Հայապատում

ԴՐՈՒԱԳ Գ
1. Օտարազգի Հայապատումք. — Տատիանոս, Անտոն Անապատական Հռովմայեցի. —  Փերմելիանոս եպիսկոպոս Կեսարիոյ. – Արիստոն Պեղղացի (Փեղղացի). – 2. ԶՀայս յիշող հին պատմիչք. Ոլոմպիոդորոս. - Բերոսոս եւ. Բիւռոսեան Սիբիլլա. – Աննիոսեան Բերոսոս. – Սանկոնիաթոն. – Սեմիրոն։ — 3. Հարազատ Յոյն պատմիչք. Երոդոտոս. – Կտեսիաս. – Պղատոն. – Քսենոփոն. – Մեգասթենես. — Մանեթովն. — Աղեքսանդր Բազմավէպ. – Եւպոլեմոն. – 4. Ա՛յլ եւս Յոյն եւ Լատին ծանօթ պատմիչք եւ Հարք. – 5. Բիւզանդացիք. – 6. Խաչակրաց պատմիչք. — 7. Արաբացի պատմիչք. – 8. Բովանդակութիւն 

1. Վերոյիշեալ Նահատակաց (Ոսկեանց եւ Սուքիասանց) Հին Վկայաբանութիւնք՝ Խորենացւոյ գրչին ոճն ունին, բայց խառնակ կամ սխալակ աւանդուած է մեզ անոնց աղբիւրն կամ սկզբնագիրն, որոյ համար այսպէս կ'ըսէ հեղինակն. «Գտի» միւս եւս այլ Պատմութիւն (զոր ի վերնագրին կոչէ «Բան եւ ասութիւն ճշմարիտ») ի կողմանս Հայոց՝ որ Յոյնք էին, այր մի ընթերցասէր Տատիանոս անուն, յաւուրս Յուստինիանոսի կայ սեր։ Բազում՝ ինչ պատմեաց մեզ նա ի յունական մատենից, որոյ գրեանն անթիւ շատաբանութեամբ զրոյցք՝ եւ այժմ ի միջի մերում գտանի. զոր իմ իսկ բազում անգամ ընթերցեալ գտի ի ճառս նորա», եւ այլն եւ այլն։ Տատիանոս շատ ծանօթ անձ է, բայց ոչ յաւուրս Յուստինիանոսի կայ սեր, այլ անկէ քանի մի դար առաջ Ս. Յուստին նոս իմաստասէր վկային ժամանակ է՝ որոյ եւ առաջ աշակերտեր էր, եւ թուի անոր վարդապետութենէն լուսաւորեալ ընդունեցաւ զքրիստոնէութիւն, վասն զի առաջ հեթանոս էր։ Հայրենեօք՝ հաւանօրէն Միջագետացի, թէ եւ ինքն Ասորեստանցի կոչէ զինքն, բայց Ասորի։ Բայց այս երեք աշխարհքն այլ իրարու անուամբ շփոթին ըստ այլ եւ այլ հին գրողաց. ոմանք կարծեն եւս՝ թէ թէպէտ այս կողմերու ծնունդ է նա, բայց ցեղով լատին կամ յոյն։ Յուստինիանոս կայսեր ատեն այդ անուամբ գրող եթէ եղած այլ ըլլայ` ոչ ոք յիշած է, իսկ այդ երկրորդ դարում ապրող Հռետորն՝ Գ–Ե. դարուց Ս. Հարց ծանօթ եւ շատ յիշուած է, թէ իրեն գնոստիկեան (gnostique) [1] կամ Ենկրատիտեան (Engratites) մոլորութեանց  համար [2], եւ թէ անթիւ շատաբանութեանն գրելոցն,  որում վկայեն Լատին Հարք գրեթէ նոյն բացատրութեամբ, infinita volumina (անբաւ Հատորք): Իսկ մեր հեղինակն (Խորենացի) երեւի յԵւսեբիոսէ  առած (Եկեղ. Պատմ. դ: ժզ. իթ) այդ բացատրութիւնը։ իսկ ըսածը՝ «ի կողմանս Հայոց որ Յոյնք էին», իմանալու է Հայաստանի այն մասն՝ որ Յունական կայսերաց պատկանէր եւ ոչ Պարսից։ Իսկ բազում անգամ ընթեռնուլն այլ՝ կու վայլէ Խորենացւոյ ճաշակին եւ իր յիշած հեղինակին ընթերցասիրութեան եւ ասոր մոլորութիւններն շատ ծանօթ եւ շատերէ հերքուած են, բայց իր վարքն եւ վախճանն՝ ոչ այնքան ծանօթ. Մեզի հետաքրքրականն է իր Ս. Ոսկեանց վրայ գրած ճշմարիտ ասութիւնն, յորմէ օգտուելով պատմէ մեր հայ հեղինակն։ Այդ դիպուածն, նահատակութեան Սրբոցն՝ լաւ յարմարի Տատիանոսի ժամանակին, որ ինչպէս շատգիր՝ նոյնպէս եւ շատ շրջիկ ըլլալով, գուցէ իր հայրենեաց սահմանակից մեր աշխարհին այլ հանդիպել է այն ասեն՝ երբ այդ Ս. Քահանայք (Ոսկեանք) նահատակուեր են, եւ ինքն այլ ուրիշ յիշատակաց մէջ խառներ է զայս, մեր Վիպասանից թողած լռածը՝ յայտնելով օտարաց: եւ այսու մասամբ մերձաւոր կ'ըլլայ հայ հատմչաց, որպէս մերձաւոր է հայրենեօք, եւ ոչ բեռի անուամբն իսկ՝ կըրնար մէկն զնոյն ազգաւ այլ ըսել, եթէ մեր հեղինակին գրածը՝ այլափոխ կիտադրութեամբ կարդար, «ի կողմանս Հայոց՝ որ Յոյնք» էին՝ այր մի՝ Տատիանոս )։ Բայց մեզ բաւական ըլլայ իր յարընչութիւնն հայ պատմչաց եւ պատմութեանց, որոյ մեծ վկայութիւն մ՚այլ է այս՝ որ  Անեցին եւ Այրիվանեցին մեր Պատմչաց անուանս շարին մէջ` Մար Աբասայ, Լաբուբնայի, Ափրիկանոսի հետ դասեն եւ զՏատիանոս։ Եւսեբիոս վկայելով ասոր շատագրութեանն՝ չի յիշեր պատմագրութիւնը, բայց Ռուբինոս եւ Մալալ յիշեն Զատկական Տոմարագիրն որ նա Ժամանակագրութիւն եւս գրած է։ Պատշաճ է   յարել այս գրութեան եւ հեղինակին՝ անուն մի եւս զոր գրէ Խորենացիէն առաջ մեր Ս. Նահատակաց պատմութիւնը գտնող ոմն, ի վերջ վկայաբանութեանն Սուքիասեանց։ «Ես Անտոն Անապատական եւ Հռոմայ, ցանկացած վկայութեան եւ վարուց երանելեացն... եւ Աստուած զիս արժանի արար գտանել ի մատենի զվկայութիւն. եւ զՎարս նոցա գրեցի, եւ զիս զԱնտոն գրեսջիք»։ — կարծեմ ուրիշ կողմէ ծանօթ չէ այն Անսոն Հռոմայեցի Անապատականն։ 

