Հայապատում

  341. ԿՈՍՏԱՆԴԻՆ Բ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ՊԱՀԱՐԱՆ ՆՇԽԱՐԱՑ ՍՐԲՈՑ Ի ՎԱՆՍ ՍԿԵՒՌԱՅ [1]

Յեթ հարիւր Հայոց թուական 
Ընդ քառասուն ամաց լրման 
Եւս եւ երկուց ի սոյն պայման [2], 
Որչափութեամբ լցեալ այսքան: 
Ես Կոստանդին անձն տարտամ: 
Որ եմ ծառայ Տեառն անարժան։ 
Սնեալ եմ՝ ի Կլայն Հռոմայական [3] ։ 
Ուր մեծ աթոռն էր Հայկազնեան : 
Յորում գլուխն պատուական 
Նստիր ի գաբն պետական։ 
Հայրն հանուր Հայոց լրման : 
Որ Յիսուսի գոլով փոխան։ 
Յաջորդ գնդին Սուրբ Գրիգորեան։ 
Լուսաւորչին ըզՀայաստան: 
Յորոց սկսեալք ըgմեզ հասան : 
Կաթողիկոսքն սրբազան։ 
Որք եւ եղեն ինձ պաշտպան։ 
խնամեալ գթով զիս հայրական։ 
Ուր եւ ի վեր քան զիմն արժան։ 
Հաւատացա ինձ աստիճան։ 
Նստիլ յաթոռ այցելութեան։ 
Գաւազանաս հովական: 
Արդ ըստ աստուածեան յաջողման։ 
Ի դէպ ժամու եւ պատահման։
Բարոյն Հեթմոյ արքայութեան [4]:
Որ գիտնական էր սրբազան: 
Եղէ յաթոռ վսեմական։ 
Սկեւռա վանացս ի հովութեանն [5]: 
Եդայ տեսուչ այն մեծի տան։ 
Ես վիճակին իւր սեպհական։ 
Այլ երանի թէ աստ վախճան։ 
Առնոյր զրոյցս պատմութեան։ 
Աւաղ մեծի թշուառութեան։ 
Բո(լո)ր ազինս Հայկական: 
Ամաւք յառաջ քան զթուական, 
Առեալ եղեւ Հոռոմկլայն։ 
Նստեալքն երբեմն անդ բնական։ 
Եղեն վարեալք ի գերութեան։ 
Եկեղեցիքն երկնանման: 
Յանհաւատիցն կոխեցան։ 
Եւ սրբութիւնքն աստուածական։ 
Ձեռաւք պղծոց չաչափեցան։ 
Եւ սուրբ մատեանքն աստուածաբան։ 
Ի նախատինս ցրուեցան։ 
Սուրբ Հայրապետքն եւ որք նորայն: 
Գերեալք յաշխարհն Տաճկաստան [6]: 
Վա՜յ եւ աւաղ հազար բերան։ 
Ընդ մեծ չարեացս որ մեզ դիպան։ 
Փղձկիմ իջմամբ այնց սրբութեանն։
Յորս եմ սնեալ ի մանկութեան։ 
Զոր յար ի միտս իմ նկատմամբ։ 
Նստիմ ի սուգ նըսեմական։
Այլ զեթեղել [7] իմ՝ ի Սկեվռայն։ 
Ստիպեց փափաք զիս ցանկութեան։ 
Դնել զայս Մասունս ի հանգըստեան։ 
Ի յոյս մեծի ինձ բարութեան: 
Եւ ի սիսիանս այ տրտմութեան։ 
Որ միշտ խոցէ զիմ՝ խոհականս։ 
Ուստի շքեղ զայր խմբարան է ՝ 
Սուրբ Նշխարացս պահարան: 
Կազմել ետու յոյժ հրաշազան։
Ըստ սրբութեանց ճահողական:
Փորձ արծաթով եւ պատուական : 
Խառնել ոսկով բոցանման։ 
Պճնեալ ի զարդ զարմանազան : 
Յաւրինուածովք վայելչական : 
Ականակապ ընդելուզմամբ։ 
Իբր զտաղտակն ահարոնեան [8]: 
Սրբոցս որ աստ հավաքեցան։ 
Սուրբ ոսկերաց հանգստարան։ 
Որպէս արձան ինձ բանական։ 
Հռչակ Սրբոցն յաղթութեան։ 
Նշխարքս սուրբ որ այս եդան։ 
Զորս ոչ արժէ նիւթք ամենայն։ 
Դեղ են ցաւոց բժշկական։ 
Մեծ աւգնականք ազգի մարդկան։ 
Սաստաւղք այսոցն չարութեանն։
Կոչաւղք զհրշտակս մեզ պահապան 
Յորում եւ ես յայս ապաստան : 
Շինեալ պարկեշտ հաճոյական: 
Եւ ինձ նշան բարոյ յիշման։ 
Նայ եւ իմոցն որ զիս ծնան։ 
Եւ բնաւ ազգիս լրութեան: 
Զոր տամ, ընծայ նուիրական : 
Փառաց Փրկչին տնաւրենութեանն [9]: 
Ի տաճարին իւր սրբութեանն. 
Ի Սուրբ Փրկիչն որ ի Սկեւռայն։ 
Զոր պահեսցէ Տէր ընդ երկայն։ 
Աւուր [10] յայնշարժ հաստատութեան։ 
Եւ զբոլոր զՀայաստան։ 
Առցե ի գոգն ծնողական։ 
Արդ ես ձայնեմ՝ ձայն ըղձական, 
Եւ բարբառեմ բան մախթական։ 
Ի յնթանուրս կարդամ զայս բան։ 
Սփռեմ զհայցուածս աղերսական։ 
Որք տեսանեք զայս Պահարան՝ 
Հըպիք ի Սուրբս որ աստ եդան 
Զի հայցուածովք ձեր մախթական։ 
Խնդրուածքն աղերսական։ 
ԶՀեթում արքայն Հայոց ազնեան: 
Թագել ընդ Սուրբս յարքայութեան։ 
Եւ երախտիցն որ յիս հասան։ 
Առնուլ զվարձս հատուցման։ ամէն։

 

342. ՍՈՒԼՏԱՆՆ ԵԳԻՊՏՈՍԻ [11] ԳՐԱՒԷ ԶԿԱԼՈՒԱԾՍ ՓՐԱՆԿԱՑ ՅԱՍՈՐԻՍ՝ (ՀԵԹՈՒՄ Բ. )

Որ [12] լուրջ ըզմեօք դրացեաց տիրեաց, 
Եւ զԱնտիոք մեծն աւերեաց: 
Զբազում՝ ամրոցս ըմբռնելով՝ 
Եւ զքրիստոնեայս կոտորելով։ 
Որ եւ յաշխարհս մեր արշաւէր։ 
Երիցս անգամ զայս գուն գործ էր։ 
Սակայն պահել հայր [13] իմ՝ ջանաց, 
Զազգս եւ զերկիր մեր` փոխանցեաց։
Իսկ առ ինքն յաճախեցին 
Մեծ արհաւիրք երկիւղագին. 
Զի թշնամիքըն զօրացեալ, 
Եւ Տրապօլեա նախկին տիրեալ 
Եղեւ խաւար մեզ անհնարին 
Անմխիթար սուգ դառնազին, 
Քանզի առին զքաղաքն Աքքա [14]
Եւ ըզբոլորն որք ընդ նմա։
Տեսին թէ չէ ոք օգնական 
Եւ ոչ ինքեանք իսկ ներհական, 
Զի յորս էաք մեք ապաստան՝ 
Ազգ Նետողացըն հեղգացան, 
Զայր առաւել խրոխտացեալ՝ 
Զմեզ որսային գազանսցեալ ՝ 
Որք զօրս անթիւըս գումարեցին 
Ջնջել ըզմեզ ամենեսին. 
Որպէս առիւծ մըռընչելով
Զմեզ յորովայնս համարելով։ 
Զի այն գթած Տէրն այս առնէր, 
Զաղգս եւ զգաւառս հրաշիւք փրկէր։

Եւ այսորիկ միջնորդ լինէր 
Որ մեր գըթած նախաբայրն էր, 
Գորովաբար մեզ վշտակցեալ 
Գրիգորիոս Սուրբն երանեալ։ 
Որ վասըն մեր կըրեաց նախկին 
Զկիրս տանջանացն եւ զՎիրապին։ 
Այժըմ՝ զմեղաց մեր պատուհաս 
Ըզգան խրատուն արժանահաս՝
Ի բաց ի մէնջ առդարձուցեալ 
Յինքն եւ յԱթոռն իւր ընկալեալ [15] ։ 
Հովիւն եդ զանձն ընդ ոչխարաց, 
Մատնեալ զոսկերս իւր Նշխարաց : 
Քանզի գոռոզն այն խոտորէր, 
Եւ զդըղեակ Հօրըն պաշարէր, 
Ասեմք ըզԿլայն Հռովմայական, 
Զհայրապետաց մեր նստարան. 
Զոր եւ յիշելն է ողբալի, 
Աղէտ կսկիծ ճառ դողալի 
Քանզի, տիրեալ ի սուր մաշէր, 
Ողորմելի գերիս վարէր 
Նաբուզարդան նոր կատաղէր. 
Քանզի զտաճարն հրդեհէր [16], 
ԸզՀայրապետին սուրբ զըզուէր, 
Ըզսրբութեան կահըն գերէր.
Որում՝ եւ թաթ աջոյն յայտնէր 
Ընդ Բաղտասար զնա տարագրէր [17]
Մինչդեռ հարիւքն իւրովք լըրբէր՝ 
Պղծել զանօթսն այն որ սուրբ էր։ 
Քանզի ըզփոխն էառ յանձին,
Որպէս գերողք տապանակին, 
Եւ այժմ կան դեռ հարուածեալք, 
Անձամբք յանձինըս բաժանեալք : 
Իսկ մեք շնորհիւ պահեալ եղեք 
Որպէս ճնճղուկք յորսոյ զերծաք, 
Զի որոգայթըն փշրեցաւ ՝ 
Որով օրհնեմք ըզգութն անբաւ:

 

343. Առումն Հռոմկլայի յեգիպտացւոց. հաշտութիւն ընդ Հեթմոյ Բ (յիշատակաագիր ժամանակակից)

Յայսոսիկ աւուրս ժամանակաց՝ բազում՝ եղեւ աղէտս ողորմանաց զգայական սուգ, եւ... դողա. կան քրիստոնէից ազգի... զորս պարտ է յիշել Համառօտ բանիւ: Զի ի ՉԼԻ (1289) թուականին սուլտանն Եգիպտոսի Ալֆի անուն առ զՏրապօլիս [18] զերեքպարսպեան ամրութեամբ պատեալն գեղեցկաշէն քաղաք, անցեալ զօրօք ընդ մուտս ծովուն՝ յաւարի առեալ զանչափ գանձս, որ ամրացեալ կայր առ փարթամացեալ բնակիչսն, աւերեալ յատակեցին զպարիսպս քաղաքին եւ քակեցին ըզհրաշազարդ եկեղեցիսն, իսկ յ՚ՉԽ (1291) թուին որդին Ալֆէ՝ Մելիք Աշրաֆ անուն՝ խակամիտ եւ գազանաբարու՝ առ զմեծահռչակ եւ բազմամբոխ քաղաքն զԱքայ, զոր ունէին առ Ֆռանգացն՝ տունն Թամփլուն եւ Ասպեթալին [19], անարի եւ թոյլ գըտեալ ազգն օրինական՝ առաջի անօրինացն մատնեցաւ քաղաքն ի պաշարումն է, եւ առաւել եւս պատեցան սպանմամբ որոյ եւ գերութեամբ. զի սուրք անօրինացն զաւազանածին [20] տունկսն բանաւոր՝ թօթափէին, զգլուխսն՝ ի մարմնոյ՝ իբրեւ զտերեւս ծառոց. եւ այլքն վարեցան ի գերութիւն, իբրեւ զձագս հաւուց ի բունոց բնակութեանց իւրեանց. եւ ազնուականին եւ ազատ ածինք, ճոխքն եւ փառաւորքն գնացին ի ստրկութիւն, եւ մնաց քաղաքն բազմորդի իբրեւ զմայր սեւազգեստ ի վերայ մանկանցն իւրոց։

Իսկ ի թուականին ՉԽԱ (1292) յաւելաւ ահ եւ երկիւղ, դողումն եւ սասանութիւն, երկիրն Հայոց ի Կիլիկիա, զի վիշապագլուխն այն որ առ զԱքա՝ դիմեաց ի դարանէ իւրմէ ահագին շնչմամբ, եւ դղորդելով անհուն զօրօք հեծելօք եւ հետեւակօք, ըստ Երեմիայի գուժմանն բօթի, «Ել առիւծն ի մորոյ իւրմէ սատակել զազգս». խաղաց եւ ել է տեղւոջէ իւրմէ՝ առնել զերկիր աւերակ, եւ քաղաքը քակտեսցին առ ի չգոյէ բնակչաց ի նոսա, վասն որոյ ասէր, «ի վերայ այդորիկ քրձազգած եղերուք, կոծեցարուք, ճիչ բարձէք, զի ոչ բարձաւ սրտմտութիւն բարկութեան իմոյ ի ձէնջ»։ Յայսմանէ սարսեալ երկիրն Կիլիկեցւոց՝ գաղթեցան ի լերինս եւ յամրոցս բերդիցն, իսկ նա դիմեալ գնաց ի վերայ Հայրապետական աթոռոյն Հայոց ի Հռոմկլայն, եւ պատեալ պաշարեաց զնա բազմաձեռն պատերազմօք, բարձրաձիգ [21] … անօք ծանր քարանց, քարահատ արուեստականօք, եւ բազմափոր դարանամտօք. եւ (է) առ զաստուածաշէն եւ գեղեցկադիր ամրոցն վասն մեղաց մերոց յաճախութեանցն եւ բարեացն նուազութեանց. գերեաց եւ զսուրբ հայրապետն մեր զկաթողիկոսն Տէր Ստեփաննոս, եպիսկոպոսօք եւ քահանայիւք եւ անթիւ քրիստոնէիւք, որ համեմատէր ողբոց եւ աւերմանն Սիոնի եւ Երուսաղէմի... զի քահանայք եւ արք փառաւորք անկան ի սուր, եւ կանայք պատուականաց անարգեցան, աստուածային կտակարանքն յանօրինաց ձեռաց յափշտակեցան, առաքելական եւ մարտիրոսական նշխարք Սրբոց խորտակեցան. զարդն ոսկւոյ եւ մարգարտաց եւ առանց պատուականաց՝ որ ի վերայ սրբութեանց՝ կողոպտեցաւ. Աջն առաքելապատիւ Սուրբ Լուսաւորչին մերոյ՝ երկիրն այլազգեաց գերեցաւ, որ ողորմելի էր քան զգերութիւն տապանակին ի հնումն։ Եւ եղեւ այս ամենայն Հայաստանեայց ողբս եւ յարտասուս, ի հեծումն եւ ի հառաչումն։ Յայքան ամ՝ որոյ այս ամենայն գայր ի վերայ քրիստոնէից ի պատուհաս մերոցն յանցանաց եւ անդառնալի մեղացն, յար եւ անկատ եկաւորութեամբ գային դեսպանքն ի մեծամիտ եւ յամբարտաւան սուլտանէն առ քրիստոսասէր եւ առաքինազարդ թագաւորն մեր, սաստիկ սպառնալեօք եւ ծանր հարկապահանջութեամբ եւ անթիւ գանձս յոսկւոյ եւ արծաթոյ խնդրելով, եւ այլ բազում՝ ընչից: 

Իսկ թագաւորն մեր կայր երկայնմտութեամբ անշարժ եւ հաստատուն յուսով՝ ապաւինեալ յաղօթս եւ ի պաղատանս հաշտարարս եւ հեղումն արտասուաց. եւ ըստ յուսոյ մարդասէր թագաւորին կայաք եւ մնայաք, մինչեւ ի թիւս թուականին ՉԽԲ. եւ վստահանայաք յողորմութիւնն Աստուծոյ՝ պարգեւ լինել շինութիւն աշխարհիս, յուսոյ եւ սիրոյ թագաւորին որ յԱստուած եւ ի սուրբն նորա [22], իսկ Աստուած որ ոչ ամաչեցուցանէ զյուսացեալսն իւր՝ ըստ հայցմանն Դաւթի եւ երաշխաւորութեանն Պօղոսի, եւ որպէս փորձի ի բովս ոսկի եւ արծաթ՝ նոյնպէս ընտրէ զսիրտս Աստուած՝ ըստ Սողոմոնի, հայեցեալ ի համբերատար ժուժկալութիւն թագաւորին մերոյ եւ ի նեղութիւնս զոր կրէր երկիրս Հայոց, եւ որ ի ձեռին ունի զսիրտս թագաւորաց որպէս սահանս ջուրց, եւ ընդ որ կոյս կամի նայեցուցանել՝ դարձուցանէ զնա. եւ որ մինչեւ ցայս վայր թոյլ ետ գոռոզաբարու սուլտանին սրտմտական բարկութեամբ իբրեւ զհոսանս գետոց՝ գոռալ հեղեղաբար յարձակմամբ գերել եւ գերփել, եւ գազանային ցասմամբ զսպառումն սպառնալ ընդ Նաբուգոդոնոսորայն ի վերայ Երուսաղեմի, դարձոյց զսահմանս սրտմտութեան նորա, եւ նայեցոյց խոհականին վարել ընտրութեամբ, եւ գթալ որպէս Կիւրոս առ գերեալսն յԵրուսաղեմէ ի Բաբելոն: Զի ի նոյն թուիս ՉԽԲ, ի մուտս յունիս ամսոյ եկին դեսպանք պատուաւորք ի սուլտանէն, եւ բերէին օժիտս մեծագին եւ պատուական զգեստուց, ղալաթ եւ ղիլայ [23] անձին թագաւորին եւ զՄզ [24] եղբօր նորա. բերին եւ թուղթս երդման զսուլտանին եւ զմեծամեծ ամիրայոց նորա, եւ հաստատեցին դաշինս սիրոյ եւ խաղաղութեան ընդ թագաւորն Հեթում. առին եւ ի նմանէ երդումն հաստատութեան, ընկալան եւ պատմուճանս զարդուց ամենայն եկեալքն ի սուլտանէն. առաքեաց եւ առատամիտ թագաոր մեր բազում բեռինս արծաթուց, եւ զանազան կտաւս ոսկենկար մետաքսից, եւ բազմութիւն ձիոց եւ ջորոց, եւ այլ իրս նորագիւտս, աղերս եւ հարկ սուլտանին։ Եւ եղեւ այս սիրոյ խաղաղութեան հաստատութիւն՝ խնդութիւն մեծ յերկրիս Հայոց. էր եւ աղերս գթութեան Աստուծոյ ի մեզ բարերարելոյ, յոյս եւ հաւատ եւ սէր եւ ողորմածութիւն թագաւորին։ Զի որպէս զդառն ջուրն Մեռայի՝ արար ըմպելի անուշահամ հնոյն Իսրայէլի, զդառնութիւն բարուց սուլտանին քաղցրացոյց ընդդէմ թագաւորին մերոյ եւ եկեղեցւոյ Քրիստոսի:

Այո Յիշատակ Առման Հռոմկլայի [25].

Թովմաս ոմն անուն տարաշխարհիկ եղեալ ի հայրենի տեղոյ իմոյ յերբեմն ի վաղընջուց ամաց հայրապետական աթոռոյ ճոխութեամբ փառաւորեցելոյ, ի նշանաւորն ասեմ Դղեկէ Հռոմկլայէն. եւ վասն իմոյ մեղացն նախ քան զվեց ամ՝ գրութեան տառիս՝ [26] ի ձեռս Տաճկաց մատնեցելոյ. յորմէ ամաւ եւ կիսով նախ քան զառնուլն՝ պատահեաց ինձ ելանել եւ գալ յաշխարէս Կիլիկիոյ, յուսով տեսութեան սուրբ գերեզմանին Քրիստոսի։ Զոր վարկանիմք՝ թէ եւ ոչ վասն իմոյ արժանեաց՝ այլ վասն այնչափ խնամոցն Տեառն դիպեցաւ այս, ոչ տեսանել ի ժամանակի պաշարման դղեկին զանհանդուրժելի նեղութիւնն [27], որոյ եւ լուրն պակուցանէ զամենայն լսողս։ Ուր եւ բազումք՝ մանաւանդ բնաւքն սննդակիցք իմ եւ ազգայինք՝ ի պէսպէս մահս եւ ի գերութիւն վարեցան. մեծ թշուառութեամբ արտաքս քարշեալք ի մայրենի գրկաց պանծալի դղեկին։ Զորոյ յիշատակ երջանկութեան եւ զայժմու թշուառութեան՝ որ ի դէպ է հարազատ զաւակի առ սիրելի ծնող կրել, ոչ առանց արտասուաց բերեմք: Վասն զի գերեալ եղեւ Աջ Սրբոյ Գրիգորի եւ հռչակաւոր Նշանն սուրբ Վանկոյի, առ ոտն ընկեցեալք նշխարք ոսկերաց սրբոց վկայիցն. նա եւ աստուածաբնակ եւ երկնանման շքեղաշուք եւ գերապայծառ սուրբ տաճարն, զՍրբոյն Գրիգորի ասեմ [28], եւ Տիրամօրն Սրբուհւոյ Աստուածածնին, եւ յանուն Որդւոյ նորա Սուրբ Փրկչին, կոխան եղեւ եւ օթարան անհաւատիցն։

 

344. ԱՐՇԱՒԱՆՔ ԱՅԼԱԶԳԱՑ Ի ԿԻԼԻԿԻԱ (ՅԻՇԱՏԱԿԱԳԻՐ [29] )

... խանդակաթ փափագանօք՝ իբրեւ տեսի (ըզզիրս Փիլոնի Եբրայեցւոյ) անյապաղ փութով շուտափութեամբ խոշոր գրով աւարտեցի զցանկալի տառս, ես Վահրամ սուտանուն սարկաւագս, ի վայելումն ինձ եւ մխիթարութիւն հոգւոյ եւ մարմնոյ, ինքնագիր երկօք, ի ծոցն սնուցչի իմոյ աստուածաբնակ տաճարին Աստուածածնի եւ Ս. Փրկչի՝ յԱնապատիս Արմենի [30] ։ Եւ թէպէտ եւ տկար եւս էի ի գլխոյ, մինչ գրեթէ յոգիս ապաստան եղեալ եւ յոգնեալ, սակայն ամենակալ ձեռամբն Աստուծոյ օժանդակեալ՝ հազիւ հազ տագնապաւ իմն հասի յաւարս ողորմելոյ Տեառն որոյ՝ ի մեղուցեալ անձնէս բիւրապատիկ գոչութիւն եւ երկրպագութիւն։ Եւ վասն ժամանակիս անհանդուրժեալ վրդովմանցս եւ խուճապ տագնապիս զոր եհաս ի վերայ մեր յազգէն իսմայելացւոց, եւ յափշտակեաց զյուռթի [31] եւ զպարարտ մասն երկրի մերոյ, ի թվականի Հայոց ՉԽԷ (1298), յորում՝ եղեւ զրա գրոցս. եւ բազումք անկան ի սուր սուսերի եւ ի գերութիւն, վասն խրատելոյ զմեզ Տեառն՝ եւ մեք ոչ խրատեալք, այլ հաւատք պակասեալք եւ ամբարշտութիւն զօրացեալ, արդարութիւն հեռացեալ եւ անօրէնութիւն բազմացեալ, սէր եղծեալ եւ անգթութիւն ծաղկեալ, բարիք գօսացեայ եւ չար արմատացեալ, Աստուած վաճառեալ եւ ագուհութիւն թագաւորեալ. եկեղեցիք քակեալք եւ քահանայքն խողխողեալք, վանորայքն ապականեալք եւ միանձունք ցրուեալք. մանկունք գերեալք եւ աղջկունք վաճառեալք ի ձեռս անօրինաց։ Արդ, որպիսի՜ չարաշշուկ եւ բազմավրդով ծանր աղէտի աւուրս՝ ես ունայնացեալ եւ յոյժ խաւար ժառանգս եւ պարապնդեալս մեղօք Վահրամ սարկաւագս՝ մարթացից ճառել զթշուառութիւնս. զոր Տէր Յիսուս ընդարձակումն արասցէ։ 

Նա եւ առ ապագայսդ հանդիպողս եւ ընթերցողս կամ գաղափարողս մաղթանք՝ բարւոյ յիշման արժանաւորել զհոգեւոր Հայրն իմ՝ եւ զուսուցիչ, որ իբրեւ զհուր մաքրէ զիմ զմարմնական ախորժակս, - յաստուածայինսն յորդորելով հանապազ աննախանձաբար, զՍտեփաննոս Գոյներ Երիցանց [32] ։ Ես եւ զծնօղսն իմ՝ աղաչեմ՝ արտասուալից հառաչմամբ յիշել ի մաքրափայլ յաղօթս ձեր. վասն զի սովոր է ամենողորմ՝ Աստուած՝ այլում՝ աղաչանօք այլում օգնել. զի վասն յիջման աշխատեցայ ի սա. եւ որ չէ ողորմելով՝ յիշեալ լիցի յաներեկ աւուրն առաջի Քրիստոսի, ուր բանք սպառին եւ գործք թագաւորեն. եւս եւ զկոկող քարտեuիս՝ [33] զՊետրոս կրօնաւոր եւ զԿոստանդին սարկաւագ՝ աղաչեմ՝ յիշել, յոր աշխատեցան ի սա։

