Հայապատում

161. Քաջութիւնք Ներսեհի եւ Հրահատայ եւ եղբայրսիրութիւն նոցա (Ղազար Փարպեցի, ԿԴ, ՀԵ-ՀԶ)

Կոտորելոյ զթշնամիսն Աստուծոյ, կամէր ի թիկանց կուսէ անկանել ի վերայ զաւրացելոցն ի Քրիստոս, եւ տանել զյաղթութիւնն խաբէութեամբ եւ անուն մեծ ժառանգել։ Իսկ ուրումն յանկարծակի զձայն խողխողման զՀայ սպանանելոյ ի Կատշացն լուեալ` բողոք արկանէր առ արսն Կամսարականս. որոց ցասուցեալ առնն` կամէին սպանանել զնա, թէ գունդ մեր է, եւ դու խաբէութեամբ զմեծ իրս կորուսանես։ Եւ ապա հաստատեալ Ներսեհի ի լրտեսելն եղբաւրն իւրոյ Հրահատայ, եթէ գունդն` թշնամեաց է` դիմեալ յարձակէին ի վերայ անչափ բազմութեան երկոքին եղբարքն սակաւ արամբք։ Անդ հասեալ հայրանման Կամսարականն Ներսեհ` զզաւրագլուխն Կատշաց, զայր հզաւր եւ զմարտիկ, հարեալ նիզակաւ անդէն ի տեղւոջն սատակէր, եւ զայլ ամենայն գունդն արկեալ առաջի` բազում արանց դիակունս, առաւել քան զայլ մեռեալս պատերազմին` կործան յերկիր վարէին։ Եւ լինէր աւրն այն աւր նշանաւոր ուրախութեան հաւատացելոցն ի Քրիստոս, եւ աւր ամաւթոյ եւ կորանաց ամենայն ուրացելոցն ի Քրիստոսէ, եւ ճշմարտապէս կատարեալ հաստատէր բան մարգարէին որ ասէ, թէ Որոց Աստուած աւգնէ` մի զհազարս հալածէ, եւ երկուս զբիւրս շարժէ։

Դեսպան հասանէր ի դրանէ եւ ստիպով զՄիհրան ի դուռն կոչէին։ Եւ նորա չուեալ ամենայն բազմութեամբն գնայր ճեպով ի դուռն, առեալ ընդ իւր զկապեալն Հրահատ եւ զերանելին Յազդ եւ զայլ կապեալսն։ Զորոց զհետ երթայր տրտմութեամբ եւ բազում փութով սիրելի եղբայր նորուն, տէրն Շիրակայ Ներսեհ, արամբք ընտրելովք, որոց տեսեալ զանհնարին անսպառ ողբումնն Ներսեհի, սիրով խանդաղատեալ, զբարիս նոցա յիշելով` երթային ընդ նմա։  Որոյ յաւրէ ունելոյ զՀրահատն Պարսկացն` ոչ էր եղբաւր նորա Ներսեհի տեառն Շիրակայ դադարեալ ի լալոյ, եւ ոչ էր հանգուցեալ ի վերայ անկողնոյ, եւ ոչ ճաշակեալ հաց առանց արտասուաց. այլ եւ զոր ճաշակէրն` առ չարի դառնացեալ լինէր բերան նորա։ Եւ երթայր զհետ գնդին Պարսկաց, ածելով զմտաւ, թէ ո՞ գիտէ, լրտեսեալ ուրեք ի զատագոյն թեւի գնդին` անկեալ ի վերայ կարասցէ զնա զերծուցանել. եւ կամ թէ ոչ` գոնեայ ես դիպեալ մահու` հանգեայց յանմխիթար տրտմութենէս։ Եւ երթեալ բազում անգամ աւթս զհետ, եւ ոչ ինչ կարացեալ գտանել հնարս, եւ մերձեալք որպէս թէ աւթեւանաւ միով ի սուրբ տեղի տան նահատակին Գրիգորի ի գեաւղն որ անուանեալ կոչի Բագաւան, եւ տեսեալ Կամսարականին Ներսեհի զտեղին նահատակին Գրիգորի, եւ յիշելով զտրտմակցութիւն սրբոց ընդ վշտացեալս, եւ զհամարձակութիւն սրբոյ առն Գրիգորի առ Աստուած` ձայն սաստիկ բարբառոյ հանդերձ արտասուաւք արձակեալ առ այրն Աստուծոյ` աղաղակեաց ասե լով. «Տէ՛ր Գրիգոր, որ զսաստիկ մէգ ամբարշտութեանն մեղաց մերոց մերժեալ փարատեցէր յաշխարհէս Հայոց, փարատեա՛ եւ զիմ սաստիկ մէգս տրտմութեանս ի սրտէս, եւ շնորհեա՛ ինձ զանձկալի զեղբայրն իմ տեսանել առողջ առ իս. քանզի հնարաւոր է Աստուծոյ ամենայն, եւ զքո խնդիր քաջ ախորժելով կամի լսել եւ կատարէ»։ Եւ այսպէս մեծաձայն բարբառով եւ ողբալով աղաղակեաց Կամսարականն Ներսեհ առ այրն Աստուծոյ Գրիգորիոս. ոչ թէ բերանով բարբառէր, այլ սրտիւն աղաղակէր։  Եւ նորա լուեալ վաղվաղակի ասաց ցՔրիստոս. եւ Փրկչին Աստուծոյ անդ եւ անդ հանեալ զկապեալն Հրահատ ի շրջափակ զգուշութենէ պահապանացն, արձակէր խաղաղութեամբ առ սիրելի եղբայրն իւր եւ յաշխարհ։

 

162. Բանք Վահանայ առ Միհրան պարսիկ (Ղազար Փարպեցի, ՀԵ)

Եւ սպարապետին Հայոց Վահանայ Մամիկոնէի պատասխանի արարեալ ասէր ցՄիհրան, ե թէ «Արեաց տէր որ լինի` արդար աչաւք պիտի նայել յամենայն մարդ իբրեւ զթագաւոր, եւ արդարապէս տեսանել եւ արդարապէս լսել, ըստ արժանի թագաւորի։ Բայց այր թագաւոր, որ ուղիղ աչաւք չհայի ի ծառայս եւ ուղիղ լսողութեամբ չլսէ ուրուք զբանս, այլ համակ ըստ իշխանութեան վարի, եւ ոչ ըստ արժանի իրաւանց քննութեան, այլ առաւել եւս որ կարի դժնդակագոյն է եւ աշխարհի կորստեան պատճառ, եւ հանապազ զայն առնէ, եւ կամի տեսանել այլոյ աչաւք եւ լսել այլոյ ականջաւք` ծանր է ծառայութիւնն այն եւ դառն, եւ վտանգ` որում ոչ ոք կարէ կալ առաջի։ Վասն զի տէր, որ յիւր ի ծառայից զլաւ եւ զվատթար չգիտէ ընտրել, եւ ըստ արժանի իւրաքանչիւր ումեք մատակարարել զպիտոյսն ոչ կամի` այնպիսին լաւ ծառայի տէր դժուարաւ կարէ լինել։ Արդ` Հայոց աշխարհս ո՜րպիսի մեծ եւ պիտոյի աշխարհ է. եւ արդ ցո՛յց ինձ այր մի յայսպիսի աշխարհի, որ թէ առաւելաւ թագաւորութեամբ արժանաւորապէս հասեալ է ի տանուտէրութիւն. այլ որեար աւազակ եւ անպիտան, հացկատակք եւ վատտոհմիկք, որ գան զայնպիսի մեծ թագաւորութիւն խաբեն, եւ ընդ կրակի փառս գնեն եւ տէրութիւն. եւ ի ձէնջ ըստ կողմն ելեալ սակաւ մի` միզեն ի կրակն, եւ յանթեղ զաղբ իւրեանց արկանեն, եւ զվաճառականն եւ զվաճառն ի միասին թշնամանեն։ Եւ այլ լաւութիւն եւ քաջու թիւն եւ միտք եւ գիտութիւն, որով աշխարհ շինի եւ միջի լինի` այն չխնդրի եւ արհամարհեալ է. այլ անպիտան եւ վատտոհմակ մարդկան պատրողութիւնն ի մէջ անցեալ յարգի, եւ դուք առ ճանաչողս ունիք զձեզ։ Լուեալ է քո, որ Միհրանդ ես, եւ ամենայն Պարսից` զբանս զայս յԱրեաց տեառնէն ի Պերոզէ առաջի ամենեցունց յատե նի, թէ «Այր վատ եւ գունդ անպիտան Ասորի է. բայց քան զԱսորի այր` Հայ մարդ շատ վատթար է եւ անպիտան»։ Եւ ո՞չ արդեաւք լաւ էր մահ քան զայն լուր յայնպիսի թագաւորէ։ Եւ արդ` իմ երկուս կռիւս արարեալ է ընդ Արի մարդկան, եւ երրորդն այս է որ ընդ քեզ արարաք. եւ ընդ որս զերկուս կռիւսն արարաք` ընդ այնպիսի երեւելի եւ քաջ մարդկան կռուեցաք, զոր ինքն Արեաց տէրն եւ ամենայն Արիք ճանաչէին, թէ ո՛րպիսի որեար էին։ Եւ աւտար մարդոյ մեզ չէր աւգնեալ, Հոնի կամ Հոռոմի եւ կամ այլ ազգի ուստեք մարդոյ. բայց միայն այս Հայոց, զոր դուք գիտէք, սոցա վճարեալ է զայնպիսի մեծ գործ, զոր դուք ամենայն Արիք լուայք եւ տեսէք. եւ ոչ բազում այրուձիոյ, այլ հարիւր արամբ եւ կամ եւս նուազիւ զհազար եւ զերկուս հազարս այր փախուցեալ է սոքաւք։ Եւ յայսմ կռուի մի՛ զայս զմտաւ ածեալ պարծիք, թէ աւելի ինչ քաջութեամբ յաղթեցէք մեզ. այլ ի մեր երկպառակութենէ եւ ի նենգելոյ եղեւ մեզ վնաս։ Զի թէ էր այս հայ գունդ, յորոյ վերայ ահ եւ երկիւղ էր, որպէս Արեաց տեառն յիւր ծառայի վերայ, եւ յիմում ձեռին այնպէս էին, որպէս ընդ իմ նախնեացն ձեռամբ, եւ համարձակապէս իշխէի զվատացեալսն ի կռուի տամբ եւ կենաւք հարցանել եւ գլխով պատիժ առնել, եւ քաջացելոցն կարէի բարի առնել եւ պատիւ տալ` ցուցանէի Արեաց տեառն եւ ձեզ ամենեցուն, թէ ո՞ր կարի գունդ յԱրիս անուանի էր եւ լաւ. բայց եթէ լաւագոյնք եւս եւ քաջք չերեւէին ` այլ ի խոնարհ սակաւ մի եւ նուազ չտայի երեւել։ Բայց արդ` զոր ձեր ի վատ տոհմէ եւ յանպիտան ի մարդկանէ աշխարհիս Հայոց իշխան կարգեալ էք` դոքա ըստ իւրեանց յետնութեան կորուսին յաշխարհէս Հայոց զքաջութիւն եւ զանուն բարի եւ զլաւութիւն։ Զի գնդի, որոյ զաւրագլուխն վատ է` գնդին լաւ լինել չէ հնար, եւ աշխարհի, որոյ իշխանքն յետին են` աշխարհին այնմ անհնար է յառաջադէմ եւ անուանի լինել։

 

163. Առաքինի քաջութիւն Խուրսայ (Ղազար Փարպեցի, ՁԱ)

Ի գեղջէն Շիրմաց, դայեակորդի տեառնն Շիրակայ Կամսարականին, զոմն ի Պարսից զաւրացն, զի կամէր սպանանել զայր մի կարնացի ի մշակացն. եւ մշակն շուրջ գալով զբարդիւ միով` խուսափէր ի սպանողէն. եւ տեսեալ զայն Խուրսայ դայեակորդւոյն Կամսարականին Ներսեհի, զայրացեալ ընդ սեպհին Մամիկոնէից Մուշեղի եւ ընդ Կամսարականին Ներսեհի` ասէ աներկիւղա պէս. «Ո՞չ ապաքէն մահ այլ աշխարհաց առնն, թէ մեռանի ի Պարսկէն` ի մէնջ պահանջէ վրէժխնդիրն Աստուած»։ Եւ յարձակեալ նիզակաւ Խուրսն ի վերայ Պարսկին` անդէն ի տեղւոջն սատակէր, եւ զերծուցեալ ապրեցուցանէր զկարնացին ի սպանողէն։ Եւ գրգռեալք ընդ բանսն Խուրսայ սեպուհն Մամիկոնէից Մուշեղ եւ Կամսարականն տէրն Շիրակայ Ներսեհ, եւ ընդ գործն հայեցեալ ընդ Խուրսայ, զոր գործեաց քաջաբար, տեսեալ եւ զհետամուտսն զկնի նոցա, թէ չեն կարի բազումք` յարձակեցան ի վերայ Պարսկացն սակաւ արամբք որ ընդ նոսա էին, եւ զաւրացեալ աւգնականութեամբն Աստուծոյ` բազում արեանց ճապաղիս ի տեղւոջն հանէին, եւ զայլսն փախստականս արարեալ` դարձուցանէին ընդ կրունկն ամաւթով։ Եւ եղեւ թիւ մեռելոց ի տեղւոջն եաւթանասուն եւ երկուց արանց։ Եւ լուեալ զայսպիսի յաջողութեան գործ զաւրավարին Հայոց Վահանայ Մամիկոնէի` ետ փառս Աստուծոյ, որ եւ առանց նորա կորացուցեալ խորտակէր Աստուած զզաւրութիւն թշնամւոյն։