ՓԵՐՄԵԼԻԱՆՈՍ. – Տատիանոսի եւ նման օտար ազգեաց հետ (ինչպես են Սոկրատ, Եպիփան, Անդրեաս) դասելի է մէկ հնագոյն եւ մերձաւոր մի եւ տեղեաւ եւ ժամանակս գիտուն եւ սուրբ անձ մի, Փերմելիանոս եպիսկոպոս Կեսարիոյ, մայրաքաղաքի Փոքր Հայոց. զոր եւ չի մոռնար մեր սրամիտ: Խորենացին, աւելի քան զԵւսեբիոս (Զ. իզ), յատուկ գլուխ մի եւս իր պատմութեանն (Բ. հե) նուիրելով ասոր. «Փերելիանոս եպիսկոպոս Կեսարու Կապադովկացւոց՝ էր սքանչելի ուսումնասիրութեան... ։ Սա բազումք խօսս արար. յորոց մի է Պատմութիւն հալածանաց եկեղեցւոյ…»։ Գրէ բազում վկայեալս եւ ի Խոսրովու ի մերում աշխարհիս։ Համայն եւ յետ նորա օտարք յօտարաց. բայց զի ոչ ճշմարտութեամբ ոճով պատմէ, եւ ոչ զանուանս նշանակէ կամ զտեղի կատարմանցն, ոչ ինչ կարեւորագոյն համարեցաք երկրորդել. նոյնպէս եւ որ զԱնտոնէ (կարակալլայորդւոյ Սեւերեսյ՝ ասէ, պատերազմեալ ընդ Վաղարշայ Պարսից արքայի եւ Միջագետս, եւ մեռանել ի մէջ Եդեսիայ եւ Խառանու, եւ մերոյն խոսրովու ոչ ոք հակամիտեալ»։ Ցանկալի էր որ Խորենացի քիչ մ՚այլ ներողամիտ ըլլար եւ ծանօթացնէր մեզի մեր երկրին մէջ այդ Բ–Գ. դարուց Քրիստոսի վկայող նպատակները, այլ այդ փոքր յիշատակին համար եւս շնորհակալ եմք։

ԱՐԻՍՏՈՆ. — Արտաշիսի ատեն Յունական լեզուին եւ դպրութեան ճաշակն ի Հայս (գոնէ յարքունիս) դեռ վառ ըլլալուն պայծառ նշանակ մի է՝ եւ մեր թագաւորին ծերութեան ատեն իր քարտուղար՝ ունենալն նշանաւոր յոյն պատմիչ մի,  Արիստոն Փելացի, (Հրէաստանի քաղաք մի), որոյ ծանօթ բայց կորուսեալ գրուածքն է՝ Հրէից ապստամբութեան պատմութիւնն՝ Ադրիանոս կայսեր ասեն։ Թուի թէ ուրիշ մէկ գործոյ մէջ գրած. ըլլայ՝ իր Արտաշէսի հետ իբրեւ քարտուղար՝ հրամանաւ նոյն կայսեր ի Պարսկաստան ուղեւորիլը, եւ դեռ Հայոց սահմանէն չհեռացած՝ Արտաշիսի մահը, որուն մեծահանդէս յուղարկաւորութիւնը  զինքը սիրող ազգէն՝ շատ վայելուչ կերպով նկարագրած է, կ՚ըսէ Խորենացին (Բ. կ), եւ ինքն այլ համառօտիւ ստորագրէ (տես Յօդուած 43)։ Միայն այս զբօսասէր թագաւորին եւ Տրդատայ շքեղ եւ սգեղ յուղարկաւորութիւնքն յիշատակուած են ի պատմչաց մերոց։ Արիստոնի գտածքն այլ կորսուած են, բաց եւ սակաւ կտորներէ. ուրիշ գրուած մ՚այլ - ( Վիճաբանութիւն Հրէի մի ընդ քրիստոնեայ Հրէի) յայտնէ որ Արիստոն քրիստոնեայ էր։

Զուտ այս քան մի հին մատենագրաց զոր յիշեցինք՝ իբրեւ զիջողը մեր նախահարց, Խորենացին իր պատմագրութեանց մէջ անուանէ իբրեւ  40 կամ 50 օտարազգի պատմիչ, որք աւելի կամ  պակաս յիշած են զՀայս, եւ ոմանք մեր աշխարհին  մէջ հանդիպած այլեւայլ դէպքեր, կամ Հայոց  առընչութիւններ օտարաց հետ։ Անշուշտ անոնց նման ուրիշ շատ պատմիչք այլ եղած են՝ զորս Խորենացի չէ յիշած. եւ եթէ մենք այլ ուզէինք յիշել՝  շատ երկար եւ օտար կ'ըլլար մեր գործ էն այլ։ Բայց Հայոց որքան այն պատմըչաց եւ այն ազգաց առջեւ կարեւոր համարուիլը, եւ նախ քան զմերայինս օտարաց մեր նախնեաց վրայօք կրելը ճանչնալու համար, կարեւոր համարիմ՝ յիշել համառօտիւ զոմանս անոնցմէ, մանաւանդ որոց գրած էն ինչ ինչ մնացեր  է, որպէս զի Խորենացւոյ ըսածներն ալ հասկացուին, եթ է ստուգապատում: Հեղինակը ըլլան եւ եթէ կեղակարծ կամ առասպելախառն։ 

2. ՈԼՈՄՊԻՈԴՈՐՈՍ. – Հիներէն սկսելով, կամ. ըստ կարգի ժամանակագրութեան, Խորենացի (Ա. զ) իբրեւ երկու աղբիւրէ առած յիշէ հին դարուց. մէջ ստուերակերպ երեւցած պատմիչ մի, ասն. է օրէն քաղդէացի՝ որ Նոյի եւ որդւոցն յետ ջրհեղեղին որ կողմն երթալն եւ շինածն պատմած ըլլայ: զՆոյ կոչելով Քսիսութրոս, անշուշտ արեւելեան անուն մի յունացեալ կամ՝ ի Յունաց այլակերպեալ։ Այդ աղբերց մէկն նորագոյն է եւ գրեթէ իրեն  ժամանակակից, գուցէ եւ ազգական, որ պատմէր թէ երբ ի Յունաստան ուսմանց գնացեր էր, որ մի ազգաց բնութեան եւ բաժանմանց վրայ քննութիւն ընելով իմաստունքն, մէջերնէն մէկն Ոլոմպիոդոոս անուն՝ այսպէս ըսաւ. «Պատմեցից ձեզ եւ զրոյցս անգիրս յաւանդութենէ ի մեզ հասեալս, զոր եւ բազումք ի գեղջկաց զրուցեն մինչեւ ցայժմ, Մատեան լեալ զՔսիսութրեայ եւ զորդւոց նորա, որ այժմ ոչ ուրեք երեւի», եւ այլն (տես Յօդ. 2)։ Այդ Ոլոմպիոդորոսն է հաւանօրէն Թեբացի (Եգիպտոսի), գրեթէ ժամանակակից մեր առաջին թարգմանչաց, որ գրած է 22 գիրք Պատմութեանց եւ նուիրած է Բ Թէոդոս կայսեր. իսկ այն զինքն յիշող Յունաց մէջ վարժողն՝ հաւանօրէն է Դաւիթ Անյաղթ փիլիսոփայն մեր. որովհետեւ Խորենացի երեք ազգային աւանդարան պատմիչ յիշէ, երրորդն Դաիթ, եւ անմիջապէս կ՚ըսէ, «Յորոց մի ոմն». իսկ ինքն Դաւիթ՝ իր գրուածոց  մէջ յիշէ զՈլոմպիոդորոս (տպագր. երես 143)։ (Տես շարակարգի պատմըչաց զԴաւիթ)։ Այս բաներս յիշողաց միւս աղբիւր խորենացւոյն՝ է իր սիրելի կոչած «եւ քան զշատս արդարախօս Բիւռոսեանն Սիբիլլա»։ Այս Սիբիլլա կին կամ՝ կոյս՝ եթէ գրիչ եւ եթէ երգիչ` շատք համարին (որպէս Ս. Յուստինոս) դուստր Բերոսոսի իսկ սա (որ պէսպէս գրուի եւ Բիւռոս, Պերոզ, եւ ըստ ոմանց ստուգաբանուի Բար-ոսեոս՝ Որդի Ովսէոսի), Քաղդէացի էր ազգաւ եւ քուրմք, ժամանակաւ քիչ վերջ քան զՄեծն Աղեքսանդր. արեւելեան հին պատմըչաց մէջ ճանչցուած ամենէն նշանաւոր եւ ստուգաբան հին աւանդութեանց եւ ասիական տէրութեանց, որոյ գրուածէն շատ օգտուած են Աբիւդենոս եւ Մեգասթեն, եւ ասոնցմէ՝ բազմերախտն Եւսեբիոս, ուսկից եւ մերս Խորենացի (Ա: ի: դ: ե. զ) եւ այլք, յորոց կրնան տեղեկանալ փափագողք։