 

345. Գէորգ Վարդապետ Լամբրունացի կամ Սկեւռացի

Դրուատ բանի սուղ ինչ պատմագրաբար յերջանիկ րաբունապետն եւ ի քաղցրաբարբառ Վարդապետն Գղորգ Լամբրունեցի, ասացեալ Մովսէսի աշակերտի նորին [34]

Իղծք բաղձ անաց եւ ճշմարտութեան յորդորէ, փափագ սիրոյն ստիպէ, եւ երախտիքն պահանջէ, երկիւղն զարհուրեցուցանէ, եւ անարժանութիւնս իմ հրաժարեցուցանէ. վասն զի զՍրբոց Աստուծոյ խօսել` երկիւղ մեծ է, եւ վասն նորին իրաց ճառել՝ զարհուրումն սաստիկ է, այլ եւ լռելն վնաս մեծ է։ Վասն որոյ եւ բազում զգուշութեան պէտք են առ ի խօսել զվարուց երանելի արանց, եւ մեծաւ հոգացողութեամբ պարտ է ուղղութեան հոգ տանել, ոչ խոտորելով յաջ կամ՝ յամեակ, այլ առել զուղղականին պարտ է ասել։ 

Արդ, ի թուականիս Յաբեթական տումարին յեւթն հարիւր եւ յիսուն (1301) եղեւ վախճան երջանիկ եւ հռչակաւոր մեծ Րաբունապետին եւ հռետոր գիտնականին Գեորգեայ Լամբրունեցւոյ, յունուարի ԺԱ (11), յաւուր չորեքշաբաթի. որոյ, յիշատակն օրհնութեամբ եղիցի։ Արին եւ վեհն եւ հռչակաւորն յամենայնի, առաքինին, հեզն, հանդարտն, խոհեմն, ողջախոհն, ողորմածն, երկիւղածն, աստուածասէրն, բարեսէրն, մարդասէրն, եղբայրասէրն, օտարասէրն, գրասէրն, ուսումնասէրն, բազմաբեղուն, բազմաբաշխն, աննենգն, անկարծիքն, անամբարտաւանն, անոխակալն, անյիշաչարն. ամենագութն, ամենախնամն, ամենողորմն, ամեներջանիկն, բարեմիտն, բարերարն, բարեգութն, ցաւակիցն, ախտակիցն, կարեկիցն, խաղաղարարն, արդիւնարարն, բազմաշնորհն, բազմահնարն, սրբասէր անձն, լուսաւոր միտքն, մաքուր մարմինն. բազմաց գերագոյնն, յոքունց վեհագոյնն, անհամեմատն, յ՚արդեան ժամանակիս, աննմանն, անհանգունակն, մակաւասարն, երկիւղածն, զղջական. Սրբոց պարակիցն, գերագունից դասակիցն, վեհագունից կաճառակիցն, արդարոց խմբակիցն. արեւմտային արեգակն, աստղն առաւօտեան, արուսեակն ուրախարար, քանոնն հաւատոյ, ուղղապատում րաբունապետն, խնամողն բարեմիտ, աւանդողն ճշմարտութեան, քարոզն քաջափառ, բարւոք պատմողն բանին Աստուծոյ, ճշմարիտ պատմողն աստուածային բանից, լին շնորհօք աստուածայնովք. ահարկուն անուղղակից, սարսափելին ստոց, զարհուրեցուցիչն ժխտողաց, թշնամանողն թիւրելոց, անակնառուն յամենայնի, անաչառն, անմարդահաճոյն. սիւնն հաւատոյ, ամրութիւնն եկեղեցւոյ, հաստատութիւնն ուղղութեան. պատուական պարծանքն ազգիս աբեթական, քաղցրաբարբառն, ստոյգ յաւէտ գովելի որդին գրոհիս հայկազեան, շառաւիղն սրբոց, ոստն անբծութեան, ստեղն սրբութեան, աշնանային ժամանակիս՝ գարնանային ծաղիկն. ակն լուսատու ակնկալութիւնն բազմաց. ամրութիւնն ախմարաց. հաստատութիւնն տգիտաց. Հօր Աստուծոյ հնազանդն, Որդւոյ Աստուծոյ ընտրեալն, Հոգւոյ Աստուծոյ բնակարանն, Երրորդութեանն օթարանն, օրինացն Աստուծոյ արհամարհողացն վրէժխնդիրն, փառացն Աստուծոյ բարձրացուցիչն, եկեղեցւոյ պայծառութիւնն. ժnղովրդոց յուսադրութիւնն, մեղուցելոց ուղղիչն, արդարոց յորդորիչն, որբոց եւ այրեաց յանձանձիչն. Սրբոց պատուողն, տօնից տօնախմբողն, Աստուծոյ փառաբանողն, օրինաց պատմողն :

Եւ արդ զի՞նչ եւս ասացից. զի տկարանայ բանս իմ՝ առ եւ պատմել, քանզի թողում ասել զբազումս յառաքինութեանցն զոր զանխլաբար գործ էր եւ միշտ ծածկէր եւ ոչ բնաւ յայտնէր. իսկ զգանձս աստուածայինս յօժարութեամբ յայտնէր՝ երանելին եւ ընտրեալն, աւ Աստուած միշտ աղօթաւորն, յօրէնս Տեառն խոկացողն. առ զօրեղս եւ իշխանս բարեխօսն, զարհուրեցուցիչն, պատկառեցուցիչն յամենայնի, աստուածայնովքն յաղթահարողն եւ զիրաւունս հաստատողն։

Եւ արդ, սա ծնեալ ի նահանգին Կիւլիկեցւոց, ի գաւառէ մայրաքաղաքին Տարսոնի, յանառիկ դղեկին Լամբրունի կոչեցելոյ, որ ի յունական բարբառոյն ի հայ լեզու՝ կրակարան հրոյ [35]. եւ այս յաւէտ, յիրաւի, քանզի զհուրն աստուածային սիրոյն յինքեան ջերմապէս բորբոքեալ, որով եւ սնեալ եւ վարժեալ ի հռչակաւոր սուրբ ուխտն Սկեւռա կոչեցեալ, առ քեռւոյն իւրում՝ Տեառն Գրիգորի դիտապետի նմին ուխտի, որոյ եւ վարժապես կարգեալ՝ զի կրթեսցէ զնա գրովք սրբովք ի մանկական հասակին. յորում եւ քան զյոքունս առաւելեալ գտանէր։ Եւ յորժամ՝ յարբունս հասանէր հասակի՝ ընթանայր նա եւ յելս արեւու, որ եւ դարձեալ լինէր անտի բազում բարգաւաճեալ փառօք, եւ եկեալ դադարէր ի տեղի իւր. եւ բնաւ ոչ այլ իմիք փափագէր՝ բայց վերծանութեան աստուածային տառից, որով եւ զյոլովս վարժէր եւ կրթէր ի նոյն լուսաւորութիւն պատուիրանի Աստուծոյ, եւ հրամանաւ հաստատէր եւ գաւազանաւ ջահաւորէր. ի խոնարհութիւն կրթէր եւ յերկիւղածութիւն յորդորէր, վասն պահոց պատուիրէր, եւ զպարկեշտութիւն ուսուցանէր, զսրբութիւն սիրել եւ յանկարգութենէ հրաժարել, զերկրաւորս արհամարհել եւ երկնաւորին փափագել։ Եւ այսոցիկ ամենեցուն նախ զանձն տայր օրինակ. զի զոր բանիւ ուսուցանէր՝ զնոյն եւ գործով յոյժ կատարէր։ 

Առնէր եւ Գանձս [36] յոլովս տօնից տերունականաց եւ Սրբոց Աստուծոյ։ Գրէր եւ կանոնս կարգաւորս եւ Բանս խրատականս վասն խոստովանութեան առ ի օգուտ տգիտաց քահանայից։ Առնէր համարս գլխոց եւ Ցանկք եւ Նախադրութիւնս Աստուածաշնչից տառից [37] ։ Գրէր եւ Ճառս ներբողականս ի պատիւ Սրբոց. առնէր եւ Համառօտ Մեկնութիւն Գործոց Առաքելոցն` ի խնդրոյ Արքայեղբօրն Տեառն Յովհաննու: Գրէր եւ մարգարէին Եսայեայ լայն եւ ընդարձակ Մեկնութիւն, հրամանաւ արքային Հայոց Հեթմոյ։ Բազում բանս պիտանիս հաւաքէր ի գանձուց աստուածայնոց առ ի վարժումն մանկանց նորագունից: 

Եւ արդ, այսոքիկ սակաւք գոն ի բազմաց՝ իբր մասն եւ բոլորէ կամ՝ տեսակ ի սեռէ, կամ՝ անկատ յընթանրէ, զոր ծանուցաք փոքր ի շատէ, առ ի յորդորումն զկնի եկելոց. զի երանելի Հայրս մեր ոչ եթէ մերոցս էր կարօտ գովութեանց. զի սուրբք՝ յԱստուծոյ ունին զգովութիւն եւ զփառս, այլ զի զկնի եկեալքն օգտեսցին. մանաւանդ զի աստուածասէրքն սիրեն լսել վասն աստուածայնոցն բան ինչ գովասանական եւ վիպասանական, որպէս եւ ասէ Սողոմով, «Ի գովութեան արդարոյն ուրախանան ժողովուրդք»։ Եւ քանզի ըստ գրելումն՝ լսողութիւն մոռացմամբ ոչ տայ զարդարութիւն, վասն որոյ պարտ է եւ գործոցն հետեւել սրբոց, զի փառաց նոցին գտանիցին հաղորդ։

Եւ արդ, երանելի սուրբ հայրն մեր եւ ճշմարիտ րաբունապետն՝ այսպէս բարւոք կացեալ ի մարմնի եւ այսպէս ճշմարտութեամբ քաղաքավարեալ ի կենցաղումս, հանգեաւ խաղաղութեամբ ի Քրիստոս, յամսեանն յունվարի որ օր մետասան էր ամսոյն, յաւուր չորեքշաբաթի. եւ յաւելաւ հայրն մեր երանելի ի հարս, ճգնաւորն ի ճգնաւորս, արդարն յարդարս, սուրբն ի սուրբս, քահանայն ի քահանայս, նահատակն ի նահատակս, առաքինին յառաքինիս, վարդապետն ի վարդապետս, քարոզն ի քարոզս, փառաւորեալն ի փառաւորեալս, հրեշտակն ի հրեշտակս, ժառանգն Աստուծոյ ի ժառանգաւորս, քրիստոսասերն առ Քրիստոս, որդին արքայութեան յարքայութիւնն։ Ընդ որում՝ եւ զմեզ արժանաւորեսցէ մարդասէրն Աստուած՝ ողորմութեան իւրում, որ է օրհնեալ յաւիտեանս. ամէն:

ՈՂԲ

Աւա՜ղ իմոյ թշուառութեան, 
Անմխիթար սըգոյս դիպման. 
Ըզբաղձալին իմ կորուսի 
Զրաբունապետըն գովելի, 
Գէորգ անուն հռչակաւոր 
Ամենեցուն գոլ հրաշաւոր.
Բազում՝ որդիս ի փառս ածեալ 
Յոլով բերմամբ բարգաւաճեալ։ 
Մնանէր ծընունդ միշտ հոգեւոր 
Զարդիւնարարն եւ շնորհաւոր. 
Մակեռակի [38] տառիւք պճներ, 
Հրաշիւք բանիցըն զարդարէր, 
Գրախեցիւ չմտաւորէր, 
Դարձմամբ ըզնոյն ծանուցանէր [39], 
Դարի բաշխմամբ զբանն ողորկէր. 
Կարգաւ ըզնոյն ուսուցանէր, 
Թելադրութիւն տայր արհեստի
Գրոյ եւ բանի յամենայնի։
Երկամբք միշտ գայր զաշակերտօքն, 
Պաճուճազարդ գործէր շնորհօք.
Ահարկու գոլով եղբոց, 
Միշտ յորդորող փութացելոց. 
Մօտակայից էր խրախութիւն 
Հեռագունիցին. տրտմութիւն, 
Ականատեսքըն բերկրէին, 
Որք վրիպէին՝ տրտմէին. 
Զի բանքն օրէնք էր տիրապէս 
Առ ընկալուչսըն ստուգապէս: 
Սուր երկսայրի որպէս ասի
Միշտ հատանող գոլ անուղղի.
Հըրով Հոգւոյն միշտ հրազինէր 
Ըզխռուագոյնսըն տոչորէր։ 
Բեղնաւոր բուսոց բարեաց, 
Թելադրութիւն տայր աւետեաց,
Ձեռամբ գրեալ բանիւ պատմեալ, 
Զամենեսին Տեառն աւանդեալ։ 
Ըստ հրամանի Տեառն Յիսուսի
Եւ մեր Փրկչին ամենայնի՝
Զորըս բանիւ վարդապետէր
Գործով ըզնոյն օրինակէր
Դաստիարակ գոլ աղքատաց՝
Եւ արբանեակ միշտ օտարաց.
Հիւրոց հնազանդ գոլ եւ հլու՝
Ըստ մեծի հօրն Աբրահամու. 
Ըսպասաւոր՝ եւ պաշտօնեայ՝ 
Եւ արբանեակ որպէս ծառայ : 
Ոչ հրամայէր կամ՝ պատուիրէր, 
Այլ զնոյն անձամբ միշտ վըճարէր։ 
Մըխիթարէր ըզվըշտացեալսն, 
Ուրախ առնէր ըզտըխրացեալսն. 
Ճանապար, յաւէտ հորդէր
Եւ ժողովուրդ Տեառըն կազմէր։ 
Պարիսպ գոլ պըղընձի։ 
Իմանալի սիւն երկաթի։ 
Զանձըն մատնէր ի մահ վըշտի
Վասն աղքատի եւ օտարի 
Պետրոսաբար ի խաչ դիմէր
Եւ զՅիսուսին պատկեր բերէր։ 
Զսէր աշխարհիս մեռուցանէր, 
Ինքըն սիրոյ մեռանէր: 
Ճըշմարտութեան վասըն ճգնէր, 
Զանձն իմ ի մեծ վըշտէ պահէր. 
Միշտ ի բարին մեզ թելադրէր, 
Տիւ ըզգիշեր յաւէտ գործ էր: 
Եւ զտիւն անդոյլ անցուցանէր: 
Զաչերն յաւէր յաւէտ ի լոյս, 
Զմատունս շարժէր ի գործ պիտոյս : 
Իբր ըզհօրանս հօտից այծից [40]
Միշտ յօրինէր ըզչարս տողից, 
Եռակի կերպիւ կազմէր՝ 
Գեղապաճոյճ յաւէտ գործ էր։ 
Բոլորակ եւ աղիւսակ 
Եւ զվերջագիր տառըս հրեշտակ [41]. 
Գեղեցիկ եւ հրաշալի,
Եւ պճնազարդ յամենայնի: 
Զի ոչ յարդեանըս ժամանակ
Ոք գըտանէր նմին հանգունակ 
Արուեստաւոր եւ գործունեայ,
Պըւետիկոս որպէս պիտայ [42]. 
Խոհեմ եւ հեզ հոգւովըն լի 
Ըստ Անօթին ընտրականի [43]: 
Մշտամռունչ հեծեծանօք՝ 
Ըզցայգն հսկէր միշտ արտասուօք, 
Անդոյլ եւ անդադար՝ 
Որպէս մեղու ի գործ յօժար
Պահօք պնդէր զանձն եւ հնչէր,
Զպատրողական մարմինն խաբէր. 
Զպէտս իւր յաղքատսըն նըւիրէր, 
Յաւէտ զնոսին մըխիթարէր։ 
Եկին հասին ամքըն սովու [44]
Որ զամենայն մարմին կաuու, 
Նա արտասուէր եւ հառաչէր, 
Զինքն ընդ նոսին յաւէտ մաշէր։ 
Պատուիրէր խահարարին 
Խընամ տանել միշտ աղքատին. 
Ինքն ոգորէր ընդդէմ՝ սովին՝
Սպանանելով զիւրըն մարմին. 
Պատառ հացիւ զինքըն պնդէր 
Կամ դուզնաքեայ պիտոյք զինչ էր։ 
Խուցն իւր մարտի տեղի լինէր, 
Հանգիստն արտաքըս թէ դիպէր
Նա եւս երկօք այն գըտանէր։ 
Ի սպաս հիւրոցն ոչ դադարէր։
Եւ թէ տնօրէնըն [45] տրտընջէր՝ 
Ինքըն պատրաստ զինքեան ասէր,
Զտրտունջ նոցին միշտ նըհանջէր, 
Եւ զյորդորման բանըս խօսէր։ 
Որովք յաւէտ պատկառէին՝ 
Եւ ի նոյն գործըն ժրանային։
Ինքըն բնակէր յանապատի, 
Գործըն պատմէր ի յաշխարհի: 
Զօրէն ճպռան ազդողական 
Համբաւ հընչէր միշտ հիական։ 
Այսպիսի՜ նախանձ բերէք
Որ յաշխարհի սէր վըկայէք [46]. 
Այսպիսի՜ գործս ըստացիք
Որք ըզկենցաղս յաւէտ ունիք.
Այսպիսի անուն բարի, 
Ստացիք յաւէտ ի յաշխարհի։

Այլ ինձ ժամ է եղկելւոյս՝ դարձեալ յիշել զբան աւաղոյն. Աւա՜ղ ինձ եղկելոյս, աւա՜ղ ինձ թշուառիս. աւա՜ղ ինձ յետնելոյս՝ թէ որպիսի՜ Հայր կորուսի. զորգիսի դաստիարակ. զորպիսի յորդորիչ եւ մխիթարիչ։ Ողբացէք ընդ իս երկինք եւ երկիր եւ տարերք ամենայն։ Ո՜վ Հայր պատուական, այլ ոչ գրես առ իս զբան եւ զգիր քո պատուական, այլ ոչ լսեմք զբերկրական լուր քո ի հեռաստանէ։ Այլ որ ես կենդանի միշտ յամենայնի եւ բարեխօս միշտ աշխարհի, յիշեա զեղկելի անձն քոյին սիրողի, առաջի Փրկչին յամենայնի, օրհնելոյն ընդ Հօր եւ ընդ Հոգւոյն՝ յաւիտեանս յաւիտենից. ամէն։
 

Վերստին Յաւելուած:

Եկայք եւ մեք աշակերտեալքս 
Երանելոյ հօրըն մեծի, 
Միաբանել ի մի վայրի 
Զանմըխիթար երկս աղէտի.
Յաւէտ լացցուք յամենայնի.
Որպէս օրէն է սգացողի։ 
Բազում՝ որդիս ի փառս ածեալ 
Եւ զանազան շնորհօք լըցեալ։ 
Յայսըմ՝ հետէ հայրըն բարձաւ 
Ի մէնջ` ըստոյգ եւ հաւաստեաւ. 
Այլ ոչ տեսցուք զնա ի մարմնի 
Ոչ լուիցուք բան խըրատի. 
Տարակոյս մեզ ոչ լուծցի,
Ոչ դըժուարին բան իմանի, 
Զի բարձաւ սուրբն ի միջոյ 
Եւ պակասեալ ի յուղղելոյ։ 
Այլ մեք յուսով համբերութեան 
Ստասցուք ըզնոյն ուղի լըման, 
Թերեւս տացէ բան ի բերան : 
Շնորհիւ նորին աղօթական, 
Ի խորըս գրոց իջանելով 
Զմիտըս խրթինս իմանալով։
Եւ թէ բընաւ այս պատահի՝ 
Նորին շնորհիւ յաջողեսցի. 
Այն որ հըզօրն էր եւ արի 
Ես երջանիկ գոլ ի մարմնի. 
Առաքելոցն հետեւողի 
Ես երջանկացըն դաuակցի։
Որ միշտ յօրէնս Տեառըն խոկայր, 
Եւ Աստծոյ հաճոյանայր։
Ցանկալին եւ գովելին,
Յոքունց, եւ պերճ ի հանդիսին. 
Այն որ պարիսպ էր եւ պատուար 
Եւ զապագայն բնաւ չըխոկայր, 
Նա էր նըման Եղիայի: 
Թէ յանըգնին բանս չըթըւի [47], 
Եւ Յովհաննու կարապետի,
Ստեփաննոսի Սարկաւագի. 
Զի էր ծառայ հանգոյն նըմին 
Եւ սպասաւոր առօրէին։ 
Ցանկալի՜ եւ հրաշալի 
Հանգոյն մեծին Դանիէլի: 
Այն որ զուարթուն էր բաղձալի
Այր ցանկութեան, որպէս ասի, 
Պըւէտիկոս թէ ոք լինի՝
Այսպէս պարտի գոլ հրաշալի, 
Զի մի անունն երեւեսցի 
Կամ՝ նախատինք լիցի բանի, 
Այլ օրինակ բարեաց լիցի 
Եւ յիշատակ յաւիտենի. 
Որով Աստուած փառաւորի 
Եւ համայնից բարի լինի։ 
Եկայք եւ մեք յետնեալք շնորհի, 
Զնորին սսսսցուք վարըս բարի, 
Թէպէտ եւ ոչ հանգոյն նըմին, 
Այլ որպէս կար է ստացողին, 
Զի Տէրն առատ է եւ բարի 
Շնորհէ հանուրց ըստ արժանի, 
Զի միշտ ի փառըս Տեառըն լիցի 
Յաւէտ բանին որ ի յերկրի.
Որով Աստուած փառաւորի 
Յաւէտ օրհնեալն յամենայնի. 
Ամէն, ամէն, եւ եղիցի։

Այս գծածք հանդիսի վասն երջանիկ առն րաբունապետի Գէորգ անուն կոչեցելոյ, ոչ սուտակասպասութիւն կամ՝ կեղակարծ բանից յօդումն, այլ ճշմարիտ ստուգութիւն, առ ի յորդորումն զկնի եկելոց. ի փառս Աստուծոյ օրհնելոյն յաւիտեան :

 

346. ՄՈՎՍԷՍ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ԵԶՆԿԱՅԵՑԻ [48]

Յիշատակ յաւիտենից եղիցի արդարն, վերաձայնէ մարգարէն Դաւիթ. առ որս խրախուսեալք պատշաճ վարկանիմք զամենայն Սուրբս եւ զերջանիկ ընտրեալս Աստուծոյ գովել եւ պատուել արժանապէս, եւ զյիշատակս նոցա գովասանութեամբ կատարել, մանաւանդ զայնոցիկ որ քան զայլսն բանիւ եւ գործով վայելչացան եւ մեծամեծ գործս կենցաղօգուտս եւ շահաւէտս իրագործութիւն առ յետագայս թողին, եւ զմարդկային օգնականութիւն եւ զառաջնորդութիւն Աստուծոյ առեալ ընկալան, խնամակալ եւ ապաստան կենաց մերոց եղեալք։

Որպէս երանելի Հայրս մեր եւ տիեզերաքարոզ վարդապետս մեր Մովսես տեսանեմք եղեալ յորոց սակաւ ինչ պատշած վարկանիմք ընդ գրով արկանել՝ ի յորդորումն մանկանց եկեղեցւոյ եւ ի փառս այսոցիկ ներգործողին Հոգւոյն Սրբոյ Աստուծոյ մերոյ. զոմանս ականատես եղեալ ի նորակոցն եւ զայլս ի յոլովից տեղեկացեալ։ Եւ արդ սկիզբն արասցուք նմա աստուածային վարուց եւ գեղեցիկ քաղաքավարութեան ի մանկութեան... դի նմա սկսանելով ի Հարց եւ ի գաւառաց եւ որ` յետ այնորիկ: 

Էր սա ի գաւառէ Դարանաղեաց. յանառիկ դղեկէն յամուրն Անի կոչեցեալ, եւ այժմ Կամախ [49] յորյորջեալ: անուն հօր նմա Ներսես քահանայ Աստուծոյ բարձրելոյ եւ մօրն մայր եւ Տիկին [50] ի սոյն գաւառէ, ազգաւ՝ մեծատոհմ եւ երեւելի՝ որ եւ ցարդ եւս յայտնի են ամենեցունց։ 

Բայց արանց առաքինեաց եւ աստուածային օրինօք վարժելոց եւ արիութիւնս բազումս ի վերայ երկրի ներգործողայ, ոչ են այսոքիկ նոցունց ի մեծամեծաց գովասանութեանց, այլ երկրասիրաց եւ վայրաբերելոց ընդ ստորինս, այլ ըստ Սողոմոնի որ ասէ «Լաւ է անուն բարի քան զմեծութիւն բազում, եւ իմաստութիւն քան զականս պատուականս»։

