցն։ Իսկ այլք ի դիւացն իբրեւ զպիծակս անհուն բազմութեամբ կամ որպէս զթանձրամած տաղտարափս, այնպէս յարձակեալք ի վերայ բազմութեանն, եւ զքուրմսն առ հասարակ լլկեալ՝ թողին իբրեւ զմեռեալս։

Եւ մատուցեալ սուրբն Գրիգոր՝ բժշկեաց զնոսա եւ հրամայեաց կործանել զԳիսանէս, որ էր Լ կանգուն երկայնութիւն եւ երկու կանգուն եւ թզաւ մի լայնութիւնն պղնձի պատկերին։ Իբրեւ մատեան կործանիչքն ի ներքոյ նորա, զոր տեսեալ պաշտաւնէիցն՝ բազում ողբովք ի վերայ յարձակեալք՝ ասէին. «Մեռցուք նախ մեք, եւ ապա՝ մեծն Գիսանէս կործանեսցի »։ Իսկ զաւրացն ի մէջ առեալ զքուրմսն՝ սպանին արս Զ եւ ապա կործանեցին զդուրս մահուն։ Իսկ դեւքն ձայն բարձեալ՝ ասէին. «Թէպէտ եւ դուք զմեզ աստի հալածէք, բայց որք աստ կամին բնակիլ, եւ նոցա մի՛ լիցի հանգիստ»։ Բայց չէ՞ հաւատալի. զոր աւրինակ ընդ դրունս քաղաքի զաւրք բազում մտանեն. նոյնպէս եւ այս տեղիս դուռն էր դիւաց։ Զի այնչափ էին դեւքն, ուր էր Գիսանէ կուռքն, որպէս ի սանդարամետս անդնդոց։

* իբրեւ կործանեցին զաւրքն զկուռսն, սկսաւ սուրբն Գրիգոր հիմն արկանել եկեղեցւոյ։ Եւ վասն զի ոչ գոյր նիւթ պատրաստ, առեալ քարինս անտաշս եւ անկազմս եւ գտեալ կիր ի տանէ կռոցն՝ սկիզբն արարին շինելոյ ի տեղին տաճարին Դեմետր եայ՝ ըստ նորին չափոյ. եւ արար անդ աւուրս երկոտասան։ Եւ կամէր զնշխարս սրբոյ Կարապետին զամենայնն աստ դնել, այլ ոչ էառ հրաման ի Տեառնէ։ Բայց զհասարակն առեալ՝ դնէր ի տապան բրտնեայ. զի հողեղէն է եւ ոչ՝ ոսկեղէն, վասն այնորիկ ոչ արար նմա տապան ոսկեղէն, զի չէ պարտ ոսկով պատել զմեռեալ մարմին մարդկան. եւ եդ զնոյն տապանն ի նոյն պղնձի տապանն։ Եւ եդ անդ զմի ակն պատուական, զոր եբերն Կեսարիայէ, անունն Ղիգրոն։

Եւ ոչ եթէ յայտնապէս ումեք դնէր զիրսն, այլ զտեղին ի ծածուկ կազմեալ։ Եւ ի գիշերին առեալ բրիչս՝ ես եւ Աղբիանոս եպիսկոպոս բրեցաք Բ առնաչափս՝ արկեալ ի ներքս խիճս քարանց, եւ եդաք ի նմա զպատուական նշխարս սրբոյ Կարապետին։ Եւ այսոքիկ էին, զոր եդաք. զաջ թեկն մինչեւ ցարմունկն, եւ զձախ ձեռն թիկամբն հանդերձ, եւ զոսկր բարձուց աջակողմանն, եւ այլ մանր ոսկերս ի մարմնոյն։ Իսկ զԱթանագինէին՝ զգլուխն եւ զաջ ձեռն մինչեւ ցգաւտին զամենայն հատեալ ընդ մէջ. եւ զնորայն եդաք ի կաւէ տապան։

Զոր թէ ստուգիւ կամիք իմանալ՝ զՊիսիդոն թարգմանիչ ասորի իսկ հարցէ՛ք, եւ նա ասէ ձեզ։ Քանզի Կարապետին առ անկեան դրանն Արշակունի, թզաւ մի հեռի գտանես զբեւեռս նշանին՝ ի մտիցն կէս թզաւ բարձր ի գետնոյն։ Եւ յաջմէ եկեղեցւոյն՝ զոր գրեաց սուրբն Գրիգոր ի տախտակ պղնձի եւ եդաւ ի բեմի անդ, թէ՝ «Կին ոք մի՛ իշխեսցէ մտանել ընդ դուռն եկեղեցւոյդ, զի մի՛ կոխեսցէ զպատուական նշխարսն եւ անհաշտ թշնամութիւն լիցի Աստուծոյ ընդ նոսա, որք մտանենն եւ ակն արկէն ընդ նա իսկ». զոր եւ ընթերցեալ է զտախտակն Պիսիդոն։ Իսկ Աթանագինէին՝ առ նոյն սեամս, հուպ ընդ ձախակողմ անկիւնին. եւ այսպէս անյայտ կան ի պահեստի։ Զոր թէ գտանել ոք կամի՝ բեւեռացն նշանաւք չիք հնար, թէեւ քառասուն կանգուն փորիցեն, զի պատճառ իրացն այս եղեւ։

Յորժամ պահեցաք զնշխարս սրբոյն, երիցս անգամ ծունր կրկնեալ սրբոյն Գրիգորի մեաւք հանդերձ եւ յարուցեալ՝ տարածեաց զձեռս իւր յարեւելս եւ ասէ.

«Աստուած աստուծոց եւ Տէր տէրանց, որ կատարես զկամս երկիւղածաց քոց եւ ոչ անտես առնես զաղաչանս այնոցիկ, որ խնդրեն ի քէն։ Դո՛ւ, Տէ՛ր, որ պահեցեր զսա եւ ածեր մինչեւ ի տեղիս յայս, ձգեա՛ զաջ քո ի վերայ տապանաց սոցա եւ կնքեա՛ անվթար զաւրութեամբ քով զոսկերս սոցա։ Զի մի՛ ոք կարասցէ հանել զսոսա աստի եւ գտանել մինչեւ յաւր կատարածի աշխարհի եւ նորոգման սոցա եւ ամենայն սրբոց։  Թէպէտ եւ ի սրբոց ոք ջանայցէ հանել, աղաչեմ, մի՛ լուիցես աղաւթից նոցա։ Այլ որք յուսով եւ հաւատով խնդրեսցեն զբժշկութիւն սրբոյ Կարապետիս, բժշկեսցես զնոսա։ Բայց միայն՝ թէ կամք քո իցեն թողուլ զնոսա ի ցաւս իւրեանց, զի տանջեալ մարմնով՝ ապրեսցին հոգով ի հանդերձեալ դատաստանին։ Իսկ զդասս պաշտաւնէից սորա պահեա՛, որ զգուշութեամբ պահեն ծառայեն քեզ եւ սրբութեամբ ի սուրբ եկեղեցւոջս։ Զի դու միայն ես կարող յամենայնի, եւ քեզ՝ փա՜ռք յաւիտեանս »։

Եւ մեր ասացեալ զԱմէնն՝ եկն ձայն յերկնից, որ ասէր. «Եղիցի՛ քեզ՝ որպէս եւ կամիս, եւ մի՛ ոք գիտասցէ զդոսա հանելոյ պատճառաւ։ Եւ որք ծառայեն ինձ սուրբ եւ անարատ վարուք ի տեղւոջդ, մասնակից լիցին դոցին բարեացն»։ Եւ շարժեալ ծածկեցաւ տեղին։

Իսկ ի վաղիւն ածեալ առաջի Սիւնեաց իշխանին քուրմն մի, աղաչէին՝ զծածկեալ տեղիս գանձուցն ցուցանել եւ զդրունս գետնափոր տանն։ Եւ ոչ ասաց, այլ մեռաւ ի նոյն կախաղանին, եւ ոչ եղեւ հնար գտանել։  Թէպէտ եւ կարծէին ընդ հիմամբքն եկեղեցւոյն լինել, ուր Դեմետր եայ տաճարն էր, քանզի հիմն եկեղեցւոյն եդաւ ի նոյն տեղիս, նոյն չափովն լայնութիւնն եւ երկայնութիւնն, բայց միայն՝ զի նոքա յարեւմուտս երկրպագէին։ Նոյնպէս քննէին եւ զտաճարն Գիսանէին ի վեր բերել, որ էր առ Յորդ աղբերն, յարեւելից կուսէ, որպէս երկուս քայլս մարդոյ հեռի գոլով. եւ ոչ գտին։

իբրեւ լցան նոցա անդ ինն աւր, երթեալ իշխանն Սիւնեաց յաւանն Կուառս, հաւանեցոյց զզաւրս գեղջն գալ ի մկրտութիւն, որք յանձն առին եւ եկին ընդ նմա։ Եւ առեալ սրբոյն Գրիգորի՝ իջուցանէ զնոսա ի ձորն Այծսանայ եւ մկրտեաց զնոսա, որ էր յարեւելից կուսէ հանդէպ Կաճկաւնից՝ Աստղաւնից բերդին։ Եւ մկրտեաց զնոսա քրիստոսազարդ աւծմամբն՝ առնելով հաւատացեալս Սուրբ Երրորդութեանն։ Եւ երեւեցոյց Տէր լոյս մեծ ի սեան հրեղէնի ի վերայ մկրտելոցն. եւ կացեալ երիս ժամս լոյսն ի վերայ սխրալի քահանայագործութեանն եւ անդէն ծածկեցաւ ի տեսողացն։ Եւ որք մկրտեցան, էին ԵՌ։