 

164. Սպանումն ուրացողին Գդիհոնի (Ղազար Փարպեցի, ՁԳ)

Քաջաբար ի մէջ ամենայն զաւրացն Պարսից յարձակէր հանդերձ լաւ ուխտապահ արամբքն սակաւուք, որ մնային առ նմա։ Եւ ապշեալ ընդ ահաւոր աներկիւղ ուժին զաւրավարին Հայոց Վահանայ եւ ընդ այլ սակաւ այնքան արանցն որ ընդ նմա, զաւրագլխին Պարսից Շապհոյ` ճեպով ցիշխանն Սիւնեաց առ Գդիհոն յղէր, ա սէ. «Ձե՛ռն տուր յիս կողմն, վասն զի իրս անպատումն իմն եւ նորոգս ցուցաւ. զի թէ արդարեւ զաւրութիւն իմն աներեւոյթ այլ է, որ աւգնէ նոցա եւ մեզ չերեւի` զայն ես ոչ գիտեմ. բայց եթէ անմտութեամբ ցանկան անձնամահք լինել` ապա ի մէջ արարեալ զամենեսեան զնոսա այսաւր ձերբակալս առնեմք»։ Եւ իշխանն Սիւնեաց Գդիհոնն խնդալից եղեալ ընդ կոչն Շապհոյ` նշկահելով փութանակի ի տեղին արշաւէր։ Եւ զաւրավարն Հայոց Վահան Մամիկոնեան, հանդերձ ընդ իւր միասիրտ սակաւ արամբք, աւգնութեամբ աջոյ հզաւրին յարձակեալ` հերձանէր զբովանդակ գունդն Պարսից, որպէս յորդահոսանք բազմութիւնք ջրոց, որ հեղեղատեն զերկիր եւ անցանեն։ Եւ ինքն հզաւրաբար քաջ ուխտակցաւքն նման առիւծու ընդ մէջ ամենեցուն յայնկոյս ելանէր. եւ սպանեալ իւր եւ արանցն որ ընդ նմա բազում արս հզաւրս պատերազմողս ի զաւրացն Պարսից` հարեալ խոցէին նիզակաւ ընդ անութ կարէվէր եւ զհպարտ իշխանն Սիւնեաց զԳդիհոն, եւ զահաւորալուր ամրութիւնն զինուն, յոր պանծացեալ յուսայր անաւրէնն` ցելեալ վեր ի վայր թափ ընդ լեարդն զնիզակատէգն հասուցանէին։ Որոյ դառնակոռոչ չարալլուկ հեծմամբ յաւուրս սակաւս վճարեալ զոգին` սատակէր անխոստովան. որ պարծէրն ամբարտաւանութեամբ եւ ա սէր, թէ «Ես ընդ Վահանայ եւ ընդ այլ Հայերդ ոչ եթէ նետիւ կռուիմ, այլ գղզըկով պուղեալ զբոլորս ցնդեմ, աւ՛ն եւ անդր ցիր եւ ցան արկից ձորոցդ եւ դաշտացդ»։ Եւ եղեւ բան հպարտութեան նորա բեկումն նմին. զոր մատնեալ Աստուծոյ ի ձեռս արանց զաւրուն Վահանայ Մամիկոնէի մի անգամ եւ երկիցս զիշխանն Սիւնեաց զԳդիհոն, եւ դարձեալ երկայնամտեալ ի նա Աստուծոյ իբրեւ զմարդասէր` ներէր խնայելով, զի թերեւս զղջացեալ գտցէ ժամ դարձի եւ ապաշխարութեան, եւ կեցցէ։ Եւ իբրեւ ոչ զգաստացաւ, այլ բնաւ ամենեւիմբ արհամարհեաց զճշմարտութիւն եւ եղեալ անպատասխանի յաստուածային հարցմանն` ընկալաւ զսատակումն ամաւթոյ իւրոյ զաստիս եւ զհանդերձելոցն։

 

165. Բանք Վահանայ յատենի թագաւորին Պարսից (Ղազար Փարպեցի, ՂԵ)

Պատասխանի տուեալ Մամիկոնենին Վահանայ թագաւորին Վաղարշու, առաջի ամենայն բազմութեանն` ասէ. «Խաւսել առաջի Աստուծոյ եւ առաջի ձեր թագաւորաց երկայն բանիւք` չէ արժան։ Քանզի ես զամենայն զխաւսս մեր եւ զխնդիր եւ զհամարձակութիւն գործոյն, դնել զանձինս ի մահ, ցուցի ձեզ եւ ամենայն դրանն աւագանւոյ ի ձեռն Նիխորոյ գրով եւ կնքով. զնոյն բազում անգամ ասել` յերկարումն է խաւսից եւ ձանձրութիւն։ Վասն զի զկամս եւ զանհաւան բնութիւն, զոր ասացէք դուք զեղբաւրէն ձերմէ զՊերոզէ ` շատ էր եւ առն թագաւորի անպատշաճ։ Բայց ի յայլ ոք արդեաւք, յոր լինէր ի նմանէ բռնութիւն` տամբ էր արդեաւք եւ կամ կենաւք եւ կամ պատուհասիւ ինչ այլով. իսկ զմեզ` հոգւովք հարկանէիք. որում կարեաց եւ վտանգի ո՛չ մեր նախնիքն եւ ոչ մեք առաջի չկարացաք կալ։ Եւ հանապազ բողոքեալք եւ բողոքեմք, եթէ սուտ թուին մեզ աւրէնքդ ձեր, եւ մարդոց անմտաց բարբանջմունք են. եւ մի՛ բռնադատէք զմեզ թշնամանել` զոր կամաւ եւ խորհրդով պատուել ոչ կարեմք եւ ոչ սիրել, զի ծաղր թուին մեզ եւ չհաւատամք. եւ իշխանաբար եւ ըստ բռնութեան չլսեալ բողոքոյն մերոյ` եւ կամէիք կորուսանել զմեզ, եւ կորուսաք։ Քանզի աւրէնք մեր զսրբութիւն խնդրեն, եւ զամենայն աղտեղութիւն, որով հոգիք մարդոյ կորնչին` չառնուն յանձն եւ չկամին. եւ տերանց հրամայեն ծառայել եւ հնազանդ լինել, որպէս Աստուծոյ։ Եւ արդ ա՛ղէ ցուցէք այր մի որ ի Պերոզէ արքայից արքայէ, որ զձեր աւրէնս կատարեալ է եւ պատուեալ են, թէ վասն պիտոյութեան եւ կամ ի կռուի վաստակ եւ գործ ցուցանելոյ գտեալ է։ Վասն զի ձեր Արեաց զաւրագլուխք բազում եղեալ ի տեղիս տեղիս, ասասցեն զմիոյ ուրուք ի դոցանէ զերեւելի գործ ինչ, զոր նոցա արարեալ է եւ ձեր զաւրագլխաց տեսեալ, եւ վասն այնպիսի վաստակոյ նոցա` ձեր հատուցումն արարեալ է։ Իսկ զաղտեղի գործս նոցա եւ զմահապարտութիւն յայտնապէս գիտեն գաւառակիցք նո ցա եւ այլ մարդիկ աշխարհին Հայոց, թէ ո՛րպիսի մարդիկ են, լի ամենայն աղտեղութեամբք, սուտք, անպիտանք, աղտեղագործք, գաղտաշուրջք, գողք, լեառնախոյսք, գերեզմանակրկիտք, խաբեբայք. եւ ընդ որս կրսեր շինականք մարդիկ աշխարհին Հայոց հաց գարշէին ուտել ընդ նոսա, եւ կամ բնաւ ի մաւտ իսկ երթալ առ նոսա, զի մի՛ պղծիցին գուցէ ըստ հրամանի աւրինաց մերոց` գային ի ձէնջ խաբէութեամբ զձեր աւրէնսդ ունէին, եւ ըստ կամի աղտեղեալ զկրակն` զձեզ առ անմիտս ունէին։

* Աստուած։ Այլ յետինն զառաջինն, վատքն զլաւն, եւ անպիտանն զպիտանին, եւ որդի ստամբակ զհայր, եւ ծառայ չարագործ զտէր իւր, յորժամ ի յետս տանել (կամի) կամ կորուսանել` զձեր սուտ աւրէնսդ ի ձեռն առեալ` զամենայն չարիս զոր եւ կամի գործել` դովաւ վճարէ։ Բայց ա՛ղէ, դուք ի մէնջ որպէս ի ծառայից զձեր տերանց զպատիւն խնդրեցէ՛ք, զգործ եւ զվաստակ եւ զհպատակութիւն, զաւգուտ, զարդարմտութիւն, եւ աստուածաբար անզրկող մտաւք զիւրաքանչիւր մարդոյ ըստ իւրաքանչիւր վաստակոյ զարժանն հատուցէ՛ք։ Մեր ամենեցուն այդ բանք են եւ այդ խնդիր. եթէ շնորհեալ հաստատէք զխնդիրդ զայդ մեզ, եւ ի ծառայութենէ ձերմէ զմեզ ի բաց չկամիք հանել` որպէս աւրէնքն են թագաւորաց` գրով եւ կնքով զայդ մեզ հաստատուն արարէք, եւ ի մէնջ որպէս ի ծառայ որերոյ գործ խնդրեցէք եւ հպատակութիւն. եւ ձեր մտացի եւ ամենահայեաց ակամբ հայեցարո՛ւք յայր եւ ի գործ նորուն եւ հատուցէ՛ք զարժանն»։

 

166. Վահան Մամիկոնեան մեծարեալ ի դրան Պարսից (Սիմէոն Ապարանեցի)

Իսկ Վահանու հանդերձ գընդաւն գնացեալ ի դուռըն Վաղարշին, 
Արքայօրէն փառս ըզգեցոյց եւ կատարեաց զիղձըս սրտին, 
Տըւեալ զնախնեացն ըզմեծութիւն եւ ստրատելատ [1] Հայոց սպային։ 
Դարձեալ անդէն Հրատոսակօք ուրացողացըն խոյս տային։ 
Զարթեաւ առիւծին սիգաճեմ եւ ջուրց որդիքըն զոխէին, 
Կալեալ զփաղանկըս աղուիսուց այգեստանեայքըն ծաղկէին [2]: 
Ստեղնեալ բողբոջ գաւազանաց երկուց ցեղիցն ի միասին [3], 
Բարձրացեալ եղջիւրք օծելոցն` հայրապետին եւ արքային, 
Արկեալ աթոռ դատաստանի ի յարկըս Տեառն, ըստ Սաղմոսին, 
Կանգնեալ զկործնեալս աշտարակին, վերջինըս մեծ քան զառաջին: 
Զի որ եհար վասըն յանցին՝ նոյն բըժըշկեաց ըզկնի դարձին. 
Որպէս երբեմըն զԻսրայէլ եւ այլ բազումս՝ որ կայ ի գրին, 
Կրկին կենօք կենդանացոյց եւ առաւել քան ըզնոցին։ 
Եւ այսքանեօք բարեգործեալ մեզ երկնաւոր Հայրըն վերին, 
Մինչ զի տեսողքն հիանային, շարժեալ ըզգլուխըս շըջէին: 
Զոր եւ Յոհան Մանդակունին նոր երգս երգէր ի տաճարին. 
Դարձոյց ըզսուգն յուրախութիւն, եւ պատառեաց զքուրձ խաւարին։ 
Սրբեալ զարտօսր երեկոյին, սըգաթափեաց յառաւօտին. 
Յարոյց զաղքատս եւ ըզտընանկս՝ նստուցանել իշխան կրկին։ 
Ձայն գուշեցէք [4] ի խանդացեալս, թէ կանգնեցաւ անկեալն՝ յոտին: 
Ահաւասիկ նոր նորոգեալ Պահլաւունի տունն առաջին, 
Եւ ընդ նմին գերազարդեալ Մամիկոնեանըն տուն վերջին՝ 
Թեւակոխեալ ի յաստիճան զթագ արքայից ի գլուխ եդին: 
Թագաւորեալ ընդդէմ չարին քաջագանգուրըն Վահանին. 
Մատաղ մանկանց ծերատածեալ՝ ի հրապարակըս խաղային, 
Իւրաքանչիւր առեալ քընար ըստ կանխասաց մարգարէին։

 

 

167. Դարձ Վահանայ փառօք ի Հայս (Ղազար Փարպեցի, ՂԵ-Թ)