Արդ որպէս ասացաւ, ի սոյն գաւառի սնեալ ի տան Հօր իւրոյ, մօրն արագ վախճանեալ, եւ առ ոտս Սրբոյ Լուսաւորչին բազմաչարչար նահատակին վարժեալ [51] ի տիս մանկութեան աստուածային ուսմանց, ի մենաստանս Աւագ կոչեցեալ վանք. եւ ի չափ հասակի եկեալ եւ ի լրումն քահանայական վարժից, ի նոյն գաւառի զօծումն քահանայութեան ընկալեալ, ի բաց թօթափեալ զսնոտի խաբէութիւն հեշտութեան կենցաղոյ, թէպէտ եւ բազումք առ այն բռնադատէին զնա ճոխք եւ երեւելիք [52]: Եւ ապա յետ այսոցիկ ի մեծագոյնս կամեցեալ թեւաբերել յիմաստս կատարեալ աստուածային ուսմանց վարժից վարդապետութեան, եւ իբրեւ ըզմեղուս ի բուրաստան ծաղկանց զանազանից վայրս ընթացեալ, եւ յարեւմուտս եւ յարեւելս, եւ յամենեցուն իբրեւ զխորիսխ մեղուաց զբանս վայելուչս աստուածային իմաստից համահաւաքեալ եւ ըստ կարողութեան ի կատարելութիւն հասեալ, հայր ամենեցուն առանց խարդախանաց ի կերակուրս եւ. յըմպելիս. հասարակաց հաւատացելոց, եւ բազում՝ որդիս ի փառս ածեալ: Եւ զի ըստ բնածին բարուց էր սա աննենգ բարուք, ողորմած կամօք, սիրող առաքինութեան եւ ճգնութեան, եւ ի նոյն յարաժամ տքնէր ի պահս, բազում անգամ յաղօթս երկարաձգութեամբ, եւ զգիշերս յոգուն։ Հանէր ի գլուխ յաղօթս Աստուծոյ. յաղթող եղեալ փառաց սնոտեաց, որ եւ ոչ ի թագաւորաց եւ ոչ ի հայրապետաց բռնադատողաց պատրեալ ըմբռնեցաւ, ըստ այսմ եւ ի յախտից ագահութեան ընչասիրութենէ, եւ որ ըստ այսոցիկ հարկաւոր պիտոյսն չափաւոր՝ ըստ Առաքելոյ. «Կերակուր եւ հանդերձ, եւ այնու շատանայր»։ Իսկ ահարկու առ անհնազանդս աստուածային օրինաց, առ զղջացեալս՝ քաղցր եւ ողորմած, որ եւ բազմաց այնու սիրելի լինէր։ Սիրող սիրողաց սրբութեան եւ առաքինութեան, ուրախամիտ եւ զուարթ առ ամենեսին, որ եւ յոգունց այսպէս հաճելի լինէր։ Այլ որ մեծագոյնն քան զայսոսիկ՝ ի հարցն սրբոց նախակարգելոց սրբոց դաւանութեան եւ մեծագունի սուրբ եւ գերակայ միասնական Երրորդութեան խոստովանութեան եւ ներմարդութեան Բանին՝ առ մերս խոնարհութեան անշփոթ միաւորութեան սրբոյ եկեղեցւոյ սահմանադրութեան՝ ըստ Նիկիականն քարոզութեան, եւ որ Նորն Հռոմ՝ թագաւորական քաղաքին մեծին Կոստանդինուպօլսեայ, եւ որ ի ծովանայեացն, յԵփեսոս, եւ որ յայլոց սրբազանից ժողովոց եդելոց եւ հաստատելոց. անփոփոխ եւ անայլայլենի կացեալ մնացեալ, եւ յինքեան պահելով, եւ այլոց աւանդելով՝ մինչեւ ցօր ելից վախճանի իւրոյ. որոյ յիշատակն օրհնութեամբ եղիցի։

Եւ ի վերայ մեծամեծացս այսոցիկ ասացելոցս ոչ կամիմ եւ զայսմանէ եւս զանց առնել, զոր ի վերջին աւուրս ներգործեաց, առ դամբանարան Հասարակացս մեր Լուսաւորչին եւ պարծանաց ապաստանի. վասն զի զսուրբ տեղիսս այս եւ որ առ սա՝ շքեղաշուք պայծառացուցեալ զարդարեաց զա. նազան երանգուք եւ բազմադիմի զարդուք, եւ անօթոց պատուականաց եւ կտակարանօք սրբոց առաքելականաց եւ մարգարէականաց, եւ սրբոց Հարց եւ վարդապետաց, եւ որ ամենեցուն ընձեռէ առ ձեռն պատրաստ զսփոփանս եւ զմխիթարութիւն կաւոց եւ վշտաց հոգեկանաց եւ մարմնականաց, եւ պատճառ լուսաւորութեան իմաստից ուսմանց աս. տուածայնոց, այլ եւ շինուածոց զանազանից տուն Աստուծոյ եւ տեղի աղօթից եւ ամուր դղեակս հաստահեղուս վիմօք կառոյց ի յանապատս Մօրն լուսոյ ի դուռն Սուրբ Աստուածածնին եւ Սուրբ Կարապետին, եւ այլոց պիտոյից հարկաւորաց ի հանգիստ եւ ի վայելս ժառանգաւորաց սրբոյ եկեղեցւոյ, եւ այսոցիկ մենաստանաց: Զորս տեսեալ բազմութեան հաւատացելոց՝ իւրաքանչիւր ոք ըստ կարողութեան ձեռնամուխ եղեալ ի սատարութիւն այսոցիկ շինուածոց եւ ի խնամք յարամնայութեան երկարութեան աւուրց, ընչից եւ ստացուածոց ընձեռութիւն, եւ այլոց աւժանդակութեանց՝ սերտ եւ սեռն յուսով եւ հաւատով։ Այլ եւ շնորհք սորին սրբութեան եւ առաքինութեան որ իբրեւ զձայն փողոց մեծաձայնից տարածեցաւ ընդ տիեզերս, յորս բազմութիւն ժողովեալ միանձանց կրօնաւորաց եւ սրբազան կուսակրոն քահանայից, եւ սիրողաց ուսմանց աստուածայնոց վարժից վարդապետութեանց. եւ լցաւ վայրս այս արամբք աստուածայնովք՝ ի փառս եւ ի պատիւ համայնիցս մեր Լուսաւորչի եւ Հօր, եւ յուրախութիւն եւ ի ցնծութիւն Հայաստանեացս սեռի. յորում՝ տեղւոջ իբր ի նաւահանգիստ դիմեալք ամենեցունց` ի զանազանից ծփելոց ալեաց խաղաղանան. եւ ոմանք ի ցաւոց պէսպէս ախտակրելոց իբրեւ առ հանուրց բժիշկ եւ առողջարար եկեալ առ ժամայն հանդիպէին բժշկութեան։ Եւ զի է առ այս երկարել զբանս, եւ ձանձրութիւն տաղտկութեան լսելեաց առնել, միանգամայն ասացից, աղբիւր ամենայն բարեաց եղեալ, եւ այլափոխին կերպարանօք տեղիս՝ այս եւ վայր՝ կերպ եւ որպիսութիւն [53] յայտնապէս ցուցեալ: Եւ ապա յետ այսոցիկ լցեալ աւուրբք եւ ի խորին հասեալ ծերութիւն վայելուչ եւ շնորհազարդ, ըստ նմանութեան հօրն հաւատոյ Աբրահամու եւ մերն համայնից Հօր եւ լուսաւորչի, բազում որդիս ի փառս ածեալ, եւ ըստ ի վերուստ ակնարկութեան ի տօնախմբութեան Սրբոյ Լուսաւորչին, որ ըստ աւանդութեան զկնի երկրորդ շաբաթուն Պենտեկոստէին զԵլսն ի վիրապէն, մայիս ԻԸ (28) եւ մարերի ԻԱ (2) եւ սիւան [54] Ը (8), յաւուր յիշատակի երկրորդ մահուն Ղազարու եւ սրբոց վկայիցն Դիդիմոյ եւ Սրբուհւոյն Թէոդորեայ, վերափոխեալ լինի մահուամբ ի կարգս հրեշտակաց, առ սրբազան Հարսըն՝ Հայրս, առ վարդապետսն՝ վարդապետս, առ քարոզսն ճշմարտութեան՝ քարոզս, առ աշակերտսն Բանին Հօր՝ Հարազատ աշակերտս, եւ որ ըստ այսոցիկ։ Ես պատուական մարմին նորա եդաւ ի տունս աղօթից առաջի խորանին սրբոյ, որ Հրա. մանաւ իւրով շինեցաւ յանուն Սուրբ Աստուածածնին, եւ Սուրբ Առաքելոյն Պետրոսի եւ Սրբոյն Ստեփանոսի Նախավկային։ Եւ մեզ սուգ մեծ՝ կարծ. տիցս նորին մայրական խնամոց եւ այցելութեան թողեալ՝ որոյ յիշատակն օրէնութեամբ եղիցի, եւ է դասակցութեամբ Սրբոց արժանաւորութեան։ Զսա է կալցուք բարիոք վարուքն օրինակ առաքինութեան, որք տեսողք եւ լսողք եղեալ սորայն սրբութեան եւ վարուց առաքինութեան, եւ ի Հայրական խնամք սորա վայելեալք։

 

347. Յիշատակարանք Յովհաննու Երզնկայեցւոյ

Ա. 

Ի պատահելն մեր երբեմն ժամանակի ՉԼ թուին մերոյ (1281), գնալ աստուածային քաղաքն Երուսաղէմ՝ ի տեսութիւն փրկագործ տնօրէնութեան Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ, եւ եկաք առ վերադիտողն աթուոյ Սուրբ Լուսաւորչին մերոյ՝ կաթողիկոսն Հայոց Տէր Յակոբ, հեղինակն հոգւոց [55], եւ հանճարոյ իմաստութեամբ վարժն աստուածաշունչ գրոց, հմուտ եւ գտող բանից իմաստնոց, աննախանձաբար սիրողն եւ պատուողն ուսումնասիրաց, որ եւ Հայր մեր հոգեւոր հրամայեաց մեզ ասել զՔերականն՝ դաս իւրոց աշակերտաց, եւ ախորԺելի եւ հաւանական եղեւ. որոյ՝ խնդրեաց ի մէնջ եւ պարզութեամբ առնել մեկնութիւն, եւ լնուլ զթերին մնացեալ ի վերլուծական բանից մեկնողացն. որ եւ աւուրս ինչ մնաց գործն անկատար, սակս անպարապ գոլոյ եւ անանդորր ի տեղւոյ. եւ ապա շնորհազարդ ոմն ի վարդապետաց եկեղեցւոյ Յովհաննես անուն, հեզահոգի եւ առաքինասէր, կասցեալ ժամանակս յոլովս ի սպասաւորութիւն եկեղեցւոյ ի դուռն Սուրբ Կարապետին որ ի Տարօն, եւ ըստ շնորհի յաջողելոյն Աստուծոյ հասեալ ի վարդապետական աթոռ, ասել դաս եւ մեկնել զգիրս աստուածաշունչ՝ աշակերտելոցն եկեղեցւոյ մանկանց. նա իսկ թախանձելի թղթով եւ աղերսական բանիւ խնդրեաց ի մէնջ զայս իրագործութիւն, իբր յոյժ տեղեակ գոլ իւր լուծողական մեկնութեամբ յայտնելոցն եւ անյայտ եւ ծածուկ մնացեալոցն։ Այլ եւ որ առ մեզ էին ուսումնակից եղբարք՝ փափաքելով փութացուցանէին զմեզ, այս, եւ մեր՝ զի թէպէտ եւ առ ձեռն էր պատճառն՝ տկարութիւն մարմնոյ եւ անբաւականութիւն բանի եւ տեղի եւս անպատշաճ ունողի եւ կեանս ամբոխականս, վասն նեղութեանցն որ յաւուրս մերոյ ժամանակիս, մնայր անգործ յօժարութիւն խնդրոյն։ Իսկ շնորհ ողորմութեան Աստուծոյ գթացեալ ի մեզ, այն որ տայ թեւս աղաւնոյ՝ Հոգւոյն արժանաւորաց, եւ յարուցանէ զանկեալն բազմամեայ անդամալոյծն, արձակեաց եւ զիս ի կապոյ շղթայից երկրաւոր ցնորից, եւ ետ դուզնաքեայ անապատի հանգիստ եւ գիւտ օթեւանի, եւ հասոյց ի լեառն Հանգստեան Սուրբ Լուսաւորչին մերոյ Սրբոյն Գրիգորի, յԱնապատն [56] որ ընդ հովանեաւ նորին, յորում եւ մանկական հասակին էաք վարժեալ յուuումն դպրութեան, «Անապատն որ յանուն Ս. Մինասին։ Անդ սկիզբն արարաք եղբարց ոմանց ասել զգիրս աստուածաշունչս, եւ ի յիշումն ածաք զխնդիրս պատկառելի եղբարցն. եւ Աստուած ապաւինեալ եւ ի շնորհս Ս. Լուսաւորչին եւ եկեղեցեաց սուրբ լերինս [57], եւ յաղօթս եւ յոյս խնդրողացն, զայս առաջին պտուղ յանապատի կենաց ընծայեցաք սուրբ եկեղեցւոյ մանկանց։

Բայց այդ ցուցից ձեզ եւ զայս, զի մի յաւելորդ եւ յանպէտս թուիցի աշխատութիւնս մեր. վասն զի մեծապատիւ իշխանն (Գրիգոր) Մագիստրոս որդի Վասակայ մարտիրոսի, եւ Հայր կաթողիկոսին Տեառըն Գրիգորիսի Տէր Վահրամ՝ կոչեցելոյ [58] աշխատեալ էր ի հաւաքումն մեկնութեան սորա, եւ մինչ առ մերս ժամանակ՝ այնու վարժէին վարդապետքն մեր զաշակերտեալսն իւրեանց. ապա զի՞նչ հարկ էր այլոց ի մէնջ զայր խնդրողաց, կամ՝ մեր առ այս ձեռնարկութիւն յօժարելոյ։ Եւ ասացից, նախ՝ զպակասութիւն առաջնոցն, եւ երկրորդ զմերն յաւելուած բանից. եւ երրորդ, սակաւ ինչ պատուէր հանճարասիրացդ աւանդեցից. զի հմուտն իմաստութեան Մագիստրոս իշխանն աշխատեալ ի սմա, եւ երեք մեկնչաց բանս առ միմեանս եդեալ, զԴաւթի Փիլիսոփայ՝ եւ զՄովսեսի Քերթողի եւ զմիւս իմաստնոյ՝ որոյ ոչ էր գրեալ անունն, արարեալ եւ ինքն յաւելուած բանից յինքենէ. որոյ տացէ Տէր վարձս աշխատանացն, զի ընդ իշխանական հոգաբարձութեան եւ զայս ընձեռեաց մեզ օժիտս։ Բայց զբանս մեկնչացն ոչ էր խառնեալ ընդ միմեանս, եւ ոչ իւրաքանչիւր մեկնութեան հանդէպ եւ կշիռ բանս եդեալ էին եւ այլ մեկնիչք՝ որք ոչ էին հանդիպեալ նմա, եւ բազումք ի մասանց բանին ոչ ունէլն զմեկնութիւն, եւ երեքկին էր եդեալ զերից մեկնչացն. եւ զկարգ շարադրութեան թէ որ առաջին եւ որ երկրորդն՝ ոչ ունէր զյարմարութիւն։ Սակս այսորիկ, որոց ոչ գոյր լուծուն՝ տարակոյս առնէր մտաց, եւ որոց կրկին էր` ձանձրութիւն ընթերցողին. եւ նախադասութիւն եւ ստորադասութիւն՝ ոչ ըստ տեղւոյ գոլով՝ աշխատանս էր չարաբանութեան։ իսկ մեր ժամանակա տարեալ Հոգ՝ ժողովել զմեկնութիւնս քերականին՝ եւ գտաք առանձնակի զամենեցունց - արարեալսն եւ եդեալ ի մի գիրք : Զոր ուսումնասէր Պարոնն Յովհաննէս որդի մեծապատիւ եպիսկոպոսին Տեառն Սարգսի [59], ի մայրաքաղաքին Եզնկայի, գտեալ ուրեք օրինակս հին եւ տուեալ փոխել. յորում էր Դաւթի փիլիսոփային եւ Մովսէսի քերթողին, եւ այլ երեք մեկնիչս առանց անուան մեկնողին. էր ի նմա եւ Բարսղի [60] մեկնութիւն. գտայ եւ յանապատն Դերջանայ զՀամամայ Արեւելից վարդապետի [61] մեկնութիւն, այլ եւ ի բառագրոցն Ըռստակեսի [62] ։ Յայսոցիկ մեկնողաց գրոց, այլ եւ աստի եւ անտի լուծումն բանից արարեալ մերոց իմաստնոց. եւ էր զոր յայլ իմաստասիրական գրոց՝ զյարմարն եւ զդէպն եւ զնմանն բերեալ եդաք ընդ համազօր բանին, եւ յայսցանէ ամենեցունց արարաք զՄեկնութիւնս զայս: Եւ էր զի ի զօրութենէ սոցուն եւ ի շնորհաց՝ ի մերս ծնանէր պիտանութիւն բանի՝ ի միտս, եւ զամենայն մեկնչացն բան կշիռ եւ հանդէպ եդաք. զկրկին եւ զերեքկին բանիցն երկարութիւն՝ ի միաւորութիւն խառնեցաք. եւ որոց ոչ գոյր լուծումն մասանց բանի՝ լիով եւ անթերի գտեալ՝ լցաք զթերութիւն բազում. եւ այլ դրունս բանական արուեստի յայլմէ սեղւոյ առ ազգակիցն խառնեալ յաւելաք. էր զի յարուեստ բանականութեանս անուանց՝ զյոլովս որ անծանօթ էր մերում՝ ազգի՝ նշանակելով՝ ծանօթ եկեղեցւոյ մանկանց արարաք: Եւ այսպէս զմերս դիտաւորութիւն աւարտեալ՝ մօր մեր եկեղեցւոյ սրբոյ ընծայեցաք, եւ զմանկունս ուսման ի փոյթ սորին յօժարամիտ արարաք։

Վասն որոյ պատուիրեմ՝ ձեզ եւ յոյժ աղաչանօք հայցեմք, մի անփոյթ առնէք կրթիլ վարժմամբ փոքու այսու գրովք, զի մեծ մեծ եւ յոլովս է տուող զաճումն մտաց, եւ բազմաց է սա բանալի իմաստութեան դրաց [63]: Եւ յոյժ սրտաբեկեալ խոցիմ՝ յորժամ տեսանեմ՝ զազգս մեր անփոյթ արարեալ զիմաստասիրական ուսմանց եւ զհմտութենէ արհեստից բանականաց. մինչեւ զի զհանգամանս անուանց իմաստասիրացն գրոց անտեղեակ գոլով, զորս յայտնեալ են հարքն մեր ի գիրս իւրեանց, զոր ընթեռնումք. զոր այժմ երկարութիւն համարիմ յիշել զանուանսն, եւ կամ՝ պատճառ հեղգութեան ազգիս։ Այլ միայն զայր պատուիրեմ. մի ոք որ անտեղեակն է արհեստի գրչութեան՝ ձեռն արկցէ գրել զսա եւ տապալել զերկս աշխատութեան բանասիրացն, այլ ստոյգ եւ ուղիղ գրչաց, տացէ փոխել, զի իւր եւ այլոց լիցի պիտանացու. եւ մի ոք նեղասրտեալ ձանձրութեամբ՝ թողցէ զսակաւ բան նախադասութեանս՝ իբրեւ զաւելորդ, որք փոխէքդ օրինական, կամ՝ որք ասէք զսոյն աշակերտաց՝ իբր յոլով աշխատութիւն, զսակաւքն տալով բարեմտութեամբ փոխարէն սիրոյ։ Եւ այսոքիկ այսքան. այսուհետեւ ի սկիզբն եկեսցուք առաջիկայ գրոցս՝ զոր Տէր առաջնորդեսցէ։

* Արդ, վերնական աստուածային բարեացն ի կերպ կազմածին ստուգապէս պատկերագրողն բարեպաշտութեան, եւ իմաստութեան տիրապէս տարփաւորն, աստուածասէր թագաւորն Հայոց Հեթում [64] որդի լեռնի բարեպաշտի, որդւոյ իմաստուն արքային Հեթմոյ Հօր, եւ մօր Զապելի սրբոյ թագուհւոյ, դստեր առաջին պսակաւորին Լէոնի, որդւոյ Ստեֆանեայ, որդւոյ Լեւոնի, որդւոյ Կոստանդեայ, որդւոյ Ռուբենի մեծի իշխանին. յերկուց թագաւորական ցեղիցն սերեալ զարմի, ի բագրատունւոյն եւ յԱրծրունւոյն [65]. յայսոցիկ թագըն. կալաց եւ իշխանաց բարձրագուից բողբոջ բարեպաշտութեան բուսեալ, եւ ծաղիկ գարնանային ի ձմեռնացեալ ժամանակիս երեւեալ, սաղարթաւոր եւ բազմոստեան արքայական տնկոյն՝ պտուղ քաղցրաճաշակ ի կամս, եւ ի Հոտս չասել: Հայկական սեռին եւ Արամեանս ազին բեկելոց եւ խո. ցոտելոց յայլալեզու ազանց՝ սպեղանի եւ դեղ դիւրացուցիչ բարեզարդութեան կարգաց եւ կրօնից եկեղեցւոյ, եւ մանկանց նորին դասաւորութեան պայծառացուցիչ, վարժ աստուածային գրոց սրբոց, եւ. պատուող ուսումնականաց եւ գիտութեան հմտականաց. բարեգութ առ ամենեսեան եւ խնամածու։ 

Յորմէ եւ ես նուաստ Յոհաննես Եզնկայեցի բազում՝ խնամք սիրոյ եւ առատութիւն գթոյ վայելեցի. եւ զի յոյժ գրասէր եւ ուսումնասէր ունէր բարս բարեմիտ թագաւորն [66], որ եւ ի դառն ժամանակիս յորում աշխարհ ամենայն իբրեւ զծով անդնդական խորովք խռովեալ եւ ամբոխեալ ծէր, եւ աւազանման որդիք Աբրահամու անօրէն ազգն Իսմայելի եւ աղախնածին որդիք Հագարու, ծանրացեալ ի վայր քարշեալ ծածկէին զաստեղացեալ որդիս Հօրն Հաւատոյ, վասն պայծառ լուսոյ առաքինութեան ի նոսա նուազելոյ, եւ բռնացեալ նեղէին մաչել սրով եւ գերութեամբ։ իսկ բարեսէր թագաւորն Հեթում իբրեւ զաստղ նշանաւ լուսանշոյլ փայլէր, եւ զաղքատութիւն եկեղեցւոյ մօր զարդարեալ ծածկէր, եւ ոչ դադարեր ի գիրս ստանալոյ, եւ յեկեղեցւոյ գանձս յաւելուած առնելոյ: վասն որոյ եւ ես նուաստ Յոհաննէս Եզնկայեցի՝ բիւր բարեաց պարտական խոտեմամիտ եւ իմաստութեան պատուող արքայի, ընծայեցի զփոքր զայս գրքունք՝ որ կոչի Քերական, առ ի բերել եւ սրբել, պարզել եւ զտել զամենայն բանախօսութիւն եւ իրագործութիւն, վեցեակ կատարելաթիւ սորին մասամբքն.

Բ.
Յիշատակարան Յաղագս երկնային շարժմանց գրոցն.