Աւելի անծանօթ եւ հետաքննական է նոր ոմն Բելոսոս յայտնուած ԺԵ. դարու վերջերը, եւ կերպով մի՝ Հայոց ձեռքով, եւ Եւրոպիոյ ԺԶ. դարու՝ նաեւ յաջորդին գտնոց մեծ շշուկ եւ վէճ պատճառած, շատ բան գրուած եւ հերքուած՝ զայն եւ ուրիշ շատ էին անծանօթ պատմչաց գրուածներն ամփոփելով հրատարակողին կողմ կամ անոր հակառակ. այսպէս են շատերն էիմայ եւ գրեթէ ամենքն. Այս նոր Բերոսոսը ծանուցողն է Աննիոս (Իտալերէն Նանի) Վիդերպոgի Դոմինիկեան բարեկրօն հնասէր եւ քննասէր մի, քիչ կամ՝ շատ այլ դիւրահաւան. որովհետեւ իր յիշած եւ հրատարակած պատմիչներէն ոմանք ամենեւին անծանօթ էին, ոմանց այլ պատմածն ( աննման առաջուց մնացածին` առ Եւսեբիոսի կամք առ օտարս), քիչերու ընդունելի եւ հաւատալի եւ գովելի եղաւ, բայց շատոնց անընդունելի, եւ անոր չամար զինքն այ: խարդախող եւ ինքնահնար համարեցան։ Սակայն այս բանս ծանր երեւցա այլոց ոմանց, որպէս եւ ինձ. վասն զի Աննիոս շատ բարեպաշտ պատուաւոր անձ մ՚էր, ի սրբազան քահանայապետաց Հռովմայ այլ պատուեալ եւ անոնց մէկուն խոստովանաբույր, կարդինալի խորհրդական, եւ հրաշալի բժշկութիւն մի եւս ընդունողը (Դոմինիկեան) կրօնին մէջ այլ վանահայր եղած է, եւ այնպէս էր ի Ճենովա՝ երբ (յամին 1498) հիւր ընդունեցաւ մեր Հայ Միաբանող (Ունիթոր) անուանեալ Դոմինիկեանց առաջնորդ եպիսկոպոսն Մատթեոս եւ Եղ. Գեորգ վարդապետ մի. ասոնցմէ ընդունած է, կ՚ըսէ, մասն մի այդ գրուածներու, մաս՝ այլ ի Մսնդում՝ ձեռագրի մի մէջ գտած, զոր հաւաքած էր մէկ մի յամին 1315։ Եթէ Աննիոս խաբող չէ՝ այլ խաբուած է, խաբէութիւնն մնայ մասամբ իր հիւր Հայոց վրայ: սակայն ասոնց կարողութենէն շատ վեր է այնքան էին ստոյգ եւ անստոյգ հեղինակաց ծանօթութիւնն եւ այնքան ճարտարապէս հնարելն, բայց եթ է իրենցմէ առաջ մէկն հնարած կամ՝ հաւաքած ըլլար, եւ մէկն այլ թարգմանած հայերէն  կամ՝ տարած է Հայաստան։ Այս խնդրոյս վրայ շատ բան գրուած է, բայց դեռ պարզուած չէ բոլորովին, որչափ այլ անընդունելի են այդ հին պատմիչքն։ 

Գանք աւելի հնագոյն պատմըչի՝ թերեւս հազար տարի առաջ քան զԲերոսոս, այն է Փիւնիկեցին ՍԱՆԿՏՈՆԻԱԹՈՆ (2x722. 80oy), որոյ գրած էին պատմութիւնները յունարէն թարգմասներ է Փիլոն Պիտալացի (Philol Byblius), դար մի Քրիստոսի առաջ, (ոչ մեզի ծանօթ Եբրայեցին), եւ անտի առած եւ աւանդած են քանի մի բան քրիստոնեայ գրիչք առաջին դարուց, բայց անծանօթ Խորենացւոյ։ ԹԷ բնագիրն եւ թէ՛ թարգմանութիւնն կորած են. ոմանց այս այլ անվաւեր երեւցած է, բայց շատերուն հասանելի. անհաւատալին այն է՝ որ մեր օրերումս համբաւեցաւ Փիլոնի գրածին գտուիլն Փորթուգալիոյ վանքի մի մէջ, եւ իսկոյն գերմաներէն այլ թարգմանուելով տպագրեցաւ ի Հաննովեր, 1836, յետոյ յունարէնն այլ ի Պրեմա, 1837, բայց խաբեբայի մի գործ համարուեցաւ այդ ձեռագիրն։

Զատկական ժամանակագիրն յիշէ Պարսիկ պատմիչ մի Սեմիրոնիոն (Շամիրոն?) անուն, որպէս թուի շատ էին, եւ աւելի հին ժամանակի պատ մութիւն գրած, Բելի եւ յաջորդւոցն, որ Աննիոսեան Բերոսոսի կեղակարծ պատմութեանց նմանի։ 