Եւ առեալ ածէ զնոսա ի տերունեան տաճարն։ Եւ տաւն սրբոյ Կարապետին տայր կատարել ի նոյն աւրն, որ հանդիպեցաւ ի Նաւասարդի մինն։ Եւ տուեալ զնոսա ի ձեռս քահանայիցն՝ ետ տանել ի գիւղս իւրեանց։ Եւ հրամայեաց քահանայիցն նշան փայտեայ կանգնել ի տեղին, ուր զնշխարսն եգիտ, եւ ի մէջ գեղջն, եւ զկանայս նմանապէս մկրտել։

Իբրեւ եղեւ այս ամենայն, ժողովել տայր սուրբն Գրիգոր զմանկունս քրմացն եւ զպաշտաւնեայս կռոցն, եւ աղաչէր զնոսա դառնալ առ Տէր Աստուած եւ առնուլ պարգեւս իշխանացն եւ թագաւորէ։ Իսկ նոքա ոչ առնուին յանձն, այլ ասէին ընդ իշխանսն. «Զայս բանս ի միտ առէք, որ թէ ապրիմք՝ փոխարէնս հատուցանեմք ձեզ, եւ թէ մեռանիմք՝ աստուածքն հատուցանեն զվրէժ մեր »։ Եւ լուեալ զայս իշխանն Անգեղ տանն՝ հրամայեաց գերծել զգէսս նոցա եւ խաղացուցանել զնոսա զաւրացն ի Փայտակարան քաղաքն, ի տուն բանտին՝ արս ՆԼԸ։

  յոյժ զարմանալի էր տեսիլ նոցա, քանզի սեւք էին եւ գիսաւորք եւ զազրատեսակք, զի ցեղով ի Հնդկաց էին։ Զի եւ կռոցն պատճառ, որ յայսմ վայրի էր շինեալ, այս է. Դեմետր եւ Գիսանէ իշխանք էին Հնդկաց եւ եղբարք։ Դաւ իմն խորհեալ նոցա Դինասքեայ արքային իւրեանց, զոր իրազեկ եղեալ արքային՝ առաքէ զաւր զհետ նոցա՝ կա՛մ սպանանել, կա՛մ յերկրէն հալածական առնել։ Իսկ նոցա լեալ մարդապուր՝ անկան առ թագաւորն Վաղարշակ, եւ նա ետ նոցա զգաւառն Տարաւնոյ յիշխանութեամբ։ Զոր եւ ինքեանք շինեցին քաղաք եւ կոչեցին զանուն նորա Վիշապ։ Որք եկին յԱշտիշատ՝ եւ կանգնեցին զկուռսն զայնոսիկ յանուն կռոցն, զոր ի Հնդիկս պաշտէին։

Եւ յետ հնգետասան ամի սպան թագաւորն զերկոսին եղբարսն, ոչ գիտեմ՝ վասն էր, եւ ետ զիշխանութիւնն երից որդւոց նոցա՝ Կուառայ եւ Մեղտէս եւ Հոռեն։ Իսկ Կուառ շինեաց զաւան Կուառս, եւ վասն անուան նորա կոչեցաւ Կուառս։ Իսկ Մեղտէս շինեաց ի դաշտի անդ իւր աւան եւ կոչեաց զանուն նորա Մեղտի։ Իսկ Հոռեան շինեաց իւր աւան ի գաւառն Պալունեաց եւ կոչեաց զանուն նորա Հոռեանս։

Եւ յետ ժամանակի խորհուրդ ի մէջ առեալ Կուառ եւ Մեղտէս եւ Հոռեան, ելեալք ի լեառն Քարքեայ եւ գտին զայն տեղին բարեհամ եւ գեղեցիկ, զի ընդարձակութիւն էր որսոց եւ հովասուն, խոտոյ եւ փայտի՝ առատաձեռն։ Եւ շինեցին անդ դաստակերտս եւ կանգնեցին կուռս երկուս, զմինն՝ յանուն Գիսանեայ, եւ զմինն՝ յանուն Դեմետրեայ։

 

71. Դաշինք Տրդատայ եւ Կոստանդիանոսի եւ թեմ առաքելոյ Վանաց Տարօնոյ

Ես Գրիգորիոս Պալհաւիկ որդի Անակայ, յազգէ Արշակունեաց, յետ բազում՝ չարչարանաց եւ վտանկից զոր կրեցի վասն անուանն Քրիստոսի, խնամօք եւ տեսչութեամբ կոչմամբ Ամենասուրբ Հոգոյն, կացի յաթոռ եպիսկոպոսապետութեան տանս Թորգոմայ եւ ազքանազեան ազինս։ Զոր գութ եւ խնամ՝ մեծի ողորմածին Աստուծոյ ծագեաց ի նոսա ի ձեռն իմոյ անպիտանութեանս՝ զլոյս գիտութեան աւետարանի փառացն Քրիստոսի. որ զարդարեալ պայծառացան եկեղեցին Հայաստանեացս։ Արդ, խնամաւքն Աստուծոյ եւ առաջնորդութեամբ, կամ՝ եղեւ ինձ եւ աստուածասէր եւ Քրիստոսապսակ արքային Հայոց Տրդատայ, գնալ ի տես եւ ի սէր եւ ի միաբանութիւն մեծ քրիստոսասէր եւ բարեպաշտ աշխարհակալ կայսերն Հռոմայեցոց՝ Կոստանդիանոսի, հանդերձ բազում ազատագունդ զօրօքս Հայոց, եօթանասուն հազարաւ, որով հասեալ ի մեծ մայրաքաղաքն եւ յարքայանիստ գահն Հռոմ, մեծամեծ պատուով եւ ամենաշատ սիրով ընկալեալ եղաք յաստուածասէր եւ բարեպաշտ արքայէն Կոստանդիանոսէ. եւ ի սուրբ առաքելակման Հայրապետէն Սեղբեստրոսէ. կացեալ ժամանակս ինչ առ նոսին, դաշն սիրոյ եւ միաբանութեան եդաք առ միմեանս, Քրիստոսի արեամբն գրել եւ միջնորդել. զի անջրելի լիցի ուխտ եւ միաբանութիւն Հայոց եւ Ֆռանկաց մինչեւ ի կատարած աշխարհի։ 

Իսկ զկնի դառնալոյն մեր յաշխարհս Հայոց , ի ժամ բաժանմանն պատուեալք եղաք ի նոցանէ փառօք մեծամեծ եւ անթուելի պարգեւօք. զոր ամենայնի կատարեալ եւ ջերմեռանդ սիրով խնդրեցաք մեք ի նոցանէ՝ կապ սիրոյ եւ Հաստատութեան Դաշանց՝ զոր եդաք, ի նշխարաց սուրբ եւ գլխաւոր Առաքելոցն Պետրոս եւ Պաւղոսի։ Եւ նոցա շարժեալ ի սիրոյ , մանաւանդ թէ ի վերին խնամոցն, տվին զահեկ բազուկսն Պետրոսի եւ Պաւղոսի, եւ զաջ ձեռն սուրբ Առաքելոյն Անդրէի, հանդերձ այլ բազում՝ նշխարաւք պարգեւ Հայաստանեաց, գանձ անկողոպտելի եւ պատճառք փրկութեան ազգի մարդկան։ Մեք ընկալեալ մեծաւ ուրախութեամբ՝  բերաք յաշխարհս Հայաստանեաց. եկեալք ի գաւառս Տարաւնոյ. ի տեղոջն յորում հանգուցեալ էր նշխարք Սրբոյ կարապետին եւ Յովհաննու  Մկրտչի, Ժողովեալ զամենայն եպիսկոպոսունս եւ զվարդապետս եւ զբոլոր դասս պաշտօնէից՝ բազում՝ պաղատանօք խնդրեցաք ի Քրիստոսէ յայտնել տեղի արժանաւոր հանգստեան նշխարաց Սրբոց Առաքելոցն՝ ի Հայաստան աշխարհիս. զոր լուաւ Աստուած, այն որ զկամս երկեղածաց իւրոց առնէ եւ աղօթից նոցա լսէ. եւ յայտնեաց ի ձեռն հրեշտակի իւրոյ առաքելով յերկնից, եցոյց զտեղին արժանաւոր՝ առ ստորոտով լերին Տաւրոսի ի յա. րեւելից կողմանէ, ի տեղոջն որ կոչի Արեգակնածագ միջնաբլուր. ուր բերեալ ամփոփեցին զնշխարս Սրբոց Առաքելոցն, զոր հիմնարկեցաք ի վերայ՝ մեծի եւ երկնանման խորան եկեղեցի, յաւրինել զտեղին բնակութեան մաքուր միանձանց եւ աստուածահաճոյ ճգնաւորաց. առաջնորդ կարգեալ նոցա զոմն ի հանճարեղ եւ ի մաքուր կրանաւորաց, Եղիազար անուն, ազգաւ ասորական, բայց հաւատով ճշմարիտ քրիստոնեայ, աստիճան քահանայութեան կարգեալ՝ մերով ձեռնադրութեամբ։