* Ամենայն ոք որ զբան՝ որ է ծնունդ անմարմին մտաց՝ գրով ի քարտեզի կամիցի դրոշմել, կամի եւ զնորին պատճառն յանդիման կացուցանել, արպէս զի վերջին ժամանակի ծննդոց մարդկան յօժարութիւն՝ եւ սէր խնդրողի բանին եւ աշխատանք տուողի խնդրոյն՝ մի ծածկեսցի ի բանասիրաց եւ աշխատասէր անձանց. զի կարօտք բանի իբրեւ զերկիր ծարաւուտ զցօղ քաղցրութեան երկնի խնդրեսցեն, եւ ապա սպասորին բանի իբրեւ զամբ ընդունակ ցօղոյ զաւեալն յանսական ծովէ իմաստից եւ ի գետոց հոսմանէ՝ յաղագս ծուլութեան մի արգելցեն։ Ըստ որում, եւ ես նուաստ Յոհաննէս Եզնկայեցի, աշակերտ հոգելից հօրն եւ սուրբ վարդապետին Վարդանայ [67], սպասաւոր սուրբ գրոց բանի, ի թվ. ԶԼԳ (1284), պատահեաց գալ ինձ ի կողմանս աստուածապահ թագաւորութեանն աշխարհիս Վրաց, ի հռչակաւոր եւ ի մեծ մայրաքաղաքս ի Տփղիս, Փայտակարան [68] կոչեցեալ ի գիրս պատմողաց, եւ հանդիպեցաւ խօսել մեզ բանս քարոզութեան ի դուռն եկեղեցւոյն մեծապատիւ եւ խոհեմամիտ եւ մեծ իշխանին Հայոց պարոն Քարիմատինին [69], զոր շինեալ էր աստուածասէր եւ բարեհոգի հայրն նորա պարոն Ոմեկն. եւ էր խօսեցեալ բանն՝ յաղագս երկնային շարժմանն. վասն որոյ ախորժելի եղեւ զուարթամիտ պատանոյն Վախթանկայ, որ էր որդի կրսեր հռչակաւոր անուն պարոն Ոմեկին [70], եւ մայրենի ազգաւ թոռն մեծ իշխանին Ջալալին տեառն Խաչենոյ. որդի մօր բարեպաշտի, որ էր Քրիստոսի օրինօքն զարդարեալ յոգի, եւ ի խնդիր բանիս՝ յորդորող զորդի։ Սա խնդրեաց ի մէնջ յաղագս Երկնի եւ նորին շարժմանն. յոր հարկեալ յորդորեաց զտկարութիւնս մեր՝ մեծ ազգի եպիսկոպոսն Տէր Յոհաննես [71], ազնուական զարմից եւ բարետոհմիկ Հարց ծնունդ. որ եւ շարժեալ ի սիրոյ եւ ի յուսոյ խնդրողաց, եւ ակն առեալ ի պատուոյ շնորհաշուք տեառն եւ գերապատիւ եկեղեցւոյ գլխոյն, ի նրբաշաւեղ եւ ի կորովամիտ բանից սուրբ Հարցն եւ վարդապետաց մերոց եւ իմաստակ նրանց, պարզեալ գրեցի համառօտ բանիւ եւ աշխարհական խօսիւք վասն դիւրաւ հասկանալի լինել ընթերցողաց։ Արդ, որք գրեք յաղագս օգտի՝ զսակաւ աշխատութիւնս մեր, գրեսջիք եւ զայս նախադրութիւնս, եւ զբան յիշատակի անուան խնդրողաց եւ գրողի սորին, գրեալ լիջիք եւ դուք ի գիրն կենաց եւ որ ծուլանայ եւ թողու զսա, ոչ լիցի առանց պատժոց, իբր յոլով աշխատութեանց՝ զիւր սակաւն գին տալ ոչ կամեցող այլոց [72] ։

 

Գ. 
Յիշատակարան լրման Մեկնութեան Մատթէի Աւետարանին [73]

Գերապատիւ եւ գերահռչակ հայրն մեր ըստ հոգւոյ եւ երկրորդ լուսաւորիչն սուրբ եկեղեցւոյ, ի զարմէ եւ ի շնորհէ Սրբոյն Գրիգորի փայլեալ, կորովամիտ եւ համեղաբան կաթողիկոսն Հայոց Տէր Ներսես Կլայեցի [74], աշխատել վերլուծութեամբ ի սկիզբն սրբոյ աւետարանիս՝ գեղեցիկ եւ հանճարեղ բանիւ, եւ դադարեալ վարդապետութիւն նորա ի մուտս վարդապետութեան Փրկչին յայսմ վայրի [75], ոչ գիտելով եթէ ոյր աղագաւ եղեւ խափանեալ։ վասն որոյ յոյժ ի վարանս մտեալ տագնապէի. զի թէ նա ի խնդրոյ եղբօր իւրոյ Գրիգորիսի վերադիտողի Հայրապետական աթոռոյն՝ գրեաց զմեկնութիւնն, որպէս պատմի ի սկիզբն նախերգութեան նորին, եւ ինքն իսկ յետոյ յաջորդեաց զաթոռ կաթողիկոսութեան ամն եօթն, ապա ընդէր եղեւ թերի մնացեալ աստուածային գործոյս այսորիկ գործառնութիւն, եւ յոյժ հետաքրքիր եղեալ՝ ի ստոյգ պատճառէ հասմանն վրիպեցի [76]. քանզի ոմանք զմահն ասացին խափանումն, եւ այլք զհոգ Հայրապետական աթոռոյն, եւ կէսք՝ թէ գրեաց եւ չէ ի միջին բայց սոքա ինձ ոչ եղեն հաւանելի։ Եւ թէպէտ ոմանք նախ քան զմեզ ձեռնարկեցին գրել ի վերայ շարագրութեան նորին, սակայն ոչ էր կարգաւոր որպէս Սրբոյն, այլ հատակոտոր արարեալ զբանս առաջին մեկնչաց, նաեւ զբնաբանութիւն աւետարանին արտաքս մերժեալ, ուստի ոչ գայր դիւրաւ յիմացումն ընթերցողացն։

Յաղագս որոյ ես նուաստս ի Քրիստոս եւ յետինն յորդիս Սիոնի, ապիկար ոգիս Յոհաննես Եզնկայեցի սպասաւոր բանի, բնակեալ ի վիճակ սուրբ Առաքելոյն Թադէոսի ի վանս Ծործորու [77] կոչեցեալ, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնիս. այլ եւ ժողովեալ առ մեզ բանասէր անձինք ի յուսումն կրթութեան աստուածաշունչ տառից լսողութեան. յորոց յորդորմանէ եւ ի փափաքելի խընդրոյ, եդեալ ի մտի առնել Հաւաքումն մեկնութեան սրբոյ աւետարանին Մատթէի, լնլով զթերի նորին ըստ կարողութեան իմում, շահեալ եւ օգտեալ յառաջին Սրբոցն. եւ է զի ի ծագմանէ նշուլից շնորհաց վերասացեալ առնն Աստուծոյ ի միտս մեր, դիցուք տեսութիւնս պիտանացուս յանձնիւր տեղի, խառնելով զնսեմատեսակ բանիցս տգեղութիւն ընդ չքնաղագիւտ եւ լուսատեսակ իմաստիցն պայծառութեան, եւ աւանդեցաք մօր մերոյ Սիոնի փարթամութեան եւ որդւոցն նորին անխոնջ վաստակասիրաց, եւ հրճուանս Հոգեւոր խրախութեան, միանգամայն եւ յառատութիւն մտաց եւ բանի, յա. ւելուած վարկանելով զտաժանումն կարի քրտանցս մերոց՝ առ ընդարձակութիւն անդնդական խորոց լայնութեան, գիտելով, եթէ Պօղոսի շնորհ է վարձս ըստ տնկելոյն, եւ Ապօղոսի՝ ըստ ոռոգելոյն [78]:

Շարակնոց Յովհաննու Եզնկայեցւոյ [79]

Վասն որոյ, աղաչեմք զաստուածաբան զընթերցողսդ եւ զվայելողսդ այս փոքրատեսիլ եւ չնչին նուիրաց ընծայի՝ որ ի սուրբ եկեղեցի, վստահունթեանս մերում ներողս լինել, եւ զսխալանս մեր որ աստ ի փառս եւ ի տեսութիւնս՝ հարազատ սիրով ուղղել։ Քանզի, բնաւորեալ է սէր՝ զբազմութիւն եղբօր յանցանաց ծածկել, եւ զաշխատանս երկանց մերոց՝ ձեր օգտելով՝ քաւել, եւ զմեզ հանդերձ մերովքն ծնողօք Հոգեւորօք եւ մարմնաւորօք՝ ի տէրունի բարիսն յիշատակել։ Եւ արդ, եղեւ գրութիւն սորա ի թիւ մարդեղութեան Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի ի ՌՅԺԶ (1316)։

 

348. ԱՒԱՆԴՈԻԹԻՒՆ ԿՈՐԾԱՆՄԱՆ ԱՆՒՈՅ [80] (ՂԱԶԱՐ ՋԱՀԿԵՑԻ)

Այս վարդապետս (Յով. Եզնկ. ) ազդմամբ Սուրբ Հոգւոյն գնաց ի յԱնի քարոզել եւ խրատել զնոսա, զի դարձցին ի մոլորութենէ եւ ի չար գործոց իւրեանցմտեալ յաւագ եկեղեցին օթեցաւ զգիշերն, եւ ոչ ոք կալա փոյթ յանձին՝ գնալ ա: նա առ ի հարցանել եւ ողջունել զնա։ Այլ իբրեւ հնչեցուցին զժամն գիշերային՝ գնաց յեկեղեցին, եւ զյետին տեղին ետուն նմա, եւ նա կայր խոնարհութեամբ. եւ յ՚արձակման ժամուն գնաց ի խուցն, եւ բնաւ ոչ ոք մօտեցաւ առ նա. իսկ ի ցերեկն իբրեւ զեղխեցան եւ արբեցան, ապա եկին մօտ վարդապետին. եւ զի հասակաւ կարճ էր երանելին [81], վասն որոյ եդին երկայն գրակալ, զի ի ձգտիլն ծաղր արասցեն զնա, իսկ նա ի շնորհաց Հոգւոյն Սրբոյ՝ զամենայն ընթերցմունս ի բերան առեալ առանց գրի անսխալ ասէր ստուգութեամբ։ Այլ ի տուէ եւ ի գիշերի խրատէր մեծաւ հոգաբարձութեամբ, եւ նոքա ոչ անսային բնաւ եւ ոչ դառնային ի մեղաց։ Վասն որոյ անկաւ մահ սաստիկ. զի աներեւոյթքն իբրեւ մարմնաւոր երեւելով խոցոտէին յայտնապէս զմանկունս ի գիրկս մարցն եւ զայլս ի մահիճս, զոմանս ի մէջ քնոյն եւ զայլս ի յարթունս։ Իբրեւ տեսին քաղաքացիքն զպատուհասս որ եկին ի վերայ իւրեանց [82]  յայնժամ կալեալ ըմբռնեցին զսուրբ վարդապետն եւ եդին ի բանտի, ի նսեմ եւ ի ժահահոտ տեղի մի, ասելով, եթէ, Պատարագ արագ եւ հաշտեցս ընդ մեզ զԱստուած, որպէս եւ ասացեր. ապա թէ ոչ՝ մեռանիս ի ձեռաց մերոց. իսկ նա պատասխանի ետ եւ ասէ. Ահա կրկին բարկացուցիք զԱստուած։ Եւ նոքա ոչ անսային, եւ անճարացեալ յերկիւղէ նոցա՝ յանձն էառ մատուցանել զպատարագ, եւ ելեալ գնաց յեկեղեցին։ Եւ յորժամ է: ի սեղանոյն ի խնկարկել, յայնժամ ել հուր ի բուրվառէն, եւ այրեաց արս չորս հարիւր, որպէս ի հնումն Նաբաթ եւ Աբիութ։ Եւ իսկոյն զղջացեալ անկան առ ոտս սուրբ վարդապետին, եւ հայցէին ի նմանէ զթողութիւն, եւ խոստանային դառնալ ի մեղաց իւրեանց : Եւ յետ սակաւ աւուրց սկսան կրկին գործել զչարիս եւ թաւալիլ ի յախտս պղծութեանց. յայնժամ բարկացեալ Տէր առաքեաց գազանս չարս եւ այլակերպս, որ գային ի մէջ գիշերի երամակօք եւ մտանէին տանէ ի տուն, զպատանեակս եւ զմանկունս յափշտակեալ տանէին. եւ ելեալ առաւօտուն տեսանէին արտաքս տանց իւրեանց գիշատեալ, ոմանց զձեռս եւ ոմանց զոտս, ոմանց զգլուխ, եւ ոմանք կիսամեռ անկեալ կային արիւնաթաթախ եւ դիաթաւալ։ Այլ եւ կին մի ունելով զմիամօր որդի՝ որ յափշտակեալ եղեւ ի գազանաց, գայ արտասուօք անկանի առ ոտս վարդապետին, ասելով. Արդ, օգնեա տառապելոյս, զի միամօր է ինձ. վասն զի պահեալ էի զամենայն պատուիրանս քո, եւ արդ պահեմ՝ մինչեւ ցմահ։ Յայնժամ՝ տեսեալ վարդապետին զհաւատս կնոջն՝ նման Քանանացւոյն, յաղօթս եկաց առ Տէր. յայնժամ՝ գազանաց՝ որք զանդամս տղային յափշտակեալ էին՝ ակներեւ բերեալ եդին առաջի սրբոյ վարդապետին. եւ վարդապետն առեալ զանդամս տղային դնէր եւ շարէր եւ ձգէր յիւրաքանչիւր տեղիսն. եւ սկսաւ աղօթել առ Աստուած՝ այսպէս. Տէր Յիսուս, որպէս յարուցեր զմիամօր որդի այրւոյն ի Նային քաղաքի, նոյն զօրութեամբդ եւ ողորմութեամբդ յարո զսա եւ կենդանացո, վասն զի անմեղ է. այլ եւ տեսցեն մերձ եղեալքն զզօրութիւնս քո եւ դարձցին ի չարեաց իւրեանց։ Յայնժամ՝ եռաց կտրատեալ մարմինն, կցեցաւ ոսկրն առ ոսկր, եւ կենդանացաւ եւ յարեաւ Հոգի մանկանն եւ յարուցեալ կանգնեցաւ։ Իսկ որ շուրջն կային իբրեւ տեսին զսքանչելիսն՝ զահի հարեալ   անկան առ ոտս վարդապետին եւ մեղայ գոչէին. եւ վաղվաղակի գնացեալ բերէին զդիակունս իւրեանց առաջի վարդապետին, եւ աղաչէին զի յարուսցէ։ իսկ սուրբ վարդապետն Յոհաննէս եկաց յաղօթս, եւ գոչեաց ասելով. Ով ոք անմեղք են ի սոցանէ, եղիցի նոցա բժշկութիւն. ապա թէ ոչ՝ Աստուած վրէժխնդիր լիցի ըստ հաճոյից իւրոց։ Յայնժամ՝ դիմեցին գայլք ի վերայ նոցա յանկարծակի, եւ պատառեցին ակներեւ զբազումս ի նոցանէ. եւ ի տեսանելն զայս ամենայն՝ ապշեցան ահիւ մեծաւ, եւ սկսան խստապէս մեղայ գոչել եւ դառնալ ի չար գործոց: 

Եւ յետ երից ամաց մոռացան զառաջին հարուածսն, եւ սկսան կրկին ի տիղմն թաւալիլ, ասելով, թէ, առաջին հարուածքն ի պատահմանէ եղեւ եւ ոչ վասն մեղաց մերոց։ Եւ դարձեալ եկն վարդապետն Յովհաննէս, եւ սկսաւ քարոզել. եւ իբրեւ տեսին զնա զի կրկին յանդիմանէր զնոսա, բարկացան եւ սկսան ասել ընդ միմեանս, եթէ Սա է մեր քակտիչ. եւ խորհեցան խորհուրդ նանիր եւ արբուցին նմա թմրադեղս [83], եւ թափեցին ի խելաց. եւ ապա մերկացուցին զնա եւ արկին ի վերայ սայլի, եւ այնպէս մերկ եւ խայտառակ ի մէջ քաղաքին շուրջ ածեալ մունետկու՝ [84] ծաղր առնէին զնա. եւ ապա բերել կախեցին զամբիւղիւ ի դուռն աւագ եկեղեցւոյն, զի մտանողք եւ ելանողք տեսցեն։ Եւ յետ ժամուց ինչ անցելոց զարթեաւ ի թմրութենէ, եւ զգաստացեալ ետես զինքն այնպիսի կերպարանօք, սկսաւ յոգոց հանել եւ լալ դառնապէս : Եւ լուեալ զձայնն՝ իսկոյն իջուցին, եւ բրածեծ արարեալ աքսորեցին զնա. պատուիրելով եւ ահացուցանելով, եթէ, Այսուհետեւ մի՛ տեսցուք զքեզ աստ, ապա թէ ոչ՝ չարաչար մեռանիս ի ձեռաց մերոց։ 

Ես տեսեալ զայս ամենայն վարդապետին Յովհաննու, ել ի վերայ բարձր բլրի միոյ եւ անէծ ըզքաղաքն. կրկնեաց ծունր, ասելով. Տէր, այլ ոչ լինիմ երաշխաւոր, այսուհետեւ զոր ինչ կամիս՝ արա [85] ։ Եւ յանկարծակի էջ սաստիկ բարկութիւն յԱստուծոյ եւ սկսաւ քաղաքն շարժիլ եւ տապալել պարսպացն։ Եւ զայն տեսեալ՝ ամենայն ոք ստէպ ընթացմամբ փոյթ ընդ փոյթ բուռն հարեալ ի ձեռաց ընտանեաց եւ զաւակաց իւրեանց, եւ տարադէպ ելեալ վտարեցան՝ թողլով զքաղաքն եւ զեկեղեցիս եւ զոսկէզօծ պալատս եւ զծաղկաւէտ դաշտս իւրեանց՝ որպէս փախստական։ Եւ կէսքն ճղեալ գնացին ի Ճուղայ [86], եւ կէսքն առ եզերն կասպիական ծովուն, եւ ոմանք ի Վան, եւ այլք ի Սիս։

 

349. ՀԵԹՈՒՄ Բ ԵՒ ՍՄԲԱՏ ԵՂԲԱՅՐ ՆՈՐԱ (ՅԻՇԱՏԱԿԱԳԻՐ [87] )

Հեթում Բ = Եղբայր Յովհաննես [88]

Հեթում՝ զկնի մահուան հօր իւրոյ թագաւորին Լեւոնի՝ յաջորդեաց զաթոռ հայրենի եւ նախնի, այլ ոչ պսակեցաւ թագիւ. սակս որոյ ոչ է պատշաճ զանց առնել զպատճառաւն։ Զի ի մանկական տիոց հետէ վարժեալ կրթութեամբ յաստուածային օրինացն ընթերցումն է, որ գիտէ լա սնուցանել զ՝ ի նա անկեալսն քան զսանձ անձումն մարց եւ դայեկաց, սիրեաց զիմաստութիւն եւ սիրեցաւ ի նմանէ [89]. վասն որոյ լաւ քան զոսկի եւ զականս պատուականս համարեալ անձին իւրում, որ եւ քաղցրացաւ քան զմեղու խորիսխ ի բերան նորա. ուստի բաց եւ համարձակահայեաց ակամբ հոգւոյ՝ ծանեաւ զ՚իսկապէս եւ զարդար բարին, եւ այնուհետեւ սկիզբն արարեալ գործնական առաքինութեան, միւս աղօթից եւ ընթերցման գրոց պարապեալ՝ զուարթ եւ արթուն հայեցուածով. մինչ զի բնութիւն զսովորութիւնն արարեալ՝ խնամ տանելով եւ դարմանելով զսուրբսն, որ են դասք աղքատաց եւ որբոց, պայծառացուցանելով զեկեղեցի Աստուծոյ, եւ աճեցուցանելով զդասս քահանայից, (որք) եւ հանապազ պաշտամամբ համաձայնեալք երկնային խմբից՝ օրհնութիւնս Աստուծոյ վերառաքէին։ Եւ համանգամայն զամենայն տեսակս առաքինութեան յինքն բերելով, զոր տկարանամ ի պատմել զբովանդակն. զի ժողովել հրամայեաց հանճարեղ արուեստաւորս յայլեւայլ աշխարհաց այլալեզու արանց, գաղատոսաց [90] դասս, եւ կանգնեաց զսքանչարժան եկեղեցին եւ մայրաքաղաքն Մամուեստիա, զարդարեալ ազգի ազգի նկարօք փորուածօք ի քարանց կճէից, յանուն Մօր Տեառն մերոյ Աստուածածնին, եւ կարգեաց ի նմա դասս պաշտօնէից ըստ պատշաճի աստիճանաց: Որ եւ հրամայեաց իմոյ նուաստութեանս Բասլի՝ որ երբեմն սարկաւագ, գրել զսոյն զայս տառ, եւ իմ՝ թէպէտ եւ թերավարժ գոլով արհեստ գրչութեան՝ սակայն զհարկն պատշաճաւոր յանձն առնլով՝ ձեռն արկեալ շարագրեցի զնա խոշոր գրով, միայն ստուգութեանն ուշ ունելով աւարտմամբ յանգ հանեալ, արգահատութեամբ եւ վերակացութեամբ սրբասէր քահանային Կոստանդեայ, որ էր քահանայիցն ամենայն երէց ի դրան արքունի [91]: 

Բայց ի դէպ է ոչ անտես առնել զ՝ ի վերն քան զբնութիւն գործն նորին թագաւորին Հեթմոյ. զի նա ինքն որ արհամարհեաց զմարմին եւ որ ինչ նորա են պատաղմունք՝ փափագմամբ եւ ըղձաւէտ տենչանօք խոկայր միշտ գտանել զերկնաւորն թագաւորութիւն, զներտրամադրեալն արտաբերեաց՝ [92] յաւարտ եւ յանգ հանելով. կոչեաց զեղբարսն իւր հարազատ եւ զայլ ամենայն իշխանսն, վարդապետելով նոցա եւ հաւանեցուցանելով զամենեսին ի թագաւորեցուցանել զմի յեղբարցն իւրոց, զվայելչագեղն եւ զիմաստունն Սմբատ, որ ունէր զերրորդն դաս ըստ կարգի եղբարցն. եւ ինքն առեալ զոյգ ուղեկից զմիւս եղբայրն իւր զՊարոն Թորոս [93], եւ մտեալ ի նա չուեաց դէպ ուղիղ ի թագաւորական քաղաքն [94], եւ անդր երկրպագութիւն աստուածազարդից նշխարաց եւ պատկերաց սրբոց։

Իսկ զկնի ոչ սակաւ աւուրց ժողովեցան թագաւորորդիքն եւ թագաւորազունին եւ իշխանքն, եւ միանգամայն աշխարհաժողովի բազմութիւն ռամկաց եւ խառնիճաղանճ մարդկան ի հոյակապ մայրաքաղաքն Սիս, ի տօնի մեծի Սրբոյ Աստուածայայտնութեանն. իսկ սրբագործ կաթողիկոսն Հայոց տէր Գրիգոր, ամենայն եպիսկոպոսօք եւ համագումար ժողովով եւ բոլոր ուխտիւ եկեղեցւոյն, եւ աջով Սրբոյ Լուսաւորչին մերոյ Գրիգորի, եւ աստուածային աւետարանան՝ ձեռս ի վերայ եդեալ աւանդեաց նմա զաստիճան եւ զօծումն թագաորութեան, եւ համաշխարհական ժողով խրախութեամբ բարգաւաճեալք ըստ իւրաքանչիւր աստիճանի. զոր պահեսցէ աջ ամենազօրին Աստուծոյ անվրդով եւ երկայն կենդանութեամբ, գնալով զօրութենէ ի զօրութիւն, եւ հերքելով առ ոտս զթշնամիսն Խաչին Քրիստոսի։ 

Վասն որոյ աղաչեմ եւ աղերսեմ՝ Աստուծով զաստուածասէր դասս սրբազանից եւ մակացու մանկանց նորոյ Սիոնի, եւ ամենայն հաւատացելոց Աստուծոյ, որք խրախանայք եւ լուսաւորիք իմաստախոհ վերծանութեամբ սորին, եւ կամ՝ օրինակաւ օգտիք, յիշել ի բարին Քրիստոս եւ յաղօթս ձեր մաքուրս, զստացող սորա զսիրողն ամենայն բանճարոյ իմաստութեան՝ զՊարոն Հեթում, եւ զնորոգ օծեալն արքայ զՍմբատ, համայն եղբարբք եւ ծնողօք եւ համօրէն զարմիւք. զի արժանացին ամեն նեքին ողորմութեանն Աստուծոյ եւ արդարութեանն նորա, ի փառս անուան իւրոյ։ 

Աղաչեմ եւ ես թշուառական այրս եւ տխմար գրիչս Վասիլ` յիշել ի մեղաց թողութիւն եւ զիմ անարժանութիւն եւ զծնօղսն իմ եւ զեղբարս։

 

350. Յիշատակք Հեթմոյ Բ արքայի

Ա.
Տոհմն Ռուբինեանց. — Առումն Հռոմկլայի յԵգիպտացւոց. — Ծռազատիկն [95]. 