Եւ հրաժարեալ թագաւորին Վաղարշու զսպարապետն Հայոց զտէրն Մամիկոնէից զՎահան եւ զամենայն նախարարս Հայոց` արձակէր խաղաղութեամբ։ Եւ եկեալ զաւրավարն Հայոց տէրն Մամիկոնենից Վահան յաշխարհս Հայոց, ամենայն ուխտապահ նախարարաւքն Հայոց. որում ընդ առաջ ելանէր սուրբ այրն Աստուծոյ կաթողիկոսն Հայոց Յոհան, պատուական նշանաւ խաչին եւ սուրբ նշխարաւք ճգնազգեաց նահատակին Գրիգորի, որովք եւ յուղարկեացն իսկ ի դուռն զամենեսեան։ Եւ պատահեալ սրբոյն Յոհանու կաթողիկոսին զաւրավարին Հայոց տեառն Մամիկոնենից Վահանայ եւ այլ նախարարացն Հայոց որ ընդ նմա եւ ամենայն զաւրուն բազմութեանն` ողջունէր զնոսա աւրհնութեան համբուրիւ, եւ ասէր ուրախա լից սրտիւ. Ցնծասցէ անձն իմ ի Տէր, զի զճգնեալ որդւոց եկեղեցւոյ իւրոյ ջնջեաց զքիրտն, որ վասն անուանն Քրիստոսի քրտնեցան. հանգոյց զաշխատութիւնն, մաքրեաց զաղտ զինուցն, լուաց զոգիսն հաւատարմացդ ուխտապահ ութեան ջրովն, եւ զգեցոյց ամենեցուն հանդերձ փրկութեան եւ պատմուճան ուրախութեան. եւ որպէս փեսայից եդ պսակս, եւ որպէս հարսն արքայութեան իւրոյ զարդարեաց զձեզ զարդու։ Շնորհեսցէ՛ բարեխաւսութեամբ սրբոց իւրոց` զարդարեալ զձեզ եւ այնու զարդու, որով զարդարին առաքեալն եւ մարգարէքն յաւուրն Քրիստոսի. զորոյ զարդու պայծառութեան տեսչութիւն, զոր ակն ոչ ետես, եւ ունկն ոչ լուաւ, եւ ի սիրտ մարդոյ ոչ անկաւ, զոր պատրաստեաց Աստուած սիրելեաց իւրոց։

  Եւ ասացեալ զայս ամենայն սրբոյ կաթողիկոսին, եւ աւրհնեալ զամենեսեան` նախ գային ի քաղաքն Վաղարշապատ որ այժմ անուանի Նոր քաղաք։ Եւ ըստ սովորութեան իւրում սպարապետն Հայոց Վահան, ուխտակից նախարարաւքն Հայոց որ ընդ նմա էին` կային անդ աւուրս, եւ կատարէին զուխտս եւ զնուէրս ի սուրբ եկեղեցւոջն Կաթողիկէի, եւ ապա յիւրաքանչիւր տեղիս նահատակելոց կուսանաց, եւ հոգացեալ նախ զպէտս դարմանոյ աղքատացն` լցեալք կատարէին։ Գային միաբան ամենայն նախարարքն Հայոց եւ այլ բազմութիւն` զամենայն աւր մեծապէս ցնծութեամբ, սաղմոսիւք եւ ճառիւք հոգեւոր վարդապետաց եկեղեցւոյ սրբոյ. ուրախ լինէին զուարճացեալք առ զաւրավարին Հայոց տեառնն Մամիկոնէից Վահանայ եւ առ միմեանս։ Եւ կացեալ անդ աւուրս` ապա չուեալ զաւրավարին Հայոց տեառն Մամիկոնէից Վահանայ` գայր մտանէր ամենայն Հայոց բազմութեամբն ի բուն ոստանն Հայոց ի Դուին, աւրհնելով եւ փառաւորելով զսուրբ Երրորդութեանն զաւրութիւնն։

Վաղվաղակի հրամայէր թագաւորն Վաղարշ, միաբանութեամբ ամենայն աւագանւոյ դրանն եւ Արեաց` հրովարտակ առնել ի Հայս, եւ զտէրն մամիկոնենից եւ զզաւրավարն Հայոց Վահան` մարզպան ի վերայ աշխարհին Հայոց կարգել։ Եւ բերեալ զհրովարտակ մարզպանութեանն` տային ցզաւրավարն Հայոց ցտէրն Մամիկոնենից Վահան, եւ աջով հզաւրին Աստուծոյ մարզպան զնա ի վերայ աշխարհին Հայոց կարգեալ հաստատէին։

եւ անհնազանդ լինել։ Առեալ զհրովարտակն` խնդրէր վաղվաղակի անդրուվար` երթալ ի տունն Աստուծոյ։ Եւ լուեալ զայս մարդկանն որ ի քաղաքին էին, գրոհ տուեալ առ հասարակ ամենայն մարդոյ, նախարարաց եւ ազատաց, ոստանկաց եւ ռամկաց, արանց եւ կանանց, ծերոց եւ տղայոց, այլ եւ հարսունք անգամ յառագաստաց, մոռացեալ առ վայր մի առ խնդին զամաւթ հարսնութեան` դիմեալ ընթանային յեկեղեցին։ Եւ ոչ բաւեալ ընդունել զամենեսեան տանն Աստուծոյ` լնուին արտաքոյ սրահք եկեղեցւոյն եւ փողոցք եւ ամենայն տեղիք հրապարակացն շուրջանակի։ Եւ էր այն աւր անյագ խնդութիւն եւ անսպառ ուրախութիւն աստուածասէր բարեսիրացն եւ ողջախորհուրդ մտաց լաւահայեցաց, եւ սուգ թախանձալից եւ տրտմութիւն անմխիթար` խաւթամտացն եւ խարդախաց։

  Եւ սրբոյ կաթողիկոսին Հայոց Յովհաննու տեսեալ զանկարծելի աւետաւորութիւնն, շնորհեալ յԱստուծոյ ի ժամանակս երանելւոյն, բերկրեալ ցնծալից սրտիւ` տայր սաղմոսել ի ժա մուն. Յեկեղեցիս աւրհնեցէք զԱստուած, եւ զՏէր յաղբերացն Իսրայէլի. եւ կարդացմունս հրամայէր` զտեղի ելիցն Իսրայէլի ի ծառայութենէն Փարաւովնի, եւ ի Թագաւորութենէն` զընթերցուածն` ուր թագաւորեցոյց Դաւիթ զորդին իւր զՍողոմոն։ Եւ եկեալ ինքն ի տեղի լսողութեանն աստիճանին, եւ տուեալ զխաղաղութեան ողջոյնն` ասէ… «Եւ ես այսըր առ ցնծեալ սրտիս և ուրախանալ մտացս՝ համբարձեալ զձեռս ի յերկինս՝ ………»

 

168. Տէր Երիցակ եպիսկոպոս (Ստեփ. Օրպելեան, ԺԹ)

Յամս Կաւատայ՝ արքայի Պարսից, ի մարզպանութեանն Հայոց Վահանայ Մամիկոնենոյ, եւ ի հայրապետութեան Տեառն Մուշէի կաթողիկոսի վախճանի երանելի եպիսկոպոսն Սիւնեաց Մուշէ կալեալ զաթոռն ամս 36։ Եւ զի պակասեալ էր իշխանն Սիւնի. եւ էր նորա կին մի մեծահաւատ, լի՛ ամենայն բարեպաշտութեամբ Սահակիա անուն. եւ ոչ ունէին տեսուչ հոգւոց։ Յայնժամ բողոք բարձեալ ամենայն ազատաց եւ տանուտերաց եւ քահանայից աւագաց աշխարհին առ մեծ բարեպաշտուհին Սահակիա. եւ խնդրէին իւրեանց առաջնորդ։

  Իսկ նորա պատրաստեալ դեսպանս ի մեծ եւ պատուաւոր արանց եւ յընտիր քահանայից՝ բազում ընծայիւք եւ պիտանի պատարագօք յուղարկէ առ սուրբ կաթողիկոսն Հայոց Մուշէ. եւ թախանձեցուցանէ զնա գալ յաշխարհ իւր եւ ընտրել արժանաւոր այր եւ կացուցանել յաթոռ մետրապօլտուեթան Սիւնեաց։ Եւ նորա տիրաբար խոնարհեալ գթալով ի հօտն իւր՝ ոչ ինչ վերջացաւ ի գալոյն. այլ պատրաստել հրամայեաց ըստ հայրապետական ճոխութեանն զճանապարհն՝ հեծեալ ի սպիտակ ջորւոջ ոսկէզօծ թամբօք, եպիսկոպոսօք եւ բազմամբոխ պաշտօնէիւք զառաջեաւ ունելով զոսկիափայլ նշանն աստուածընկալ արեգակնակերպ նշուլիւք՝ ընթանային զճանապարհաւն սաղմոսիւք եւ քաղցրաձայն եղանակօք։ Եւ այն ինչ հասանէին ի սահմանս Սիւնեաց, ի գաւառն Վայոց ձորոյ՝ տեսին երաշտաեցալ ի բազում աւուրց եւ ողորմ տեսակաւ թարշամեալ ամենայն բոյսք։ Ապա արտասուագոչ պաղատանօք ձեռս ի վեր ամբարձեալ հայրապետին՝ խնդրէր ի Տեառնէ այցելութիւն, որ եւ ի ժամուն ցողեաց Տէր զցող քաղցրութեան. եւ զաւուրս երիս զցայգ եւ զցերեկ ոչ դադարեաց ի տեղելոյ. եւ ամենայն երկիրն զարմացեալ փառս ի վեր առաքէին մեծաւ գոհութեամբ։

  Իսկ ի մերձենալն ի գահ իշխանաց ի Սիւնիս՝ աւետաւորքն առաջի ընթանային։ Եւ ել տիկինն որդւով իւրով ամենայն ազատագունդ հեծելովքն եւ բազում ամբոխիւք քահանայիւք եւ տանուտէրօք ընդ առաջ կաթողիկոսին. եւ մեծաւ խնդութեամբ պատահեալք՝ իջանէին ամենեքեան ի վերայ ծնկաց եւ երկիր պագեին. կէսք հետեւակք կէսք հեծեալք ընթանային յաջմէ եւ յահեկէ. եւ մեծաձայն աղաղակաւ հնչէին, գոչէին զերգս օրհնութեան ա՛յնքան, մինչ լի լինէր փորակ գաւառին իբրեւ յորոտմանէ ամպոց։ Եւ այնպէս փառաւորութեամբ տարեալ իջուցանէին ի խորանն արքունական. եւ նստուցանէին ի վերայ ոսկեթել եւմարգարտաշ բազմականին, ի գահ իշխանացն, ի տեղին որ կոչի Կից վտակաց։ Եւ անդ հանգուցեալ զաւուրս երիս՝ հրամանէ հայրապետն ժողուոյն ընտրել իւրեանց առաջնորդ զի ձեռնադրեսցէ։ Ապա ամենայն բազմութիւն զաղաղակ բարձին ի մի բերան եւ ասեն «խնդրեմք մեք տեսուչ հոգւոց հոգւոց մերոց զհայր Երիցակ. եւ բաց ինմանէ ո՛չ պիտի մեզ այլ ոք»։ Հրամայէ հայրապետն պատրաստել երիվարս զի երթիցեն փութանակի ի վանս նորա. եւ իշխանին ասէ «դու գնա՛ պատճառաւ որսոյ եւ պահեա՛ զդրունս վանիցն զի մի՛ իմացեալ ելեալ փախիցէ. եւ ընդունայն լիցի աշխատութիւնս մեր»։

  Իսկ տիկինն Սահակիա ընծայէ նմա զվրանն արքունի ամաենայն կահիւքն եւ բազմականօքն. եւ հեծուցանէ զնա յոսկիապատ կառս սպիտակ ջորւոց. ընդ որում եւ ամենայն բազմութիւնն գրոհ տուեալ գնացին զկնի։ Եւ այն ինչ հասեալք ի դուռն Երիցու վանիցն որ է ի Բաղք գաւառի որ Քաշունիք կոչի, եւ այժմ Բարկուշատ, կամեցաւ սուրբն Երիցակ իջանել պարանօք ընդ պարիսպն եւ փախչել. եւ ոչ թողացուցին պահակքն։ Եւ էր վանքն այն տեղի գեղեցիկ եւ զարմանատիպ ի վերայ բարձրաւանդակի միոջ շինեալ եկեղեցի յանուն սրբոյ Նախավկային նորին Երիցակայ ձեռամբ, եւ պարսպեալ մեծամեծ քարամբք, եւ ի ներս ի պարսպին խցկունք թուով միայն 40. մշտնջենաւորք, խարազնազգեստք, լուռք, որք իբր զկանթեղունս մշտավառս եւ անշէջս յիւրաքանչիւր խղի հանապազ տքնութեամբ վառեալք լինէին բոցով շնորհաց Հոգւոյն։

Իսկ Երիցակս այս սնեալ էր նախ բազում ամօք ի Բաղք գաւառի, ի տեղի մի քարանձաւ. եւ ապա գնացեալ ի վանս երանելւոյն Գւիտոյ. եւ անդ անցուցեալ բազում աւուրս անտանելի ճգնութեամբ. եւ ապա օժանդակութեամբ եւ հրամանաւ սրբոյն Տեառն Գիւտոյ եկեալ ի տեղին յայն երկոտասան կրօնաւորօք եւ բազում ընչիւք, զորս պարգեւեալ էր հայրն Գիւտ. շինեաց եկեղեցին որ կոչեցաւ Նոր Երուսաղեմ. Բայց ուրուկքն որ ի ժամանակին հալածեալ լինէին յանվայր տեղիս, բնակեցուցեալ էր սուրբ հօրն Գիւտոյ յայնմ վայրի, որք հակառակ էին շինութեան Երիցակայ զոր լուեալ սուրբ հօրն՝ եկն եւ համոզեաց զնոսա ի խաղաղութիւն. եւ սահմանեաց զպէտս ընձեռել ի վանիցն ըստ չափոյ։ Եւ ինքն օր ըստ օրէ գործակից լինէր շինուածոյն, եւ զճաշ շինողացն յղէր։ Եւ այսպէս շինեալ տուն Աստուծոյ եւ կանգնեալ տեղի փառաբանութեան՝ յարդարէ գնա ի բնակութիւն հրեշտակակրօն արանց։