Յորում Ժամանակի աստուածասէր եւ բարեպաշտ արքայս մեր Տրդատ, փարթամացոյց զսուրբ ուխտս պայծառ սպասիւք եւ բազում՝ շինանիստ տեղերօք, յամենայն գաւառս իշխանութեան իւրոյ. եւ հաստատեաց զսապման վանից ի չորս դեհաց, յարեւելից կողմանէն՝ Առղաց հողվայրքն, գայ ձորովն  Ելիցգոմոյն աղբիւրն. եւ ելանէ քարագլխովն ու է մայրաբերանովն՝ գայ ի միջին ճանապարհն որ երթայ ի... գաւթայ ի Դողուց աղբիւրն. ելանէ ի Մոկաց խաչն , եւ հարաւոյ կողմանէ անցանէ յետեւ  Մկնաբերդոյ, յանդիման այրին, գայ ի Մուկձորոյն ճանապարհն՝ իբրեւ Ջրտանն կտրէ զՆշտին քարն,  եւ անցանէ դիմաց Սաթոսեանց, որ գնայ ի Ջրհորոյսն , իջանէ ճանապարհովն Դավիլանք ու անցանէ ի Ձկան խուց, ու ելանէ ի Ջետող ու երթայ ներքեւ Վանամարգայ դիմաց Ըռապատուն, զոր  կտրէ Կաքվուց աղբիւրաձորն ընդ Կախմխոտն ի  վայր մինչ ի Մեծ Ձորն. եւ երթայ ձորով ներքեւ  Քոշմեռին ի մեծ ճանապարհն՝ որ գնայ ի բերդն, դառնայ ճանապարհին հատով, երթայ ի Ասկերն, անցանէ յետեւ Ողինն եւ իջանէ ի Հորձոր յառուն, ելանէ յԱնջրդեաց խաղն. գնայ սարովն Ծծմակին գլխով ի Կրճիլանց խաղն, Ջախուց ճանապարհաւն, եւ Հավատվորուց խաղովն իջանէ Կարմիր իլովն ի ջրաղաց … յեզր դաշտակին ի խաչն. եւ երթա ճանապարհաւն ի հողվայրքն ։

Այս է ստուգութեամբ սահման վանացն, որ էր յառաջ դղեկին Տիրինկատար կոչեցեալ. զի էր նա տեղի Անահիտ պատկերի, զոր մեք զօրութեամբն  Քրիստոսի խորտակեցաք , եւ տվաք զբերդն Տիրինկատարի՝ իր քաղաքով եւ ամենայն հավանաքն՝ ընծայ Սուրբ Առաքելոցն. եւ գրեալ կնքեցաք Հայրապետական մեծաւ գրաւորական մատանեաւ, զի անխախտելի լիցի մինչեւ ի կատարած աշխարհի։

Արդ յետ մեր անցման՝ որ սիրեն այսմ՝ աչ խարհի թագաւորք կամ՝ իշխանք, ի մերոց կամ՝ աւտարաց , մի իշխեսցին հանել զսա ի սուրբ ուխտէն՝ յափշտակելով կամ խորելով կամ՝ զինչ եւ է պատճառանաք. եւ թէ ոք յանդգնեսցի. զայս գործել, անէծս առցէ ընդ Կայէնի եւ ընդ այլ չարագործացն , եւ յամենայն լեզվէ նալաթ լիցի։

 

72. Հաւատալն Վրաց ի ձեռն Նունեայ

Հիւանդացաւ մոգ մի ազգական թագաւորին, եւ ասէ ցՍուրբն Նունի՝ Միհրան. Դու դուստր ես Արամազդայ, եւ կամ՝ զաւակ Զադինայ , որք բերին զքեզ աստ իբրեւ զօտար, եւ շնորհեցին քեզ զարիութիւն բժշկութեան, զի փառաւորես զքեզ. եւ արդ արա բժշկութիւն ընդանոյս իմոյ՝ անուամբ նոցա, եւ մի մոլար հաւատոյն Յունաց պատմող լինիցիս. զի թէպէտ եւ Թրուջան աստուածն Պարսից՝ ամպով եւ կարկտիւ վանեաց եւ. տարաւ զնոսա, այլ տեղին կայ հաստատուն, եւ այն պատերազմ սովորութիւն է աշխարհակալաց՝ այլ եւ հին Աստուածք հարցն մերոց կան, Գայիմ եւ Գացիմ, եւ են արեգական ծագողք, եւ անձրեւաց տուողը, եւ արդեանց երկրի բուսուցիչք։ Պատասխանի ետ Սուրբն, եւ ասէ. Կին մի գերի եմ ես, ստեղծուած եւ երկրպագու աներեւոյթ եւ անծանօթ Աստուածութեան Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ, որ է արարիչ երկնի եւ երկրի. որ վասն բազում՝ ողորմութեան իւրոյ՝ տայ արհամարհողաց իւրոց կենդանութիւն եւ սնունդ եւ պատիւ, որպէս եւ քեզդ։ Զի ետ քեզ միտս եւ բան , զի գիտասցես զերկնից բարձրութիւնն, եւ զաստեղաց դիրս, եւ զծովու խորութիւն, եւ զերկրի լայնութիւն, եւ սոքօք ճանաչեսցես զկառավարութիւն սոցա եւ զօրէնիչն. եւ ասեմ՝ քեզ, եթէ անհաս մեծութիւնն այն՝ որ զգեցուցանէ զերկինս ամպօք, եւ որոտայ ձայնիւ օդոց, եւ ի ձեռն մեծի Կիտոսին չարժէ զամենայն երկիր, նա իջեալ ի բարձանց ողորմութեամբ եւ առեալ զմեր բնութիւնս՝ կատարեաց ժամանակս երեսուն եւ երից ամաց, եւ յանմիտ ազգէն անարգեցաւ եւ  խաչեցաւ, կամօք եւ ոչ ի հարկէ, եւ երեքօրեայ յարուցեալ վերացաւ յերկինս, եւ քարոզս առաքեաց յաշխարէ՝ հաւատալ յանուն նորա, եւ կեալ աստուածպաշտութեամբ, ի բաց կացեալ ի կռոցն սնոտեաց. զոր եւ ես քեզ աւետարանեմք, զի հաւատասցես զոր ինչ եթէ առնեմ՝ ես անուամբ նորա։ Եւ կայ աստ պատմուճան մի նորա ծածկեալ. եւ որպէս ասեն՝ մաշկեակն Եղիայի տեսողին Աստուծոյ աստ է, եւ զի յայտնապէս ուսջիք զասացեալս, բերէք առ իս զմոգն Խորասանեան՝ զթշնամին ճշմարտութեան, եւ ուրասցի զաղանդ իւր, եւ հաւատով դաւանեսցէ զոր ինչ տամ՝ նմա ասել։

Եւ իբրեւ ածին առ նա ի դրախտ անդր, ի ներքոյ տնկոյն շոճեաց , դարձոյց զնա յարեւմուտս, եւ ասել ետ երիցս, եթէ հրաժարիմ՝ ի քէն, սատանայ. եւ դարձուցեալ յարեւելս ասել եմ, Անկանիմ առ քեզ Սուրբ Երրորդութիւն, եւ դիմեմ, ի քեզ՝ խաչեալդ Աստուած։ Եւ ելաց Նունի, եւ տեառնագրեաց խաչին. եւ ել ի նմանէ ոգին չար իբրեւ զծուխ, եւ ողջացաւ այրն ի դիւէն եւ ի ցաւոցն, եւ հաւատաց ի Քրիստոս ամենայն տամբ իւրով. եւ փառաւորեցին տեսողքն զՀայր եւ զՈրդի զՀոգին Սուրբ , յաւիտեանս յաւետենից. ամէն : 

Յետ այսորիկ գնաց թագաւորն յորս՝ ընդ Մուխնարն, յամսեանն յուլիս ի քսանն, յաւուր շաբաթու. եւ մինչ էին ի ճանապարհին՝ հնչեաց սատանայ ի սիրտ թագաւորին, եւ ասէ ցչորս խորհրդանկիցսն իւր. Ընդէ՞ր հեղգացաք մեք ի պաշտելոյ զդիսն՝ յորմէ հետէ եկն կախարդդ այդ եւ քարոզեաց զքրիստոնէութիւն, եւ արդ կորուսցուք ըզ մոլորեալսն ի նմանէ, նովաւ հանդերձ , եւ յաճախեսցուք ի պաշտօնն հայրենի։ Եւ նոցա լուեալ՝ խնդացին, եւ առաւել եւս յորդորեցին, առնել ըզխորհեալսն. եւ շրջեալ նոցա ընդ Մուխտարայ սահմանն՝ ելին ի լեառն Թխութոյ, զի ի բարձրութենէ անտի տեսցեն զԿազբս եւ զՈւփլիսցիխէ։ Եւ ահա եղեւ ի վերայ մէգ եւ մառախուղ, եւ խաւարեցաւ արեգակն ի միջօրէի, եւ եղեւ գիշեր, եւ անկաւ ի վերայ արհաիրք. եւ թողեալ զթագաւորն՝ ցրուեցան, եւ նա ի դողման եղեալ եւ յուսահատեալ ի կենաց՝ ասաց. Յիսուս Քրիստոս, Աստուած Նունեայ, ստացիր զիս քեզ ի ծառայութիւն, եւ այն ի դժոխոց զանձն իմ, զի աստուածքն իմ չկարացին ինձ օգնել. եւ հաւատամք զի դու կարող ես, եւ քո է օր եւ գիշեր. խաչեալդ Տէր, խաչիւ քո կեցո զմեզ: զի կարծեմ ես եթէ ի վերայ ամենեցունց ոչ է խաւարս այս, այլ մեր միայնոյ, որ զկնի լուսոյդ եկելութեան սիրեմք զխաւարն։