3. ՀԱՐԱԶԱՏ ՅՈՅՆ ՊԱՏՄԻՉՔ. – Թողլով այդ Հին դարուց թանձր մթութիւնը, քիչ մ՚աւելի պարզութիւն փնտռենք Յունաց նախնի մատենագրաց մէջ, որք երկար եւ պատուական շարք մ՚ունեցեր են պատմիչաց եւ աշխարհագրաց Քրիստոսէ առաջ Զ. դարէ սկսեալ՝ մեր Հայկազն թագաւորաց օրերում, թողլով իրենց հնագոյն բանաստեղծ եւ փի լիսոփոս հեղինակներն, յորոց հազիւ մի երկուքն ամբողջ ասած են մինչեւ առ մեզ, շատերէն միայն փոքր՝ Հասուածք, չասոց այլ գրեթէ միայն անուանքն։ Այսպիսիք են մեր Հայկազն Տիգրանայ ժամանակակից ՀԵԿԱԴԷՍ Միլետացի, եւ ԵԼԼԱՆԻԿՈՍ Լեսբացի, աւելի հին քան զառաջինն՝ եւ գրող նաեւ Պարսից պատմութեան. ասոնց գրուածոց հատուածք կամ յիշատակք մնան առ Ստրաբոնի, նոյնպէս եւ ՍԿԻՒԼԱՔՍԱՅ որ քիչ աւելի յետոյ է եւ ինչուան ի Հնդիկս գնացեր եւ տեղագրեր է. երեքն այլ անծանօթ կամ անյիշատակ են ի Խորենացւոյ։ — կրնայ ասոնց մերձաժամանակ ըլլալ եւ ԱՂԱԹՈՍԴԵՆ աշխարհագիր, որոյ մէկ գրուածն կոչուեր է Ասիական նուագք (Asiatica Carmina ): Ասոր մերձանուն պատմիչ  այլ յիշուի, ԱՂԱՐՈՆԻՄՈՍ, որոյ համար կ՚ըսէ Պլուտարք (Յղ. Գետոց) թէ Պարսից պատմութիւն գրած ըլլայ: — Ասոնցմէ քիչ մի յետոյ է ՓԵՌԵԿԻՒԴԷՍ, Աթենացի կամ՝ Լերիացի (ի Լերիա կղզի ծնած ), որ նոյնպէս գրած է Տեղագրութիւն կամ աշխարհագրութիւն մի՝ յիշուած  ի Ստրաբոնէ։ Իրմէ հին ճանչցուի համանուն փիլիսոփայ մի, Սիւրացի, զոր ոմանք Սիւրոս կղզին համարին՝ այլք զԱսորիս կամ զԱսորեստան, այս երկիրներուն եւ Հայոց յարմարի իր Հօր անունն այլ Բար (Babys):

Ասոնցմէ հռչակաւոր եւ աշխարհածանօթ եւ քիչ ետք, ի կէս Ե. դարու Ն. Ք է ՀԵՐՈԴՈՏՈՍ կամ ԵՐՈԴՈՏ աշխարհածանօթ պատմահայրն Յունաց, որք այնչափ զմայլեալ են իր վրայ՝ մինչեւ իր պատմութեան ինն գիրքն ընծայեն յանուն ինն Մուսայից։ Խորենացի տեղ մի միայն յիշէ ասոր Դ գիրքը (Բ. բ) տարակուսական բացատրութեամբ մի՝ երբ Պարթեւաց Ա Արշակայ համար կ՚ըսէ թէ երկրիս երրորդ մասին տիրեց, իբր թէ եւ Երոդոտ զերկիր երեք մասն բաժնէր. «Որպէս յԻրականացն պատմութեանց Հերոդոտեայ (Հերովդիոտեայ է ուսանել». այս երկբայելի իրականաց անունն քանի մի ձեռագրաց մէջ գրուած է Երիկեայց, զոր բանասէրք իմանան Երեկորնեայց այսինքն Արեւմտականաց. ընդհակառակն մեր հնախօս Ինճիճեան Հայրն՝ Իբերական եւ Հիւսիսային կարծած է։

Ա գրոց մէջ (ճծդ) Երոդոտ յիշատակ մի կ՚ընէ Ասորեստանեայց, եւ կարծել տայ թէ առանձինն այլ գրած է այն մեծ ինքնակալութեան պատմութիւնը, մանաւանդ որ իր անուամբ յիշէ Արիստոտէլ Նինուէի պաշարումը, որ չի գտուիր իր ծանօթ ինն գիրք պատմութեանց մէջ. անտարակոյս անոր մէջ պիտի ըլլային Հայոց յիշատակներ - իսկ ծանօթ եղածին մէջ կան քանի մի յիշատակք, որոց գլխաւորն է Հայոց եւ Փռիւգացւոց Համացեղութիւնն. նա զՀայս ի Փռիւգացւոց ծագեալ համարի. գիտնականք զանոնք ի Հայոց կ'ըսեն. երկուքին այլ տէրութիւնքն ժամանակաւ անտարակոյս իրարու սահմանակից էին եւ սովորութեամրք այլ նմանք. ինչուան այսօր եղջիւրաձեւ գլխարկն (ինչպէս Վենետկոյ դքսից) Փռիւգական գրակ կ՚ըսուի, Հռոմայեցւոց դրամոց եւ քանդակաց վրայ այլ Հայոց ազգն այդ ձեւ գտակով ներկայացուի։ Վերոյիշեալ Խորենացւոյ ըսածը՝ Թովմաս Արծրունի այլ յիշէ (Ա. ա)։ «Ըստ ասացելումն Հերոդոտեանցն». բայց կ՚երեւի թէ Ս. Եպիփանու գրուածներէն առած է։ – Երոդոտոսի անուան մերձաւոր եւ իրմէ էին՝ դիցաբան եւ տեղագիրն է մեր երկրի դրացի, ԵՐՈԴՈՐՈՍ Պոնտացի ի Հերակլեայ քաղաքէ, որ իր հայրենեաց վրայով գրած է, նա. եւ այն կողմերու Մակրոն կոչուած ազգի վրայօք։ Իր գրուածներէն միայն հատուկտիրք կան, որոց մէկն է, թէ «Կովկաս՝ Հայոց երկրէն մինչեւ ի Կողքիս ձգուի» [3] ։

Քրիստոսէ առ աջ Ե. դարու մէջ ապրած է Միլետացի ԱՐԻՍՏԱՓՈՐ բռնաւորն, որոյ համար գրէ Երոդոտ (Ե. խթ) թէ պղնձէ աշխարհացոյց տախտակի մի վրայ ցուցած ըլլայ Սպարտացւոց թագաւորին զՀայաստան՝ իբրեւ շատ անասուն սնուցող երկիր է ինչպէս եւ Փռիւգիա, որ՝ քան զամէնն աւելի վարսակ (avoine) հասցընէր: — Քիչ առաջ քան զԵրոդոտ՝ ԽԱՐՈՆ Լամպսակեցի, որ Պարսից եւ Եթովպացւոց պատմութիւն [4] գրած է։ — Իրմէ քիչ վերջ ԿՏԵՍԻԱՍ կնիդացի բժիշկն, որ Պարսից արքունիքը կենալով՝ անոնց եւ ուրիշ արեւելեայց վրայք երկար գրած է, եւ յատկապէս Հնդկաց եւ Ասորեստանեայց։ Ասոր գրածները Համառօտ ամփոփած է Փոտ իւր Հազարամատեան գրոց մէջ. իսկ իրմէ առաջ յիշողաց մէջ կարճ կտորներ կան։