Որ ծառայեալս եմ՝ բիւր ախտից 
Կապեալ տոռամբ չար շըղթայից, 
Եւ ի մեղաց գոլով տիրեալ 
Եւ ներհակաց ներքոյ անկեալ։ 
Յիս յարձակմունք անասնական 
Իշխեն մըտացըս բանական, 
Եւ ըստ նեխեալ գերեզմանին 
Բռով արտաքինքն իմ՝ պաճուճին.
Հեթում՝ անուամբ լոկ թագաւոր 
Ներքոյ աղքատ եւ պարտաւոր, 
Քանզի կոչիմ իշխան Հայոց 
Բայց ես իշխիմ յախտիցն իմոց.
Հոգւոյս ցաւոց դեղ արակայ 
Ձայն հեծութեան զգիրս այս ստացայ, 
Ինձ ողբալոյ լինել սատար 
Ծուլիս խըթիչ միշտ անդադար, 
Ընդոստուցիչ թմբրեալս ոգւոյ 
Իբրու խրթան հեղգ անասնոյ, 
Կամ՝ հեղեղաւ ընկղմելոյ՝
Ճեղ ի ցամաք զձեռն իւր ձգելոյ [96]. 
Ստացայ անկեալս ես չարաչար
Կամօք ի սուգ անմըխիթար՝ 
Պատճառ սովին զԱստուած յիշել 
Եւ ընդ Դաւթի ուրախ լինել։ 
Նա եւ յապայս գոլ յիշատակ 
Ինձ եւ իմոցն առ հասարակ, 
Եւ ի լինել պատճառ բարեաց 
Ձեզ աղօթից պարապողաց։ 
Որոյ գրութիւնս աւարտեցաւ 
Մինչ մեր ամացըս թիւ լըցաւ 
Եօթն հարիւր ընդ քառասնի 
Եւ այլ չորից Հայոց թըւի (1295)։
Յորում՝ ի սոյն ժամանակի՝ 
Պէսպէս տեսաք զործ յիշելի, 
Զոր ի նախնի սկըսեալ սկըզբանց՝ 
Համառօտեմք մերոց անձանց։ 
Մերոյ տոհմիս որ Հայկազնի 
Իշխանութիւն այն մեծ նախնի՝ 
Ի յայլազգեաց ստրըկացեալ 
Եւ բուն գաւառն իսպառ քանդեալ։ 
Յայն հեղեղէ Ռուբեն զերծեալ 
Որ ի Գագկայն զարմէ սերեալ՝ 
Իբրու զտապանըն զայն Նոյի 
Եբաց զերկիրս այս մեր տոհմի 
Սա զԿոստանդին ծընաւ որդի 
ԶՀայր Թորոսի եւ Լէոնի։ 
Յետ Կոստանդեայ Թորոս տիրեալ 
Ապա Լէոն պայազատեալ, 
Այն որ երեք որդւովք ծաղկեալ: 
Քանզի Թորոս եւ Ստեֆանէ 
Ընդ Մըլեհի ծնան ի նմանէ. 
Յետ տիրելոյ միմեանց ըզկնի 
Ծնաւ Ստեֆանէ երկու որդի։ 
ԶՌուբեն երէցն որ նախ տիրեաց 
Ապա զԼեռն որ յաջորդեաց : 
Սա զխափանեալ թագըն նախնի 
Նոր նորոգեաց մերոյ ազգի, 
Որպէս Պարոյրն որ դըրուատի՝ 
Թագաւորեաց քաջս այր արի։ 
Զապել դըշխոյ դուստըր սորա 
Զուգեալ տիրեաց ըզկնի նորա, 
Սա արքային Հեթմոյ լըծեալ 
ԶԼէոն արքայ հայրն իմ ծընեալ։ 
Որ վասն ազգիս մեր եւ երկրի 
Զանձն իւր դնելով՝ չոգաւ գերի, 
Իսրայելի զոյգ պատուեցաւ, 
ՅԵգիպտոսէ Տերամբ դարձաւ. 
Ի բազմաբոյլ ծըփանս ալեաց 
Յորում աշխարհ կայր յայլազգեաց, 
Եւ մանաւանդ ի գոռոզէն
ՅԵգիպտացւոց թագաւորէն, 
Որ շուրջ ըզմեօք դրացեաց տիրեաց 
Եւ զԱնտիոք մեծն աւերեաց. 
Զբազում ամրոցս ըմբռնելով 
Եւ զքրիստոնեայս կոտորելով։ 
Որ եւ յաշխարհս մեր արշաւէր 
Երիցս անգամ զայս գուն գործէր։ 
Սակայն պատել հայրն իմ՝ ջանաց, 
Զազգս եւ զերկիր յիս փոխանցեաց : 
Իսկ առ ինեւ յաճախեցին 
Մեծ արհաւիրք երկիւղագին. 
Զի թշնամիքըն զօրացեալ 
Եւ Տրապօլեայ նախկին սիրեալ 
Եղեւ խաւար մեզ անհնարին 
Անմըխիթար սուգ ցաւագին. 
Քանզի առին զքաղաքն Աքքա 
Եւ ըզբոլորս որք ընդ նըմա. 
Տեսին թէ չէ ոք օգնական 
Եւ ոչ ինքեանց ինչ ներհական, 
Զի յորս էաք մեք ապաստան 
Ազգ Նետողացըն՝ հեղգացան [97], 
Զայս առաւել յոխորտացեալ 
Զմեզ որսային գազանացեալ, 
Որք զօրս անթիւ գումարեցին 
Ջընջել ըզմեզ ամենեւին. 
Որպէս առիւծ մըռմըռելով 
Զմեզ յորովայնս համարելով։ 
Զի այն գըթած Տէրն այց առնէր 
Զազգս եւ զգաւառս հրաշիւք փրկէր 
Եւ այսորիկ միջնորդ լինէր՝ 
Որ մեր գըթած նախահայրն էր, 
Գորովասար մեզ վըշտակցեալ 
Գրիգորիոս Սուրբն երանեալ, 
Որ վասըն մեր կըրեաց նախկին 
Զկիրս տանջանացն եւ զՎիրապին. 
Այժմ՝ զմեղաց մեր պատուհաս՝ 
Ըզգան խրատուն արժանաչափ 
Ի բաց ի մէնջ առդարձուցեալ 
Յինքն եւ յաթոռն իւր ընկալեալ, 
Հովիւն ես զանձն ընդ ոչխարաց. 
Մատնեալ զոսկերս իւր նըշխարաց [98]. 
Քանզի գոռոզն այն խոտորէր 
Եւ ըզդըղեակ Հօրն պաշարէր, 
Ասեմ ըզԿլայն Հռովմայական՝ 
Զհայրապետաց մեր նըստարան. 
Զոր եւ յիշելն է ողբալի, 
Աղէտ կսկիծ ճառ դողալի, 
Քանզի տիրեալ՝ ի սուր մաշէր 
Ողորմելի գերիս վարէր։
Նաբուզարդան նոր կատաղեր, 
Քանզի զտաճարըն հըրդեհէր, 
Ըզհայրապետին սուրբ զըզուէր, 
Ըզսըրբութեան կատըն գերէր։ 
Որում եւ թաթ Աջոյն յայտնէր, 
Ընդ Բաղտասար զնա տարագրէր, 
Մինչդեռ հարճիւքն իւրովք լըրբէր 
Պըղծել զանօթսն այն որ սուրբ էր: 
Քանզի ըզփոխն էառ յանձին 
Որպէս գերողք՝ տապանակին, 
Եւ այժըմ կան դեռ հարուածեալք 
Անձամբք յանձինըս բաժանեալք։ 
Իսկ մեք շնորհիւ պատեալ եղաք 
Որպէս ճնճղուկք յորսոյ զերծաք: 
Զի որոգայթըն փշրեցաւ 
Որով օրհնեմք ըզգութն անբաւ։
Պատմեմ եւ այլ ինչ յիշելի՝ 
Ի մերս եղեալ ժամանակի, 
Պատմել որդւոց ձեր ըզկընի՝ 
Ի յօրինակ ըզգուշալի։ 
Ի քառասուն եւ մի թըւի 
Որ ընդ եօթանցն է հարիւրի [99], 
Եղեւ ոմանց յամառութիւն՝ 
Ի սուրբ Զատկէն մոլորութիւն... 
Քանզի ըզվեց ապրիէլին 
Որ ճշմարիտ էր օր Զատկին, 
Ի բաց թողուլ բաջաղէին, 
Զերեքտասան օր ընտրէին. 
Իսկ մեք զուղիղըն դատեցաք 
Լինել ժողով յօժարեցաք, 
Քննել ըզգիրս աղաչեցաք,
Եւ զոր ստուգի՝ յանձին կալանք։ 
Յայնժամ եկեալ ի միասին 
Հանուր լրմամբ եկեղեցին՝ 
ԶԱստուածաշունչ գիրս քննեցին 
Զբանըս սուրբ Հարցն ի մէջ ածին, 
Եւ անդ ըստին ճշգրտեցաւ, 
Արդարութիւն խնդրոյն ցուցաւ, 
Որով հրաման կանոնեցաւ՝ 
Տօնել ի վեցն հաւաստեցաւ, 
Քանզի սուրբ գիրքըն Մովսէսի՝ 
Զչորեքտասան օրըն լուսնի 
Տօն ցուցանէ հընոյն զատկի, 
Եւ այս բազմօք անդ հաստատի: 
Իսկ նոր կըտակս աստուածային՝ 
ԶՅիսուս ասէ գալ ի զատկին 
Եւ անդ խաչեալ յայգ ուրբաթին, 
Յարեաւ յետ այնմ՝ ի յերրորդին։ 
Որով թէ օրըն հին զատկի 
Պատահեսցի կիւրակէի՝ 
Զի խաչելոյն օր հանդիպի,
Փոխէ ի միւսն որ ըզկընի. 
Ապա թէ մէջ շաբաթու գայ՝ 
Հուպ կիւրակէն իւր զատկանայ, 
Որպէս կանոն է Նիկիայ 
Եւ ամենայն հարց ըստ նորա : 
Եւ զայս Կիւրեղ ասէ յայտնի 
Ընդ այլ բազմաց հարցըն խըմբի. 
Զի խաչելոյն օր Քրիստոսի՝ 
Չորեքտասան դիպաւ լուսնի. 
Զայս Դիոնեսիոս պատմէ, 
Եւսեբի քաջ վըկայէ, 
Եւ միւս Կիւրեղն համաձայնի, 
Ի վեցտասան զյառնելն ասէ։ 
Չորեքտասան էր յայս ամի 
Յօրըն մեծի չորեքշաբթի, 
Ուր եւ Հրէից բոլոր խըմբի 
Տեսաք առնել զօրըն զատկի։ 
Իսկ կիրակէն որ ըզկընի՝ 
Ութեւտասանց օր էր լուսնի, 
Գնացեալ ազատ յամենայնի, 
Եւ յարութեանն էր ստոյգ Զատկի։
Զայս իմաստնօք յոյժ քնընեցաք, 
Յաստեղագէտսըն քաջ հարցաք, 
Յետոյ զլուսինն աչօք տեսաք՝ 
Թէ եւ գրով վաղ հաւատացաք, 
Այլ եւ Հրէիւք ճշմարտեցաւ 
Զի Հինգշաբաթըն լըրացաւ 
Ի շաբաթ մեծ լըրումն եղաւ, 
Ուղիղ Զատիկըն տօնեցաւ, 
Յորում բոլոր ազգ որ ի նոյն 
Միաբանեալ եղեն ուղղոյն։ 
Արդ ըզպատմեալըս սակաւուք, 
Եղբարք, սիրով ընկալարուք, 
Եւ զմեզ յիշել մի մոռանայք 
Որք յաղօթելըն քաղցրանայք. 
Եւ մանաւանդ ըզծնօղսըն զիմ 
Յիշելով, տեարք, առ ձեզ ժըտիմք, 
Ընդ արքայ Հօրն իմ՝ Լեւոնի 
ԶԿեռան դշխոյ մայրն իմ բարի, 
Բոլոր նախնեօք որ ըզկընի 
Համայն զարմիւք ազգատոմի. 
Մաղթեմ այցել Տեառն Յիսուսի՝ 
Տալ քաւութիւն մերոյն զարմի. 
Եւ ձեզ կրկին փոխադրեսցի 
Ողորմութիւն անզրաւելի. 
Զի մեզ եւ ձեզ առատասցի 
Ցօղ վըտակաց նորա շնորհի։ 
Օրհնել ըզնա ընդ Հօրն իւրում՝ 
Եւ ընդ Հոգւոյն իւրոյ սըրտում, 
Միշտ եւ յաւէտ եւ յանպատում,
Զերիսն ի մի բնութեան նոյնում։ Ամէն:

Բ. 
Վասն Առման Երուսաղեմի, եւ գալստեան Խաչակրաց [100]

Զոր Մարգարէքըս սպառնացան 
ՅԵրուսաղէմի յորժամ՝ եղան՝
Առ քեզ կրկին ի յանգ ելան, 
Ի դառն աւուրքս որ այժմ հասան. 
Զ՚ի վեց հարիւր Հայոց թուական՝ 
Յերսունեւվեց նորին շըրջան, (1287) 
Եւ յիննըսուն ամին լըրման [101]
Հռովմայեցոցն իշխանութեան,
Յովսեփ արքայ Իսմայելեան [102]
Որք Թորգիման ազգ կոչեցան,

Կնիք(Բ Հեթմոյ) Եղ. Յովհաննիսի [103].

ՅԵգիպտոսէ գոլով իշխան 
Մինչ ի Բաբել յԱսորեստան, 
Ձըգեաց նա ձեռն յանդըգնութեան 
Ի սուրբ սահման քրիստոնէութեան, 
Քանզի մեղօքըն կորացան
Եւ մեր իշխանքըն յաղթեցան. 
Գերեաց զքաղաքըն տեառնական 
ԶԵրուսաղէմ եւ զիւրն սահման, 
Արիւն բնակչացն որ անդ գըտան՝ 
Իբրեւ ըզջուր ի գռեհս հեղան.
Մարմինք անկեալ ոչ թաղեցան, 
Եւ սուրբ տաճարք ոչ խրթնացան [104], 
Դրացիքն ըզմեզ ծիծաղեցան, 
Եւ սպառնալիքս կատարեցան։ 
Իսկ զաւետիս դարձին որ տասն՝ 
Աստ Մարգարէքս աստուածաբան, 
Յարեւմըտից հընչէ մեզ ձայն Պետրոսի, 
Հռովմ՝ մեծին փոխան [105]. 
Զի անդ ողբոցս հասեալ գուժկան՝ 
Կական բարձեալ ի սուգ նստան. 
Ի հայրապետէն առին հրաման 
ԶԽաչըն բարձին եւ աստ չեղան, 
Գըրոհչ տըւեալ ազգ սրբազան 
Բիւրք բիւրուց զօրք միաբան, 
Առագաստեալ ընդ ծով գան. 
Ի Պտղոմիդեա զետեղեցան [106], 
Փոսըս հատին եւ ամրացան, 
Եւ անդըր կան այս երկրորդ ամբ։ 
Ի պատերազմ են անխափան, 
Եւ մահ ի դասսըն յերկոսեան։ 
Այլ Խաչընկալքըն փութով գնան 
ՅԵրուսաղէմըն վերնական. 
Եւ նոցին եղբարքն որ աստ մնան՝ 
Զմարտըն դրդուել ոչ ձանձրանան։ 
Հռովմայ արքայն որ Ալաման [107]
Բիւրուք ի յայս յոյս մեռան, 
Սակայն մնացեալքն ոչ կասեցան 
Եւըս բազում՝ ընդ ծովըն գան. 
Այժըմ Փռանգաց Ֆիլիպ արքայն [108]
Եւ Ընկլիզացըն նմին նըման [109]
Լրծեալ ի գործ Տեառըն Հասան, 
Ելին առ մեզ ի չորրորդ ամք: 
Սոքօք սպասեմըք փրկութեան 
Եւ Աստուծոյ մեր օգնութեան, 
Զի զմարգարէ իցըս դարձին զբան՝ 
Վայելելոյ գտցուք արժան։

Ամէն, եւ Եղիցի։

 

351. ՀԵԹՈՒՄ Բ ՆԻԶԱԿԱԿԻՑ ԹԱԹԱՐԱՑ ԸՆԴԴԷՄ ԵԳԻՊՏԱՑՒՈՑ (ՆԵՐՍԷՍ ՊԱԼԵՆՑ [110] )

Յամս Տեառն 1303 եւ թուին ՉԾԱ (751) ի վերասացեալ թագաւորէն Հայոց Հեթմոյ, որ եւ էր ի կարգէ Մնուրացն [111], եղեւ դրդեալ եւ թտպրեալ՝ մանաւանդ թէ աղաչեալ իսկ խանն Թաթարացն արեւելեան՝ Խազանն. եւ ելեալ 150 հազարօք Թաթարով՝ երկիրն սուլտանին Մսրայ, որ էր ընդ այն ժամանակն Մէլէք Նասրն, եւ էր հասակաւ տղայ ամաց չորեքտասան։ Եւ հասեալ Խազանին մինչ ի Դամասկոս՝ առին զնա, բայց զոր տեղիս առնուին՝ ոչ աւերէին եւ ոչ զմարդիկն սպանանէին։ Որ եւ ի նոյն թագաւորէն Հայոց եղեւ աղաչեալ նոյն խանն այրել Երով զԴամասկոս, ասէր խանն, եթէ, Մեղք մեծ է այսպիսի շինուածք այրել, այլ ետու զնա որդւոյ իմոյ եւ պահեսցի վասն նորա [112] ։ Իսկ սուլտանն զօրաժողով եղեալ գայր մերձ Դասմասկոսի իբր ֆարսանկս [113] ութ. եւ անդ ի տեղի ամուր յոյժ որ են բլուրք քարաժայռք՝ անդ իջանէր։ Որոյ խանն ելեալ ընդդէմ զօրօք ճակատեցան յայնմ՝ տեղւոջ. եւ ոչ կարաց սուլտանն զդէմ ունել Մուղալին, փախեան. զոր կոտորեցին անթիւ զայլազգին, եւ առին զաւար նոցա եւ զամենայն իջեւանքն նոցա։ իսկ սուլտանն արամբք իբրեւ տասն յուղտս ճամազիկ [114] հեծեալ փախեաւ ի Մսըր։

իսկ թագաւորն Հայոց քանզի էր զօրօք արարք տասն հազարօք ընդ Մուղալին անձամբ, իսկ միայն արամբք որք կարացին սրամիս գտանել՝ 4000 արամբք ընտրեցան զկնի թագաւորին, զհետ մտին.. զաւուրս վեց՝ մինչեւ ի տեղին կոչեալ Տօլի. որ է ի յաւազն՝ մօտ ի Մսըր, չորս աւուր ճանապարհ, գնացողաց՝ ըստ սահմանին. իսկ ի տեղւոյն ուր թագաւորն զհետ մտաւ սուլտանին եւ ուր դարձաւ՝ ճանապարհ, մետասան աւուր, զոր չորս օրն գնաց. եւ լինէր զի ուր իջանէր սուլտանն յօթեւան՝ ի վաղիւն թագաւորն հասանէր. զի գնայր առաջի թագաւորին՝ իբրեւ մղոնս որ է միլ տասն կամ երկոտասան։ Այլ իբրեւ գնաց թագաւորն մինչեւ ի նոյն տեղին Տօլի կոչեցեալ՝ զի մօտ էր ի Խահրէ [115], ինքն էր միայն, երկեաւ թէ ըմբռնեսցի կամ ոչ ընտրեսցէ դառնալ ընդ աւազն. անդ ի տեղին յայն թագաւորն Հայոց Հեթում՝ նշան եդ ի դուռն նոյն իջեւանատանն նա եւս ի նոյն բարունակին [116], այս է ի Տօլին, որ է այս ի մէջ բակին. եհար թրով եւ հետս արար՝ ի գուշակ եւ ի նշան, եթէ թագաւորն Հայոց վարեաց մինչեւ աստ զսուանն, եւ ոչ կարաց հասանել [117] ։ Այլ եւ գրեաց եւս ի յորմն, եթէ, Շատ է ինձ այս՝ զի մինչեւ այս տեղի եկի հսկայաբար եւ բուռն զօրութեամբ, որ ոչ ոք ի նախնեաց իմոց նա եւ ոչ բնաւ քրիստոնեայ՝ զօրութեամբ եւ վարելով մինչեւ աստ եկեալ է այսմ ճանապարհաւ։ Եւ զայս առնելով ապա դարձաւ թագաւորն. որ նշանք եւ զարկք թրի նորա կան մինչեւ ցայսօր անդ՝ ի յիշատակ իւրեն։

 

Հեթում Բ= Եղբայր Յովհաննէս [118]

Եւ քանզի ի վերոյ զհանգամանս իրի կռուոյն ոչ յիշեցաք՝ այժմ սակաւ ինչ ի մէջ բերցուք: Արդ, լինէր զի իբրեւ ճակատէին յօրն յայն, տաճիկքն արարեալ էին իբր մարդիկս թաղեայս եւ զգեցուցեալ իրս փայլփլունս՝ զի յարեգակնէն փայլէին. եւ եդեալ էին զայն ի վերայ ուղտուց իբրեւ ԾՌ (50, 000), եւ զամենայն ուղտսն ի շարն կանկնեցուցեալ. եւ ինքեանց զօրն ամենայն յետոյ ուղտուցն ի ծածկոյթս կային, իսկ Մուղալ զօրքն ոչ ինչ հնարս ունելով՝ կայր իբրեւ ոչխար առաջի նոցա։ Եւ իբրեւ խմբեցաւ պատերազմն՝ հայէին զօրքն երկու առ իրեարս եւ ոչ մարտնչէին։ Արդ, վասն զի Մուղալանին՝ որ են Թաթարանին՝ ոչ ինչ այլ ունին զէնս՝ բայց միայն նետ, վասն այն տաճիկքն մնային զի ձգեսցեն զնետս իւրեանց եւ հարցեն զթաղեայ մարդիկ որք ի վերայ ուղտուցն, եւ ինքեանք յետոյ անվնաս մնասցեն, եւ իբրեւ նոքա դատարկանային ի նետից` ինքեանք յարձակեսցին ի վերայ նոցա սրով եւ կոտորեսցեն զամենայնն։ Զոր եւ արարին այնպէս, քանզի մինչ ոչ որն ի նոցանէ յարձակէր ի կռիւ, տաճիկնին ետուն ելանել ի յինքեանց արանց հինգ կամ՝ վեց հազար ընտիրս արանց, որպէս զի պատճառ լիցի Թաթարացն նետելոյ, եւ յարձակեցան արքն գմիրք [119] ի վերայ Թաթրնուն. եւ իսկոյն հրաման հանէր խանն՝ թագաւորին Հայոց՝ իւրովքն դիւրել [120] ընդ առաջ զհեծեալսն տաճկացն. որք հսկայապէս իսկ թագաւորն իւրովքն քրիստոնեայ զօրօք՝ որք էին իբրեւ թէ ԳՈ (3000) հեծեալս, իբրեւ առիւծս դիմեալ... զնշան սրբոյ խաչին առաջի տանելով՝ կոտորեցին... զի ոչ զերծան հինգ հարիւր. իսկ ի քրիստոնէից ոչ մեռան բայց քսան, եւ այն վասն երիվարացն, զի քարոտ էր տեղին, եւ երիվարացն գործել ոչ կարէին այլ անկանէին։ Եւ իբրեւ այս լինէր՝ Մուղալն ամենայն ի նետել սկսանէր. եւ ընդ դառնալն Հայերոյն ի տեղի իւրեանց՝ որ է աջոյ կողմն զօրուն, եւ Մուղալն եւս իբր թէ դատարկացեալք ի նետից՝ թիկունս դարձուցին եւ զփախուստ գնային : 

Յայնժամ՝ արին այն գմիր թագաւորն Հայոց արշաւեաց առ խանն Խազան, զի էր ի վրանն իւր բազմեալ եւ գուսանք առաջի նորա հարկանէին. եւ մտեալ թագաւորին՝ ասէ. Տէր իմ խան, է՞ր ծաղր եւ նախատինք եղեր ամենայն երկրի։ Նա պատասխնեաց. Զի՞նչ եղեն վասն որոյ ասեսդ: Ասէ թագաւորն. Զօրքն զփախուստ առին եւ գնան։ Իսկոյն խանն ի դուրս վազեալ՝ ետես զի ի թիկունս էր դարձել ամենայն զօրն իւր եւ գնային. յայնժամ գոչեաց բարձրաձայն խանն, Ճա՜հ, որ լսի՝ Այս է. եւ հրաման եհան, եթէ ամենայն ոք ի զօրաց իմոց որ ոչ առնէ զոր ես առնեմ՝ մեռցի։ 

Եւ ըստ օրինի Մուղալին վճիռն այն ի բերանոյ ի բերան լու եղեւ յամենայն զօրսն։ Եւ խանն ի սրտմտութենէն զգտակն որ էր ի գլուխն իւր՝ է զարկ ընդ գետինն, եւ ի ծունկս անկեալ՝ երեք նետս նետեաց ընդդէմ տաճկաց, որ ի նոյն քթթել ականն հրաման սաստկութեանն զօրացաւ. եւ ամենեքեան Թաթարանին ի ծունկ անկեալ սկսան իւրաքանչիւր զիւր երեք նետն նետել։ Եւ լինէր զի յայնմ ժամէն որ էր աւուրն իբրեւ ժամ երեք` մինչեւ ցինն ժամն ծածկեցաւ օդն, եւ իբրեւ ի շքի կային ներքոյ մարդիկն ի թանձրութենէ նետիցն որ գնայր ընդ օդն, եւ յայնմ՝ հետէ ի նոյն հարուածոց նետիցն ապա յաղթեալ՝ մանաւանդ թէ կոտորեալ զօրն տաճկաց՝ փախուստ կալան որպէս վերոյ գրի։

Բայց թագաւորն Հայոց դարձեալ ի վարելոյ զսուլտանն՝ եկն յԵրուսաղէմ, եւ եգիտ զամենայն այլազգին փախեալ եւ սպանեալք եւս ի Թաթարացն՝ որ նախ քան զնա էին եկեալ, եւ մտեալ յԵրուսաղէմ ժողովեաց զբազում՝ քրիստոնեայս որք թաքեալ էին ի ծակս՝ վասն երկիւղին. եւ կացեալ անդ աւուրս հնգետասան, տօնս մեծահանդէսս եւ պաշտօնս քրիստոնէականս՝ մանաւանդ թէ տօնախմբութիւնս պատարագաց ետ կատարել ի սուրբ տեղիոն Երուսաղեմի. եւ գնացեալ յամենայն ուխտատեղիսն սուրբ՝ մխիթարեցաւ հոգւով [121] ։ Որ մինչ էրն, յԵրուսաղէմ՝ հրաման եւ սիգեղ [122] գայր նմա ի խանէն, զԵրուսաղէմ քաղաքն սուրբ իւրով կողմամբքն՝ նմա ի տուրս եւ ի ստացուածս տալով։ Եւ ապա դարձեալ ի Դամասկոս առ Խազանն, եւ ձմերեցին անդ ի Դամասկոս, իսկ խանն թողոյր պահապանս Դամասկոսի եւ այլ գաւառին՝ հազարապետ մի իւրով հազարով. եւ ինքեանք ելեալ գնացին յաշխարհն իւրեանց :