Եւ զայս իբրեւ ասաց՝ ծագեաց արեգակն պայծառ օդով, եւ գտին զնա զօրքն իւր. եւ իջեալ յերիվարացն՝ անկան ի վերայ երեսաց իւրեանց , եւ երկրպագեցին խաչելոյն ասելով. Դու ես Աստուած յերկինս ի վեր եւ ի վերայ երկրի, եւ քո է լոյս, եւ քո է խաւար. զքեզ օրէնեմք Տէր տերանց , եւ Աստուած աստուծոց. եւ զի ստացար զմեզ քեզ ի տեղւոջս յայս՝ աստ կանգնեսցուք զնշան խաչի քո, որով փառաւորի անուն քո անպատում՝ սքանչելեօքս, անուն քո յաւիտեանս. Եւ դարձան ի տուն, աւետաւորս արձակելով յառաջագոյն՝ որոց նստէին ի սուգ վասն չար համբաւոյն՝ զոր լուեալ էին։ Իսկ իբրեւ լսեցին զխաղաղութեամբ դառնալն, ելին մեծաւ ուրախութեամբ ընդ առաջ թագաւորին, ամենայն բազմութեամբ քաղաքին, եւ  ասէ թագաւորն. Փառք տուք ի մի բերան Քրիստոսի Աստուծոյ՝ արարչին երկնի եւ երկրի. եւ ուր է Սուրբն Նունի՝ մայրն իմ, քանզի Աստուած նորա՝ Աստուած իմ է։ Ասեն ցնա. Ահա աղօթէ ի մորենւոջն՝ վասն քո, յիսուն ոգւովք։ Եւ չոգան առ նա , եւ անկեալ երկրպագէին նմա։ Եւ նա բուռն հարեալ կանգնէր զնոսա, եւ դարձուցանէր յարեւելս, եւ խրատ տայր՝ փրկողին իւրեանց Քրիստոսի երկրպագել, եւ խոստովանել զնա Որդի Աստուծոյ կենդանւոյ : Եւ լայր ամենայն բազմութիւնն ի տեսանելն զթագաւորն, եւ տային օրէնութիւն Աստուծոյ կենդանւոյ։

 

73. Այցելութիւն Լուսաւորչի եւ Տրդատայ առ Անտոն եւ Կրօնիդէս (Զենովբ Գլակ)

Իբրեւ եկաք ի տեղին իննակնեան թագաւորաւն հանդերձ, խնդիր արարաք Անտոնի եւ Կրօնիդեայ. իսկ պաշտօնեայքն ասեն. Այս ամ մի է, սակաւ ինչ պակաս, մեք զնոսա չեմք տեսեալ։ Եւ տրտմեցաւ յոյժ թագաւորն, զի ի վաղնջուց ցանկայր տեսանել զնոսա. իսկ Սուրեն Գրիգոր առաքեաց խնդրակս զԱլբիանոս եպիսկոպոս՝ հանդերձ երկու սարկաւագօք, պատուէր տուեալ նմա, եթէ ընդ առաւօտն ելանեն յանտառէն ի բլուրս ուրեք, եւ դու անդ կաց զգոյշ, զի մի զքեզ տեսցեն եւ փախիցեն։ Եւ զաւուրս չորս ոչ կարացին գտանել։ իսկ ի լուսանալ հինգերորդին առաւօտուն՝ լուան զձայն սաղմոսերգութեան նոցա, զի գային յանտառէն յարեւմտից կուսէ, ի քաղցրահամ աղբերէն. եւ եկեալ ի բլուրն արեւելեան՝ ի տեղիս արարոցն Դեմետրեայ , զոր կոչեմ Արեւու բլուր. զի եւ անդ իսկ էին դարափոսք խուցք նոցա, ի կողմանէ արեւելից։ Եւ իբրեւ մերձեցան ի վերայ աղբերն, սկսան սաղմոսել այսպես. «Լսելի արա ինձ, Տէր, առաւօտու զողորմութիւնս քո». իսկ Աբիանոս ասէ. Հոգի քո բարի առաջնորդեսցէ ինձ։ Եւ աղօթեալ անդ, ասէ Անտոն ցԱլբիանոս, Բարի եկիր ճանապարհորդ խաղաղութեան։ Եւ նա ասէ. Բարւոք գտաք զձեզ, օթեվանք Սրբոյ Հոգւոյն, եւ ճրագ լուսոյ. այլ եւ աւետիք ձեզ, զի Սուրբ Գրիգոր եւ Տրդատ թագաւորն ի բնակութիւնս ձեր են եկեալ, եւ յոյժ խնդրեն զձեզ։ Իսկ նոքա ասեն. Եւ ձեզ աւետիք, զի սատանայ կործանեցաւ, եւ Աստուած այսօր կրկին ուրախութեամբք լցոյց զարարածս իջմամբ Սուրբ Հոգւոյն: Եւ կոչեցաւ տեղին այն Աւետեաց բլուր։ Եւ առաքեաց Ալբիանոս  առ մեզ՝ զերկուս սարկաւագսն աւետաւորս. զոր լուեալ մեր՝ յոյժ ուրախ եղաք։ Եւ դարձեալ զնոյն սարկաւագունսն առաքեաց Սուրբն Գրիգոր աւետաւորս առ Տրդատ, ի ստորոտ Արձանին, որ յոյժ խնդութեամբ լցեալ՝ եկն ի վանսն, հանդերձ գլխաւոր իշխանօքն. իսկ ի տեղին՝ ուր զաւետիսն ետուն, հրամայեաց վէմն ժողովել բլրաձեւս, եւ կանգնեաց անդ նշան խաչի. զոր եւ կոչեմք Աւետեաց խաչ։

Եւ առեալ Սրբոյն Գրիգորի զդասս պաշտօնէիցն, եւ զնշան տէրունական խաչին, հանդերձ ջահիւք եւ անուշաբոտութեամբ խնկոց եւ պաշտամամբք, որ եւ ձայն ուրախութեան պաշտօնէիցն զանտառն հնչեցուցանէր. եւ մերձեալ ի բլուրն՝ ընդ առաջ եղեն մեզ, եւ միաբան ի բլուրն ելեալ աղօթեցաք։ Եւ յետ ողջունին՝ ասէ Սուրբն Գրիգոր. Բարիոք գտաք զձեզ՝ առաւօտք խաղաղութեան: իսկ նոքա ասեն. Բարի եկիր, արուսեակդ արդարութեան, որ զտիեզերս լուսաւորես. մշակ առանց ամօթոյ, եւ աշտարակ բարձրագոյն քան զերկինս: Եւ բազում՝ անգամ՝ համբուրեալ զմիմեանս, եւ առեալ զնոսա՝ գայաք եկեղեցին, զի ոչ էր բլուրն բեռի ի տեղւոյն, այլ սակաւ մի ի բացեայ ի հիւսիսոյ կողմանէն, եւ ինքն Հայի ընդ արեւելս, բարեբամ՝ եւ դիտանոց երեւակ բազում՝ վայրաց եւ իբրեւ ածաք զնոսա առ թագաւորն, եւ նա արտասուեալ աղօթէր օրէնիլ ի նոցանէ. եւ յարուցեալ էամբուրեաց զնոսա, եւ նստան առաջի վկայարանին։ Եւ բազում՝ վարդապետութեամբ խօսէին ընդ նոսա, եւ ուսուցանէին զսրբութեան կրօնս։

 

74. Տրդատ եւ Գեդռեհոն (Զենովբ Գլակ)

Թագաւորն եւ Գրիգոր մեաւք հանդերձ ի փոքր ամրոցին կայաք եւ աղաւթէաք։ Եւ մի ոմն ի զաւրացն Սիւնեաց ըմբռնեաց պատանի մի ի զաւրացն հիւսիսականաց եւ ած առ թագաւորն։ Եւ իբրեւ տեղեկացաւ, եթէ՝ ի քո իշխանացդ է իրքդ, եւ այս է թագաւորն հիւսիսոյ Գեդռեհոն, եւ վասն ունելոյ զքեզ եկեալ է ԾԸ հազարաւ, եւ հրամայեաց զաւրացն պատրաստել զյետին աւուրն մահու պատերազմ։

Եւ իբրեւ առաւաւտ եղեւ, զաւրն սկսան կազմել փողոցս թագաւորին, զի յԱրձանն ելցէ։ Իսկ թագաւորն հիւսիսոյ հրամայեաց զաւրացն ունել զառաջս ԶՌ արանց եւ արգելուլ զթագաւորն Տրդատ, որոց եկեալ յառաջսն՝ արգելուին զնա ի գլուխ Արձանին, եւ զբազում ժամս ոչ կարաց անցանել ի վեր։ Զոր տեսեալ սրբոյն Գրիգորի, յարտասուս եղեալ եւ ձայն բարձեալ՝ ասէ. «Մկրտի՛չ եւ Կարապե՛տ Քրիստոսի, տե՛ս զինչ գործենեւ հասի՛ր յաւգնութիւն։ Եւ արա՛ զայս աւրս նշանաւոր յազգս»։ Եւ առեալ զնշխարս առաքելոցն, զոր բերեալ էր ի Հռոմայեցւոցն, տեառնագրեաց ի վերայ թշնամեացն։

Եւ առ ժամայն ոյժ տուեալ Տրդատայ, քաջառնաբար ձայն բարձեալ՝ յաւգնութիւն կարդաց զսուրբ Կարապետն եւ կտրեաց զռազմ առաջապահիցն եւ ել ի գլուխ բլերն։ Եւ որք ի գիշերին թագուցեալ էին, յարուցեալ՝ ի մէջ առին զայն զաւրն, եւ փախստական արարեալ՝ իջուցին զնոսա ընդ հարաւակողմն յանտառն, եւ որպէս ի թակարթ արկեալ, սուր ի վերայ եդեալ՝ յանխնայ կոտորեցին։ Եւ անուանեցաւ տեղին այն Թակարդս։