Ասոնցմէ վերջը Քրիստոսէ առաջ Դ. դարուն մէջ շատ պատմագիրք եւ տեղագիրք կան, որոց գերագոյն է աշխարհահռչակն ՊՂԱՏՈՆ։ Թէ եւ ոչ յատուկ պատմութիւն գրած բլայ, բայց մեզի շատ հաճոյական է. Արայի մահուան այլաբանական պատմութիւնն եւ տեսլեանց. յիշատակն իր գերագոյն գրոց՝ Փեդոնի մէջ, Էր անուանելով զմեր դիւցազն»։ — Իրեն պէս աշակերտ Սոկրատայ իմաստասիրաց գերագունին՝ է նոյնպէս գեղեցկաբանն եւ նոյնպէս հանրածանօթ Աթենացին ՔՍԵՆՈՓՈՆ. ամենուն ծանօթ է մեր Երուանդեան Տիգրանի վրայ վիպասանօրէն գրուածն իր կիւրոսամարզ (Cyropadia) կոչուած գրոց մէջ, որ կըրնայ օրինակ ըլլալ նոր դարուց արձակաբան վիպասանից։ Ոչ պակաս պիտանի եւ հռչակաւոր եւ աւելի մեջ կարեւոր է իր Նահանջ Բիւրուն Յոյն զօրաց գիրքն, յորում Հայաստանի՝ (զոր կտրելով անցան ի Պոնտոս) շատ աշխարհագրական եւ բնակչաց սովորութեանց տեղեկութիւնք կան, որոց մէկն է Հայոց գետնափոր բնակարանաց ըստորագրութիւնն եւ ապրուստն՝ շատ անգամ յիշուած եւ կարդացուած։ Մեր օրերում՝ այլ առջի գրուածն թարգմանուած եւ տպագրուած է հայերէն ի Մխիթարեանց Վիեննայ, 1843։

Ըստ ոմանց՝ ասոնց ժամանակակից. ըստ այլոց քան զԵրոդոտ անգամ՝ հին, համարուի ՔՍԱՆԹՈՍ Լիւդացին, որ մոգուց վրայօք գրած է, տեղագրութեամբ այլ վկայէ Հայաստանի մէջ լիճ մի տեսած ըլլալն. զոր յիշած է ԵՐԱՏՈՍԹԵՆԷՍ աշխարհագիր ԺԳ. դարու Ն. Ք. անկէ այլ առնըլով աւանդէ Ստրաբոն (Ա. գ)։ ինքն Երատոսթեն այլ տեղագրած եւ տեղաչափած է. եւ յիշէ Ստրաբոն (Բ։ ա), որ ի Տապսակոնէ մինչեւ ի դրունս Հայոց 1100 [5] ասպարէզ հաշուած է։ — 

ԱՆԱՔՍԻՄԵՆ Լապսակեցի, ժամանակակից Մեծին Աղեքսանդրի, որոյ վարքն այլ գրած է. գրեր է նաեւ Պատմութիւնս Յունաց եւ Բարբարոսաց, որք ըստ մտաց Յունաց՝ էին Ասիացիք։ – Ալեքսանդրի աշխարհակալութիւնը պատմողներէն մէկն այլ է իր ուղեկից Կալիսթենէս, զոր եւ ինքն սպաննել տուաւ: Թովմաս Արծրունի յիշէ զսա, անշուշտ Աղեքսանդրի առասպելախառն պատմութենէն աւած, որոյ այլեւայլ հեղինակք կան. մին Եսովբոս կոչուած ըստ ոմանց` թարգմանուած է իր Հին թարգմանչաց մերոց եւ տպագրեալ ի Ս. Ղազար, 1842։ — ԵՓՈՐՈՍ Կումացի, ի Դ. դարու Ն. Ք., գովութեամբ յիշուած պատմիչ, որ գրեր էր Յունաց պատմութիւն մի 30 գիրք բաժնուած, ամենն՝ այլ կորսուած. միայն քանի մի վկայութիւններ գտուին առ Սուիդասայ եւ այլոց, որոց մէկնչէ Պոնտոսի արեւելակողման եւ Հայաստանի արեւմակողման ազգեր, Խաղտիք, Տիբարենք, եւ այլն,  որով հաւանական է յիշելն եւ զՀայս։

ՄԵԳԱՍԹԵՆԷՍ, զոր Խորէնացի (Բ. ը), եւ Եւսեբիոսի ժամանակագրութեան թարգմանիչ մեր՝ սխալմամբ չեն ճանչցած անձն եւ պատմիչ, այլ կարծեր են ածական կոչում մի Նաբուգոդոնոսորի ընծայուած, եւ թարգմաներ են յինչ որ յունարէնն նշանակէ, Մեծազօր։ Սա գրած է Հնդկական պատմութիւն, (անձամբ ղրկուած ըլլալով ի Հնդիկս. Սելեւկիոսէ Նիկանովրէ ), արեւելեան ազգաց յիշատակօք խառնած. այս այլ կորած է։ — Խորենացի (Բ. ը) այդ Բաբելացւոց թագաւորին համար ըսուածը կ՚ընծայէ ԱԲԻԴԵՆՈՍԻ։ Այu հեղինակիս ծանօթ բայց կորուսեալ գործն է Ասորեստանեայց պատմութիւն մի. յորում ըստ Խորենացւոյ (Ա. զ) մեր էին Հայկազանց յիշատակ ներ այլ կային։ Ոմանք Բերոսոսի աշակերտ համարին զսա, գուցէ եւ ազգակից, թէ եւ գրածին մնացորդն յունարէն է, որոյ հայերէն թարգմանութիւնն յԵւսեբիոսի ժամանակագրութեան՝ մեծ լոյս տուաւ Եւրոպացի գիտնականաց, վասն զի Եւսեբիոսի բնագիրն այլ պակասաւոր էր։ Երկու դար առաջ լսուեցաւ թէ Աբիւդենոսի բնագիրն գտուեր է Իտալիոյ գրատան մը մէջ, բայց ստոյգ բան մի չյայտնուեցաւ Աննիոսեան Բերոսոսի հետ Մեգասթենի անունն այլ Մեդասթեն գրուած է փոխանակ գ տառի։ Այս բանս կրնար օգնել այն կարծեաց՝ թէ այդ յիշատակն հայերէն գրուած ըլլայ, յորում՝ շատ տեղ ի ձեռագիրս չփոթին գ եւ դ տառք։ ինչպէս Խորենացւոյ յիշած (Բ. ժգ) Փղեդոնիոսն այլ, որ է հաւանօրէն Փղեգոն Տրալլիանացի, որ յ՚Բ. դարու Քրիստոսի կ՚ապրէր, զոր Խորենացի իբրեւ վկայ յիշէ (Բ. ժգ) մեր Ա Արտաշիսի գործոց եւ մահուան։ 