Եւ եղեւ մինչ անցին աւուրք տասն եւ հեռացաւ, խանն, յարեան տաճիկքն ամենայն ուր էին, երկրին, զի ոչ զոք է ին սպանեալ Մուղալքն, եթէ մեր են այժմ պառիկոսք [123], որք յարեան ի վերայ եւ կալեալ զամենայն Թաթրնին մերկացուցին եւ արտաքսեցին. եւ յարուցին դարձեալ զպարոն Դամասկոսի՝ որ էրն ի սուլտանէն կարգեալ։ Արդ, իբրեւ զայս լուաւ խանն՝ բարկացաւ յոյժ. իսկ թագաւորն Հայոց ելեալ ի գաւառէն իւրմէ առ ժամայն սրընթաց երեք արամբք, եւ զքառասուն աւուր ճանապարէն մետասան օր ընթացաւ, եւ բողոքեալ առաջի խանին՝ զօձիսն պատառեալ՝ ասէր. «Ո՞չ այդ բանք են զոր ես ասէ, եթէ ջնջեա... զամենայն, եւ դու ոչ կամեցար, արդ այժմ՝ յազգէ յազգ նախատինք եղեւ քեզ. եւ զիա՞րդ կարես կոչել տէր զքեզ, զի հալածական եւ խաբեալ ես ի յոչինչ ազգէն». եւ այլ այսպիսի բանս բազում՝ ասէր նմա։ Որոյ խանն երդուաւ ի գլուխ իւր՝ զի ի ձմեռն որ գայցէ՝ առցէ զվրէժն ամենայն ի սուլտանէն. որ եւ պատուէր տայր թագաւորին Հայոց՝ պատրաստել զինքն գնալ անդ դարձեալ։ Եւ դարձեալ թագաւորն յաշխարէն իւր եւ պատրաստեաց զինքն փարթամ եւ ընտիր զօրօք հեծողաց ձիաւորաց մահմեզաւոր [124] չորս հազար, հետեւակաց հազար [125], չարխողաց [126] չորս հարիւր, եւ այլոց արուեստաւորաց բազում՝ վասն բերդիցն առնլոյ. քանզի էր սամմանեալ ի խանէն կարգաւ ի մուտ սկսեալ զամենայն բերդ եւ ամրոց առնուլ եւ քակել, եւ ապա յառաջ գնալ։ Իսկ ամենայն արք զորս ընդ իւր տարաւ թագաւորն Հայոց յայնժամ՝ էին ԺԸՌ (18000)։

Այլ իբրեւ եկն ժամանակ գնալոյն՝ մանաւանդ թէ զամենայն զամառն զայն, սուլտանն գանձիւք կաշառեաց զամենայն մերձաւորսն եւ զխորհրդակիցսն խանին, եւ ասացին նմա եւ ետուն նմա թտպիր [127], եթէ երկիրն շող է եւ վատօդ, բազում՝ կայ վնաս, մի գնասցես անձամբ, այլ յղեա զայլ ոք, եւ հաւանեցուցին զխանն. իսկ նա կարգեաց ի տեղի իւր գլխաւոր զօրուն՝ զերկրորդն թագաւորութեան իւրոյ Խութլուշահն կոչեալն. եւ Խութլուշահն առեալ ՂԹ (90 000) Թաթար միայն՝ գայր հասանէր ի Դամասկոս, եւ վաղվաղակի տաճկնին թողին ի նա զքաղաքն՝ ըստ առաջին կերպին։ Իսկ թագաւորն Հայոց գայր յիւրն գաւառէն՝ ըստ ասացեալ կերպին՝ իւրովքն հանդերձ. որ եւ ասացին թէ սուլտանն եւս եհաս ի նոյն տեղին առաջնոյ կռուոյն։ Եւ ելեալք ի միւս օրն ի Դամասկոսէ՝ եկին ի տեղին եւ իջին դարձեալ ընդդէմ միմեանց զօրքն. զերիս աւուրս ոչ պատերազմեցան բնաւ իսկ թագաւորն ստիպէր միշտ զպարոն Թաթարացն յուզել պատերազմի. նա թուլանայր, վասն զի որպէս ասի յոմանց` եթէ ինն բեռն ոսկի էր առեալ ի սուլտանէն՝ ոչ կռուել. զոր եւ արար իսկ. զի յաւուրն չորրորդի իբր սակաւ մի շարժեցին տաճիկքն կռիւ, առ ժամայն զօրն Թաթարին զփախուստ դարձաւ, եւ ելեալք անտի ամենեքեան դարձան ի Դամասկոս. եւ իբր հասին ի Դամասկոս՝ ոչ մտին անդ, այլ արտաքոյ գնացեալ փախչէին, եւ Հայերն զկնի. զի ոչ իշխէին ի սուլտանէն թողուլ զընկերութիւն Թաթարին։ Իսկ տաճիկքն որպէս եւ են դրաիդուրք [128], դաւ պեղծ գործեալ էին. քանզի թողեալ էին զերկու գետսն Դամասկոսի ի վերայ դաշտին մեծի՝ որ էր իբր թէ ճանապարհ՝ աւուրց երկուց՝ յարեւելից կողմն Դամասկոսի, ընդ որ էր ճանապարհն Թաթարին. զի այլուր անհնար էր գնալն քան ընդ այն, եւ նոցա թողեալ էր զջուրն ի վերայ այնմ՝ դաշտին, եւ խմորեալ զամենայն ցեխ եւ ի տիղմ՝ դարձուցեալ. ի յոր մօրատ անկեալ ամենայն զօրքն Թաթարին եւ Հայոցն եւս՝ խրեցան եւ ոչ կարացին ելանել, եւ այնպէս ամենեքեան անդ սատակեցան. ոչ զերծեալք ի Թաթարացն չորք կամ հինգ հազար, իսկ ի Հայերուն ոչ եկին ի տուն՝ հինգ հարիւր: Դարձեալ այլ իմն չարագոյն պատահէր. զի ի վերայ մեռեալ մարմնոցն մարդկան եւ ձիոց հազիւ ի միոյն ի միւսն անցանելով ի խառախն [129] զերծանէին ի տղմոյն՝ զկնի աւուրց, եւ գային առ ափն գետոյն Եփրատայ. զի ընդ այն էին անցանելոց. գտան զգետն զի գայր դարիւ եւ դարիւ, եւ ոչ կարէին անցանել՝ բազումք անդ խեղդէին. այլ եւ ոմանք Թաթարք՝ տըկօք կամ՝ ցախեայ [130] իբր թէ նաս լինէին, եւ կապէին ի բազում՝ ձիս զայն, եւ անցանէին ի միւս ճղոյ գետոյն ի միւսն. եւ այնպէս զերեք կամ չորս օր՝ ապա թէ կարէին անցանել։ Լինէր ապա զի Թաթարն զՀայերն այնպէս անցուցանէր՝ եթէ տային ինչ վարձս. որ եւ պատահեաց եւս՝ զի բազումք անցեալք յայնկոյս գետոյն՝ ոչ կարէին ելանել. զի ջուրն մղէր զնոսա եւ հանէր ի փուլս եւ յապառաժ տեղիս, զի ոչ կարէին ի վեր ելանել. որ եւ բազումք ի նոյն փլատակերն ի սովոյ մեռան, եւ այլք զշունս, զձիս եւ զմարդ` զոր գէշ ջուրն բերէր, քաշէին [131] եւ ուտէին։ Ասի եւս եթէ ոչ երեւէր եզրն Եփրատայ, այնչափ էր տարածել։ 

Արդ, թագաւորն Հայոց զերծեալ այսպիսի նեղութեամբ՝ գնաց բողոք ի խանն՝ ի վերայ այնչափ աղետին գործելոյ. ընդ որոյ վիշտ՝ ասեն, եթէ ելաց խանն եւս, եւ երդուաւ հաստատութեամբ՝ զի յառաջիկայ ձմեռն անձամբ իջցէ յԵգիպտոս. որ եւ հրաման եհան զի ամենայն զօրքն իւր յիւրաքանչիւր տասէն եօթն հեծանէին ընդ նմա, որ եւ ասեն եթէ լեալ էր զի հեծեալ էին այն ամենայն՝ լինէր թօմանս [132] չորեքտասան, որ է ամենայն թօման ԿՌ այր (60, 000)։ Իսկ սուլտանին լուեալ զայն՝ բազում եւ անթիւ ոսկի յղեաց շուրջակայիցն խանին՝ զի մի թողացուսցեն այնմ իրի լինել, եւ եթէ այն լինիցի՝ անցեալ ջնջի ամենայն տաճկութիւնն։ Զոր առեալ պարոնացն Թաթարին զգանձն բազում, խօսէին յականջս խանին՝ գնացուցանել զգալն իւր եւ նա ոչ առնոյր յանձն: Իսկ ի միջոցի աստ բարի խանն այն Խազան՝ ետ բազում տուրս, պարգեւս, սիկեղս եւ ազատութիւնս եւ հարկապահանջութիւնս եւս յիւր երկրէն յամենայն ամի՝ Հայոց թագաւորին՝ ընդ կորստեան եւ վզենին նորա. եւ ասէ. Գնա ի տուն քո եւ ուրախ լեր, զի ես ձեռամբ առից զվրէժն քո ի տաճկաստանեացն։ 

Իբրեւ մերձեցաւ ժամանակն գնալոյ խանին ի վերայ սուլտանայ՝ եւ տեսին իշխանն իւր թէ ոչ կարէին դարձուցանել զնա զի մի գնասցէ, դեղ մահու ետուն նմա, եւ ելաւ ի կենացս. եւ ասի իսկ՝ եթէ կինն նորա զոր առաւել սիրէր՝ դեղեաց զնա եւ մեռաւ [133] ։ Եւ ամենայնն խափանեցաւ խորհուրդ եւ ջան թագաւորին Հայոց:

 

352. Գլաձորոյ վանքեւ Եսայի Վ. Նչեցի. յիշատակք տեղեաց, անձանց եւ դիպաց ժամանակին (յիշատակարան)

Յելանելոյն Ադամայ ի դրախտէն մինչ ի յաւարտումն գրոցս [134] Էր թիւ ժամանակիս 6504 ամ. զի յելանելոյն Ադամայ մինչ ի Քրիստոս՝ էր ՐՃՂԸ (5198), եւ ի ծննդենէն Քրիստոսի ՌՅԺԶ (1316) ամ. իսկ թվ. մեծ Հայոց էր ՉԿԳ (763)։ Ես Գրիգորիս բազմավէր եւ ծանրամեղ ոգի՝ փափագեալ յամենայն բարի եւ յետնեալ յամենայնի, ըստ Տեառն բանին՝ սերմանեցի յապառաժի. զի ի տղայական հասակի զվանական քահանայութեան բուռն հարի, ձեռնտվութեամբ հօր մերոյ Կոստանդիա [135]. եւ յետ ամենայնի ի կատարեալ հասակի՝ բայց յանկատար հոգոյ՝ ցանկացայ ընթերցման գրոց՝ անիմաստ մտօք. զի ոչ գիտացի զչափ գործոյս։ Եւ զի ծննդեամբ էի յերկրէն Խարբերդոյ ի գաւառէն Ցաղման [136] կոչեցեալ, եւ մայրական գրկօք եկեալ ի գաւառն Եկեղեաց, եւ անդ սնեալ ի մեծահռչակ վանքն Տիրաշէն [137], եւ անդ ուսեալ որպէս ասացի եւ կրօնաւորեալ, իսկ յետոյ ի գալ վարդապետին Մովսիսի [138] ի Կիլիկիոյ՝ բազում գրենօք, յորդորեալ եւ առեալ զմեզ բնակեցաք ի Դարանաղեաց գաւառն՝ ի լեառն Ս. եւ մեծ Լուսաւորչին մերոյ [139] ամս վեց։

* Զմեղսաներկ անձն եւ զդրժող ուխտի կրօնաւորութեան զՄխիթար՝ յիշ(ե)այ, հառաչ(ե)այ խոր, ո՜վ խոհեմ՝ պատահող, ասելով, Քաղցր Քրիստոս, թո՛ղ թո՛ղ զյանցանս Մխիթրա [140] եւ զծնողաց իւրոց եւ զվարդապետի իւրոյ զԳրիգորիսի։ Հասոյց (Տէր) ի յաւարտ ձեռնարկութեանս այս՝ ի թուիս ՉԿԳ (1314–15) Հայկազեան տումարիս։ Բայց գրեցաւ գիրքս այս առ ոտս մեծ վարդապետիս Եսայեայ [141], ի տեղիս որ կոչի Գլաձոր, ընդ հովանեաւ Ս. Ստեփանոսիս, հրամանաւ մեծ եւ երանեալ վարդապետիս իմոյ Գրիգորիսի Եզնկայեցոյ՝ բանի սպասաւորի, ի վարժումն անձին իւրոյ եւ ամենայն բանասիրաց: Արդ աղաչեմ զամենեսեան որք հանդիպիք այսմ՝ խրթնայայտ կտակիս, յիշեսջիք զառաջ ասացեալ ուսուցիչն իմ՝ զԳրիգորիս եւ զծնողն իւր՝ ընդ նմին եւ զհոգեւոր հայրն իւր զԿոստանդին միայնակեաց, որ բազում՝ առաքինութեամբ զարդարեալ է, իսկ հուսկ յետոյ քան զամենեսեան զազազուն եւ զփցուն գրողս Մխիթար՝ սոսկ անուամբ կրօնաւոր, եւ զծնողսն իմ, զանգուցեալսն ի Քրիստոս, զՊաւղոս եւ զՏիրանց, եւ զեղբարսն իմ (Մաթէոս եւ Մարտիրոս [142] ) զկրօնաւորեալսն միայնութեամբ եւ զքոյրն իմ նոցին հետեւող, եւ զհօրեղբօր որդին իմ Վարդպապ, որ յետոյ եղեւ կրօնաւոր։…

* Որք ընթերցմամբ հայիք ի սա 
Եւ հանդիպիք գանձու սորա, 
Տես թէ քանի աշխատեցայ 
Ես Մխիթար գրիչ սորա. 
Թուղթս անկոկ ու գրիչ չկայ, 
Աւուրքըս ցուրտ ու պարզկա [143], 
Չարտախս [144] բարձր ու կրակ չկայ : 
Դոներս [145] չոր ու սպաս չկայ։ 
Եւ այս Գլաձորն ով գիտենայ : 
Ես յոյժ նեղած ու ճար չկայ։ 
Եւ ես պանդուխտ ու վեղար չկայ : 
Ինձ հատուցումն յիշման արա 
Վասըն փըցուն գըրի սորա։

* Ես նուաստ անուն Մխիթար կոչեցեալ Եզընկայեցի գնալով ի մայրն իմաստից Գլաձոր՝ առ ոտս Եսայայ վարդապետի ի վարժումն աստուածիմաստ գրոց, եւ յորդորեալ զիս վարդապետն իմ՝ Գրիգորիս գրել զգիրքս զայս յոյժ աշխատանօք, եւ հանդիպեալ բարեմիտ եւ քաղցրասեսակ եղբօր՝ լցեալ ամենայն իմաստութեամբ, եւս առաւել գրականութեամբ եւ ծաղկողութեամբ, անուն կոչեցեալ Թորոս՝ ի Տարօն գաւառէ, ծաղկազարդեաց զգիրքս [146] զայս՝ վասն յոյժ սիրելոյ զմեզ: Ով որ հանդիպիք՝ յիշեսջիք զինքն եւ զիւր ծնողսն ի Քրիստոս :...

* Ի Հոլովման ժամանակիս 
Ի մեծ Հայոց թուականիս 
Յ՚ԷՉԿ, եւ երեքիս (763=1314). 
Ես տկար Մխիթարս 
Եւ անարժանս ամէն բարիս 
Գրեցի զԼուծմունք նուրբ 
Եւ արտաքին կտակարանիս՝ 
Յիմաստից տուն Գլաձորիս, 
Ի Վայիձոր վիճակիս, 
Առ ոտս տիեզերալոյս վարդապետիս 
Մեծահռչակ Եսայաիս, 
Նա եւ կարեկից մեծազարմին 
Աթոռակալ Տարսայիճիս [147], 
Որ է մեզ կարեկից յամեն բարիս, 
Եւ օժանդակ իւր գաւառիս. 
Յիշման առնել զսա արժանիս, 
Ծնողիւք եղբարբք օրհնեալ յաստիս: …

* Ի թուականիս Հայոց ի ՉԿԳ (1314-5) համարողքն [148] ի Վայուձորս եկին, ու մինչեւ ի յամսական տղայն համարէին։

 

353. Քուրդ Բ. իշխան (յիշատակարան)

Յայսմ ժամանակի երեւեալ քաջ եւ արի յաղթող եւ բարձրաբազուկ իշխանաց իշխանն՝ յազգէ Վաչեի, որդի Տայիրին, որդւոյ բարեպաշտ եւ աստուածասէր (Ա) Քրդին, որ եւ անուն նորա Քուրդ կոչի [149], որոյ անուամբն եւ քաջութեամբն մնաց գաւառս մեր եւ վանորայքս անշարժ եւ անվնաս՝ յայսմ մեղսաշարժ եւ դառն ցասմանէս. զի յայսմ նուազեալ եւ դառնացեալ աւուրս՝ որ վասն մեղաց մերոց, երեւեալ մեծափառ եւ աստուածաբատոյ մեծ զօրավարն եւ երեւելի նախամարտիկ, պարծանաց եւ զարդու զաւակն Հայաստանեաց, ամենօրէնեալ Քուրդն. զի ոտնաձայնք երիվարացն նորա եւ ճoճիւն նիզակացն եւ փայլատակումն սուսերացն, ճայթմունք աղեղանցն, եւ կուռ զրահքն եւ ասպարափակ լինելն, եւ այլ ահարկու կազմուածն՝ զարհուրեցուցանէին զթշնամիսն. թող զյաղթութիւն եւ զքաջութիւն եւ բազում պատերազմաց վանումն՝ ի ձեռն նորա, եւ ազատազօրաց նորա բազմութիւն, գեղեցկութեամբ՝ իբրեւ զօրս երկնից եւ քաջութեամբ եւ յաղթութեամբ՝ իբրեւ զառիւծ կամ՝ իբրեւ քաջարծուի [150] ի վերայ Հայաստանեաց, յամենայն պատերազմունս։ Այնու՝ առաջի այլասեռ թագաւորացն՝ Ղազանին եւ Ղարապանդին եւ Պուսայիդի [151], եւ մեծամեծ եւ սպարապետ նոյինացն [152] մեծարգոյ եւ փառաւոր երեւեալ, եւ. յամենեցունց շուք եւ պատիւ եւ խիլայ ընդունեալ, պահէր խնամօքն եւ ողորմութեամբն Աստուծոյ զգաւառս եւ զվաներս ի խաղաղութեան, եւ այլոց գաւառակցացն բազում՝ կարեկից եւ օգնական լինէր։ Որոյ՝ աջն անեղին եւ բազուկն զօրին Աստուծոյ հովանի եւ պահապան լիցի նմա ի տուէ եւ ի գիշերի. աստուածասէր եւ բարեսէր ամուսնաւն Խոյան–խաթունին [153] եւ ամենայն հեծելազօրացն։ Քաղցրասցի նմա աչք բռնաւորաց եւ մեծամեծաց, եւ թշնամիք նորա առաջի նորա յամօթ եւ նկուն լիցին, եւ իբրեւ զԿորխ է զԴադան յանդունդս իջցեն. եւ ձեռք նորա հանապազ ի վերայ թիկանց թշնամեաց իւրոց. ամէն :

 

354. ՈՂԲ ՎԱՍՆ ԱԻԵՐՄԱՆ ՏԱՆՍ ԱՐԵՒԵԼԵԱՆ (ԽԱՉԱՏՈՒՐ ԿԵՉԱՌԵՑԻ [154] )

Զայս ահագին աւուրքս որ չասաց, 
Ժամանակիս որ պատահեցաք, 
Զքաղցր Արարիչն դառնացուցաք,
Զերկիր՝ արեամբ մեղօք ներկեցաք : 
ԶՄայր Աստուծոյ մեզ տրտմեցուցաք,
Զմեր բարերարըն բարկացուցաք։
Զեկեղեցեաց դրունըս փակեցաք, 
Զկանոնական գիրըն մոռացաք։
Մեք մեր ձեռօք մեզ դահիճ եղաք,
Հայհոյութեամբ զբերանըս մեր լըցաք, 
Յանզեղջ կարիքըս՝ [155] չաղախեցաք,
Զաւազանին խորհուրդն ուրացաք։ 
Ըզկիրակին՝ սուրբ ոչ պահեցաք՝ 
Այլ չար գործով մեր պատառեցաք.
Զժամն եւ զաղօթս բնաւին մոռացաք, 
Ի պատարագն անգամ՝ չնայեցաք
Հովիւս հօտիս մեր բամբասեցաք [156],
Վարդապետաց հակառակ կացաք, 
ԶՀայր եւ ըզմայր վիրաւորեցաք,
Զազգ եւ զազինս ի մէնջ վարեցաք [157], 
Զողորմութեան դուո ըն փակեցաք, 
Զորբն եւ զայրին անյագ դատեցաք :
Զխաչն եւ զհաղորդ ըն զայրացուցաք,
Զեկեղեցին սուրբ քամահեցաք։
Ծաղր ու նախատ բազմաց մեք եղաք, 
Յերկաթ ու ի նեղ զընդան մեք մըտաք 
Յաղքատութիւն որ ժամանեցաք՝
Այս մեծ եարիս [158] ամենքս որ դիպաք։ 
Ի ձեռըն չար ազզի մեք գրաւեցաք.
Բըժիշկ չունիմք ցաւոյս որ հասաք. 
Զմեր բարերարն անյայտ կորուսաք, 
Եւ այլ չունինք իսկի մեզ ճարակ։

 

Պռօշի կապ. Կապանք կամ կիրճ լերանց յԵղեգեաց-ձոր Սիւնեաց [159]

Խիստ արժանի էաք զինչ եղաք
Վասըն չտրեաց որ մեք գործեցաք.
Մեռան իշխանք մեր ցանկալի 
Քիւրեանց որդիքն ի տղայ հասակի : 
Սուգըն տիրեաց մեզ Իսրայէլի,
Լաց ւ աղաղակըն մեծ Հռաքելի։
Սատոն սիրած մեծ Ապաղա ղանի [160]
Գոված ընտիր ամէն հանդիսի, 
Զաչերըդ բաց զինչ Դամասկոսի [161],
Տես՝ ըզգաւառս ի յերերմանի, 
Զեկեղեցիքս ի մեծ վըտանգի, 
Ըզքահանայքս ի տարտարոսի։
ԶԽութլու–բուղէն յարեան հալավի [162]
Զիւր աննըման պատկերն ի հողի 
Զարքայն չիշխեմ յիշել ըզՎրացի՝ 
Զատլաս երեսն ըզԴեմետրեր [163], 
Որ դեռ քրտունքն ի վայր թափի.
Սիրտըն քաշած ու դեռ կենդանի։ 
Զպարոն Պռօշն զարդ հեծելի՝ [164]
Որ զերկաթի դուռն առնէր փոշի, 
Աջոյ բազուկըն Նոր Սիոնի, 
Հիմքըն Հաստատ Հայոց հաւատի:
Կամ զիւր որդիքըն զարմանալի 
ԶՄըկդեմք, Վասակ՝ կորիւնք առիւծի. 
Զայն զօրաւորն ի պատերազմի,
ԶԱմիր Հասանն սազուկըն քաջի.
ԸզՏարսային զարմըն վեհազգի՝ [165]
Զեղբայր մեծին որ Սմբատ կոչի, 
Որ պատուեցաւ ի դրան արքունի 
Այնմ՝ որ անուն էր Մանկու ղանի։
ԶՀասանն յիշեմ ըզԽաչենեցի՝ 
Որ մականուամբ էր Որդի Դօփի [166]. 
Հանց յուժընդակ էր ինքն յատենի՝ [167]
Քան զՔրիստոսի նշանն ի բեմի։
Աւա՜ղ, թէ զորն ասեմ ի լալի 
Զայն հին ի նոր գերեզմանի։ 
Վայ ըզմնացորդքըս սուտ կենդանի։
Մակա՜ր չէաք ծընել յաշխարհի. 
Ահա գերեցաք, ուամենքս ենք գերի: 
Մեր գերեդարձքըն չեն ի միջի։

 

355. ԳՐԻԳՈՐԻՍԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԿԱՐՆՈՅ [168] (ՅԱՅՍՄԱՒՈՒՐՔ)