Իսկ երանելի հայրապետն Մուշէ մտեալ ի վանսն՝ ողջունէ զեկեղեցին, եւ բազմեալ յղէ պատգամաւոր զորդի այրւոյն ի Յովհաննու վանից յԱրագածոտանէ, որ էր սարկաւագապետ հայրապետին, նմանապէս եւ իշխանքն եւ այլ ժողովք, եւ ոչ կարացին հաւանեցուցանել զնա։ Ապա երթալ կաթողիկոսին առ հայրն Երիցակ ի սրահ նորա, եւ լի սրտմտութեամբ ցասուցեալ՝կնքեաց նշանաւ խաչին եւ ասէ «ընդէ՞ր այդպէս յամառեալ կաս, դեւ գոյ ի քեզ, սաստեսցէ՛ Աստուած ի չարն եւ հալածեսցէ՛ »։ Յայնժամ ընդ բան սրբոյն ել ծուխ թանձր իբր զփոթորիկ հողմոյ եւ վերացաւ ի տանէն. եւ ապա եկեալ երամք սպիտակ աղաւնեաց իջան ի ցուս սրահին. եւ մին ի նոցանէ սլացեալ եկն իջաւ ի վերայ կաթողիկոսին. եւ վերացեալ ի նմանէ իջաւ ի վերայ Երիցակայ. եւ շրջէր ի վերայ խոշոր քուսիթային, եւ նուազ ձայնիւ խօսէր մարդկօրէն « արժան է, արժան է։ Իսկ բազմութիւնն տեսեալ զայն՝ մեծապէս գոչէին միաբան » արժա՛ն է, արժա՛ն է։

  Զայն տեսեալ սուրբ հայրն՝ այլ ոչ ինչ իշխեաց ընդդիմաբանել. այլ ի գուճս անկեալ առաջի կաթողիկոսին արտասուաթոր կականմամբ ասէր «կամք տեառնդ լիցի եւ ո՛չ իմս». ապա առեալ Տեառնն զձեռանէն տանի յեկեղեցին. եւ հանեալ ի բեմն օծանէ զնա մետրապոլիտ Սիւնեաց. եւ բերեալ նստուցանէ յաթոռն. եւ ինքն մեծարանօք եւ անչափելի շքեղութեամբ հրաժարեալ յամենեցունց՝ գնայ ի հայրապետական աթոռն ի Դվին շահաստան բազում փառս եւ գոհութիւն Ամենատեարնն առաքելով։ Իսկ երանելի Երիցակ կալեալ զաթոռն ամ մի՝ փոխի ի վերինն Երուսաղեմ։

 

169.  ՀԱՒԱՏԱԼՆ ՅԻԶՏԻԲՈԻԶՏԻ ՈՐ ԿՈՉԵՑԱՒ ԱՍՏՈՒԱԾԱՏՈՒՐ (ՎԿԱՅԱԲԱՆՈՒԹԻՒՆՔ)

Ընդ ժամանակս թագաւորութեան Խոսրովու որդւոյ Կաւատայ արքային Պարսից [5], առաւել զայրացեալ լինէր խոստովանութիւն որ առ Քրիստոս, եւ ոչ սակաւք նահատակեցան յաշխարհին Պարսից եւ ի դրան արքունի։ Յորում ժամանակի այր ոմն Մախոշ՝ [6] մոգ՝ ի նորին աշխարհէ, ի գաւառէն որ կոչի Բերշապուհ, ի գեղջէ որոյ անուն Քունարաստան. որոյ ծնողքն պաշտօնեայք էին կրակի, եւ ինքն ի մանկութենէ մոգութեամբ վարժեալ։ Եւ էր զօրաւոր խրատու եւ գիտութեան հրապաշտիցն եւ խորհրդօք իմաստուն։ Սա ի դիպուածոյ իմեքէ ի բանակս թագաւորին հասանէր, եւ պատահէր չարչարանաց սրբոյ վկայի որումն, որում անուն էր Գրիգորիոս. հրաշացեալ ընդ համարձակութիւն նահատակին [7], եւ զհաւատոյ բարւոք նախանձն նախանձեալ՝ ասէ ի սրտի իւրում. Տէր Աստուած քրիստոնէից, նայեաց յիս եւ ցոյց ինձ ճանապարհ՝ որով գնացից, եւ բաց ինձ դուռն ողորմութեան ընդ նահատակին քում. զի արժանի եղեց արքայութեան քում, որ տէրդ ես երկնի եւ երկրի: Իսկ ի նմին գիշերի տեսիլ սքանչելի երեւէր նմա, որպէս թէ լինէր ինքն ի սուրբ եկեղեցւոջ. եւ այր ոմն սպիտակազգեստ երեւեալ նմա ասէ. Երանելի ես դու, զի այսպիսի լուսաւոր եկեղեցւոյ եղեր արժանի, եւ հաւատասցես յայսմ հետէ Աստուած արարիչն երկնի եւ երկրի եւ յՈրդին համազօր եւ ի հոգին համագործ, եւ ուսցիս զայդ յաւանդութենէ սրբոյ աւետարանին։ Ես զարթուցեալ իմացաւ ըզտեսիլն, եւ հաւատաց բոլորով սրտիւ, եւ ասէ. Աստուածն քրիստոնէից է ճշմարիտ Աստուած։ Եւ յայնմհետէ զղջմամբ ունէր զմոգութիւն եւ գայր անտի յաշխարհն Սիւնեաց, պարապելով յունկնդրութիւն գրոց սրբոց. եւ լեալ անդ սակաւ ամիսս՝ հասանէ ի Հայս, եւ եկեալ յԱրարատ գաւառ՝ բնակէր յոստանին Հայոց՝ ի Դուին, յարեալ ի մոգս ուրումն Հայոց համակարի [8], որում անուն էր Խոսրով–Պերոզ, եւ արհամարհանօք զմոգութիւնն անցուցանէր։ 

Եւ լինէր ի ձմերային ժամանակի, ի մեհեկանին՝ ըստ Պարսկաց՝ ամսոյ սկիզբն [9], եւ ըստ սովորութեան իւրեանց զոհս աղտէզ [10] մատուցանէին Հրոյն յապարանս համակարին. եւ երանելին Մախոշ կայր ընդ նոսա յառակի [11], պնդեալ զբերանն։ Եւ բարձրացեալ բոցն ի ճարպոյն՝ հասանէր ի դարաւանդակ տանն [12] եւ բորբոքէր։ իսկ մոգուցն Ժողովեալ զզոտելն՝ զհուրն փութացան չիջուցանել եւ ոչ կարացին, եւ արտաքս ընթացեալ պատմէին զիրսն: Եւ որ հազարապետն էր Հայոց՝ իբրեւ լուաւ զձայն ամբոխին, փութացեալ հասանէր ի դուռն եկեղեցւոյն, ստիպէր զպաշտօնեայսն առնուլ զսուրբ խաչն եւ բերել յապարանսն, զի թերեւս մերժեսցի հուրն, որ առ նեղութեան ակամայ հաւատայր [13] ։ Եւ սպասաւորացն առեալ զնշանս սուրբ խաչին՝ արագ հասանէին ի տեղին. եւ հասեալ յանդիման ապարանիցն՝ սուրբ խաչն, եւ բոցն տարածեալ՝ շիջանէր առ հասարակ։ Այս մեծ նշան եղեւ պատուական սուրբ խաչիւն յաշխարհիս Հայոց, ի խնդութիւն բարեպաշտից եւ յամօթ կռապաշտութեան: Եւ տեսեալ կնոջ համակարին՝ մեծ գոհութիւն առաքէ սպասաւորաց սքանչելագործ սուրբ խաչին :

Իսկ երանելին Մախոշ իմացեալ զայսպիսի ըսքանչելիս, զուռն՝ [14] որովք Հրամայէր՝ ջարդեալ ի բաց ընկենոյր, նոյնպէս եւ զբերանակապն. եւ մատուցեալ առնոյր զբուրվառն ի ձեռաց սարկաւագին եւ արկանէր խունկս առաջի սրբոյ խաչին, եւ յայտնէր զհաւատսն զոր ունէր ի Քրիստոս, եւ յուղարկելով զսպասաւորս խաչին, ասէր. Խնդրէք յԱստուծոյ վասն իմ, զի եւ ես քրիստոնեայ եմ։ Եւ տեսեալ մոգուցն՝ ասեն ցնա. Ընդէ՞ր զայդ իշխեցեր առնել։ Ասէ երանելին. Ես ի բազում՝ ժամանակաց հաւատայի քրիստոնէից, եւ խղճիւ մոգէի. բայց արդ յայտնապէս քարոզեմ զհաւատս որ ի Քրիստոս, եւ այլ ոչ եւս սպասաւորեցից հրոյն, զայդ ամենայն զարմանալիս տեսեալ։ 

Ի վաղիւ անդր երթեալ մոգուցն առաջի Հայոց իշխանին [15] ՝ որ կոչէր Նիխորական, եւ ամբաստանէին զերանելւոյն, եւ ածեալ զնա առաջի, ասէ դատաւորն. Ա՜յ թշուառական, ընդէ՞ր զհայրենի մոգութիւնսն թողուս, եւ յիմար եւ ուխտակորոյս լինիս։ Պատասխանի ետ երանելին եւ ասէ. Ճշմարտիւ ասեմ, ով դատաւոր՝ վասն իմ, զի քսան եւ հինգ ամ ունիմ՝ որով ընդ վայր աղանդաւորեցայ. իսկ այժմ ծանուցեալ զճշմարիտն Աստուած, ի հայրենի բազմաստուածութենէն հրաժարեցի. վասն այսորիկ ոչ այսուհետեւ կենցաղոյս պատրանք յայսց հաւատոց անջատեսցեն զիս. քանզի հանդերձեալ եմ տանել հասելոց տանջանաց: Եւ զայրացեալ իշխանն հրամայեաց հարկանել զերանելին երկոտասան կրկին, եւ կտրեալ զմօրուսն եւ զհերսն, եւ գրեալ զհարցումն, կապէր զոտսն եւ զձեռս, եւ տայր ի բանտ։ Եւ գտանէր սուրբն իւր վշտակից զոմն ի բանտին, որում անուն էր Ներսես, որ ի բազում ժամանակաց էր կապեալ ի բանտին վասն Աստուծոյ։ Եւ ուսանէր ի նմանէ երանելին զսուրբ հաւատս եւ զսաղմոսս քսան, եւ այսպէս անդադար պաշտէր զԱստուած եւ աղօթէր։

 

170. Կին Վարդայ Արծրունւոյ ի Ս. Կարապետ (Յովհ. Մամիկոնեան)

Արդ՝ ի ժամանակս իշխանութեանն Մամիկոնենից Մուշեղայ տանն, եւ Թոդկայ վանականութեանն հրաշալիս իմն գործեցան գործք ի վանսն Գլակայ, ի դուռն սրբոյ Կարապետին։ Իշխանն Արծրունեաց, որում անուն կոչիւր Վարդ Պատրիկ (սա շինեաց բազում եկեղեցիս եւ վանորայս), եւ ունէր կին բարեպաշտաւն՝ Մարիամ անուն նորա, սա առեալ զկին իւր՝ ած առ հայր նորա Մուշեղ, զի ինքն դէմ եդեալ էր երթալ ի Կեսարիա։ Եւ թողեալ զկին իւր անդ, եւ յանձն արարեալ զգաւառն այլոց ազատաց՝ ինքն գնաց։ Իսկ կին նորա զի յոյժ փափագեալ էր տեսութեան սրբոցն, որ ի Գլակայ վանսն, եւ ուխտի Կարապետին, յաւուր միում առեալ զփոքրիկ մանկիկն իւր անդրանիկն, որ էր ի ստեան, գայ բազում յաւժարութեամբ ի դուռն Կարապետին։ Աղաչէր բազում անգամ զկրաւնաւորսն, զի թոյլ տացեն նմա մտանել յեկեղեցին, իսկ սպասաւորքն արգելուին զնա յայնմ խորհրդոյն։ Բայց զփոքր մանկիկն Ստեփանոս առեալ ի գրկաց նորա, բերեալ առաջի սրբոյ սեղանոյն՝ երկրպագեցուցին Տեառն, եւ բերեալ ետուն ցմայր իւր։