Մեգասթենի ժամանակակից շատ հռչակեալ Եգիպտացի քուրմ պատմիչ մի եղած է, ի Յունաց ՄԱՆԵԹՈՎՆ կոչուած, զոր յիշէ եւ խորենացի (Բ. Էգ) - իր գլխաւոր գրածն էր Եգիպտացւոց պատմութիւն, արեւելեան ազգաց յիշատակօք, եւ շատ յարգի ի նախնեաց. բայց իր անուամբ խարդախող գրողք այլ եղած են։ — Մերձաւոր ժամանակաւ կամ դար մի եւս, յետոյ նշանաւոր է պատմիչն Աղեքսանդր Կոռնելիոս ԲԱԶՄԱՎԷՊ, որ սովորաբար այս մականուամբն յիշուի, ինչպէս եւ ի Խորենացւոյ (Ա. դ), եւ յայտնուի անուամբն որ շատ բան պատմած է. որոյ գլխաւոր էր 42 գիրք ընդհանուր պատմական եւ աշխարհգրական գիտելեաց. զատ ի յատուկ Հռովմայեցւոց եւ Հրէից պատմութեանց։ Ոմանք զսա Հայրենեօք Փռիւգացի համարին։ — Այս ժամանակներս ապրած է եւ ԱԳԱԹԱՐՔԻԴԷՍ Կնիդացի, որ գրած է շատ ազգաց պատմութիւններ, եւ յատուկ 10 գիրք Պատմ. Ասիոյ, 49 գիրք Պատմ.  Եւրոպիոյ, ըստ ոմանց եւ Պատմութիւնս Պարսից եւ Փռիւգացւոց, բայց այլք զասոնք ուրիշ նոյնանուն է Սամոսացւոյ մի համարին։— Ա. Արտաշիսի աշխարհակալութեանց վրայ գրողներէն կամ յիշողներէն (իրաւ թէ ոչ) Խորենացի անուանէ զՊոլիկրատես. այս անուամբ յիշուին այլեւայլ գրողք` բայց ոչ իբրեւ պատմիչք։ — Ասոնցմէ առաջ թուի Պափովրանոս,  որ մեր Ալեքսանդրի Պատմութեան եւ թարգմանութեան մէջ յիշուի իբրեւ յիշող դաստիարակաց Աղեքսանդրի. «ի Չորրորդում՝ գիրս իւրում, ամենազան հնարագետ Պատմութեանցն»: - Գուցէ ժամանակակից է կամ Բ. դարու Ն. Ք. ԵՒՊՈԼԵՄՈՍ, որոյ Հրէից Պատմութենէն յիշէ Եւսեբիոս՝ Աբրահամ Նահապետի պատերազմին  ընդ Հայոց. որ է ըստ Ս. Գրոց (Ծննդ. ժդ) իր 318 է ընդոծին ծառաներով ազատելն զՂովտ ի գերութենէ Քոդողագոմորայ թագաւորի Ելամայ եւ Թարգաղայ թագաւորի Ազգաց. զայս յետինս ոմանք իր մեկնչաց համարին թագաւոր Հայոց, եւ զԹորգաղ անունն Թորգոմ: Յայտնապէս հետաքրքրական յիշատակ մի է այս, եւ վկայութիւն հին առընչութեան Պարսից եւ Հայոց, եթէ եւ ստոյգ չըլլար պատմութիւնն։ — Ասկէ առաջ է ժամանակաւ Պողիւբիոս գերահռչակ պատմիչն Յունաց, որոյ _ բազմաթիւ գրքերէն հինգ միայն մնացած են։

4. Քրիստոսի թուականէն դար մի կամ կէս  դար առաջ գրող շատ նշանաւոր պատմիչք եւ աշխարհագիրք յոյնք եւ Հռովմայեցիք եղած են, եւ, գրուած քն այլ մնացել են մեծ մասամբ, որք եւ հանրածանօթ ըլլալով՝ շատ ըլլայ ոմանց անունները է միայն յիշել՝ ինչպէս Կաստոր Հռոդացի՝ որ յիշէ եւ զԿիւրոս եւ զԿրեսոս, — Դիոնիսիոս Արիկառնացի. - - Հռովմայեցիքն Սալլուստիոս, Տրոգոս Պոմպեոս, եւ  գերագոյնքն՝ Յուլիոս Կեսար եւ Տիտոս Լիվիոս։— Նոյնպէս գերահռչակն ի Յոյնս Պլուտարքոս բազմահմուտ եւ ախորժաբան, որ շատ կարեւոր ծանօթութիւններ տայ մեր Արշակունեաց վրայ։ թարգմանեալ եւ տպագրեալ հայերէն ի Ս. Ղազար, 1834։ — Ստրաբոն, աշխարհագրաց թագաւորն, Հայրենեօք  մերձաւոր Հայոց, զի Ամասիացի էր. անբաւ տեղեկութիւն ընծայ՝ զատ յայլոց Փոքր Ասիոյ եւ Հայաստանի վրայ պատմական եւ աշխարհագրական, մանաւանդ իր ԺԱ. եւ ԺԹ գրոց մէջ։ 

Փրկչական թուականին Ա. դարուն՝ ոչ քրիստոնեայ պատմաբան եւ աշխարհագիր հեղինակաց մէջ՝ որոց քով Հայկական յիշատակք գտուին, նշանաւորք են Յովսեպոս Եբրայեցին, Դիոդորոս Սիկի լիացին՝ յիշեալ եւ ի խորենացւոյ (Գ. ա), Պլինիոս Լատին բազմահմուտ բնախօսն, Պտղոմեոս երեւելի աշխարհագիրն յետ Ստրաբոնի, ուսկից քաղուած է Խորենացւոյ անուամբ Հայերէն Աշխարհագրութիւնն. — Հռոմայեցի պատմիչքն Վալ. Մաքսիմnu, Կուրտիոս, սրամիտն եւ սրալեզուն Տակիտոս, եւ այլն։ - Բ. դարու այ" տեսակ գրողաց էջ յիշելիք են Ապպիանոս եւ Արրիանոս, որոց քով այլ գտուին մեզ պիտանի յիշատակք, եւ Կետաղիոն, զոր Խորենացի երկու հեղ յիշէ (Ա. ե. ժը) իրրեւ շատ հին պատմութեան աւանդող. որոյ հետ անցողաբար յիշենք իրեն յիշածներէն (. ժգ) երկու անծանոթ պատմիչներ եւս, Եւագարոս եւ Կանադրոս, զորս ի վկայութիւն բերէ Ա Արտաշիսի վրայ աւանդածին։- Արժանաւոր գրիչը քննելիք են այս եւ յաջորդ դարուն՝ Յուստինոս, Դիոգինես Լայերտացի, Յոյնք եւ ի Լատինաց՝ Սուետոնիոս, Փշորոս, եւ շատ մի կայսերական անուանեալ պատմիչք, ինչպէս Վելլ. Պատերկուլոս, Սեքստոս Ռուփոս, Կապետո շինոս, Հերովդիանոս, Սպարտիանոս, Լամբերտիոս, եւ այլն, եւ պիտանի քան զշատս Դիոն Կասսիոս (Dion Cassius Cocceianus)։ – Յաջորդ դարէն եւ ցկէս Ե. ին գտուին դեռ հեթանոս պատմիչք, ինչպէս Պոլիոն Տերեբելլիանոս, Լամբրիտիոս, Ետռոպիոս, Վել. Վիկտոր, Եւնաբիոս՝ պատմողն վարուց եւ հանճարոյ այն ժամանակի ճարտասանաց թագաւորին՝ որ է հայ եւ քրիստոնեայ Պարոյրն կամ Վրոյր (եթէ այսպէս կըրնանք դարձնել յունարէն անունը). Վիգետիոս, Զոսիմոս, Սուլիկիոս Սեւերոս, Ա. Մարկելինոս՝ որ կարեւոր տեղեկութիւններ տայ մեր Պապ թագաւորի եւ ժամանակին վրայ, եւ այլն։ 

Իսկ այս երկու դարուց՝ Դ–Ե. որքան քրիստոնեայ Ս. Հարք եւ այլ գրիչք եւ պատմիչք եղած են եւ որոց քով գտուին Հայոց յիշատակք, ծանօթագոյն են եւ ոմանք արդէն, իդեալք, ինչպէս Ափրիկանոս, Եսեբիոս Կեսարացին՝ Հայր եկեղեցական պատմըչաց, եւ իրեն հետեւողքն Սոկրատ, Սոզոմեն, Թեոդորետոս, Ռուբինոս, Որոսիոս. յետ որոց Եւագր, Պասքալեան այսինքն Զատկական Ժամանակագրութիւնն (Է. դարու), թողլով մեր տօնելի եւ պաշտելի Յոյն եկեղեցւոյ անմոռանալի Հարքն, Բարսեղ, Գր. Աստուածաբան, Ոսկիբերան, որոց քով մէկ մէկ կերպով գտուին յիշատակք մերայնոց: 