Ընդ ժամանակս բռնակալութեան ազգին Նետողաց [169] կրկին զօրացեալ ազգն իսմայէլեան՝ յարուցանէին հալածանս ի վերայ ամենայն Քրիստոնէից, մանաւանդ ի վերայ աշխարհիս Հայոց. եւ չար հողմունք հագարային հնչեցին հանգոյնօրէն ամբարիշտ թագաւորացն Դեկոսի, Դիոկղետիանոսի եւ Յուլիանոսի ուրացողին։ Քանզի ազգն Նետողաց դառնային ի դեն իսմայելականաց, եւ յաղագս մարմնասէր կրօնից օրէնսդրին իւրեանց՝ յանձն առնուին զթլփատութիւն, եւ արբանեկութեամբ նոցին բազում՝ չարիս անցուցանէին յեկեղեցիս քրիստոնէից, եւ զպաշտօնս Աստուծոյ խափանել ջանային ի սուրբ եկեղեցեացն Աստուծոյ. եւ ի բազում տեղիս զբազումս յաւարի առեալ քակէին. զոր Տէր Յիսուս խափանեաց հոգւով զօրութեամբ իւրով, եւ խափանեսցէ զյարձակումն նոցա։ Եւ ըմբըռնեալ զքրիստոնեայսն դառն տանջանօք նեղէին ուրանալ զքրիստոսական հաւատսն որ ի Հայր եւ յՈրդի եւ Ամենասուրբ Հոգի։ — Դարձեալ տեղի ետուն, եւ եդին հարկս ի վերայ քրիստոնէից, եւ դամենայն գլխոյ առնուին եօթն (եւ) ութ դահեկան յամենայն ամի. կամ ուրանալ զՔրիստոս, կամ տալ զդահեկանն՝ որ է խարաճ։ Զոր ոչ հնազանդեցան քաջահաւատքն եւ արիքն՝ աղանդից նոցա, այլ յանձն առին տալ զհարկն յամենայն ամի. եւ մերային սեռս եւ քրիստոսադաւան քրիստոնեայք՝ մտանէին ի լուծ հարկացն, եւ գոհութեամբ տային, զինչս եւ զստացուածս վաճառէին եւ տային յամենայն ամի. եւ յերկոտասան տարոյ մանկանէ առնուին զհարկն. եւ բազումք տարագիր եղեալ վասն հարկին. իսկ քրիստոնէիցն տալով զայս ամենայն անվրդով կացին ի հաւատս՝ որ ի Տէր մեր Յիսուս Քրիստոս։

Եւ արդ, մինչ էր (թուականս) Հայոց Չ եւ Հ (770=1321) ամպարիշտ ոմն յազգէն Նետողաց, որում՝ անուն Դամուրդաշ ասի, այսինքն՝ Երկաթաքար, անօրէնն գայ յաշխարէն Հոռոմոց. եւ տեսեալ զերկիրն Հայոց զԿիլիկիա, զի որպէս ճիւղ մի ձիթենոյ մնացեալ [170] դադարէին ի նեղ եւ ի յանձուկ եւ ի խորշակաբար երկրին, բազում տառապանօք ի մէջ երկուց անօրէն ազգացն այն, Եգիպտացւոց եւ Յարակլիացւոց [171] ։ Արդ, անօրէն Երկաթաքարն այն ի նախանձ մտեալ ընդ թագաւորն Հայոց՝ վասն իրիք պատճառանաց, եւ խորհէր յաւարի առնուլ զերկիրն. խրոխտանօք մրմռայր որպէս զառիւծ, զօրս ժողովեր, հեծեալս կազմէր, դեսպանս առաքէր, զի ըմբռնեսցէ զթագաւորն Հայոց, եւ զաշխարհս աւար առցէ: Զոր իմացեալ զչար խորհուրդն նենգաւորին՝ ոչ հնազանդեցան հրամանի նորա, այլ ամրացան յիւրաքանչիւր դղեակս եւ յամրոցս եւ քարանձաւս եւ այլ անառ–կլանիս [172], Եւ անօրէն Երկաթաքարն այն մտեալ յերկիրն Հայոց՝ բազում՝ հետեւակօք եւ ձիաւորօք, եւ բազում՝ աւերմունս արարին. եւ զհրաշափառ եկեղեցին զԷջմիածինն [173] այրեցին հրով, ընդ նմին եւ զկէս քաղաքին. նա եւ զվաստակ երկրին այրեցին, եւ անթիւ սպանին եւ գերի վարեցին։ 

Եւ ելեալ անդրէն եկին ի Կեսարիա Կապադովկացւոց, եւ զԽաչն Երեխայ [174] առեալ մանրեցին, քանզի էր կազմեալ յոսկոյ սրբոյ, եւ բազում՝ քահանայր ի հռոմադաւան քրիստոնէիցն նահատակեցին. զոր Տէր Յիսուս հատուսցէ նոցա զհատուցումն նոցա նոցին։ 

Եւ զայն տեսեալ անօրէն դատաւոր ոմն ի մայրաքաղաքէն Կարնոյ, քանզի ունէր նախանձ ինչ ընդ եպիսկոպոսս քաղաքին եւ առ քրիստոնեայս, գնաց առ չարիմաց Երկաթաքարն. եւ առեալ հրաման հրովարտական եւ զինուորս բազումս՝ գայ ի քաղաքն Կարնոյ. եւ ժողովեալ զբազմութիւն քաղաքին հանդերձ եպիսկոպոսան Տէր Գրիգորիս, եւ զանիրաւ հրովարտակն կարդաց առաջի ամենայն բազմութեանն: Ե ըմբռնեալ զեպիսկոպոսն ընդ նմին եւ զնորին հօրեղբայրն զՏէր Պապն, եւ բռնութեամբ կապեալ թլփատեցին, եւ դարձուցին ի հաւատս իւրեանց [175], իսկ սուրբ եպիսկոպոսն ասէ, թէ, Մերկ եկին ամենայն ծնեալքն յաշխարհս, եւ մերկ ելանելոց եմք յաշխարհէ, ըստ աստուածաբան սուրբ Առաքելոյն Պօղոսի, որ ասէ, «Չունիմք քաղաք որ աստէն մնալոց է»։ Իսկ անօրէն զինուորքն եւ դատաւորն կապեցին զեպիսկոպոսն, եւ նստեալ յատենի կացուցին առաջի իւրեանց. եւ ի հարցանել եւ ի դատել զնա, եւ որպէս խաչահանողքն զՏէրն, ասեն բռնաւորքն. Ո՞ւր է խաչն՝ որ կազմեալ է յոսկոյ, զոր դուք աստուած պաշտէք, եւ երկրպագութիւն տայք որպէս Աստուծոյ։ Եպիսկոպոսն ասէ. Մեք պատուէր ունիմք ի Տեառնէ մերմէ ոչ ստանալ ոսկի եւ ոչ արծաթ, ոչ ակունս, ոչ մարգարիտս, եւ ոչ հանդերձս փափուկս, այլ զՔրիստոս միայն ստանալ, զի ի նորա արքայութիւնն վայելեմք. իսկ խաչն զոր ասէք եթէ աստուած պաշտէք, ոչ է նա մեր Աստուած, այլ զէն Աստուծոյ եւ պատճառ երկրպագութեան: Յայնժամ՝ լցան ցասմամբ եւ բարկութեամբ բռնաւորն եւ դատաւորն, եւ հրամայեաց չար սպասաւորացն՝ զի երկաթի բրօք հարկանեն ընդ կուրծսն եւ զթիկունսն, մինչեւ ստացան կողք եւ ոսկերք թիկանցն, զոր ասել ոմանց՝ թէ մեռաւ իսկ նա ապրեալ լինէր զօրութեամբն Քրիստոսի, եւ թողեալ զեպիսկոպոսն կիսամահ անդէն ի տեղին, դիմեցին առ հասարակ քաղաքին ամբոխիւ՝ ի վերայ եկեղեցւոյ եպիսկոպոսին՝ որ յանուն Սրբոյ Կարապետին, եւ զսուրբ սեղանն յորմէ դողան հրեշտակքն՝ մանրեալ խորտակեցին. եւ զսպաս սրբութեան եւ զսուրբ աւետարանն հանդերձ հին եւ նոր կտակարանօքն՝ յափշտակեցին ի տունս իւրեանց : Եւ յորժամ թափեցին զչարութիւնս իւրեանց ի վերայ եկեղեցւոյն, ապա յայնժամ՝ անօրէնքն ի խորհուրդ մտեալ՝ զի առաքեսցեն ի դպրաց իւրեանց եւ յաւագաց նոցա, զի դաւաճանութեամբ առ իւրեանց կրօնս դարձուսցեն. գանձս ցուցանէին եւ խոստանային, գութս ցուցանէին մարդահաճութեամբ, ըստ օրինի մարգարէին uարակինոսաց. իսկ երանելի եպիսկոպոսն առ ոչինչ համարելով զպարգեւս նոցա եւ զմեծութիւնս զոր խոստանային, եւ ոչ զդառն տանջանս զոր կտտանօք չարչարէին, ասելով զբանս Առաքելոյն, թէ, Յոյս իմ՝ Քրիստոս է, եւ ես պատրաստ եմ մեռանել վասն անուանն Քրիստոսի։ 

Յայնժամ հրամայեաց անօրէն բռնաւորն հանդերձ դատաւորաւն անիրաւի՝ պիղծ դահճացն, զի սրով ճեղքեսցեն զջիլս երկուց ծնկանցն, եւ աղիւ լնուին զվէրսն, նոյնպէս եւ ներբանս ոտիցն: Եւ այսպէս պրկեալ կայր բազում՝ ժամանակ անմռունչ ի բազում ցաւոց, զոր իմացեալ անօրինացն թէ մեռաւ։ Ապա առեալ տարան ի տուն մի այլազգւոյ, եւ վստահացուցին [176] առ ի պահել զնա, իսկ նա զօրութեամբ Քրիստոսի կայր կենդանի: Ասէ այրն այն։ Քրիստոնէից եպիսկոպոս բերի՞ց ջուր զի արբցես, եւ նա ասէ. Ոչ։ Ասէ բանտապետն, իբրեւ մարդասիրութիւն ցուցանելով. Տաց քեզ է սակաւիկ մի կերակուր, զի այր քանի աւուրք են անսուաղ կեաս։ Ասէ եպիսկոպոսն. կերակուր չէ ինչ պիտոյ. այլ ունիմ խնդիրս ի քէն, զի տացես ինձ սակաւիկ քարտէզ: Եւ նորա բերեալ ետ ցեպիսկոպոսն, եւ առեալ մուր՝ գրեաց ի ծածուկ առ քահանայս քաղաքին, զի տացեն մասն՝ զի հաղորդեսցի, ասելով, թէ, իմ կերակուրն այն է։ Եւ առեալ տարան զթուխտն առ քահանայն՝ գաղտ. եւ նոքա առաքեցին ի ձեռն պատանոյ միոյ. եւ առեալ գոհացաւ եւ ճաշակեաց եւ համբարձեալ զձեռս իւր յերկինս՝ ասէ, Գոհանամ զքէն, Տէր։ Եւ զաւուրս քսան ոչ ճաշակեաց, եւ ոչ արբ ջուր, այլ կերակուր եւ ըմպելի նորա՝ չարչարանքն եղեն. զի կերակրեալ լինէր նա ի շնորհացն Քրիստոսի: Իսկ երանելի եպիսկոպոսն յայսպիսի մրցմունս եւ ի չարչարանս կեայր, քաջ հովիւն եւ զինուորն Քրիստոսի Տէր Գրիգորիս, համանուն իւր նմանին, մենամարտիկ եղեալ ի մեծ պատերազմն ասպարիզի անօրինացն. եւ ոչ ետ գերել զքաղաքն զայն, նա եւ առաւել զբազում տեղիս, այլ յաղթեաց զօրութեամբն Քրիստոսի՝ Բելիարայ եւ զօրաց նորա. զի եթէ գտեալ էր տեղի չարն այն եւ քրիստոսատեաց դատաւորն՝ բազում՝ չար խորհուրդս համբարեալ ունէին վարդապետաւն իւրեանց սատանայիւ, զի զքրիստոնեայս քաղաքին հրապուրէին յիւրեանց աղճատելի կրօնս: Դարձեալ, զոր օրինակ ի ճակատոյն պատերազմին Գողիաթու Դաւիթ մարգարէն զդիմի կալաւ երիս քարեաւն [177] հեղեղատի եւ եհար զԳողիաթ, եւ եբարձ զնախատինս յԻսրայելէ, նմանապէս երանելի սուր եպիսկոպոսն Գրիգորիս՝ երիս ահաւոր անուն [178] յուսալով՝ առաքինացա ընդդէմ աներեւոյթ Գողիաթայ, եւ ընդդիմացաւ անօրէն բռնաւորին եւ դատաւորին, եւ եբարձ զնախատինս հանուրց քրիստոնէից : Քանզի յամենայն ժամ քահանայքն քաղաքին եւ ճաճանչ քրիստոնեայքն [179] փախեալ կային ի մեծ վտանգէն ահիւ, զի հարին զհովիւն եւ հօն ցրուեցան։ 

Յայնժամ՝ հատին վճիռ ի վերայ նորա, զի սրով սպանցեն զերանելին, ապա կապեցին կրկին կապանօք, եւ տարան ի տեղի կատարմանն։ Եւ նորա հայեցեալ այսր անդր, եւ ոչ զոք տեսանէր ի քրիս. տոնէիցն. քանզի ամենեքեան ահիւ մեծաւ փախուցեալ կային, ապա կնքեալ զինքն խաչիւն Քրիստոսի, յանձն արարեալ զհօտն իւր սեփական՝ ի ձեռն Տեառն, եկաց յաղօթս ի սրտի իւրում, եւ ասէ. Տէր Յիսուս Քրիստոս որդի Աստուծոյ, որ յաղագս մեր հասարակաց բնութեանս խոնարհեցար յերկիր եւ առեր մացմին ի Ս. կուսէն Մարիամայ, կրելով զմեր բնութիւնս՝ բաց ի մեղաց, խաչեցար եւ եդար ի գերեզմանի, եւ յարեար ի մեռելոց եւ համբարձար առ Հայր, ընկալ զհոգի ծառայիս քո Գրիգորիսի, եւ խառնեա զարիւն իմ՝ որ վասն քո հեղու՝ ընդ սուրբ արեան վկայից քոց, եւ շնորհեա եկեղեցեաց քրիստոնէից անդորրութիւն, եւ երկրպագուաց Սրբոյ Երրորդութեանդ՝ կեանս խաղաղականս՝ ի կրկին ներհակաց. Հայրապետին մերոյ եւ ամենայն ուղղափառ եպիսկոպոսաց՝ համառօտել [180] զբանն ճշմարտութեան. քահանայից կատարողաց անմահ զենման պատարագին՝ մաքուր հոգւով սպասաւորել կենաց հացին, բարեպաշտ թագաւորաց եւ իշխանաց Քրիստոնէից՝ յաղթող լինել ի պատերազմունս բարբարոսաց. եւ համօրէն ամենայն հաւատացելոց՝ յիւրաքանչիւր վտանգից փրկութիւն. ծառայից եւ գերեաց ազատութիւն. անմեղ արեանց դադարումն։— Եւ ապա խոնարհեցոյց զպարանոցն. եւ անօրէն դահիճն եհար սուսերաւ զգլուխ նորա սուրբ եւ ընտրեալ նոր մարտիրոսին, յունվար ԻԹ (29) յաւուր շաբաթի: Եկին մի բարեպաշտ ձգեալ զվարշամակ գլխոյն առաջի սրբոյն, եւ զարիւնն ոչ եթող հեղուլ յերկիր, այլ զամենայն մաքրեալ զկաթուած արեանն, եւ առեալ տարաւ ի տուն իւր՝ մեծաւ յուսով։ Եւ հրամայեաց անօրէն բռնաւորն զի զգուշութեամբ պահեսցեն զմարմինն, զի մի եկեալ ի գիշերի գողանայցեն հավատացեալքն, եւ զորս ըմբռնեսցեն՝ պատուհասակոծ արասցեն. զի անդէն ի տեղւոջն կայցեն, լինել կերակուր գազանաց : 

Իսկ երկրորդում՝ գիշերի մինչ պահէին պահապանքն զմարմին Սրբոյն, էջ լոյս յերկնից ի վերայ պատուական մարմնոյն. զոր տեսեալ բազմութիւն արանցն հաւատացելոցն՝ տային փառս Աստուծոյ: Եւ ապա հրաման տուեալ անօրէն դատաւորն զի առցեն քրիստոնեայքն եւ ըստ օրինացն պահեսցեն զերկնային գանձն։ Զոր իբրեւ լուան քահանայքն եւ ժողովուրդքն՝ առ հասարակ ժողովեցան, եւ առեալ զմարմինն տարան հանգուցին ի տաճար Սրբոյն Սարգսի Զօրավարին։ Ապա անօրէն դատաւորն ըմբռնեալ զքրիստոնեայսն, եւ պատուհասակոծ արարին զբազումս. եւ առեալ զմարմին երանելոյն տարան ընկեցին ի տեղի կատարմանն, խնդրելով ի քրիստոնէից գանձս, մինչեւ տացեն զխնդրելին իւրեանց. եւ ապա ետուն հրաման երթալ եւ առնուլ զմարմին Սրբոյն. եւ եդին ի գերեզմանի, ի սուրբ տաճարն որ յանուն Ս. Կարապետին եւ Ս. Գրիգորի Լուսաւորչին, մեծաւ պատուով, ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ :

 

356. Առումն Այասայ յԵգիպտացւոց (Ներսէս Պալիենց)

Յամաւն Տեառն 1321, անօրէն բռնաւորն Թաթարաց Դամուրտաշն՝ որ էր պարոն Հոռոմոց երկրին [181], զկնի մահուանն բարեպաշտ թագաւորին Հայոց Օշնի` որ փոխեցաւ յաստեացս, եթող զորդին իւր Լեւոն [182] տղայ ամաց, եւ զի իշխանքն կառավարէին զթագաւորութիւնն՝ մինչ տղայն ի հասակ գայցէր [183]. յորում ժամանակի ասացեալ Դամուրտաշն բազում՝ հեծելօք աւելի քան 30, 000 եւ բազում՝ հետեւակաց, այսինքն ամենայն ուրտուիւն [184] իւր՝ յակամայ եւ բռնութեամբ ի յաշխարէն Հայոց ի Կիլիկիա մտաւ. եւ բազում՝ աւեր արար, սպանութիւն եւ աւար. եւ բազում՝ ջան եդ եթէ ամրոց ինչ կարիցէր առնուլ, բայց ոչ կարաց: Այլ եւ ի նոյն Հայերոյն՝ Թաթարնին՝ բազում պակասութիւն եւ կորուստ յոմանս անցս եւ ի կիրճս՝ ընկալան [185]. եւ եթէ ոչ էր լեալ զի ասէր Դամուրտաշն եթէ սիրելաբար եւ ի տեսութիւն եմ եկեալ, եւ վասն այն զի երկնչէին Հայերն յայտնի վնասել Թաթարին, թէ չիք՝ [186] զամենայն կոտորեալ էին եւ սպառել: Եւ իբրեւ ել Դամուրտաշն ի Հայոց՝ ի ձմերայնի գոլով, ի գարունն մերձակայ ապրիէլի քսան՝ զօրքն սուլտանին ԽՌ (40, 000) հեծեալս եւ այլ անչափ հետեւակս եկին ի նոյն երկիրն Հայոց, եւ եկեալ ի քաղաքն Եգեիոյ որ է Այաս, երկրորդ օրն յօր տօնի Սրբոյն Գէորգեայ, 23 ապրիէլի, առին զմինային [187] բերդն, զի ծով ցամաքեցաւ եւ ի ներս գնաց. եւ տաճկնին ի ծովէն եկին եւ կտրե. ցին զզճանապարէն որ ի ներսի բերդն, եւ ի ծով չկարէր ոք գնալ եւ գերեցին անթիւ անձինք եւ անբաւ աւար առին. եւ ապա նստան սղարելով ի վերայ ներսի բերդին. եդին բաբան եւ զամենայնն ի փուլ ածին, եւ զամենայն դրունս եւ զպէչք նիւթսն [188] քաղաքին բերեալ՝ կարմունճ կապեցին ընդ ծովն ի է ներս՝ մինչ եկին մօտ պարսպի բերդին, եւ նետախորով առնէին զմարդիկն՝ որ փայլէին ի դրանն կողմն դղեկին, որով յամենայն կողմանց սաստկացաւ մարտն: Այլ եւ թագաւորն Կիպրոսի առաքեաց խալէս [189]. ինն յօգնութիւն քրիստոնէից որք կորստեան եղեն պատճառ քան փրկութեան. քանզի ամենայն ոք որ փախչէին ի բերդէն՝ ընդունէին եւ առնուին, եւ զամենայն ինչս եւս, որ լինէր իսկ զի ոչ ոք մնաց ի բերդն ի քաղաքացեացն, այլ իւրեանց ընչիւքն գնացին ի խաչէքն. Իբր այս լինէր՝ ի գիշերի հուր արկին ի բերդն, եւ թողեալ ի բաց գնացին ընդ ծով։ Այսպէս կորեաւ Այաս երկոքին բերդովն իւր գերեալ ի տաճկացն։ 

Զայս աղէտ կսկծանաց իբրեւ լսէր պապն Ճօհաննէս (ԻԲ) առաքեաց՝ 30, 000 ֆլօռինս ոսկոյ, զի դարձեալ շինիցեն զբերդն Այասոյ, որ եւ առեալ զայն Հայոց՝ եւ բազում յոյժ յաւելին ի վերայ եւ շինեցին զբերդսն զայնոսիկ առաւել յոյժ ամրագոյն եւ բարձրագոյն, եւ եկաց զամս ԺԶ (16). եւ ապա ի ժամանակս սոյն Պավարիս [190] եւ պապուն Բենետիքտոսի (ԺԲ) դարձեալ եկին տաճկնին մեծաւ սաստիւ, զի զամենայն Հայք առցեն. որ եւ երկուցեալ Հայերոյն կամաւ ետուն զԱյաս եւ զայլ ամենայն բերդս, եւ զերկիրն որ իւրեանց կողմէ Ջահուն գետոյն [191]. զոր առեալ ունին մինչեւ ցայսօր:

 

357. ԿԻԼԻԿԻԱ ԱՌ Դ ԼԵՒՈՆԻՒ. ԱՍՊԱՏԱԿ ԵԳԻՊՏԱՑՒՈՑ ՅԱՅԱՍ (ԲԱՐՍԵՂ Վ. ՄԱՇԿԵՒՈՐ [192] )

Շնորհօք եւ ողորմութեամբն Աստուծոյ Հօր սկիզբն արարի գրոցս, եւ ձեռնտուութեամբ եւ օգնական լինելով Քրիստոսի Յիսուսի Որդւոյն Աստուծոյ՝ ի գլուխ հանեալ կատարեցի, ես լոկ անուն վարդպետս Բարսեղ՝ զՄեկնութիւն սրբոյ Աւետարանիս որ ըստ Մարկոսի, որչափ աջողեաց եւ զօրացոյց` տալով մեզ միտս եւ բանս Հոգին Սուրբ Աստուածն ճշմարիտ : Վասն որոյ աղաչեմ զգիտողսդ բանի եւ զընթերցողսդ սորին տառի՝ յիշել զմեզ ի բարի, ծնողոք, զարմիւք եւ երախտաւորօքն մերովք. զի մեծ տաժանմամբ եւ յոլով աշխատութեամբ եղեւ զրաւ սորա, եւ որք գրէք զսակաւ բանս եւ յիշէք զմեզ՝ գրեսջիք եւ դուք ի գիրն կենաց, եւ յիշեցեալ լիջիք ի միշտ բարւոյն Աստուծոյ, որ է օրհնեալ յաւիտեանս. ամէն։

Եւ եղեւ զրաւ այսր Մեկնութեան ի թագաւորութեան Լեւոնի որդւոյ Օշնի՝ [193] նորընծ այ եւ դեռաբոյս մանկանն, յոյժ երկիւղածի եւ աստուածասիրի, զորոյ զթագաւորութիւնն՝ յաղագս տղայութեան իւրոյ՝ խնամեն եւ չոգան երեք մեծագոյն եւ փառաւոր իշխանքն, երկու եղբարքն հարազատ՝ Պարոն Օշին եւ Պարոն Կոստանդին [194], որք աստիճանաւ Աւագ Պարոն եւ Գունդստապլ կոչին. եւ երրորդն Պարոն Հեթում Նղրցի [195], որ խառնեալ եւ միացեալ է ընդ նոսա՝ որպէս միտք ընդ հոգի եւ ընդ մարմին, ուղղելով զբոլոր տունն արքունի եւ բարին, որպէս միտքն՝ զհոգին եւ զմարմինն [196], զորս տացէ Քրիստոս Աստուած՝ զթագաւորն եւ զսոքա՝ տոհմօք եւ զարմիւք իւրեանց՝ այսմ՝ աշխարհի եւ եկեղեցւոյ իւրոյ սրբոյ՝ միշտ եւ հանապազ, եւ երկարեսցէ զտէրութիւն սոցա՝ անցանելով ի Հօրէ յորդի՝ մինչեւ ի գալուստն իւր միւսանգամ։

Եւ գրեցաւ սա ի վանս որ կոչի Մաշկուոր, ի հայրապետութեան Տեառն Կոստանդեայ կաթուղիկոսի Դրազարկեցւոյ [197]. որ բազում աշխատութեամբ բանայ եւ հնարի զխաղաղութիւն այսմ՝ աշխարհի, որ մինչեւ ի Մսըր առ սուլտանն անձամբ անձին գնացեալ՝ ոչինչ համարելով աշխատութիւն, թէպէտ ծեր եւ տկար էր մարմնով, եւ զխստութիւն եւ զդառնութիւն նորա ի կակղութիւն եւ ի քաղցրութիւն յեղաշրջեալ փոխեաց [198]. զոր տացէ զսա Քրիստոս Աստուած ընդ երկայն աւուրս՝ եկեղեցւոյ իւրում՝ սրբոյ։