Իսկ նորա առեալ՝ սկսաւ արտասուել եւ ողբալ զինքն՝ ասելով. «Վա՜յ ինձ, մեղաւորիս, որ զրկեալս եմ ի բարեաց։ Ողբացէ՛ք զիս, ամենայն կանա՛յք, տեղի՛ տուք արտասուաց իմոց, ամենայն ձայնարկո՛ւք։ Ծածկեսցեն զիս լերինք, եւ ողորմեսցին ինձ բլուրք. գազանք եղկեսցեն զիս, եւ թռչնոց ազգ խիթասցեն ընդ իս։ Հրեշտակք ապաշաւեսցեն զանձն իմ, եւ դեւք բունեալ՝ յարձակեցան ի վերայ իմ։ Ողորմեցարո՛ւք ինձ, ո՜վ սուրբ սպասաւորք Կարապետիդ, եւ տո՛ւք տեսանել զիս ի տաճար անդի »։ Եւ ցմանուկն ասէր. «Ո՜վ որդեա՛կ, ընդէ՞ր բաժանեցար ի գրկաց իմոց, զիա՞րդ ոչ ողորմեցար մաւրս քո։ Ո՞չ ես ծնայ զքեզ եւ ո՞չ սնուցի զքեզ, եւ զիա՞րդ թողեր զիս միայն »։

Եւ զայս ասացեալ կնոջն, հանեալ բազում անուշահոտ խունկս՝ տայր սպասաւորացն եւ գանձս բազումս ի սպաս սուրբ եկեղեցւոյն։ Եւ պատգամս յղէր առ հայրն Թոդիկ, զի առեալ զիրսն եւ զնա թողցէ ի ներքս։ Իսկ նա ասէ. «Ո՛չ զայդ հրամանսդ ընկալեալ եմք յառաջնոցն եւ ո՛չ իշխեմք առնել։ Արդ՝ եթէ վասն հաւատոց ես, ընդունելի է քեզ այդչափ աշխատանք քո. արդ՝ մի՛ վասն պատասխանւոյն ձանձրանալ ի մէնջ, այլ երթ ի խաղաղութիւն »։

նա ասէ. «Ո՛չ այդպէս. այլ եթէ վասն իշխանութեան է, ես ոչ երկնչիմ ի ձէնջ, իսկ եթէ վասն թշնամութեան Կարապետին ընդ մեզ, ո՞չ ինքն ի կնոջէ է ծնեալ, ո՞չ եւ Տէրն ինքն ի կնոջէ ծնաւ, ո՞չ առաքեալքն եւ մարգարէքն մայր ունէին։  Արդ՝ ես մտանեմ, ո՜վ Տէր, եւ զմայրն քո բարեխաւս ունիմ ինձ։ Մի՛ առներ յիս զցասումն բարկութեան քո, զի մի՛ եղէց նշաւակ աշխարհի։ Զի եթէ դու զկնոջ կաթն արբեր, գոնեա եւ զիս տաճարիս արժանի արա՛ »։

Եւ զայս ասացեալ՝ եմուտ ի տաճարն՝ համբուրելով զորմ տաճարին։  Եւ գնաց առաջի սրբոյ սեղանոյն, եւ ծունր կրկնեալ՝ ասէ. «Տե՛ս, Տէ՛ր, զբեկեալ սիրտ իմ, եւ ողորմութիւն արա՛ վիրաւորելոյս. զի դու ոչ յիշեցեր յողորմութեան զբարկութիւն քո։ Արդ՝ աւրհնեալ եղիցի անուն քո յաւիտեան »։

Եւ իբրեւ ել անտի տիկինն, խանդացին, ոխացան եւ տրտմեցան յոյժ ընդ իրսն սպասաւորք եկեղեցւոյն, եւ ոչ պատրաստեցին կնոջն կերակուր։ Իսկ նորա հրամայեալ իւրոց սպասաւորացն ճաշ առնել կրաւնաւորացն եւ զամենեսեանսն ի սեղանն կոչել։ Եւ որք եկին ի սեղան տիկնոջն, էին արք ԳՃ իննսուն եւ հինգ։ Եւ յորժամ ճաշեցին, ասէ կինն. «Ո՜վ սրբասէրք եւ փոյթք յաստուածային մշակութիւնն, ուրա՛խ լերուք ընդ իս ի Տէր, զի ներեաց ինձ եւ կատարեաց զփափագումն սրտի իմոյ։ Արդ՝ աւրհնեցէ՛ք զիս եւ արձակեցէ՛ք ի խաղաղութիւն»։ Եւ յառաջ ելեալ գնացին։

Իսկ եկեղեցպանն եւ մի ոմն ի կրաւնաւորացն յարուցեալ ի սեղանոյն՝ գնացին ի դուռն Կարապետին, եւ ծունր կրկնեալ՝ ասեն. «Ո՜վ Տէր, եւ դու ներե՞ս կնոջն, որ զայն գործեաց. եւ այլ կանանց զնոյն խրամ համարձակեալ հատանեն։ Արդ՝ արա՛ զնշան քո զաւրութեանդ, զի վկայ լիցի ազգաց, եւ վկայ եւ աւրէն բազմաց»։

Եւ իբրեւ յուղարկէին զկինն եւ ինքեանք դարձան, եւ մերձեցաւ կինն ելանել ընդ փոքր զառիվերն ի հարաւոյ կուսէ վանացն, որ ի գլուխն Արդակայ է եւ հայի ի փոքր ամրոցն Մեծամաւր՝ ներքոյ Արդակայ, զոր Անդակն կոչեն, ետես ի հիւսիսական կողմանէն տեսութիւն զարմանալի։ Եւ ընկեաց զմանուկն ի դայակն եւ ասէ. «Տեսանեմ այր մի գիսաւոր ընդ ամպս որոտացեալ, եւ ելեալ յեկեղեցւոյն գայ առ իս։ Տեսանեմ առ նա զէն սրեալ եւ թագուցեալ, եւ յարեան ներկեալ»։  Եւ ընդ բանիցն եհար զնա եւ անդէն սատակեաց։ Զոր տեսեալ ծառայիցն՝ ընթացեալ ազդ առնէին սպասաւորաց եկեղեցւոյն։  Եւ հայրն ելեալ՝ բարկացաւ եկեղեցպանին, տրտմեալ յոյժ՝ բազում ժամս արտասուեաց։ Ապա առեալ զսպասաւորսն՝ տարաւ ի տեղին, եւ կազմեալ գերեզման՝ եդին ի նոյն տեղւոջն։

Եւ կանգնեաց խաչ քարեայ եւ գրեաց ի նմա այսպէս. «Որ ոք մարտնչի ընդ եկեղեցի սրբոյ Կարապետին՝ անզեղջ մնալով այս սուր եղիցի նորա հոգւոյն եւ մարմնոյն։ Զի ոչ կարէ իշխանութիւն մարտնչել ընդ Աստուծոյ, ապա եթէ մարտիցէ՝ կորիցէ որպէս այս կինս»։  Եւ հաստատեալ կայ այս գրով ի նոյն տեղւոջն։

 

171. Պատերազմ Սմբատայ Մամիկոնենի ընդ Պարսից եւ երգ յաղթութեան Հայոց (Յովհ. Մամիկոնեան)

Եւ յետ ութ աւուրն եկն եհաս Վախտանգն ի դաշտ անդ։ Եւ առ վաղիւն կազմեցան ի պատերազմ։ Իսկ Սմբատ կտրեաց ի գիշերին երկու հազար այր հեծելոց եւ անցոյց ի տեղի թագստեան զՊարսկէն յետուստ կողմանէ, եւ ի բլերն յայս կողմանէ՝ երեք հազար. եւ յերկու կողմանէն ռազմ գաղտ կարգեաց։ Եւ ինքն զութ հազար արսն բաժանեաց ի վեց ռազմն։ Եւ ընդ առաւաւտն քաջապէս ի դիմի հարան եւ շարժեցին զնոսա ի վերայ իւրեանց, զի մի՛ գաղտ զդարանակալսն տեսցեն։

իբրեւ ճակատեցան ի պատերազմն ընդ իրեարս, զառաջինն յաղթահարեցին զՍմբատ։ Իսկ նորա ի բլուրն ելեալ՝ ասէր. «Ո՞ւր էք, ա՛րք քաջք, յառա՛ջ մատիք»։ Եւ յամենայն կողմանց ի վերայ յարձակեցան եւ ի մէջ առին զզաւրսն Պարսից։ Եւ խմբեցան, եւ այնչափ սաստկացաւ պատերազմն, մինչ զի չճանաչէին զմիմեանս, բայց միայն ի ձայնս փողոցն եւ ի տեսս դրաւշացն։

ի դիմի հարաւ Վախտանգ Սմբատայ, ասէ. «Կա՛ց, հարճորդի՛, թէպէտ եւ զբազումս կոտորեցէք, սակայն այսաւր չպրծնուս ի ձեռաց քաջ արանցս, այլ այսաւր գէշ գէշ պատառեսցեն զքեզ սուսերք մեր»։ Եւ Սմբատ ի մէջ անցեալ՝ եհատ եւ կտրեաց զսռնապանս բարձից նորա, եւ մերձ տարաւ յընկենուլ զՎախտանգ։ Եւ նորա ձգեալ զտէգն՝ եհար զկուրծս նորա, եւ ի ներքս ոչ կարաց անցուցանել։ Եւ Սմբատայ ձայնս արկեալ՝ ասէր. «Սո՛ւրբ Կարապետ, յայտնեա՛ եւ այսաւր զքեզ ծառայից քոց, զի վասն քո մեռանիմք ի վերայ հաւատացելոց քոց»։ Եւ բախեալ տիգաւ ի թիկունս նորա եւ անց ընդ զրահսն ի ներքս եւ եհան ընդ սիրտ նորա. եւ հանեալ զսուրն՝ կտրեաց զգլուխ նորա։

Եւ ոչ կարաց ունել, զի զբազում մարդովք վազեաց եւ յայնկոյս անցաւ գլուխն Վախտանգայ։ Իսկ Սմբատ զհետ մտեալ ծառային, որ զգլուխն էառ եւ փախեաւ, եւ հասեալ՝ եհար մրճովն եւ գոգեաց զսաղաւարտն. եւ գլխոյն ոսկրն փոսեալ՝ տեղի տայր սաղաւարտին մրճին Սմբատայ, եւ հազիւ կարաց հանել։ Եւ նորա հանեալ՝ ընկէց զգլուխն եւ ինքն մեռաւ։

  Եւ այլ ոմն էառ եւ փախեաւ։ Եւ Սմբատ զհետ մտեալ՝ ասէ. «Ո՜վ Պարսիկք, մի՛ անմտանայք, զի մինչ յայս անկաւ Վախտանգ, որ սրտացաւ ծառայքդ զգլուխդ առեալ փախչիք, ապա եւ ձեզ, այդպէս պարտ է լինել »։ Եւ ձգեալ ծառային զգլուխն ի կուրծսն Սմբատայ եւ ասէ. «Տար խորովեա՛ եւ կե՛ր զդա. վա՜յ ձեզ, որ այլ վաղ ոչ սպանիք »։ Եւ առեալ Սմբատայ զգլուխն եւ զհետ մտեալ ծառային՝ ասէ. «Տիրատեաց պարսի՛կ, զգլուխ քո ընդէ՞ր ոչ փոխանակեցեր տեառն քո։ Արդ՝ որովհետեւ այդպէս տիրատեացք էք, առնեմ զքեզ որպէս զտեառն քո»։ Եւ եհար զնա տիգաւ ի սիրտն եւ անցոյց զտէգն յայնկոյս, եւ ընկեցեալ յերիվարէն՝ կտրեաց զգլուխ նորա։ Եւ դարձաւ մեծաւ յաղթութեամբ ի բլուրն։

Եւ զաւրքն շուրջ պատեալ՝ ի վայրին զպարսիկսն սպանին։ Եւ ոչ մնաց ի նոցանէ՝ բայց այնոքիկ, որ առ ուղտուցն բանակքն էին՝ արք չորեքհարիւր, զորս ոչ հրամայեաց սպանանել, զի փախստականք էին։ Բայց էառ ի նոցանէ հազար եւ քառասուներեք ուղտ եւ ութ հազար ձի եւ ջորի։ Եւ իբրեւ վճարեցաւ պատերազմն, հրամայեաց ծածկել զնոսա ի ձորս եւ ի հեղեղատս։ Եւ կոչեցաւ անուն տեղւոյն այնորիկ Մահուագրակ։

Սմբատ առեալ զզաւրսն՝ գնաց ի վերայ քաղաքին Պորպայ ի գիշերի։ Եւ մտեալ զաւրացն ի տունսն՝ զորս եւ գտին Պարսիկս լեզուաւ՝ սատակէին եւ զգլուխսն կտրէին։ Եւ զքիթսն ի շար արկեալ՝ բերէին առ Սմբատ։ Եւ համարեալ զքիթսն՝ գտանէին սպանեալ պարսիկք ընդ այր եւ ընդ կին եւ ընդ մանկտի տասն եւ չորս հազար։ Իսկ զորդին Վախտանգայ եւ զկինն առեալ՝ տարան յԱյծից բերդ, զոր յառաջ Արծուիս կոչէին, եւ պահեալ զնոսա անդ։