5. Հետեւեալ (Զ. ) դարէն (յորում՝ գրէին եւ օտարազգիք` գոթացին Յորնանդես, Գր. Տուրացի,  փռանկ եպիսկոպոս), սկսի հազարամեայ Բիւզանդացի Պատմչաց երկար շարն մինչեւ ի ԺԵ. դար, որոյ կիսում՝ վերջացաւ արեւելեան կայսերութիւնն Յունաց։ Այդ երկար շարէն յիշենք նախ յատկապէս Բիւզանդացի կոչուած Ստեփանոսն, որ իրեն հանրագիտակ Բառարանով չափ պիտանի տեղեկութիւններ կ՚ընծայէ, հաւաքելով ի նախնեաց: — Աղաթիաս, Թէոփիլակտոս, Պռոկոպիոս՝ Յուստինիանոս կայսեր կազմակերպ գործոց վրայ գրող, յորում կան շատ հայկական յիշատակք. եւ հետ զհետէ Սիւնկելոս, Նիկեփորոս, Թեոփանես, Մալալ  Եւտիքիոս՝ ազգաւ արաբ, Կամենիատ, Գենեսիոս (Թ. դար ), արքայազարմն Կոստ. Պերֆեռուժեն, եւ հռչակեալն Փոտ՝ շտեմարան բազմաթիւ նշխարաց իբր 300 հին պատմչաց, որոյ համար իր հաւաքածն կոչուած է Բիւրամատեան ( Myriobiblion), ուսկից քանի մի բան յիշեցինք եւ շատ յիշելիք այլ մնան. – Սուիդաս՝ նման Ստ. Բիւզանդացւոյ շատ բան ի նախնեաց առեր աւանդեր է. Լեւոն Սարկաւագ (Ժ. ), Լեւոն Գրամատիկոս (Թ. ), Յովհ. Սկիւլիտէս (ԺԱ. ), Զոնարաս (ԺԱ–Բ. ), Աննա Կոմնենա, Կեդրինոս (ԺԱ. ), Նիկեփոր Պրիւմեննիոս, Միքայել Ատալիոդ ( ԺԱ. ), Կոստ. Մանասեր Կիննամոս, Նիկետաս Խոնիադէս, Գեորգ Պախխմերէս, Նիկեփոր Գրիգորաս, Կոստ. Կանդակուզեն, Գեորգ Դեմիստոս, Գլիւկաս, Դուկաս, Խալկոնդիլ Փրանկիս, եւ այլն, եւ այլն։

Յօտարազգի մանաւանդ Լատին պատմչաց այս դարուց՝ յիշենք Իսիդոր Սկիլիացին (Է. դար), Բեդա (Ը. ), Անաստաս Գրապետ (Թ. ), Ադամ Պրեքացի (ԺԱ. ), Նեստոր պատմահայր Ռուսաց (ԺԲ. ), Քսիմենես Սպանիացի (ԺԳ. ), Մարկոպօլ (Marco Polo) Վենետկեցի, նախաշաւիղ եւրոպացի ճանապարհագրաց (ԺԴ. ), եւ այլն։ 

6. Յետ եւ հետ Բիւզանդացի պատմըչաց հարկ է դասել եւ խաչակրաց Պատմիչքն, ինչպէս Գուլիելմոս Տիրաց, այսինքն եպիսկոպոսն Տիւրոսի, Ժոէնվիլ, բարեկամ եւ պատմիչ Ս. Լուդովիկ թագաւորի Փռանկաց, ծանօթ մեր Ա. Հեթմոյ, (ԺԳ. ): Ֆրուասար (Froissaru) (ԺԴ. ), ծանօթ եւ գրող Հայոց յետին թագաւորին Ե. Լեւոնի վրայ. որոց գործոց Տուաքուինը տպագրուած է ի Բրիզ վայելուչ եւ ճոխ կերպով, եւ որոց շարքին մէջ դասած են եւ մեր Մատթ. Ուռհայեցին, փռանկ թարգմանութեամբ հայագէտ Տիւլորիէի, եւ այլ խաչակրաց վրայօք մեր ազգեաց գրուածներ։ Արաբագիր քրիստոնեայ Ասորի հեղինակը՝ ծանօթք եւ ծանօթ արարք Հայոց՝ են Միխայիլ պատրիարք նոցա, բարեկամ՝ մեր Ն. Շնորհալւոյ եւ յաջորդացն, որոյ գործն թարգմանուած է հայերէն, ԺԳ. դարում, եւ ի հայերենէ թարգմանեալ ի փռանկ ի նորումս. Էլ Մասին Գէորգ (Elimacin), Պէն Ամիտ (ԺԳ. ), Գրիգոր Ապուլ  ֆարաճ որ եւ Բարեբրէոս պատմիչ եւ բժիշկ (ԺԳ. ), Ապուլֆիտս Իսմայել Դամասկացի՝ Համա քաղքի իշխանն՝ (ԺԳ. ) (1273–1332). ասոնց գործերն թարգմանուած են ի լատին եւ ի փռանկ. եւ այլն [6] ։ 

7. Արժանապէս Բիւզանդացւոց յաջորդեն՝ եւ ըստ մասին գերազանցեն ԱՐԱԲԱՑԻ ՊԱՏՄԻՉՔ, իբրեւ ծանօթագոյնք Արեւելեան ազգաց եւ աշխարհաց, եւ մերձաւորք Հայոց առաւել քան սահմանաւ երկրին՝ իրենց երկրակալութեամբ, անմիջապէս յաջորդելով Սասանեան Պարսից, եւ տիրելով աւելի կամ նուազ ուժով՝ մինչեւ ցարշաւանս Սելչուկեան Թուրքաց եւ ապա Թաթարաց։ Բազմաթիւ են եւ սոցա Պատմիչքն, յորոց յիշեմք անուանիներն, Պելազօրի (Թ. ), որ գրեց Արաբացւոց աշխարհակալութեանց վրայ, եւ գլուխ մի յատուկ Հայոց նուաճման. նոյնպէս եւ ժամանակակիցն՝ Է Սաքետի Ապու Ադիլլս, եւ Եսթետի, երկուքն այլ ԺԹ. դարու, յետինս Արաբացւոց զԱսորիս նուաճելուն պատմութիւնը գրող (Ֆօթուճ Է-Շամ)։— Դ. դարի Ապում «ֆար (838–922). - Մասուտի Ապրել Հասան (Ժ. ). — իպն–Հաւգալ Ապուլխասէմ (Ժ. ), Հետաքննական ճանապարհագիր։ — Իպն Ֆօսլան (Ժ. ), Գոտամա Ապտիւլֆարաճ (Ժ. ), Պալքի աշխարհագիր (Ժ. ), Միւգատտեսի Ահմէտ (Ժ. ), նոյնպէս աշխարհագիր Ապիւլֆարաճ Էլ-Ճաուզի ԺԲ. ), նահապետաց պատմութիւն գրող։ Գազուինի Զաքարիա աշխարհագիր անուանի (ԺԳ. ), որ իր ընդարձակ գիրքն անուանեց «Զարմանալիք Արարածոց», Էջաիպ մախլուգաթ։ — Իպն-Էլ-Էթիր ( ԺԳ. ), նշանաւոր գրող ընդհանուր պատմութեան եւ յատկապէս Արաբաց։ — Եաքուդի (ԺԳ. ), հեղինակ պիտանի աշխարհագրական բառգրոց: Էլ-Վարտի (ԺԴ. ), աշխարհագիր բնապատում. Ապ–իւլ-Ռաշիդ (ԺԴ. ), աշխարհագիր։ Ապ–իւղ-Ֆադա (ԺԴ. ), նոյնպէս աշխարհագիր։ Մանսուրի (ԺԴ. ), տարեգիր. Միրխօնտ (ԺԵ. ), հռչակաւոր պատմիչ: նոյնպէս, եւ աւելի Մաքրիզ Թաքէտտին, (+1441), շատ գրուածներ ունի, որոց մէկ նշանաւորն այլ է Եգիպտոսի տեղագրութիւնն։ Աւելի նորագոյն գրիչք, Շեմսիւտտին (ԺԶ ), տիեզերագրութեան հեղինակ՝ ինչպէս եւ աւելի ծանօթն Հաճի Գալֆա (ԺԷ. ) նման, օրինակ գրութեամբ, զոր եւ գրոց անունն յայտնէ՝ Ճիհան–Նիւմա (Աշխարհապատում). նման իմն անոր եւ ընդհանրական պատմագիրն Միշնեւճիմ պաշի (ԺԷ-ԺԸ. ) եւ այլն, եւ այլն։ 