Իսկ զաւրքն հիւսիսոյ որպէս դիպող ժամանակս գտեալ՝ յարձակեցան ի վերայ գեղջն (եւ դեռ հանէին զմեզ յամրոցէն), զոր տեսեալ ԴՌ արանցն, որ ի գեղջն կային, յարձակեալ ի վերայ՝ փախստական արարին զնոսա ի ներքոյ գեղջն։ Զոր եւ ոմանք յայգորդացն գլաջարդ առնէին զճակատ երիվարացն, եւ ոմանք ի հեծելոցն ի վիմաց անտի մեռան։ Իսկ զաւրքն մեր ցրուեալ զնոսա ընդ այգեմէջսն՝ սակաւք պրծան։ Եւ անկան ի տեղւոջն յայնմիկ արք Ռ եւ Զ, ի Թակարդսն իսկ՝ ԲՌ երկերիւր, եւ մի, զոր պարսետաւորքն կոտորեցին, գտան համարով վեց հարիւր եւ վեց. եւ ընդ ամենայն՝ ԴՌ եւ հարիւր տասներկու։

Եւ ապա դարձեալ թագաւորն ի փոքր կոտորածէն՝ ել ի գլուխ Արձանին եւ հարեալ զազդարար փողն՝ մինչեւ ամենայն զաւրքն ժողովեցան ի մի վայր։ Եւ իբրեւ եկին հասին ի տեղին, եւ զսուրբն Գրիգոր իջուցին յանտառն, եւ պահէին զնա արք վեց հարիւր։ Իսկ թագաւորն հիւսիսոյ առեալ զզաւրս իւր՝ գնաց ի Հաշտենից տափարակն եւ առաքեաց թուղթ առ Տրդատ, եթէ. «Ե՛կ եւ վաղիւն տացուք պատերազմ, եւ եղիցի աւր յաւիտենական ի մէջ երկոցունցս։ Կա՛մ տացես զիշխանսն իմ յիս եւ հարկս հնգետասան տարւոյ, ապա թէ ոչ՝ քանդեմ զերկիրդ քո սրով եւ գերութեամբ եւ մահուամբ, որպէսզի ծանիցես զդէմս խոզութեան քո, որ եղեր ի մէջ զաւրաց քոց։ Արդ՝ ըստ այդմ արա՛ զպատասխանիսդ»։

Եւ ընթերցեալ զպատճէնս գրելոյ՝ ոչ արար նմա պատասխանի, այլ յարուցեալ գնաց երեսուն հազար արամբ ի պատերազմ։ Եւ երթեալ յանդիման նոցա՝ իջաւանեցաւ ի Մուշեղամարգն Հաշտենից։ Եւ ի վաղիւն սկսան ռազմ գործել եւ ճակատ յաւրինել։ Եւ փողոցս պատերազմին թողեալ դրունս Բ եւ դռնապանս տեղեացն զԲագրատունեաց իշխանն կացուցանէր։ Իսկ զաջ թեւն զաւրուն տայր ի ձեռս իշխանին Սիւնեաց եւ զահեակ թեւն՝ ի ձեռն իշխանին Անգեղ տանն։ Իսկ զգահերէց իշխանսն կացոյց թիկնապահ իւր։

Եւ այնպէս յաւրինեցան երկոքին ճակատքն, պատրաստեցան ի խումբն, եւ իբրեւ ամենայն զաւրքն սկսան ընդդէմ իրերաց անցանել, ձայն բարձեալ արքայն հիւսիսոյ եւ ասէ. ÇԱրքա՛յ Հայոց, ինձ մատի՛ր È։ Եւ իբրեւ եկին իրերաց, սկսան իբրեւ զմրճաւորս քարահատաց կամ իբրեւ զուռնածս՝ մինն առնոյր, եւ միւսն իջուցանէր։ Քանզի արքայն հիւսիսոյ մեծահասակ էր եւ կորովի իբրեւ զՏրդատ, եւ բազում կոփեալ միմեանց՝ ոչ ինչ եղեւ։

Բայց սակաւ մի պակասեցաւ արքայն հիւսիսոյ, եւ գիտաց, եթէ՝ վնասելոց է ի Տրդատայ։ Եւ քանզի ճոպանաւոր էր, աճապարեաց եւ ձգեաց զճոպանն եւ արկել զաջ թեկնն ընդ պարանոցն եւ այնչափ փութանակի դարձաւ ի կրթել զճոպանն, մինչ զի բնաւ չկարաց շարժել զձեռն Տրդատ։ Եւ մտրակեալ զկուշտ երիվարին Տրդատ զկնի Գեդռեհոն ին այնպէս փութացեալ, մինչ զի ոչ ետ քայլել նմա առաջի իւր Ժ քայլ։ Իբրեւ եհաս նմա, ասէ. «Կատաղի շո՛ւն, խառանեցե՞ր զհետ ջղացն քոց »։ Եւ ամբարձեալ զաջ ձեռն ի վեր՝ իջուցանէր զսուսերն ի վերայ ձախ թիկանն Գեդռեհոն ի, եւ անցուցեալ ընդ գաւտին եւ զողն երիվարին հանդերձ գլխովն բաժանեալ՝ յերկիր ձգեաց։ Եւ այն էր զարմանալի, զի գլուխն եւ աջ ձեռնն եւ աջ ոտն ընդ միմեանս եւ ողն երիվարին ընդ մէջն հերձեալ՝ թաւալէին։

 

75. Մահ Տրդատայ եւ ողբք ի նոյն (Մ. Խորեն. Բ. ղբ)

Զսրբոյ եւ զմեծէ եւ զերկրորդ նահատակէ եւ զմերոյ լուսաւորութեան հոգեւոր վերակացուէ ճառելով, զի Քրիստոսէ հանուրց եղելոցս ճշմարիտ թագաւորէ՝ հրաշափառագունիւ պարտ էր անցանել բանիւ, որպէս զգործակցէ եւ զհաւասար ճգնողէ մերոյ նախաշաւղի եւ լուսաւորութեանց նահապետի. որպէս թուեցաւ հաճոյ Հոգւոյն սրբոյ՝ երիցացուցանել զիմ լուսաւորիչն վկայութեանն միայնոյ վիճակաւ, ի վերայ բերեմ՝ թէ եւ առաքելութեանն. իսկ որ ինչ զկնի այսորիկ, զուգաբան եւ հաւասարագործ: Այլ զառաւելութիւն ասեմ աստ զթագաւորին. քանզի խորհելն յաղագս Աստուծոյ եւ ճգնազգեցիկն լինել՝ զոյգ երկոցունց. իսկ նուաճել հաւանողական կամ բռնաւորական բանիւ՝ առաւել էր թագաւորին շնորհ. քանզի ըստ հաւատոցն ոչ ինչ կասեցուցանէր զգործսն: Այսորիկ աղագաւ կոչեմ եւ զսա նախաշաւիղ ճանապարհ եւ լուսաւորութեան մերոյ հայր երկրորդ: Բայց զի պատմութեանց, եւ ոչ գովեստից է ժամանակս, մանաւանդ զի եւ հագներգութիւնս ըստ իւրաքանչիւր պատմագրաց արտասանութեանց եւ ոչ յատուկ ի մէնջ շարագրեցաւ, անցցուք ի կարգ բանից որ ինչ յաղագս սորա:

Սա յետ հաւատոցն որ ի Քրիստոս, ամենայն առաքինութեամբք բացափայլեալ՝ եւս քան զեւս յաճախէր որ ինչ յաղագս Քրիստոսի գործ եւ բան. սաստելով եւ հաւանեցուցանելով զմեծամեծ նախարարսն, միանգամայն եւ զամենայն բազմութիւն ռամկին, լինել արդարեւ Քրիստոսի. որպէս զի վկայեսցեն հաւատոցն՝ ամենեցուն եւ գործքն: Այլ զխստասրտութիւն կամիմ ասել, թէ եւ զամբարհաւաճութիւն ազգիս մերոյ յիսկզբանցն եւ այսր. որպէս անհամբոյր բարւոյ եւ ճշմարտութեան անհարազատ, կամ թէ բնութիւն ունելով զբարձրայօնութիւն եւ զկամակորութիւն՝ ընդդիմանան կամաց թագաւորին յաղագս կրօնից քրիստոսականաց, զհետ երթալով կամաց կանանց եւ հարճից: Որում ոչ կարացեալ ներել թագաւորին, ընկեցեալ զերկրաւոր պսակս՝ զհետ ընթանայր երկնաւորին, արագ հասանելով ի տեղի սուրբ ճգնաւորին Քրիստոսի, ծակամուտ լեռնակեցիկ եղեալ:

Աստանօր ամաչեմ ասել զճշմարտութիւնն, մանաւանդ թէ զանօրէնութիւն եւ զամբարշտութիւն ազգիս մերոյ, եւ զմեծի ողբոց եւ արտասուաց արժանի զսոցա գործս: Քանզի զհետ առաքեալ, կոչեն զնա՝ լինել ըստ կամաց նորա, եւ ունել զթագաւորութիւնն: Իսկ ի չհաւանել սրբոյն՝ տան նմա արբումն, որպէս անդ ուրեմն ի հնումն Աթենացիքն Սոկրատայ զմոլեխինդն. եւ կամ թէ զմերն իսկ ասել, կատաղեալ Եբրայեցիքն ըմպելի լեղեաւ խառնեալ Աստուծոյ մերոյ: Եւ զայս արարեալ շիջուցին յինքեանց զբազմափայլ ճառագայթն աստուածպաշտութեան:

Վասն այսորիկ ես ի վերայ իմոց ողբալով ասեմ, որպէս Պաւղոս յաղագս իւրոցն եւ թշնամեաց խաչին Քրիստոսի. բայց ասեմ ոչ զիմ բանս, այլ զՀոգւոյն սրբոյ: Ազգ թիւր եւ դառնացող, ազգ, որ ոչ ուղղեաց զսիրտ իւր, եւ ոչ հաւատարմացաւ Աստուծոյ ոգի նորա: Արք Արամեանք, մինչեւ յե՞րբ էք ծանրասիրտք, ընդէ՞ր սիրէք զնանրութիւն եւ զանաստուածութիւն: Ո՞չ ծանեայք, զի սքանչելացոյց Տէր զսուրբն իւր. եւ ոչ Տէր լուիցէ յաղաղակել ձերում առ նա: Զի բարակացեալ մեղայք, եւ յանկողինս ձեր ոչ զղջացարուք. քանզի զենէք զենումն անօրէնութեան, եւ զյուսացեալն ի Տէր արհամարհեցէք: Վասն այսորիկ եկեսցէ ձեզ որոգայթ՝ զոր ոչ ծանեայք. եւ որսն զոր որսայցէք՝ ըմբռնեսցէ զձեզ, եւ նովին որոգայթիւն անկջիք: Այլ նորա անձն ցնծասցէ Տերամբ եւ ուրախասցի ի փրկութեան իւրում, եւ ամենայնիւ ինքեամբ ասասցէ. Տէր, ո՛վ նման է քեզ:

Եւ զի այսոքիկ ճշմարիտ այսպէս՝ մխիթարեսցուք մերովք վտանգիւքս եւ մեք. «զի եթէ ընդ փայտ դալար զայս արարին, ասէ Քրիստոս, իսկ ընդ չորն զի՞նչ լինիցիե: Արդ՝ եթէ ընդ սուրբս Աստուծոյ, եւ որք ի թագաւորութենէ յաղագս Աստուծոյ զինքեանս նուաստացուցին, այս է, զի՞նչ մեր բանս առ Աստուծոյ յաղագս ի ձէնջ վտանգիցս, որոց վտանգք եւ աղքատութիւն սեպհական է: Այլ սակայն ասացից: Ո՞վ ոք ի ձէնջ թոշակս յաղագս մեր, ո՞վ ոք վարդապետացն մաղթանս, ո՞վ ոք բան յօժարեցուցանող կամ յորդորական, ո՞վ ոք յերթալս մերում բեռնաբարձս, ո՞վ ոք ի գալն մերում հանգիստ, ո՞վ ոք տուն կամ օթանոց մեզ պատրաստեաց: Թողից զայլն, զի եւ ոչ զլեզուս չարս եւ զտգիտութիւն, հանդերձ սնոտի փառամոլութեամբ եւ կատաղի լեզուանութեամբ, սանձահարեցէք. այլ նիւթ նոցա անմտութեանն զձեր ուսումնատեացդ տալով բարս, բորբոքեցէք առաւել քան զհնոցն Բաբելովնի:

Վասն որոյ իւրաքանչիւր ոք առ անձին է քուրմ եւ պաշտօնեայ, որպէս ասէ Գիր, որ է ըստ այժմուցս ի դէպ. ուր բազում խօսողք աստուածայնոցն, եւ զօրութեան մտացն ոչ հասուք. եւ խօսողք՝ ո՛չ ըստ հաճոյից Հոգւոյն, այլ ըստ օտարին: Վասն որոյ հիացումն իմն են ճառքս եւ սարսափելի՝ որոց միտս ունին. քանզի խօսի որ խօսին՝ զԱստուծոյ եւ զաստուածայինսն, եւ խորհուրդք խօսողին յօտարն հային: Զի ոչ վասն որոյ խօսին՝ կրէ զաշխատութիւն, եւ ոչ մեղմով եւ հեզիկ, որպէս ուսաւն, թէ «մի՛ ոք լուիցէ արտաքոյ զբարբառ նորաե, այլ յաղագս փառաց մարդկայնոց, եւ ճայթեցուցանելով հնչեցուցանեն ի լսելիս մարդկան: Ուր շատխօսութեանն հոսանք իբրեւ յաղբերէ դիմեն, որպէս ասաց ոմն ի հնոցն, եւ զկծեցուցանեն զամենայն գինարբուս եւ զհրապարակս: Ո՞վ ոք զսոսա ոչ ողբասցէ՝ որ միտս ունիցի. եւ եթէ ոչ ոք զչարիցի՝ ասեմ, թէ եւ որք յորդորենն զսոսա այսպիսիս լինել: Արգելում ասել զՔրիստոսին - տալ վրէժս յարենէն Աբելի արդարոյ մինչեւ ցարիւնն Զաքարիայ, որ կայ ի մէջ տաճարին եւ սեղանոյն:

Այլ աստանօր դադարեսցէ բանս, որպէս աշխատութիւն կրեալ՝ յականջս լինել խօսեցեալ մեռելոց: Այլ պատմութիւնս յաղագս սրբոյն Տրդատայ ճշմարիտ է. քանզի արբուցեալ նմա դեղ մահու՝ զրկեցան ի լուսոյ շնորհաց ճառագայթից նորա, որ թագաւորեաց ամս յիսուն եւ վեց:

 

76. Յուղարկաւորութիւն Տրդատայ 

Իսկ թագաւորն Տրդատ՝ յետ հաւատոցն ի Քրիստոս, ամենայն առաքինութեամբ փայլեալ մինչեւ ցվախճան արի ծերութեանն։ Այլ խստասրտութիւն ազգիս մերոյ կամ՝ ամբարտաւանութիւնն՝ որ ի սկզբանէ պատահեցին, ամենայն գլորմանց սոցա պատճառը. քանզի չարք ոմանք՝ հրամանաւ Շապհոյ՝ խորհեցան սպանանել զՏրդատ, եւ միւսանգամ անդրէն զկռապաշտութիւնն հաստատել յաշխարհիս Հայոց. յորում՝ խորհրդի լեալ էր եւ սենեկապանն Տրդատայ, ըստ օրինակի Յուդայի մատնիչ. բայց ոչ գիտէր թագաւորն թէ քանիք կամ՝ ոյք իցեն. վասն որոյ կոչեալ զսենեկապանն զայն՝ հարցանէր. եթէ, իցէ՝ ինչ է դրանց արդարեւ այսպիսի խորհուրդ։ Նա իբրեւ լուաւ՝ զահի հարեալ սրտաբեկ լինէր. եւ ուրացաւ, եթէ, ոչ երբէք լուեալ է իմ՝ այսպիսի բանս: Վասն որոյ ելեալ առ ընկերսն՝ երկիւղսգին, ի բաց կորուսանէին զխորհուրդն անօրէնութեան, որպէս զարհուրեալք։ Բայց ինքն թագաւորն՝ ոչ առնլով դու, հեռանայր յարեւմուտս կոյս, մինչեւ ի գաւառն Եկեղեաց, տեղի տուեալ լրոյն այնորիկ: Եւ քանզի բազումք էին ի խորհըրդին , ոմանք զկնի նորա գնացին, մանաւանդ ազատքն Սիւնեաց կողմանց, որք առաւել հրամանակատարը Շապհոյ լինէին, վասն աշխարհին իւրեանց խաղաղական մնալոյ. որք եւ յորս երէոց երբեմն ընդ թագաւորին լինելով, յորոց եւ խոցեալ լինի թագաւորն, որպէս թէ յանգէտս ուստեք դիպեալ պատահեաց նետն. եւ եկեալ յարքունիսն՝ դնի ի մահիճս, սակաւ ինչ վիրաւորեալ։ Յորոց՝ մտեալ սենեկապանն այն պատել զվէրս նորա, եւ տեսեալ զի ոչ (թուի)` մեռանել նմա ի վիրէն, արբուցանէ դեղ մահու, եւ վախճանէ.  որ յետոյ յայտնի իսկ եղեւ ի նորին խորհրդակցացն։

Եւ բարձեալ տարան զնա ի Թորդան, արծաթապատ դիակիր դագաղօք. յորում՝ լծեալ ջորիք ոսկեսանձք, եւ գունակ գունակ հանդերձիւք զդագաղն զարդարելով, եւ վաշտք զօրացն աստի եւ անտի վառեալք զինուք եւ նշանակօք. իսկ առաջի դագաղացն՝ ձայն աստուածօրէնութեան եւ բուրմունք խնկոց. իսկ աստի եւ անտի՝ բարեկամք եւ սիրելիք, ընտանիք, եւ բազումք յորդւոցն նորա հետեւակ անկեալ. եւ զկնի դագաղացն՝ փողք եւ տաիղք ողբոց, եւ կուսանք ողբասացք. թող զայլ ամենայն ռամիկսն՝ որ երթային զհետ՝ անթիւ բազմութեամբ։ Եւ այսպէս հասեալք ի տեղին, արարեալ տապան թագաւորական ի քարանց կճեաց, եւ ի վերայ ապակի արկեալ, յորում՝ եդեալ զգանձն պատուական, զանուշահոտ զպատարագն, զմեծ վաստակաւորն. եւ տարեալ թաղեցին զնա ի տեղւոջ սբուսանաց Մեծին Գրիգորի. զոր պարսպեալ անուանեաց իւր Պարտեզ: Եւ կանոնեցին զօր կատարման նորա՝ տօնել ամ՝ յամէ. զոր յանձն արարեալ եպիսկոպոսին գեղջն՝ գնացին։ 