Եւ յղեաց առ Պարսից թագաւորն եւ ասէ. «Տո՛ւր հարկ տասն եւ հինգ տարւոյ, որ զաւրքդ քո զիմ երկրիս զխոտն եւ զհացն կերան, եւ զփայտսն այրեցին, եւ զգին ջրոյն, զոր ըմպեցին, եւ զտաճարացն, զոր իմ հայրն այրեաց վասն քո՝ Գայլ Վահան, եւ դարձեալ զսապոնի գինսն՝ ԿՌ դահեկան, որ զքո զաւրացն զգիշահոտ հալաւն եւ զարիւնաթաթախ հանդերձսն լուանալ տուաք եւ ագաք։ Ապա թէ ոչ՝ գամ Ճ մարդով ի վերայ քո, եւ զամենայն Պարսիկս գերեալ՝ ի Տարաւն ածեմ, եւ ի քո աստուածքդ շուն խառանեմ, որ փոխանակ դոցա հաջեն ի քեզ։ Արդ՝ փութով, զոր ինչ ասացի քեզ, արձա՛կ, ապա թէ ոչ՝ տեսանես, թէ զինչ անցք անցանիցեն ընդ քեզ»։ Իսկ նորա լուեալ՝ ծաղր առնէր զՍմբատ, եւ ոչ գրեաց պատասխանի թղթոյն Սմբատայ։

 

172. Հնարք Գալ Վահանայ ի պատերազմին Պարսից (Յովհ. Մամիկոնեան)

Իսկ Վահանայ իմաստութեամբ լցեալ, առեալ երկերիւր կաշէ ասպար հարիւր ջորով, եւ երկաթ մի յայս կոյս ասպարին եւ երկաթ մի՝ յայն, եւ գնաց մերձ ի բանակն Հոնին, որ փոխանն էր Տիգրանայ եւ ունէր ընդ իւր ԸՌ այր եւ բանակեալ էր մերձ ի քարագլուխն, որ հայի հանդէպ Տարաւնոյ լերինն։ Եւ էր սա զատական յայլ բանակացն։ Արդ՝ առեալ սոցա զհարիւր արմուհի ջորիսն՝ ածին յեզր բանակին. եւ այր մի ի տասն ջորին, որ զհետ երթայր։ Եւ իբրեւ խթեցին զջորիսն սրով եւ արկին ի բանակն, եւ ինքեանք զհետ մտեալ՝ զփող պատերազմին հնչեցուցին եւ առ ձեռն սկսան կոտորել։ Եւ կանչեալ՝ զարհուրեցան, ժպրհեցան, աղմկեցան յոյժ, քանզի եւ ջորիքն ընդ ձայն ասպարացն եւ ընդ զաւրացն աղմկելն եւ ընդ փողոցն բաբախելն խրտուցեալ՝ յամենայն կողմանց լոկ արշաւէին ի բանակն։ Եւ զաւրքն կարծէին, եթէ այս հեծեալ է եւ ձայն սուսերաց ի կոտորելոյն է։ Իւրաքանչիւր ոք լոկ «վա՜յ» ճչէին՝ ո՛չ գիտէին զհետս անձանց, քանզի Տէր պատերազմէր ընդ նոսա։

Արդ՝ քանզի այլ զաւրքն ո՛չ կարէին անցանել, զի էր մութն, եւ մեր զաւրքն լոկ սատակելով նեղէին։ Եւ զքարագլուխն բնաւ չկարացին յիշել, զի յիմարեցոյց զնոսա Տէր։ Ապա թողեալ զկարասին՝ դարձան ի փախուստ ի քարագլուխն։ Եւ սկսան ի վայր լնուլ ընդ քարագլուխն, եւ ո՛չ կարաց իմանալ ոք զիրսն, մինչեւ պակասեաց ճիչ աղաղակին։ Եւ ապա գիտացին զաւրքն Հայոց, թէ ընկղմեցան Պարսիկքն, դարձան ինքեանք ի բանակատեղն։ Եւ ժողովեցին զերիվարսն եւ զուղտսն եւ արձակեցին ի գաւառն Պալունեաց։ Եւ էին ընդ ձի, եւ ընդ ջորի, եւ ընդ ուղտ, եւ ընդ էշ՝ ԺԸՌ, որ ծածկէր զերեսս գաւառին։

 

173. Ընտրութիւն Մօրկայ ի կայսրութիւն (Կիրակոս)

Զսա ասեն ի Հայոց, յՕշական գեղջէ, եւ այլք՝ թէ ի Տարօնոյ. աղքատութեան աղագաւ երթեալ ի Կոստանդնուպօլիս եւ անդ ի դիպուածէ իմեքէ բարեբախտիկ եղեալ՝ թագաւորեաց այսպիսի պատճառաւ։ Եղեւ մեռանիլ Տիբերի կայսեր, եւ մեծամեծքն ընդ միմեանս հակառակեալ՝ ոչ հնազանդելով միմեանց։ Եւ էր մարտ անհնարին ի մէջ նոցա, որպէս թէ ո՛ յաղթիցէ՝ թագաւորեսցէ։

Իսկ պատրիարքն ի մէջ անցեալ համոզեաց զնոսա արկանել վիճակս, եւ ո՛ւմ հասանիցէ՝ նմա ունել զթագաւորութիւնն, եւ այլոցն հնազանդել։ Եւ զայս (արարին) երդմամբ եւ ամենեցուն մուրհակաւ։ Եւ էր վիճակն այսպիսի, ընդ լուսանալն բանալ զաւագ դուռն քաղաքին եւ զայր, որ պատահիցէ անդ, թեպէտ կարի յանարգաց իցէ ածել ի պալատն արքունի. եւ իշխանացն նստել ի միասին եւ յոյր գլուխ դիցէ զթագն, նմա ունել զթագաւորութիւնն։ Հաւանեցան ամենեքեան եւ դադարեցին ի խռովութենէ։

Եւ իբրեւ եհաս ժամն ժամադրեալ, բացեալ զդուռն քաղաքին, տեսեալ զՄօրիկ առ դուրսն՝ բարձեալ ցօղուն ինչ առ ի վաճառել եւ լնուլ զպէտս իւր։ Եւ յափշտակեալ զօրացն՝ տարան ի բաղանիսն եւ լուացեալ զնա, զգեցուցին նմա հանդերձս ազնիւս եւ տարան զնա յարքունիսն։ Եւ իբրեւ ասացին նմա վասն որոյ կոչեցաւն՝ նա պահանջեաց ի նոցանէ գիրս եւ երդմունս, զի մի՛ սպանցեն զնա մնացեալքն ի թագէն։ Եւ նոքա երդուան նմա սաստիկ, զի անհոգ լիցի յայնմանէ։

Բազմեալ էին ամենեքեան սնոտի յուսով, եւ իւրաքանչիւր ոք անձին իւրում ասէր, թէ՝ լիցի՛։ Կայր աթոռն եւ թագն ի վերայ նորա, եւ կօշիկքն հուպ առ նմին։ Անց Մօրիկ ի մէջ, եւ առ զթագն ի ձեռս իւր եւ սկսաւ շրջել ընդ բազմեալսն։ Իբրեւ եկն առ առաջինն՝ ուրախացաւ նա, բայց տրտմեցաւ երկրորդն, իբրեւ եթող զնա, դարձեալ կալաւ զնա տրտմութիւն եւ զընկերն նորա՝ ուրախութիւն։ Եւ այսպէս ըստ կարգի, իբրեւ շրջեցաւ նա երկիցս եւ երիցս, տրտմեցոյց զնոսա եւ ուրախացոյց։ Անց նստաւ նա ի վերայ աթոռոյն եւ եդ զթագն ի գլուխն իւր. եւ տեսեալ ամենեցուն՝ սխրացան։ Բայց զի երդուեալ էին նմա, թէ՝ Յոյր գլուխ եւ դնիցես դու, մեք հնազանդիմք նմա, թոյլ ետուն նմա։ Մատուցեալ պատրիարքն՝ ագոյց զկօշիկսն յոտս նորա եւ երկիր եպագ. նոյնպէս ամենայն մեծամեծքն երկրպագեցին նմա եւ ասեն. «Կեցցէ՛ արքայ Մօրիկ»։

Սա արար ժողով քննութեան վասն դաւանութեան Քաղկեդոնի. կոչեաց զվարդապետս Հայոց։ Եւ չոգան Վրթանէս եւ Գրիգոր եւ այլ վարդապետք եւ ոչ ինչ օգտեցուցեալ զյոյնս՝ դարձան նզովելով։ Առ սա ապաստանեալ նախարարացն Հայոց՝ փախուցեալք ի տէրութենէն Պարսից։ Իսկ սա անմարդի բարս ցուցեալ՝ ոչ ընդարձակեաց նոցա, այլ եւ զկարգեալ ռոճիկսն յառաջին թագաւորացն արգել ի նոցանէ։

Ասեն զնմանէ, թէ առաքեաց առ հայր իւր՝ թողուլ զպանդխտութիւնն եւ գալ վայելել ի փառս նորա, եւ թէ ոչ՝ խրատ առաքել նմա, որով կարասցէ վարել զթագաւորութիւնն։

Եւ երթեալ սպասաւորացն՝ գտին զնա, զի դարմանէր պարտէզ. եւ ասացին նմա զհրամանն արքունի։ Նա պատասխանի ետ եւ ասէ. «Թագաւորի հայր ես ոչ վայելեմե։ Եւ ինքն սկսաւ զմեծամեծ կաղամբսն, որ ի պարտիզի անդ, արմատախիլ առնել, կտրել զգլուխսն եւ ծածկել ընդ հողովն, եւ զմանունսն փայփայել եւ յօրինել։ Եւ արանցն տեսեալ զայն՝ համարեցան զնա բախած եւ թաղեալ ի բաց գնացին։ Իսկ զոր ինչ արար նա, նոքա ոչ գիտացին։ Եւ գնացեալ առ թագաւորն՝ պատմեցին զամենայն եւ զյիմարութիւնն, զոր գործեաց ի պարտիզին։

Իսկ Մօրիկ իբրեւ լուաւ, ծիծաղեցաւ եւ ոչ ինչ յայտնեաց, եւ կալեալ զմեծամեծսն՝ զորս կարծէր, թէ սատան են թագաւորութեան նորա, եբարձ զամենեսեան, զի մի՛ դաւ ինչ լիցին թագաւորութեան նորա, եւ զփոքունսն ի տեղիս նոցա կարգեաց։ Եւ կոչեցեալ զարսն զայնոսիկ, զոր առաքեաց առ հայր իւր, ասէ ցնոսա. «Ա՛յս են խրատք հօր իմոյ, զոր արար ի պարտիզին, եւ դուք ոչ իմացայք»։

Կէսք ասէն զսա յԱրփսուս գեղջէ Կապպադովկացւոց, զոր յետոյ քաղաք շինեաց զօրավար Տիբերի։

Բայց Մօրիկ վասն խստութեան բարուց իւրոց ազգաւ եւ որդւովք ողորմատես մահուամբ կորնչի յիւրոց զօրաց. քանզի յարեան ի վերայ նորա զօրք իւր, որոց առաջնորդ էր Փոկաս, որ թարգմանի հուր, եւ սպան զնա, եւ ինքն թագաւորեաց ընդ նորա։

 

174. Մուշեղ Մամիկոնեան եւ Խոսրով արքայ Պարսից (Սեբիոս)

Հրամայէ գրել նա յետկար, եւ արձակու զմի ի սուրհանդակացն առ Մուշեղ. «Փութով եկ, ասէ, գործ հասեալ է կարի կարեւորագոյնե: Եւ հրաման ետ փուշտիպանացն իւրոց եւ ասէ. «Պատրա՛ստ լերուք, զի յորժամ եկեսցէ նա, եւ ես ձեռամբ նշանակեցից ձեզ՝ յանկարծակի զձեռս նորա յետս կալարուք եւ կապեցէ՛ք զնա. բայց պատրա՛ստ լիջիք, զի այր քաջ է նա, եւ մի՛ թէ կամ ինքն մեռանի, կամ զիս սպանանէ: Եւ թէ ինքն իսկ մեռանի՝ ես պատասխանի տաց կայսեր վասն նորա»: Սոյնպէս եւ բարապանացն պատուէր ետ, ասէ. «Զգոյշ կացէք, զի յորժամ եկեսցէ Մուշեղ ի դուռն խորանին իմոյ՝ ի բաց լուծէք ի միջոյ նորա զկամարն եւ զսուսերն, ասելով, եթէ «Ոչ է աւրէն զինու հանդերձ մտանել յանդիման թագաւորին»:

Արդ՝ մինչդեռ առնէր նա համար հանդիսի ի մէջ զաւրաց իւրոց, տեսանել զթիւ կենդանեացն եւ մեռելոց, որք անկան ի պատերազմին՝ եկն եկաց առաջի նորա սուրհանդակն եւ ասաց նմա ողջոյն, եւ մատոյց նմա զթուղթն: Իսկ Մուշեղայ առեալ զթուղթն՝ ասէ ցնա, եթէ «Ողջո՞յն իցէ եւ խաղաղութիւն»: Պատասխանի ետ սուրհանդակն եւ ասէ. «Ողջոյն է եւ խաղաղութիւն, եւ զայլազգ ինչ ես ո՛չ գիտեմ, բայց միայն զի հրամայեցաւ ինձ փութանակի կոչել զքեզ»: Եւ անդէն վաղվաղակի պատրաստեցաւ նա որպէս ի պատերազմ, քանզի արկ ի միտս իւր, եթէ գուցէ հասեալ ինչ իցէ գործ պատերազմի, կամ շնորհ ինչ իցէ պարգեւս փոխանակ վաստակոցն: Եւ առնու ընդ իւր արս երկու հազարս ի սպառազինաց՝ յազատաց եւ յանազատաց, զորս գիտէր արժանիս պատուոյ, եւ վստահ էր հեծելութեամբ:

Էր գրեալ վասն նորա եւ առ Պատրիկն Յովհան, զի արձակեսցէ զնա, եւ նորա դարձեալ հրաման տուեալ նմա երթալ այնպէս պատրաստութեամբ, եւ հրամայեաց ամենեցուն նոցա արկանել զանձամբ զիւրաքանչիւր զսպառազինութիւն: Արկաւ եւ ինքն զանձամբ զսպառազինութիւն իւր: Վառեցան եւ գնացին:

Եւ եղեւ իբրեւ մտին ի մէջ բանակին եւ մերձ եղեն մաւտ ի մաշկապերճանն արքունի, եւ հրաման հասանէր ընդդէմ, մի՛ երթալ այնքան բազմութեամբ, այլ բացագոյն նստուցանել զնոսա, եւ նմա սակաւ արամբք յանդիման լինել արքայի:

Եւ նորա ոչ առեալ յանձին առնել այնպէս, այլ գնաց զաւրութեամբք մաւտ ի դուռն խորանին արքունի. եւ զաւր Պարսից կացին շուրջ զխորանաւն սպառազինեալք. եւ իջեալ յերիվարէն՝ գնաց ի դուռն խորանին Ծ արամբք: Եւ զաւրն կային այնպէս զինեալ իւրաքանչիւր երիվարաւք: Զարհուրեցաւ արքայն, եւ ամենայն զաւրք նորա. եւ սկսան ծածկել զնենգութիւնն: Եւ եղեւ իբրեւ եհաս ի դուռն խորանին՝ մատեան բարապանք դրանն եւ ասեն. «Լո՛յծ զկամարդ եւ զսուսերդ ի միջոյ քումմէ, եւ մերկեա՛ ի քէն զսպառազինութիւն քո. զի ոչ է աւրէն մտանել առաջի թագաւորին»: Անկաւ կասկած ի սիրտս նորա, սկսաւ պատրաստել եւ կազմել զինքն յարձակումն: Պատասխանի ետ բարապանացն եւ ասէ. «Ի մանկութենէ իմմէ սննդակից եղեալ եմ թագաւորաց ի նախնեաց իմոց եւ հաւուց, եւ այժմ հասեալ կամ ի դուռն արքունի, ի տեղի հանդիսի: Ես զսպառազինութիւնն իմ յանձնէ իմմէ ի բա՞ց մերկացայց, եւ լուծի՞ց զկամարս եւ զգաւտիս յանձնէ իմմէ, զոր ո՛չ երբէք լուծանեմ ի տան իմում յուրախութեան: Եւ կամ ի՞նչ արժան իցէ գիտել զչարութիւնդ Պարսից»: Եւ հրաման ետ միում ընթանալ մանկանցն, զի յառաջ մատուսցէ զզաւրն յաւգնութիւն. եւ ինքն դարձաւ անդրէն ի գնալ:

Ազդ եղեւ արքայի, եթէ ոչ կամեցաւ այնպէս մտանել, այլ դարձաւ անդրէն եւ գնաց: Եւ սկսաւ թագաւորն ծածկել զչարութիւնն եւ ասէ. «Թողցի արդ ի բաց խորհուրդն այն. թող եկեսցէ, որպէս եւ կամեսցի»: Քանզի ինքն մանուկ էր, եւ զաւրութիւն զաւրացն սուղ ինչ եւ սակաւ: Կոչեն անդրէն եւ ասեն. «Հրաման ետ մտանել որպէս եւ կամիսե: Նա դարձաւ եւ ասէ. «Թող տեսից, եթէ զի՞նչ բարի խորհեսցի տալ ինձ արքայից արքայ»:

Եւ եմուտ ի խորանն, զառաջեաւ արքայի եւթն արամբք, եւ խոնարհեցաւ ի վերայ երեսաց իւրոց, երկիր եպագ արքայի, եւ կանգնեցաւ: Եւ արքայ ոչ ձգեաց զձեռն իւր որպէս երեկն եւ եռանդն՝ ընդունել զնա եւ ողջունել, այլ կայր այնպէս յամառացեալ. եւ անդ կացին այսպէս յամառացեալք:

Երկեաւ արքայ եւ զանգիտեաց, եւ ոչ կարաց տալ հրաման՝ որպէս խորհեալ էր, եւ ասել կամ մեծ կամ փոքր՝ յերկիւղէն: Եւ նա դարձեալ ել փութանակի ի խորանէն. մատուցին նմա զերիվարն, հեծաւ եւ գնաց: Եւ եղեւ իբրեւ ետես զայն արքայ՝ յոյժ երկեաւ, եւ կամեցաւ ծածկել զվնաս իւր. յոտն եկաց ի գահոյիցն եւ ընթացաւ ի դուռն խորանին, ել արտաքս եւ արձակեաց զհետ նորա զոմն գլխաւոր նախարար: Ետ տանել աղ կնքեալ՝ երդումն, եւ կոչել անդրէն, «զի պատուով եւ մեծարանաւք գնասցես, ասէ, աստի, եւ մի՛ համարիր ի միտս քո խորհել վասն քո այլազգ ինչ»:

Եւ նորա ո՛չ կամեցեալ, այլ գնաց ճանապարհ իւր:

 

175. Ատատ Խորխոռունի (Սեբիոս)

Էր սա պատրիկ մեծ, վասն որոյ հրաման տայ թագաւորն կոչել զնա ի պաղատն, եւ գնացեալ ի նա եւթանասուն արամբք. եւ մեծարեալ շքեղացոյց զնա եւ որ ընդ նմայն ըստ արժանի վայելչական ընդունելութեանն: Ետ նմա անաւթս ոսկիս եւ արծաթիս եւ գանձս բազում յոյժ:

Եւ հրաման ետ երթալ ի Թիրակ առ զաւրս իւր. եւ հրաժարեալ ի թագաւորէն եւ գնաց: Եւ մինչդեռ գնայր ի ճանապարհի՝ արկ նա ի միտս իւր ապստամբել եւ գնալ առ թագաւորն Պարսից: Եւ ստերիւրեալ ի ճանապարհէն՝ գնաց ի ծովեզերն եւ հանդիպեալ նաւի միոջ՝ ասէ նաւորդացն. «Անցուցէ՛ք զիս յայնկոյս, զի ի գործ կարեւոր առաքեալ եմ ես ի թագաւորէն»: Եւ հրապուրեալ զնաւորդսն՝ անցուցին զնա, եւ գնաց փութանակի, ճեպեալ հասանէր ի Հայաստան երկիր: Եւ ոչ ոք վաղագոյն իմացաւ զճանապարհ գնալոյ նորա, մինչեւ բազում աւթեւանաւք մեկնեալ հեռացաւ ի ծովեզերէն: Ապա ուստեմն իրազեկ լինէին գնալոյն. եւ ելեալ ընդդէմ սորա քաղաքաց քաղաքաց զաւրք՝ եւ ոչ կարէին զդէմ նորա ունել, եւ ընդ ութ եւ տասն տեղի արարեալ նորա պատերազմն ի ճանապարհի՝ յաղթող ամենայնի գտանէր, թէպէտ եւ իւր զաւրականն պակասեալ նուազէր, եւ այնպէս գնացեալ փութանակի հասանէր ի Նախճաւան: Եւ ընկալեալ զնա Պարսիցն ի բերդն ամրանայր: Յայնժամ ժողովէր զամենայն զաւրս իւր ստրատելատն, եւ երթեալ պաշարէր զբերդն շուրջանակի զամէնն:

Ազդ լինի արքային Խոսրովու եղեալ իրքն, եւ արձակէ ի վերայ նոցա զՊարսայենպետ հանդերձ զաւրու: Իբրեւ եկն մերձեցաւ զաւրն՝ թողին նոքա զքաղաքն եւ գնացին. եւ նորա փութացեալ գնաց առ թագաւորն Պարսից: Իսկ նա սիրով ընկալաւ զնա, մեծացոյց պատուովք, եւ ետ նմա զգանձս, եւ հրամայեաց ռոճիկ յարքունուստ:

 

176. Ուժեղութիւնք Սմբատայ Բագրատունւոյ (Սեբիոս)

Ապա դարձեալ սկսան միաբանել մնացեալ նախարարքն Հայոց, եւ խնդրէին ի բաց կալ ի ծառայութենէն Յունաց թագաւորին եւ նստուցանել իւրեանց թագաւոր, զի մի՛ եւ նոցա հասցէ մեռանել ի կողմանս Թրակացւոց, այլ կեալ եւ մեռանել ի վերայ աշխարհին իւրեանց: Եւ բանք խորհրդոց նոցա ոչ ունէր զմիաբանութիւն իրին յինքեանս հաստատեալ, այլ ոմանք ի նոցանէ շոգմոգութեամբ հասուցին զբանս խորհրդեանն յունկն թագաւորին, եւ ինքեանք այսր եւ անդր սորսորեալ խուսափէին:

Յայնմ ժամանակի հասանէին դեսպանք արքունականք հրովարտակաւք, եւ կալեալ զՍմբատ հանդերձ այլովք ոմամբք եւթն արամբք եւ տարան յանդիման թագաւորին: Եւ քննեալ զնոսա ի մէջ բազմամբոխ հրապարակին՝ հատաւ վճիռ ի վերայ նոցա՝ մերկացուցանել եւ ընկենուլ ի կիւնիկն:

Եւ էր սա այր անհեդեդ անձամբ եւ գեղեցիկ տեսլեամբ, եւ բարձր եւ լայն հասակաւ, եւ բուռն եւ ցամաք մարմնով: Յայնժամ հզաւր եւ պատերազմող, որ ի բազում պատերազմունս ցուցեալ էր զիւր քաջութիւնն եւ զբռնութիւն: Այս է զաւրութիւն նորա. քանզի անցեալ սա ի ներքոյ անտառախիտ մայրեաց եւ զաւրաւոր ծառոց, ի վերայ յաղթանդամ եւ հզաւր երիվարին, եւ յարձակեալ զոստով ծառոյն՝ բուռն հարկանէր, եւ կծկեալ ուժգին երանաւքն եւ ոտիւք զմէջ երիվարին՝ վերացուցանէր երանաւքն ի գետնոյն. մինչ զի ամենայն զաւրացն տեսեալ ահաբեկ լինէին ի զարմացմանէ:

Եւ արդ՝ մերկացուցեալ զնա եւ ագուցեալ անդրավարտիս եւ ընկեցեալ ի կիւնիկն, զի կուր լիցի գազանաց:

Եւ արձակեալ ի վերայ նորա արջ: Եւ եղեւ՝ իբրեւ դիմեաց ի վերայ նորա արջն՝ նա աղաղակեաց մեծաձայն եւ ընթացաւ ի վերայ արջոյն, եւ զարկեալ բռամբ իւրով զճակատն, եւ անդէն սատակէր զնա ի տեղւոջն:

Երկրորդ անգամ արձակեցին ի վերայ նորա ցուլ: Իսկ նորա բուռն հարեալ զեղջերացն ցլուն... եւ զաղաղակ հզաւրին... եւ յաւգնեալ ցուլն ի մարտին՝ գելոյր զպարանոցն եւ խորտակէր զերկոսին եղջիւրսն ի վերայ գլխոյն. թուլանայր ցուլն եւ յետս-յետս գնալով ի փախուստ դառնայր: Իսկ նորա զհետ ընթացեալ՝ բուռն հարկանէր յագին եւ ի կճղակն ազդեր միոյ ոտին նորա, եւ թափեալ զկճղակսն՝ մնայր ի ձեռին նորա: Եւ ցուլն գնայր ի նմանէ փախստական, միով ոտամբն բոկ:

Դարձեալ երրորդ անգամ արձակեցին ի վերայ նորա առիւծ: Եւ եղեւ՝ ի վերայ նորա յարձակել առիւծուն՝ այնպէս իմն յաջողեալ նմա ի տեառնէ, բուռն հարեալ յականջ առիւծուն՝ հեծաւ ի վերայ նորա: Եւ անդէն բուռն հարեալ զխռչափողիցն՝ խեղդէր զառեւծն եւ սպանանէր: Անդ աղաղակ բազում ամբոխին զերկիրն լնուին, եւ խնդրէին ի վերայ նորա ողորմութիւն ի թագաւորէն:

Եւ նա վաստակեալ ի մարտին՝ նստէր ի վերայ առիւծուն մեռելոյ, զի փոքր մի հանգիցէ: Անդ եւ կին թագաւորին անկեալ առ ոտս նորա՝ խնդրէր ի վերայ նորա առնել ողորմութիւն. վասն զի սիրելի էր յառաջն այրն այն թագաւորին եւ կնոջ նորա, եւ անուանեալ էր զնա իւր յորդեգիրս: Եւ նա զարմացեալ ընդ զաւրութիւն եւ ընդ պնդութիւն առնն եւ լուեալ պաղատանաց կնոջն եւ ամենայն պաղատոյն՝ հրամայեաց առնել ի վերայ նորա ողորմութիւն:

Յայնժամ տարան զնա ի լուացումն ի բաղանիս. լուացին զնա եւ զգեցուցին, եւ կոչեցին զնա յընթրիս արքունի, դարմանեցին զնա կերակրովք: Եւ զկնի սուղ ինչ անցելոց, մանաւանդ եթէ ոչ ի չար ինչ կամաց թագաւորին, այլ ի նախանձորդաց չարախաւսութենէ, հրամայէ հանել զնոսա ի նաւ եւ աքսորել ի կղզիս հեռաւորս. եւ ապա անտի հրամայէ անցուցանել յԱփրիկէ, (եւ առնել նոցա անդ ի մէջ նոցա) եւ առնել զնա անդ ի մէջ զաւրացն, որ էին անդ՝ ի բուն:

 

177. Մենամարտ Սմբատայ Բագրատունւոյ ընդ Քուշանին (Սեբիոս)

Յայնժամ Սմբատ ժողովէ զզաւրն եւ վերստին սպառազինէ, գումարէ եւ այլ զաւրս բազումս յաւգնութիւն իւր, եւ դիմեալ գնայր ի վերայ ազգին Քուշանաց եւ արքային Հեփթաղեայ : Եւ նա անտի մեծաւ կազմութեամբ ընդդէմ ելանէ նորա. եկին հասին ի տեղի մարտին եւ ճակատեցան դէմ յանդիման միմեանց: Արդ՝ պատգամ յղէ առ Սմբատ արքայն Քուշանաց եւ ասէ. «Զի՞նչ աւգուտ է այսպէս խառնամբոխ մտանել ի պատերազմ՝ սպառել զաւրս մեր: Եւ կամ ի՞ւ ծանիցի իմ եւ քո քաջութիւնդ: Բայց ե՛կ, ես եւ դու միայն մարտիցուք, ելեալ ես աստի ախոյեան, եւ դու՝ այտի. զի այսաւր ծանիցի քեզ քաջութիւն իմե: Իսկ նորա ձեռն յանձին հարեալ՝ ասէ. «Ահաւասիկ պատրաստ եմ ի մեռանել»: Եւ յարձակեալք աստի եւ անտի մեծաւ տագնապաւ ի միմեանս հասանէին. եւ ի մէջ երկուց ճակատուցն մարտ եդեալ ընդ միմեանս կռուէին. եւ ոչ կարէին վաղվաղակի զմիմեանս յաղթահարել, զի արք սկայազաւրք էին երկոքինն եւ կուռ սպառազինեալք: Ապա ի վերուստ իմն հասեալ աւգնութիւն՝ պատառի վերտամուտ բահլիկ եւ կուռ զրահին ամրութիւն արքային Քուշանաց ի նիզակէն Սմբատայ. զի հարեալ զնա զաւրութեամբ դիաթաւալ յերկիր կործանէր: Եւ զաւրքն նորա իբրեւ տեսին զարքայն իւրեանց՝ զարհուրեցան եւ դարձան գնացին փախստական. եւ սոքա զհետ արշաւեալ հասին ասպատակաւ մինչեւ ի Բահլ շահաստան Քուշանաց, եւ աւար հարեալ զերկիրն ամենայն, զՀարեւ, զՎատագէս, զՏոխորոստայն ամենայն եւ զՏաղական. առնոյր եւ զբերդս բազումս եւ զնոյնս քանդեալ աւերէր, եւ դառնայր յաղթութեամբ մեծաւ եւ բազում աւարաւ, եւ երթեալ բանակէր ի Մարգ եւ ի Մարգռոտ գաւառի:

Յայնժամ հրեշտակք աւետաւորք փութով հասանէին առ արքայն Խոսրով, լիով զեղեալսն պատմէին քաջութիւն: Իսկ արքայն Խոսրով զուարճանայր զուարթանայր մեծաւ խնդութեամբ, եւ հրամայէր զարդարել փիղ մի մեծ եւ ածել ի դահլիճն. հրամայէ եւս հանել ի վեր զորդի նորա զՎարազտիրոց, որ անուանեալ կոչէր յարքայէ Ջավիտեան Խոսրով: Եւ հրամայէ գանձս ցանել ամբոխին. եւ գրէր առ նա հրովարտակ մեծապէս գոհութեամբ. եւ կոչէր զնա ի դուռն մեծաւ պատուով եւ շքեղութեամբ:

 

178. Սմբատ կարգի մարզպան Վրկան աշխարհի (Ուխտանէս, Բ, լա)

Գրեմ քեզ այժմ` որ յաղագս մերոյս Սմբատայ պատմի յիշատակն: Վասնզի յառաջ քան զայս յսկզբան առաջին ճառին` որ յաղագս բաժանման Վրաց` զանուն միայն յիշեցաք, եւ որ այլ ինչ էր` ո'չ ժամանեցաք:

Արդ էր սա այր քաջ ի պատերազմունս, արի եւ առաքինի, հզօր եւ զօրաւոր յամենայնի յամենայն ուրեք: Նա է ի մերազնի ի մերոց թագաւորացս, եւ ազգաւ Բագրատունի, եւ սիրելի մեր` որպէս բնիկ եւ մերոց թագաւորաց արեանառու, եւ հաւաստի հարազատ. որ լեալ Մարզպան Վրկան իշխանութեանն ի հրամանէ Ապրուէզ-Խոսրովու արքայից արքային Պարսից, յաշխարհակալութեանն Մուրկայ Յունաց թագաւորի. որ բազում պատերազմունս վանեալ եւ վատնեալ ի Հայս, ի Յոյնս, եւ ի Պարսիկս`որպէս ուսուցանէ քեզ պատմութիւնն Հերակղի: Իսկ այժմ եւ յայժմու ժամանակս հեզ եւ հնազանդ Հարցն հաւատոյ, եւ հաւան եւ հպատակ ուղղափառ հաւատոյ սուրբ Հարցն եւ Վարդապետացն, եւ կարի պէտ եւ կարեկից ամենայն կարօտելոց, եւ զօրավիգ եւ օգնական Հայաստանեայցս` զօրացեալ յԱստուած եւ զօրացեալ Աստուծով. որ եւ յայնմ եւս նուագի եւ յանիշխանութեանն Հայոց ելից զթերութիւն թագաւորի եւ զպակասութիւն Հայրապետի. զի խոհեմ եւ խորհրդական մտօք իւրովք խորհուրդ արարեալ` խափանեաց զխարդախութիւն խորհրդոցն թիւրեալ Եպիսկոպոսացն, եւ ուղղեալ հաստատեաց զմեղկ միտս նոցա: Եւ վերստին կանգնեաց ի գլորմանէ ի ձեռնարկի գրոյն. զոր առ ի նոցանէ եւ ետ նոցա։

 

179. Գրիգոր Սիւնի քաջաց նուիրակ, դիպաղեղն (Ստեփ. Օրպել. ԺԳ)

Արդ՝ եղեւ օր մի յաւուրց. եւ Խոսրով՝ արքայ Պարսից, որդի Որմզդայ, զոր ոմանք շահնշահ անուանեն, այսինքն թագաւորաց թագաւոր, նստոյ դարապաս արարեալ ազատաժողով Արեաց գնդին. եւ կամեցաւ ի ճաշս խրախանալ։ Իսկ թռչնաքաշտ որ մեծամեծ են եւ սեւաթոյր, սլացաւ ի վերուստ ի վայր, եւ եկն ի սեղան թագաւորին, եւ կամեցաւ ինչ յափշտակել ի սեղանոյն։ Եւ թագաւորն խրոխտացեալ լի եղեւ ցասմամբ, որպէս թէ գուշակումն ինչ համարելով։ Եւ յայն ամենայն բազմութենէն ոչ ոք շարժեցաւ զկնի նորա։ Ապա Գրիգոր առեալ զհաստաբեստ աղեղն իւր. եւ լայնալիճ գրկօք կորովակի փրթուցեալ զնետն ի վեր յօդն յոյժ բարձրագոյն՝ ընկէց զթռչունն ի վայր առաջի թագաւորին առ սեղանոյն։ Իսկ թագաւորն լցեալ խնդութեամբ՝ կոչէ յառաջ զԳրիգոր. եւ հրամայէ նմա զծանրագոյնն խնդրել խնդիր. եւ Գրիգոր՝ Սիւնեաց տէր, ասէտէր իմ արքայ՝ մինչ հրամայեցեր խնդրել՝ տացի դուստր արքայի ինձ ի կնութիւն։ Եւ առ ժամայն կատարեցաւ խնդիրն գազում եւ մեծ պարգեւօք եւ բարձրագոյն փառօք. եւ խնդացին ամենայն տունն Սիսականու։

 

180. Վրթանէս Քերթող տեղապահ եւ աւանդապահ (Ուխտանէս, Բ, լբ)

Կամիմ դարձեալ երկրորդել յաղագս Վրթանիսի վարդապետի. որ տեսեալ զայսքան հոգեւոր հանդէսսրբոց Հարցն ի միասին ժողովելոց ի քակտումն ամենայն հերձուածողաց եւ ի նորոգումն խոստովանութեան եւ դաւանութեան հաւատոյ սրբոց Հարցն` որ ի Նիկիայ, եւ ի Կոստանդնուպօլիս, եւյԵփեսոս, եւ զնոցին աւանդեալսն մեզ դարձեալ վերստին աւանդեցին եւ հաստատեցին ի ձեռն միաբանական գրոյ ձեռնարկին, զոր ետուն միմեանց կապեւ կնիք դնելով զսիրտ եւ զմատանի, եւ վկայ եւ դատախազ զսուրբ զԵրրորդութիւնն ունելով, միանգամայն եւ զնորոգումն Աթոռոյ սրբոյն Գրիգորի, որում ինքն էր Տեղապահ եւ աւանդապահ, ուրախ եղեւյոյժ, եւ գոհացաւ զԱստուծոյ, իբր արդար եւերախտաւոր գոլ, որպէս էրն իսկ, յոտն կացեալ օրհնէր զԱստուած զտուիչն այնպիսի բարեաց, ընդ նմին զՀայրապետն Աբրահամ. որ նորոգիչ եղեւ սուրբ Աթոռոյն սրբոյն Գրիգորի. նոյնպէս եւ զսուրբ ժողովն սրբոց Հարցն. վասնզի համազոյգ եւ ձայնակիցք եղեն նոցա` մանաւանդ թէ հանգոյն եւ հաւասար նոցին. զի զնոցա աւանդեալն դարձեալ վերստին աւանդեցին Հայաստանեայցս, եւ հաստատեցին ի փառս Աստուծոյ: Արդ օրհնեաց նա զնոսա` եւ օրհնեցաւ ի նոցանէ` որպէս եւ բարեկամ եւ սիրելի հասարակաց: Ապա այնուհետեւ բերեալ զաւանդն` որ ինչ նմայն էր հաւատացեալ ի Մովսիսէ Հայոց Կաթուղիկոսէ ի ժամ մահուան իւրոյ, նախ զփրկական եւ զկենսակիր Աստուծոյ նշանն, եւ ապազնշխարս սուրբ առաքելոցն` զոր բերեալ էր սրբոյն Գրիգորի ի Հոռոմայ` զտուեալն նմա ի բարեպաշտէն Կոստանդիանոսէ. եւ յետ այնորիկ զԱթոռն եւզգաւազանն, որ պատուով պահեալ էր եւ պաշտեալ, զայլ ամենայն զսպաս սրբութեան զսկիհս եւ զգեստս սրբոյն սեղանոյն, եւ զվարագոյրս, եւ զխնկանոցս, եւ զբուռվառս, եւ զքշոցս, եւ զվակաս Կաթուղիկոսինմետաքսեայ կազմեալ յականց` եւ յոսկոյ` եւ իմարգարտէ, եւ զայլ զգենլիսն եւ զարկանելիս Քահանայից եւ սարկաւագաց, զբեհեզս եւ զծիրանիս, որպէս մարգարէն ի թիւ արկեալ կարգէ, զեզրածիրանին, եւ զմիջնածիրանին, եւ որ առաջին եւ զկնի այսոցիկ ասի, եւ զայլ եւս պայծառ պատմուճանս պէսպէս զարդուց, դիպակաց, եւ կերպասուց, եւ ծիրանեաց`գունակ գունակ` եւ երփն երփն` եւ երանգ երանգ` ծաղկազարդ գունօք գործեալ գեղեցկապէս, նաեւ զբարեպաշտին մերոյ թագաւորին Տրդատայ պատուական զգեստն, զոր տուեալ ի տուն Տեառն ի սպաս սրբութեան, զոր մեր տեսեալ աչօք մերովք: Եւ ապա յետ այնորիկ բերեալ բազում գրեան զանազան եւ ազգի ազգի եկեղեցական եւ վարդապետական, եւ այլ եւ մարմնաւոր իրք գոյիւ չափ բերեալ գրով առաջի կացուցանէր, եւ օրհնեալ լինէր ի Հայրապետէն: Եւ բազում երախտիս եւ շնորհակալութիւն ընկալ յամենեցունց. զի զայնքան անցելոց ամացն առանց Առաջնորդի ոչինչ թեթեւ եւ թերի թողեալ զՏեղապահութիւն իւր, այլ լի եւ կատարեալ դատիւ եւ դատաստանաւ առնել իրաւունս եւ գործել զարդարութիւն յամենայն ժամ.