8. Այս ամէն պատմագրողաց ազգակից եւ դասակից դեռ շատեր այլ եղած են եւ կան, զորս կամա կամ՝ ակամայ չեմք յիշած. նոյնպէս բոլորովին թողումք նոր ատենի եւրոպացի հնակրկիտ հեղինակները, որք մանր քննութեամբ շատ լոյս տուին հին պատմութեան եւ շատ անծանօթ գրուածներէ կարեւոր գիտելիք հրատարակեցին, թէ զուտ պատմական եւ աշխարհագրական եւ թէ որ եւ է տեսակ հնաբանութեան, կրօնից, սովորութեանց, ծիսից, գիտութեանց, արուեստից եւ այլն. յորս քիչ շատ եւ Հայոց ազգիս գործոց. ճարտարութեան, վաճառականութեան վրայօք, յորս աւելի կամ պակաս լաւ դատողութեամբ տեսութիւնք եւ ծանօթութիւնք կան, եւ տարուէ տարի հրատարակուին, թէ առանձին գրքերով եւ թէ պարբերական թերթերով եւ օրագրութեամբք, զորս ամփոփել, քաղել եւ դա. սակարգել՝ եթէ անկարելի այլ չէ` սակայն երկար աշխատութեան եւ ժամանակի գործ, միանգամայն եւ շատ կարեւոր՝ Հայոց ազգին անցեալը եւ ներկայն իր բնաշխարհին մէջ եւ ի տարաշխարհի եւ անոնցմէ առած եւ անոնց տուած հանգամանքը ճանչնալու համար. եւ դատելու եւ կշռելու թէ Հայն յընդանուր պատմութեան, որ է ըսել յընդհանուր մարդկութեան կամ ազգաց մէջ` ի՞նչ դիրք, ի՞նչ կերպարանք, կիրք եւ գործք ունեցեր է, եւ ինչ գործակցութիւն ընդ օտար ազգաց իր երկար տեւողութեամբ 25–30 դարուց ստոյգ պատմութեան։ 

Այս յետին կէտս՝ նշանաւոր գիտելիք է մեր, ազգի եւ հայրենեաց, այս ինքն իր երեւոյթն հնագոյն ազգաց մէջ, եւ իր յիշատակն հնագոյն պատմչաց մէջ, որոյ համար յիշեցինք այնքան պատմիչներ եւ որոց հնագոյնքն հազար տարւով յառաջ են քան զնախնի անուանեալ հեղինակը եւ, պատմիչս մեր՝ (թողլով զամենահինն եւ զամենապատիւն՝ զՍուրբ Գիրս)։ — Արժան էր արել Պատմչաց եւ զարձանագիրս քանդակեալ ի քարինս, յաղիւսս եւ ի մետաղս, մանաւանդ յանուանեալ բեւեռագիրս՝ որովք ճոխագոյն է Հայաստան, յատկապէս Այրարատ եւ Վասպուրական. բայց դեռ լաւ քննութեան կարօտ համարիմ՝ այդ տեսակ գրութեանց ծանօթութիւնը։

Այս երկար դրուագէս, որ է օտար ազգաց եւ հին հեղինակաց յիշատակն Հայոց եւ Հայաստանի, կարծեմ անաչառ մտաց այս հետեւութիւնն կամ ամփոփումն պէտք է ներգործէ, թէ, Ա. այդ Հայ ազգն՝ ոչ միայն հին է (զի եւ ամենայն ազգք կըրնան ըսուիլ հին), այլ եւ զգալի եւ իսկական կերպով երեւցեր է ի վաղ ժամանակաց, եւ որպէս սովորութիւն է հիմայ մերոցս ըսել՝ թեր մի կամ դեր մի խաղացեր է աշխարհիս թատեր վրայ հազարաւոր տարիներով յառաջ քան այժմու տէրութեամբ, գիտութեամբ, շքով եւ շառաչմամբ ծանօթ եւրոպական ազգերն, որք ոչ միայն որդիք այլ եւ թոռունք կրնան ըսուիլ մերոցս, ըստ ընթացից ժամանակի, Բ. թէ ոչ աննշան եղած էր Հայն ի միջի հին ազգաց, եթէ ոչ իբրեւ զԲաբելացիս, Քաղդէացիա, Եգիպտացիս, Պարսիկս, եւ Յոյնս, այլ շատ աւելի քան զայլ եւ բազմաթիւ ազգս եւ լեզուս՝ որոց անուանք յիշուին ի գիրս սուրբըս եւ արտաքինս, այլ արժանաւոր յիշատակ մի չեն թողած եւ ոչ ստոյգ պատմութիւն։ Գ. գիտելիքն է որ, Հայք ի հնուց հետէ մինչեւ ցայժմ՝ գէթ 3000 տարի ճանչցուած են, եւ գոնէ Նաբուգոդոնոսորի եւ Կիւրոսի օրերէն մինչեւ ցայսօր,  25–30 դար՝ անընդհատ անուամբ եւ իրօք կեցեր եւ կան եւ մնան, յետ այնքան հին եւ նոր պատահարաց եւ հալածանաց յօտարաց: Եւ հետեւաբար, Դ. որ ի հարկէ տեսնուած եւ դատուած են ի մերձաւորաց եւ հեռաւորաց, որպէս եւ այժմ, եւ ոչ անարգ գտուած, եւ ոչ անարգելի՝ որպէս յոմանց ըստ բաղդի բերման եւ ըստ հարեւանցի դատման կամ կրից։ Այս բանիս հաւաստիք եւ ցոյց ընծայեն զգօն մտաց՝ զատ յայլոց` 1500ամեայ շարք մի Ազգային Պատմչաց, որոց ոճն եւ արժէքն յիշեցինք ի սկզբան բանիցս, եւ որոց իւրաքանչիւրին առանձին ծանօթութիւնն՝ ժամանակագրական կարգաւ սկսինք յիշել համառօտ քննութեամբ, եւ ըստ կարգի ժամանակի եւ ըստ պատշաճի գրութեանն՝ Պատմական մասեր 400 թուով կամ Յօդուած քաղած կազմած եմք ԶՀԱՅԱՊԱՏՈՒՄՍ (մասն Բ) մինչեւ ց՝ ԺԶ. դար։