Եւ էր ի ժամանակիս յայսմիկ վերակացու եւ առաջնորդ սուրբ ուխտիս՝ Տէր Հայրապետ եպիսկոպոս, այր հեզ եւ բարեբարոյ. որ բազում՝ խնամօք խնամէր զմեզ ամենայն մարմնաւոր պիտոյիւք, եւ իբրեւ զհայր հոգեւորապէս ի վիշտս եւ ի տրտմութեանս սփոփէր եւ մխիթարէր. վասն որոյ աղաչեմ զամենեսեան որք հանդիպիք այսմ՝ գրոց, յիշեցէք զսա ի բարին, եւ խնդրեցէք Աստուծոյ՝ զի ըստ տրոցն եւ բարի կամացն իւրոց զոր առ մեզ ցուցեալ է՝ տացէ նմա աստ հարիւրապատիկ, եւ անդ իւր եւ ծնողացն իւրոց զկեանսն յաւիտենից պարգեւեսցէ։ Եւ էր թիւ Հայոց ՉՀԴ (1325)։

* Նա եւ մեք յորժամ առաւ Այաս [199] եւ կարծեցաք թէ երկիրս աւերելոց է եւ ամենեքեան սատակելոց եմք, ո՞չ առաւել տրտմէաք։

*  [200] Նոյնպէս եւ այժմ գաառս Կիլիկիոյ գեղեցիկ եւ պայծառ երեւի նեղութեամբքն, քան զնոյն ինքն եւ զդրախտն Աստուծոյ. մանաւանդ տեղիքն՝ ուր կոտորուածք եւ սպանութիւնք գործեցան, եւ բուրէ ի նոցանէ այնքան զարմանալի հոտ, մինչ զի Տէրն եւ արարիչն ամենայնի հոտոտեցաւ ի հոտ անուշութեան։… Որ այսքան բազմութիւնք հաւատացելոց սպանան յանհաւատից, տես թէ որքան տեղիքն այն հաճոյ եւ սիրելի է Քրիստոսի։ Ուստի յայտ է թէ Պուրճքն Եղիային եւ Ճանկալէսին՝ [201] չեն փոքր քան զեկեղեցին Նիկոմիդացւոց՝ ուր երկու բիւրքն վասն Քրիստոսի հրով այրեցան, այլ եւ մեծ եւ զարմանալի։

* Տէր խնամեսցէ զսակաւ ինչ մնացեալքս` սիրով եւ գթութեամբ, եւ աճեցուսցէ եւ բազմացուսցէ առաւել քան զչափն առաջին, եւ արասցէ մեզ դարձեալ տեսանել զաւերակսն եւ զանմարդաբնական՝ վերստին շինեալ եւ լցեալ բազում՝ բնակչօք, մինչ զի ասիցեն՝ թէ, Նեղ է մեզ տեղիս, ընդարձակեսցուք, եւ այլն [202] ։

* Որպէս տաճիկ լրտեսք՝ զգլխապատն քակելով եւ զվարսս կտրելով եւ զգեստս փոխելով, եւ լեզուաւ մերով խօսելով՝ թագուցանեն ձեւով զթշնամութիւն. իսկ եթէ տանջանս ի վերայ հասուսցեն՝ վաղվաղակի յայտնի թագուցեալն [203] ։

 

358. ՊԱՐԳԵՒԱԳԻՐ Դ ԼԵՒՈՆԻ ԱՌ ՍԻԿԻԼԻԱՑԻՍ [204]

Յանուն Հար եւ Որդւոյ եւ ճշմարիտ կենդանարար Սուրբ Հոգւոյն ամէն։

ԼԵՒՈՆ ի Քրիստոս Աստուած հաւատացեալ շնորհաւքն եւ ողորմութեամբ նորին թագաւոր ամենայն Հայոց, որդի ի Քրիստոս հանգուցեալ արքային Հայոց Աւշնի Առաջնոյ, կարող եւ բարձր ի պայծառ եւ բարի արմատոյն Ըռաւբինաց։ Ծանուցանեմք ձեզ ամենեցուն որք այժմ՝ էք եւ որք զկնի մեր գալոց էք: Քանզի որպէս աւրէն [205] եւ սովորութիւն է թագաւորաց բարեպաշտից ի Քրիստոս Աստուած հաւատացեալ երանելի նախնեացն մերոց եւ մեր՝ պատուել զամենեսեան առատաձիր պարգեւաց զաւտարս եւ զընտանիս յաստուածային առատաձեռնութեանն պարգեւացն՝ որ տուեալ է մեզ ի վերուստ՝ այնոցիկ որ խնդիր ելանեն մերոց պարգեւացն. Նայ ըստ այսմն աւրիւնակի եկին առաջի մերոյ թագաւորութեանս սիրեցեալ եւ ականաւոր բնակիչքն Սիծիլոյ եւ խնդրեցին պարգեւս ի շնորհս մերոյ թագաւորութենէս տարած անել յիւրեանքն առ հասարակ: Նա վասն պածառ եւ երեւելի իշխանին շնորհաքն Աստուծոյ՝ թագաւորին եւ մեր պանծալի հաւրն Ըռե Ֆտրկայ [206] սիրոյն եւ հարկեցն՝ ընդունեցանք զիւրեանց խնդրուածքն, պարտ եւ արժան համարեցաք առնել իւրեանց շնորհս ըստ յուսոյն իւրեանց զոր խնդրեցին ի մերոյ թագաւորութենէս, եւ պարգեւեցաք ամէն Սիծիլեանցն որք են Սիծիլեանք եւ Սիծիլիանի որդիք, որք են եւ որք գալոց են, որ լինին սիրածոյ, հարկեւորածոյ պահածու եւ նախախնամած, իւրեանց եւ իւրեանց անձներով ու ըռըզակովն՝ ի մեր թագաւորութենէս եւ ի մեր ամենայն հնազանդելոցն, եւ ունայն [207] ազատութիւն զինչ ի ծովէն ի յերկիրս մտցեն, եւ զինչ որ մեր երկրէս ի ծովն հանեն ու տանին, նայ զինչ գնեն ու ծախեն ի մեր ընթանուր աստուածապահս [208], նայ զայն որ կշեռք մտնէ՝ տան ի հարիւրէն երկու, այլ աւելի իրաւունք չտան, թողաք իրենցն. Եւ զայն իրքն որ կշեռք չմտնէ գնեն ու ծախեն՝ ազատ լինի ի յամենայն ազգ հարկաց եւ իրաւանց, զարդ ի սմսարչեքն [209], որ սմuարչէք մէն տան, ի պաւման որ աւտար նաւ կամ՝ աւտար գեմնի [210] մարդ կամ ըռըզակ չառնուն հետ իւրեանց՝ որպէս Սիծիլիան խլսեն [211]. Ու թէ գտնվի ով անէ այսպէս՝ նայ կորցնէ զիւր ազատութիւնն յաւիտեանս:

Ու թէ ղալապայ [212] լինի ի մեր յերկիրս յետ երկու Սծիլիայն կամ՝ որ մէկն Հայ մարդ լինի կամ ընդ այլազգ կամ՝ արիւն, էնոր իրաւունքն եւ դատաստանն ի մեր դարպասն լինի. Եւ թէ Uծիլանն պակասութիւն [213] անէ ի մեր երկիրը ժողովրդեան եւ կամ թախտան [214] թէ բուրճէս [215] լինի մեր եւ կամ՝ բնակիչ երկրիս՝ որ երթայ զենկւածն [216] ի դարպասն [217] ու գանկտի եւ յայտնէ զիւր գենն զոր իրն արած լինին, նայ դարպասն կոչէ ի Սիծիլիանցն զով գտնուի ի մեր երկիրս, որ կենայ ու Սիծիլիանոսի հաստատէ զպակասութիւնն զոր արէլ լնին այն մարդուն, յայնժամ Uծիլիան(քն) պարտին որ գրեն թուխտ ու յըղրկեն ի Սծիլիան, թէ, Այս անուն մարդ ի ֆլան տեղ այս անուն մարդոյ ի Հայոց զեն արար, ու պակասութիւն այսչափ իրք, ապայ տան տարի մի համբերութիւնն [218], կամ՝ ըղըրկեն զենն զոր արած լնի, կամ զենին անողն՝ որ գայ վճարէ զոր արած լնի, ու թէ զենին անողն մեռած լնի՝ նայ յընչիցն առնուն ողորկեն զենն՝ զինչ արած լնին։ Ու թէ յերբ իմաց լնի իրանց Սծիլիանց ի Uծիլն՝ մինչ ի տարին եւ չղըրկեն զենն կամ անաւղն, զինչ Uծլայեցիք կան յերկիրս՝ բռնուին որ վճարեն զենն զոր արել լնին Սիծիլանքն մեր բնակչացն՝ զոր կեցնվի [219] ի դարպաս։ Եւ իրենք սիրեցեալ բնակիչքն Սիծլիանքն որք են Սիծիլիան Սծիլիանի որդին՝ որք են եւ որք գալոց են, բռնած լինին պահել ընդդէմ՝ [220] մեզ հաւատարմութիւն եւ յետ մեր ժառանգաւորացն, հիմա եւ յայսկից ի յետ, ըղորդ եւ անարատ սէր եւ հաւատարմութիւն՝ իւրեանց ամենայն կարողութեամբն, ի ծով եւ ի ցամաք, մեզ եւ մեր երկիրս ամէն ժողովրդեան յոր տեղ աւր գտնվին իւրեանց ամէն կարողութիւն հաւատարմութեանն, առանց ամէն ազգ խաբէութեան։ 

Յայսմ՝ հետէ չունի ոք իշխանութիւն ի թագաւորութեանս մերոյ ամենայն հնազանդելոցն մեծամեծաց մինչ ի փոքունս մերոյ թագաւորական բարձր հրամանիս հակառակ եւ կամ՝ ընդդիմակաց կալ, կամ՝ փառաւոր եւ սիրեցեալ բնակչաց Uծիլանցն ուժ կամ՝ նեղութիւն առնել, կամ իրէնցնէ աւելի հարկ կամ՝ իրաւունք պահանջել, այլ մնասցէ հաստատուն ամենայն մի ըստ միոջէ՝ որպէս վերոյ ենք շնորհել, առանց հակառակելոյ ումեքէ. վասն իւրոյ՝ [221] պարգեւեցաք իւրէցն զմեր բարձր Շքեղս [222] եւ շնորհաւոր Բրվիլճս. Եւ՝ յաղագս առաւել հաստատութեան ձեռնագրեցաք մերով թագաւորական բարձր ձեռնագրեաս եւ կնքեցաք արքունական ոսկի վուլովս [223], ի փառս անեղին Աստուծոյ. ամէն։ 

Գրեցաւ ի թվականութեանն մարդեղանալոյն Քրիստոսի յուսոյն մերոյ, ՌԳՃԼ (1330), ի Հայոց Մեծաց թուիս ՉՁ (780). ի Ընիքոնիս [224] Հոռոմոց ԺԵ (15), եւ յամսեանն Նուեմբերի ԻԴ (24). Ի Ջանցլերութեան Յանէս Իրիցանց, եւ արքայահատութեան Վասլի ծառայի Աստուծոյ եւ շնորհողի այսմ՝ վերոյգրեալ պարգեւացս։

†ԼԵՒՈՆ ԹԱԳԱՒՈՐ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ.

 

359. ՏԱՂ Ի ԼԻՊԱՐԻՏՆ ՔԱՋ (ՅՈՎՀԱՆ ԹԼԿՈՒՐԱՆՑԻ [225] )

Ա.

ՅԱստուծոյ անունն օրհնեալ՝ 
Որ անըսկիզբն եւ անվախճան, 
Որ ետուր ուժ Լիպարտին [226]
Եւ զօրացոյց զիւր սուրբ ծառայն»: 
Զերթ Սուրբ Սարգիս քաջն ի նըման, 
Ի սուրբ Թորոս, ի Սուրբ Վարդան,
Քան ըզՄուշեղն յաղթող եղեալ
Քան ըզՏրդատ Հայոց արքայն է 
Յորժամ՝ Հեծնուր զիւր ձին վազան, 
Ի ձեռն առնոյր ըզռում ճօճան` 
Սասանէր ազգն (եգիպտական)
Դողայր ամեն տաճկեստան։ 
Պատերազմին չըկայր խափան,
Ամէն տարի տասն եւ քըսան, 
Մինն՝ ըզթումանըն հալածէր [227],
Արիւն չանէր զէտ գետ Ջիհան [228], 
Ապա այլազգն այն անհաւան... 
Օձ եւ կարիճ ի յիժ նըման 
Զերթ քացխով տիկ չարեօք լըցան 
Ժողովք առին ու ի յիս եկան, 
Մանչակ անուն չարեաց աման [229]
Մօտ ի քաղաքն եկան հասան։ 
Վաթսուն հազար մարդ միաբան 
Զրեհն հագան ու ի ձին հեծան. 
Ձեռուին առին ըզռում ճօճան [230]
Թուր եւ ասպար, ու կանգնեցան։ 
Վաթսուն հազար (զօրաց) ելան,
  Ձայն ձըգեցին ու կատղեցան.
Հարին ըզփող պատերազմին, 
Ըզպուկն ու զնաֆիրն ըզգաւհարկան [231]: 
Այն անօրէն չար կենդանիքն
Որ են նոքա այրանըման, 
Եւ ի յահէն Քաջ Լիպարտին
Զինչ զուռ դողան [232] ու առաջ չիգան : 
Յայնժամ՝ ասէ սուրբ թագաւորն. 
«Քաջ Լիպարիտ, մեծ զօրական, 
Հեծելըս քեզ համար եկան՝
Մինչ այս տեղիս ուր կանգնեցան. 
Վաթսուն հազար մարդ կոտրեցիր
Որ զՄանչակին գոված տղան առիր [233], 
Զթախտըն սուլթանայ բերիր, 
Ձիանուն շատ թախտան (արիր) [234] »։ 
Քաղցրիկ ետուր պատասխանի, 
Թէ, « Ես քաղքիս չարին փոխան.
Բայց չէ պատեհ զըրուց առնել [235], 
ԹԷպէտ հասաւ ինձ օր մահուան»։
Էջ եւ թամբեաց զիւր ձին վազան, 
Հագաւ զըրեհ ի վրայ ճօշայ [236]. 
Ի գլուխ եդիր յաղթող վահան,
Ի ձեռն էաւ ըզռում՝ ճօճան։ 
Երկըրպագեաց սուրբ աթոռոյն,
Եւ ծունր եդիր ամեն խորան, 
Փառաւորեաց զԵրրորդութիւն,
Գովեաց զիշխանսըն միաբան։ 
Հառչեաց, զորդեակըն համբուրեաց,
Հանց որ զհեծելն` ի լաց եհան. 
Ասաց. Որդեակ իմ Յովհաննես,
Վասիլ եղբայր իմ՝ սիրական, 
Փառօք տիկին դու Մանանայ [237],
Իշխանուհի արեւնըման, 
Հայեաց պատկերս ի մանկութեան
Որ տի մտնում՝ ի հող տապան: 
Քաջ Լիպարիտ ասաց ցարքայն,
«Հայոց թագւոր ազնըւական,
Հաստատ եւ ամուր պահէ զկամուրճն [238]
Որ ես մտնում ի մէջն ու գամ»։ 
Յիշեաց զՔրիստոս ահեղաձայն, 
Կըտրեց եւ անցաւ առիւծանման, 
Զհեծելն արար փախըստական
Ւ ի հետն երթայր ընծանըման, 
Լաշկարաւ [239] դիզան դիզան 
Հանց՝ որ արիւն գետեր ելան։
Նա թագաւորըն չարացաւ, 
Զհեծելն առին ու ի յետ դարձան: 
Թուրքաց հեծելն յառաջ եկին,
Զկարմունջն առին ու կանգնեցան : 
Երբ Լիպարիտն ի յետ դարձաւ՝
Նա չար հեծելն ի դէմ ելան. 
Ըռումբ դըրին ամեն դիմաց,
Շատ խոցեցին զյաղթող վըկայն. 
Հայէր ողորմ՝ աջ եւ ի ձախ։ 
Ոչ ոք գըտաւ իւր օգնական:
Գազանադէմ անօրինին
Սըրբոյն արեան ծարաւէին. 
Զիւր սուրբ մարմինն ի հոն թողին,
Զգլուխն առին ի հետ տարին։ 
Երբոր հեծելքն ի յետ գնացին՝
Ւ ապա Սըսցիքն ի դուրս ելան,
Կրկին առին ի Սիս եկան, 
Քաղքին կըրակ զարկին ւ ելան : 
Շատ դարպասնին աւեր ածին,
Յեկեղեցեացըն զանազան 
Երէց կանանց գերի տարան, 
Սարկաւագունքըս միաբան։
Լոյս ճառագթեց լոյսն ի վերան
Եւ սուրբ մարմնոյն ի հանգըստեան :
Քաջ Լիպարիտ, ուսիր Յոհան, 
Քրիստոնէից համար մեռան [240] ։ 
Յոր տեղ նըստին բաց ու ի սեղան՝
Ժողովք բազում եւ շատ իշխան, 
Յիշեն ըզնա սուրբ քահանայք,
Տան ողորմի ասեն նըմաւ 
Խէվ Յովհանէս Թուլկարանցին՝
Կարճ եւ ողորմ՝ ասաց զայս բան. 
Դուք յիշեցէք զինքն հանապազ,
Յառակ ասէք ի մի բերան։

Բ [241].

Հոգւովըդ սուրբ ես եւ ամբիծ,
Զքեզ էր ընտրեալ Տէրն ի յերկնից։ 
Պարծանք եղեր քրիստոնէից,
Ո՜վ մեծ հզօր քաջ Լիպարիտ: 
Անձամքըդ քաջ Սամփսոն էիր,
Յորժամ՝ Ճօշանըդ հագնէիր՝
Թո.. ն ի յահէդ դառնայր մոխիր։ - Ո՜վ մեծ... 
Արեգական նըման պայծառ
Երեսըդ լոյս էր կամար:
Բարքըդ բարի, խրատըդ շաքար։ – Ո՜վ մեծ։ 
Բնութեամբ բարի դէմ՝ աղքատաց,
Լըսող էիր վարդապետաց, 
Քո բանդ յամէն երկիր գոված։- Ո՜վ մեծ: 
Զանձնըվ տրիր վասն օրինաց՝ 
ՄԷն կանգնելով հազրի դիմաց, 
Քու սուրըդ շատ արտեր եբաց [242], — Ո՜վ մեծ։ 
Դու հազարաց դէմ՝ պահապան 
Մարդ չէ տեսեր քեզիկ նըման 
Այս հողածինքս որ երկրի կան։ – Ո՜վ մեծ։ 
Սիսայ երկրիս աստղ լուսատու, 
Կանգնող էիր յամէն ժամու. 
Թո.. ն ի յաչէդ սարսէր մահու։— Ո՜վ մեծ։
Ա. ն չար պահիկն որ քեզ հասաւ՝ 
Քեզի օգնող չըկայր բընաւ, 
Անձնըդ կարմիր գոյն ներկեցաւ։— Ո՜վ մեծ։ 

Զայն չարաչար մահն որ տեսար, 
Կըսկիծ է մօրն որ դուն ծընար [243],
Աւա՜ղ ըզքեզ բերան հազար։ - Ո՜վ մեծ: 
Սուսայ երկրին պաղչա ու ծառ 
Գոյնք ի գունաց ծաղկունք որ կայր՝ 
Հառաչանօք առին զիրար [244]. – Ո՜վ մեծ։ 
Կաթողիկոս եւ վարդապետ, 
Սուրբ քահանաք ամենն ի հետ,
Շատ արտասուօք սըրտերն երեր։- Ո՜վ մեծ։
Հիւսիսային հողմըն հիմիկ [245]
Սարգիս՝ յիշող եղա քեզիկ
Դուն սիւն էիր Հայոց մեզիկ։ – Ո՜վ մեծ։ 
Աստուծոյ անունն օրէնած 
Որ անըսկիզբն եւ անվախճան 
Որ ուժ երետ քաջ Լիպարտին 
Եւ զօրացոյց զիւր սուրբ ծառայն։ 
Սուրբ Սարգիս քաջին նըման 
Ի Սուրբ Թորոս, ի Սուրբ Վարդան, 
Քան ըզՄուշեղն այլ խիստ յաղթող, 
Քան ըզՏըրդատ Հայոց արքայն: 
Պատերազմել եկեր հափայն [246]
Ամեն տարի տասն ու Քըսան, 
Ինքն ըզթումանըն հալածէր [247] ։ 
Արիւն հանէր գետեր Ջիհան [248] ։

 

360. ԱՌՈՒՄՆ ՍՍՈՅ ՅԵԳԻՊՏԱՑՒՈՑ ԵՒ ԳԵՐՈՒԹԻՒՆ ԼԵՒՈՆԻ (Ե) ՎԵՐՋՆՈՅ [249] (ՅԻՇԱՏԱԿԱԳԻՐՔ)

Ա.

Ի ՊԻԴ (թուին 1375) բարկացաւ Աստուած ի վերայ քաղաքին Սիսոյ, ու սղարեցին [250] զբերդն սեպտեմբերէն ու մինչուր [251] ի յապրիլ ԺԶ (16), ու տուին զբերդն, օրն ուրբաթ, ոչ այլ իրաց [252] քանց ի սովոյ, որ մարծպան [253] մի ցորենի ԳՃ ԳՐ [254] չէր ի գտվել, որ կերան կատու վ՚էշ [255]. ու այս սաստ էր Աստուծոյ, յաղագս ծովացեալ մեղաց մերոց մատնեաց զմեզ ի ձեռս թշնամեացն մերոց: Ով տեսնոյր զմեր խաչերոյն արհամարհանքն ու զաստուածաշունչ գրվոյն կտրտել [256], զսուրբ սեղանուն կործանելն...:

Բ.

* Ի թվիս Հայկական սեռիս ՊԻԴ, ի բազմանալ մեղաց մերոց՝ ի նախանձ շարժեալ սուլթանն Մսրայ, եւ զօրս բազումս առաքեալ ի վերայ անառիկ դղեկին Սիսոյ, եւ պաշարեալ առին. եւ ի գերութեան անկան եկեղեցիքն եւ գրեանքն. եւ մի ոմն ի մեր նահանգէս անդ հանդիպեալ եւ ի գրեանց զոր գնեալ եւ զոր ժողովեալ, եւ եկեալ ի վեր ի մայրաքաղաքս Եզնկաս, ի ծախ հանեալ. ես նուաստ փանաքի ապիկար եպիսկոպոս Տէր Աստուածատուր՝ փափագող եղեալ գնեցի յիմ՝ հալալ արդեանց ըզգիրքս զայս [257] ինձ. յիշատակ եւ ծնողաց իմոց եւ ամենայն զարմից, եւ Եսային ոչ կայր ի ներս, յետոյ գրեցի։

Գ.

Ի մեծ թուիս Հայոց ի դառն եւ նեղ ժամանակիս, ՊԻԴ, յորում ամիս առաւ քաղաքն Սիս, եւ ես նուաստ եւ սուտ անուն եպիսկոպոս Զաքարէ՝ պատահեցայ անդ: Բայց զողբ եւ զողորմագին բանս զոր ետես ակն իմ, ո՞ կարէ պատմել գրով զի տեսի զակունք պայծառ եւ զարեգակունք, զաստեղս եւ զլուսինս զի կային անկեալ ափի [258] ։

Դ.

Ի թուականութեանս Հայոց ՊԻԴ առա Սիս ի քրիստոնէից. եւ էր ի ժամանակին յայնմիկ կաթողիկոս Հայոց ՏԷր Կոստանդին (Դ), արի, իմաստուն եւ հանճարեղ. եւ էր թագաւոր Հայոց Պր. Լեւոն՝ որդի Բրնձին [259], սա թագաւորեաց Հայոց ամ՝ մի։ Սա վարեցաւ գերի, Եգիպտոս՝ թագուհով իւրով եւ որդւով, բայց թագուհին Մարուն [260] եկաւ կեցաւ յԵրուսաղէմ՝ զամս երիս, եւ հանգեաւ ի Քրիստոս, թաղեցաւ առաջի դրան Ս. Յակովբայ։

 

* Առին զՍիս Շամայ հեծելն՝ [261] ի թուին ՊԻԴ, ապրիլ ամիս ԺԲ. բերին զկաթողիկոսն Կոստանդին եւ զասորի պատրիարքն եւ զթագաւորն Լեւոն։ Յուլիս ԺԱ դարձաւ ի հետ կաթողիկոսն եւ այլք իշխանք. եւ Մարիուն թագուհին օգոստոս ամիս Զ (վեց): Էր սուլթանն Մսրայ Աշրաֆ՝ Մէլիք Նասրի թոռն, Ամիրհունաց տղայ [262] ։ Արգիլեցաւ թագաւորն ի Մսըր եօթն տարի. եւ յորժամ՝ եղեւ թիւն ՊԼԱ (1382-3), Հոկտ. Ա, երեկ ֆրանկ տեսպան ի Քոտոլանաց [263], ու իառ զինքն ու գնացեր։