Տրդատ թագաւորեալ ամս յիսուն եւ եւթն. եւ ապա կատարել է Հայր եւ Որդի եւ ի Հոգին Սուրբ. որում՝ փառք եւ զօրութիւն յաւիտեանս. ամէն։

 

77. Գրիգոր Լուսաւորիչ եւ կոյսն Մանի (Սիմէովն)

Արժան է լնուլ զըղձից իմաստս վասն գերադրական կարգաց երիցս երանեալ սուրբ քահանայապետին Գրիգորիոսի, եւ թէ որպէս հրաժարեաց յաշխարհածուփ կենցաղոյս։ Յետ լուսաւորելոյ զՀայս՝ այնուհետեւ լեռնակեցիկ եղեալ եւ աղօթից պարապեալ, սակս զոր ի Քրիստոս տնկեաց՝ անսասան մնալ յուղղադաւան հաւատս Երրորդութեանն։ Նա եւ զսուրբ տիկնոջն Մանեայ, թէ որչափ ժամանակս եկաց ի քարանձաւս, զամս քառասուն եւ չորս, խստամբերութեամբ վարում, հունդս ճաշակելով, կամ ըստ անմարմնոցն տեսակի։ Իսկ Սուրբն Գրիգոր հոգւոյ ակամբ տեսեալ  զերանելին, կամեցա քաղաքավարիլ հուպ առ նմա՝ ամս հինգ. այսպէս եւ երանելի տիկինն իմանայր՝ յորժամ՝ Սուրբն Աստուծոյ զփրկական խորհուրդն կատարէր՝ գայր առաքելուչին եւ ընդունէր օրհնութիւն ի պարգեւաբաշխ աջոյ նորա, եւ արտօս. րագոչ պաղատանօք Սուրբն Մանի յանձն առնէր զինքն Սուրբ Լուսաւորչին մերոյ Գրիգորի : Եւ պետ հինգ ամի վախճան կատարման Սուրբն Մանեայ հասեալ, միայն գոլով, աւանդէր զհոգին ի ձեռս Աստուծոյ. եւ ամփոփեալ զմարմին նորա՝ նա փորմամբ իւրով՝ ի նմին տեղւոջ՝ երանելոյն Սրբոյն Գրիգորի։

 

78. Ս. Թէոդորոս զինաւոր ամասիացի եւ վիշապն (վկայաբանութիւն)

Յորժամ եհաս սուրբ առաքեալն  Անդրէաս յԱմասիա, եւ ըզՓիդիմոս ձեռնադրեալ եպիսկոպոս փոխանակ իւր թողու անդըր, եւ ինքն իջանէ 'ի Սինոպ,  Գրիգոր սքանչելագործ եպիսկոպոս Նիոկեսարիոյ. եւ այնպիսի ինչ կարգօք վարեցան երբեմն յայտնի եւ երբեմն ծածուկ մինչեւ 'ի ժամանակս հալածանաց, յորում բազումբ  վըկայեցին. եւ այլ բազմութիւն հաւատացելոց սարսեալ զալեցին անյայտաբար ունելով զյօժարական հաւատսն, զոր ոչ կարէին գիտել դատաւորքն այլ եւ զոր գիտէին չգիտացեալս առնէին. քանզի հրաման ընկալեալ էին 'ի թագաւորէն մի խուզել զայնոսիկ ոյք թաքնաբար ունէին զհաւատսն, այլ միայն զայնոսիկ խոշտանգել որք քաջասիրաք համարձակութեամբ մարտուցեալ, եւ յայտնի արհամարհեն զհրամանս թագաւորացն եւ զպաշտամունս դիցն։

Ընդ այն ժամանակս երանելին Թէոդորոս ծնեալ լինի ի քրիստոնեայ ծնողաց 'ի գեւղն Սաբուէ, որ վեց մղոնաւ աւելի կամ պակաս հեռի էր 'ի Վէռիս քաղաքէ երկրորդ Հայոց. եւ որպէս ասեն յաւանդական գիրս պատմութեանց թէ մօրն վախճանեալ տղայ զնա թողու եւ հայրն սնուցանէր զնա. եւ նորա խարշեալ հատ եւ հատաջրովն սնուցանէր զնա. եւ յարբունս հասեալ սքանչելի վարուց մանկութեանն՝ սուրբ եւ պարկեշտ ամենայնի. որ զնոյն հատ սիրեալ ոչ ինչ աւելի քան զայն ճաշակէր. եւ այնպէս հասանէր 'ի տիս հասակի երիտասարդութեան՝ կատարեալ մօրուօք խորագունիւք, կարճ հերովք գանգրիւք թուխ գունով, ահաւոր տեսլեամբ, հռչակեալ արութեամբ։

Զոր տեսեալ զարմանալի եւ բազում ուժով՝ կամեցան   զինուորեցուցանել'ի դուռն   արքունի. այլ նա ոչ առնոյր յանձն   ասելով. Ես երկնաւորին եմ զինուորեալ   տեառն իմոյ Յիսուսի   Քրիստոսի Աստուծոյն աստուծոց։   Զոր իբրեւ ընդ արհամարհի համարեալ 'ի   բաց թողեալ ասացին իւրովի   գալ յուղղութիւն, գիտելով   զյանկարծակի պնդութեանն ընդ դիմութիւն   'ի հակառակութիւն բերելով, եւ զհակառակութիւնն 'ի   վնաս ինքեանց։

  Ընդ այն ժամանակս լինէր երանելին   Թէոդորոս ընդ պռաստին   Եւսեբեայ ուրումն կնոջ այրւոյ անցանել   առ 'ի պէտս ինչ գործոյ.   եւ յուժգին եղեալ տօթոյն, խորհեցաւ   հանգչել 'ի մարգճակին   պռաստին Եւսեբեայ որ կոչեր Եւխայիտայ   եւ կապեալ զձին կողմնեցաւ  ընդ հովանեաւ տնկոցն։

Զայն տեսեալ Եւսեբեայ 'ի սրահէ տնկան իւրոյ, կարկառեալ ըզձեռն  աղաղակեաց եւ ասէ. Ա(ստուծո)յ հեծեալ, ա(ստուծո)յ հեծեալ, մի դադարիր յայդմ տեղւոջ, զի հուպ է որջ վիշապի հզօրի, եւ զայսու ժամու ելանէ եւ շրջի 'ի մարգճակիդ. գուցէ վնասիս դու կամ երիվարդ, այլ յարուցեալ եկ 'ի տնիկս իմ, որպէս զի լուացեալ զոտս քո եւ հաց ճաշակեալ հանգիցես 'ի միջօրէի, եւ հովուն անկանելոյ երթիցես զճանապարհս քո։ Պատասխանի ետ երանելին Թէոդորոս եւ ասէ. Ես յուսալով յօգնականութիւնն Աստուծոյն իմոյ՝ յաներեւոյթ վիշապէն ոչ երկնչիմ, թող թէ յերեւելի օձէն. ելցէ ըստ բանի քում եւ սատակեցից զնա անուամբն Քրիստոսի։ Իսկ բարեպաշտն Եւսեբի իբրեւ լուաւ թէ զՔրիստոս անուանեաց, եւ իմացեալ եթէ հաւատակից իւր է, 'ի խնդութենէն իւրովի 61 ընթացեալ ընդ առաջ նորա, եւ բուռն հարեալ աղաչէր գնալ անտի, եւ երթալ ընդ նմա 'ի տունն իւր։

Եւ մինչդեռ նա զայն խօսէր՝ եղեւ յանկարծակի շարժումն մեծ յոյժ եւ շաչիւն գալոյ վիշապին զոր փութանակի զգացեալ երանելւոյն Եւսեբեայ ճիչ բարձեալ մեծաձայն. եւ վիշապն քաջալանջ եւ մեծապարանոց ելեալ յարձակեցաւ 'ի վերայ երիվարին ահագին եւ անզգամ շնչմամբ յոյժ։ Յայնժամ երանելին Թէոդորոսի կընքեալ զինքն նշանաւ ամենայաղթ խաչիւն Քրիստոսի հարկանէր նիզակաւն զգլուխ վիշապին եւ շեշտակի ճեղքեաց եւ առժամայն սատակեաց զնա. որոյ տապալեալ յեղեգանն որ հուպ 'ի ջուրն՝ իբրեւ զդերան աւուրն յոյժ ահագին տեսողացն երեւէր։ Յայնժամ եղեւ ծանօթութիւն եւ սէր բարեպաշտին Եւսեբեայ առ երանելին Թէոդորոս որպէս առ յիւրմէ ծնեալ որդի։ Բայց երանելին Թէոդորոս ոչ դադարէր 'ի զօրացուցանելոյ զհաւատացեալս իւր զհեծեալս, եւ ուսուցանէր վասն անուան տեառն Յիսուսի Քրիստոսի, զի յայտնի որպէս զնայն ընկալցին զհաւատսն 'ի միտս հաստատունս՝ անպարտելի մնալ 'ի հակառակորդացն 'ի յոյսն բարեպաշտութեան։

 

79. Առաջին կեանք ս. Արիստակիսի (Ագաթանգեղոս ճիդ)

  Արիստակէս որ ի մանկութենէ ըստ աստուածագործ ծառայութեան սնեալ էր. «որ ի միայնակեաց լեռնակեաց ի կրաւնս մտեալ էր եւ բազում եւ ազգի ազգի վշտակեցութիւն ըստ Աւետարանին կրեալ ամենայն կրթութեամբ եւ ամենայն իրաց հոգեւորաց զանձն տուեալ միայնաւորութեան լեռնակեցութեան քաղցի եւ ծարաւոյ եւ բանջարաճաշակ կենաց արգելանաց անլուսից խարազնազգեստ եւ գետնատարած անկողնոց եւ բազում անգամ զհեշտական հանգիստն գիշերաց զհարկ քնոյ յոտնաւոր տքնութեան ի թաւթափել ական վճարէր եւ զայս արարեալ ոչ սակաւ ժամանակս։ Եւ գտեալ եւս զոմանս՝ յինքն յարեցուցեալ եւ աշակերտեալ սմին աւետարանական սպասաւորութեան։ Եւ այսպէս ամենայն փորձութեանց ի վերայ հասելոց կամայական քաջութեամբ տարեալ եւ նովիմբ լուսաւորեալ եւ պայծառացեալ եւ ծանաւթական եւ հաճոյ եղեալ առաջի Աստուծոյ եւ ամենայն մարդկան»։

իբրեւ լուաւ զայս ամենայն թագաւորն Տրդատ՝ վաղվաղակի փութով եւ անզբաղապէս արձակէր արս երիս աւագս փառաւորս պատուականս հրովարտակաւք հանդերձ զի զերկոսին որդիսն Գրիգորի վաղ առ նա հասուսցեն։ Եւ որք առաքեցանն յարքայէ զնոցանէն զի ածցեն զնոսա՝ այսոքիկ են առաջնոյն անուն Արտաւազդ որ սպարապետն էր ամենայն զաւրացն Հայոց Մեծաց եւ երկրորդին Տաճատ անուն իշխան Աշոցաց գաւառին երրորդին՝ Դատ անուն կարապետ արքայի։

Արդ՝ եկին հասին նոքա յաշխարհն Կապուտկացւոց եւ գտին զՎրթանէս ի Կեսարացւոց քաղաքին եւ զսուրբն Արիստակէս բնակեալ յանապատի յիւրում մենաւորաստանին ապա ոչ հաւանէր նա իջանել յանապատէ անտի մինչեւ եղեւ ժողով բազմութեան քրիստոնէից որք հաւանեցուցին զնա գնալ անտի զի Լաւ է ասեն քեզ գործ մշակութեանն Աստուծոյ՝ քան զայդ մենաւորութիւն բնակութեան յանապատի այդր»։ Զորս այնուհետեւ եւ յուղարկեցին զնոսա անտի։ Իսկ նոքա եկին հասին յերկիրն Հայոց եւ յանդիման ունէին զածեալսն զերկոսին որդիսն Գրիգորի առաջի թագաւորին զորս առեալ թագաւորին՝ ինքնին նոքաւք հանդերձ ի խնդիր ելանէր սրբոյն Գրիգորի՝ ուր եւ գտցէ։ Եւ եկեալ գտանէին ի Դարանաղեաց գաւառին ի լերինն որ կոչի Մանեայ Այրք յանապատին։

Ապա աղաչեաց երանելի թագաւորն Տրդատ զսուրբն Գրիգորիոս զի փոխանակ այնր զի ոչ հաւանեցաւ նա կալ եւ շրջել ընդ նմա եւ սիրեաց զմենաւորութեան կեանս՝ ձեռնադրեսցէ եւ տացէ նմա եպիսկոպոս զսուրբ որդին իւր զոր ետ ածել ինքն՝ զԱրիստակէս։ Զոր ձեռնադրեաց յեպիսկոպոսութիւն փոխանակ իւր որպէս ըստ գրեցելոյն ի դէպ թէ Փոխանակ հարց եղիցին որդիք՝ կալ իշխան ի վերայ երկրիա։ Որ առաւել եւս քան զհայրն վերագոյն երեւեցուցանէր զիւր վարդապետութիւնն առ հարբն եւ յետ նորա կալաւ զտեղի հայրենեացն եւ անդէն նստաւ յաթոռ կաթողիկոսութեան Հայոց Մեծաց։

 

80.  Գրիգորիս կաթողիկոս Աղուանից (Բուզանդ Գ, զ)

Վասն Գրիգորիսի եպիսկոպոսի, որդւոյ Վրթանայ, եղբօրն Յուսկան, որ կաթողիկոսն էր կողմանցն Վրաց եւ Աղուանից, իբրեւ եկաց սա յիւրում պաշտամանն, մինչ դեռ մանուկն եւս էր, շինեաց նորոգեաց զամենայն եկեղեցիս կողմանցն այնոցիկ, եւ ձգեցաւ ի գաւառակողմանցն Ատրպատականի, քարոզ ճշմարտութեան հաւատոցն Քրիստոսի լինէր նա, եւ առաջի իսկ ամենեցուն էր սքանչելի եւ զարմանալի. խստագոյն եւ դժուարագոյն անհամարք ծանրաբեռն վարուցն կրթութիւնք խստամբերութեանն, պահօք եւ սրբութեամբ, տքնական հսկմամբ անձանձրոյթ աղօթիցն ջերմութեան առ տէր Աստուած կանխելոյ վասն ամենայն մարդոյ: Զաւետարանական ընթացսն եւ զվերակացութիւն եկեղեցւոյ սրբոյ շնորհօքն Աստուծոյ առանց պակասութեան տանէր. առաւել եւս փութայր, գուն եդեալ յորդորելով զամենեսեան առ ի բարեացն քաջալերութիւն, զցայգ եւ զցերեկ պահօք եւ աղօթիւք եւ ուժգին խնդրուածովք եւ բարձրակալ կատարման հաւատովքն` մերձաւորաց եւ հեռաւորաց զհոգեւոր եռանդն ածէր. իբրեւ զպատերազմասէր նահատակ միշտ զանձն ի կրթութիւն եւ ի պատրաստութեան ունէր ամենայն փորձութեանց եւ վշտաց, առ ի տալ պատասխանի ամենայն համարձակութեամբ, վասն ճշմարտութեան հաւատոցն մարտնչել որ վասն Քրիստոսի:

Եւ իբրեւ ուղղեաց նորագեաց զամենայն եկեղեցիս կողմանցն այնոցիկ, եհաս նա մինչեւ ի ճամբար բանակին արշակունւոյ արքային Մազքթաց, որոյ անուն իւր Սանէսան կոչէր: Քանզի եւ նոցա եւ Հայոց թագաւորացն մի ազգաւորութիւն էր տոհմին բնութեան: Եւ երթեալ յանդիման լինէր թագաւորին Մազքթաց, իշխանին բազմութեան զօրացն Հոնաց. եւ եկաց առաջի նոցա, սկսաւ քարոզել եւ աւետարանել նոցա զՔրիստոս: Ասէ ցնոսա` թէ ծաներո'ւք զԱստուած: Լուան եւ ընկալան զառաջինն եւ հնազանդեցան: Ապա սկսան քննել զօրէնսն Քրիստոսի, եւ ուսան ի նմանէ` թէ ատելի է Աստուծոյ աւարառութիւն եւ յափշտակութիւն, սպանութիւն, ագահութիւն, այլազրկութիւն, զայլոցկերութիւն, ցանկութիւն այլոց ստացուածոց: Ապա այսպիսի իմն իրօք իբրեւ լուան, զայրացան ընդ բանս նորա եւ ասեն. Զի ոչ յափշտակեսցուք, զի ոչ աւարեսցուք, զի ոչ առցուք զայլոյ, ի՞ւ կեցցուք այսչափ անչափ զօրաց բազմութիւնք: Եւ թէպէտ բիւրաւոր բանիւք բարեօք կամէր հաճել զսիրտս նոցա, ոչ ինչ կամէին ունկնդիր լինել, այլ ասէին ցմիմեանս. Եկեալ այսպիսի բանիւք` կամի ի քաջութենէ որսոյն կենաց մերոց խափանել զմեզ. իսկ եթէ սմա լուիցուք, եւ դարձցուք յօրէնս քրիստոնէութեան, ի՞ւ կեցցուք, զի ոչ յերիվար հեծցուք ըստ բնութեան օրինաց սովորութեանց մերոց: Այլ, ասէին, այս խորհուրդ Հայոց թագաւորին է. զսա յղել առ մեզ, զի այսու ուսմամբ խափանեսցէ զմեր արշաւանս ասպատակութեան հինի յաշխարհէն իւրմէ. այլ եկայք զսա պակասեցուսցուք ի միջոյ, եւ մեք ի Հայս արշաւեսցուք, աւարաւ զմեր աշխարհս լցցուք:

Ապա շրջեցաւ թագաւորն, եւ լուաւ բանից զօրացն իւրոց. եւ կալան ձի մի ամեհի, կապեցին կախեցին զմանուկն Գրիգորիս զագւոյ ձիոյն, եւ արձակեցին ընդ ծովեզեր դաշտին հիւսիսական ծովուն մեծի, արտաքոյ իւրեանց բանակին ի դաշտին Վատնեայ: Եւ այսպէս սպանին զառաքինի քարոզն Քրիստոսի զմանուկն Գրիգորիս: Եւ ապա բարձին զնա որք ընդ նմա երթեալ էին ի գաւառէն Հաբանդայ, եւ բերին ի գաւառն իւրեանց ի կողմանս Աղուանից ի սահմանս Հայոց ի Հաբանդ, ի գեօղն` որ անուանեալ կոչի Ամարազ: Եւ եդին զնա առ եկեղեցեաւն, զոր շինեալ էր առաջնոյն մեծին Գրիգորի, հաւուն Գրիգորիսի` քահանայապետին մեծի աշխարհին Հայաստան երկրին: Եւ ամ յամէ աշխարհաժողովուրդք ի մի վայր ժողովեալ կողմանցն այնոցիկ եւ աշխարհաց գաւառացն այնոցիկ, զսորա զօր տօնին զյիշատակ քաջութեանն ցնծան:

 

 

---