Հայապատում

101. ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԱՐՃԻՇԵՑԻ 

Շատ՝ տարիներ կերածն միայն ոսպ ըլլալով՝ այնպէս անուանած է սա ԺԳ. դարուն վերջերն ապրած։ Իր ծանօթ գործն է Պատարագի Մեկնութին մի, իրմէ առջի գրողներէն քաղած, եւ յատկապէս ի Լամբրոնացւոյն։ Քանի մ՚այլ մանր մեկնողական բանք, բայց տարակուսականք են իրեն ըլլալուն. զորս յիշելով ետին դարու գրիչ  մի՝ կ՚աւելցընէ եւ «զՊատմագիրն եւս»։ Հետաքրքրութիւն շարժէ յիշատակս, բայց չգիտեմք, ի՞նչ ըլլալն։ Նոյնպէս չգիտեմք ի՞նչ Պատմութիւն է Պարսից, զոր ի ԺԴ. դարու Յովհաննես վարդապետ մի թարգմաներ է, ինչպէս կ՚ըսէ անցեալ (ԺԹ. ) դարու կիսէն առաջ գրող Եւրոպացի մի (Շոբէն), եւ կարծեմք թէ Արճիշեցին ըլլայ։

102. ԳՐԻԳՈՐ ԱՆԱՒԱՐԶԵՑԻ ԿԱԹՈՒՂԻԿՈՍ 

Կիլիկիոյ Անաւարզայ քաղքի մօտ Մեծքար անուն վանաց հօր եւ իր քեռոյն Յակովբայ կաթուղիկոսի յաջորդ է Գրիգոր Անառարզեցի. համամիտ Բ Հեթմոյ թագաւորի ի կրօնական խընդիրս, եւ ոչ սակաւ հակառակութիւն կրած է, ինչպէս քաջածանօթ է ի պատմութեան, սակայն անկողմնասէր գրողք շատ գովեն զնա վարուց սրբութեանն եւ երկիւղածութեանն համար, որ եւ յայտնի իր գրածներէն, որպէս նոր ոճով գրած Շարականք նոր կարգած տօնից համար։ Թուղթ մի առ յիշեալ թագաւորն Հեթում, յորում՝ շատ գիտելիք կան եկեղեցականք, եւ քանի մի անգամ յիշէ իր քեռոյն (Յակոբայ կաթուղիկոսի) «Գիրքն, որ է կ՚ըսէ, Հաւատոյ արմատ», այս գրոց հեղինակ համարուի Յովհաննես Մայրագոմեցին, Է. դարու մէջ Բայց ամենէն գլխաւոր գործ. Անաւարզեցւոյն է նոր կարգով Յայսմաւուրքն, Յունաց եւ Լատինաց նոյն տեսակ գրքերէն շատ Սրբոց յիշատակք աւելցուցած։ Իր մահուան (1307) գրեթէ յաջորդ տարին թագաւորած Օշնի համար գրուած օրինակ մի այս գրոցս՝ գտնուի առ մեզ։ 

Բաց ի վարուց կամ ի յիշատակաց Սրբոց, որոց  համար կրնայ դասուիլ ի շարս Պատմագրաց մերոց, այդ կարեւոր գրոց մէջ ըստ աւուրց պատշաճի իր հեղինակօրէն գրած ճառերն այլ անցուցեր է, որոց մէկն ի Ծնունդ Ս. Աստուածածնի, իսկ ուրիշ երկար մի ի յիշատակի Ամենայն Սրբոց, եւ այլն։

103. ՄՈՎՍԷՍ ԵԶՆԿԱՑԻ 

Սա այլ ԺԳ. դարու վերջերը կերպով մի նման Անաւարզեցւոյն գիրք մի հաւաքեր է Ոսկիփոր կոչելով, յորում՝ թէ ճառական եւ թէ Պատմական  բանք կան, շատն Սրբոց վարուց վերաբերեալ, որոց թէ ոչ բոլորովին յօրինող՝ այլ գոնէ յերիւրող եւ յարմարողն է։

104. ՅՈՎՀԱՆՆԷ  ԵԶՆԿԱՅԵՑԻ

Թէ եւ մեծ պատմական գործ մի չէ հասած մեզի յԵզնկայեցւոյն, որպէս կոչէ զինքն, եւ սովորաբար կոչի Եզնկացի, եւ երբեմն Պլուզ, ըստ ոմանց աչաց գունոյն համար, ըստ այլոց փոքրահասակ ըլլալուն, բայց եւ քիչ մնացածն հաւասար իր բազմատեսակ ուրիշ գրուածոցն, գրեթէ անհրաժեշտ հարկ դնէ  յիշելու զնա հաճութեամբ մեր գործոյս մէջ՝ այլ համառօտիւ, զընդարձակն թողլով Հայկական Դպրութեան հեղինակաց եւ յատուկ իր վրայ գրողաց [1]. վասն զի սա վերջինն է արժանաւոր մատենագիրս մեր, ԺԳ. դարը կնքելով եւ ԺԴ–ն բանալով՝ իրմէ ետքը ոչ ոք իրեն հաւասարեցաւ կամ՝  մօտեցաւ, եւ ոչ իսկ իր դարուն հռչակեալքն, միանգամայն առնըլով իր վարպետն՝ Մեծ անուանեալ Վարդանն եւս, եւ իրմէ առաջ այլ սակաւք. իրեն նման հանճարեղ եւ հմուտ վայելչագան մի գտնելու համար, պէտք է ելնել մինչեւ ի Մխիթար Գոշ, ի Լամբրոնացի եւ ի Շնորհալի, եւ աւելի վեր մինչ ի Յովհաննէս Սարկաւագ վարդապետ։ Չի տարակուսիր այս բանիս ով որ մեր մատենագրութեան տեղեակ է եւ կարդացեր Եզընկացւոյս այլեւայլ եւ իրարմէ տարբեր տեսակաւ գրածներն, որոց մէջ թէ հմտութիւն կայ թէ հանճար, եւ երբեմն բարձրագոյն, ինչպէս իր քանի մի Տաղից եւ Շարականաց մէջ (վսեմականն Ո՜վ զարմանալին Ջրօրհնեաց, Լերինքն Լուսաւորչի՝ զոր ոմանք մեր մեծ Քերթողահօր համարին, վայելուչն Այսօր զուարճացեալ այբբենաթիւն, եւ այլն)։ Իսկ իր հանճարոյ հարստութեան եւ զօրութեան ապացոյցք են՝ ընտիր ընտիր եւ այլադէմ՝ արտադրութիւնքն, Մեկնողականն, շարունակութեամբ Շնորհալւոյ շատ պակաս թողած Մատթէի Աւետարանին, որոյ անոյշ գրչէն հեռու չի մնար հետեւողն. — Մեկնութիւնն Պատարագի, որ մեզ ծանօթ չէ. — Մեկնութիւն Քերականին, ճոխագոյն եւ լաւագոյն քան զամէն իր նախորդներուն, յորոց վեց եօթն գտեր եւ յիշէ։ — Ներբողեանք, որ յատկապէս վերաբերին մեր նպատակին, եւ են Ս. Գրիգորի Լուսաւորչին, Մեծին Ներսիսի՝ առթիւ իր Նշխարաց յայտնուելուն, — Ճառք եւ Ատենաբանութիւնք, ինչպէս խօսածն արքայական հանդիսի Բ Լեւոնի որդւոց (Հեթմոյ Բ եւ Թորոսի) Ձիաւորութեանն կամ Ասպետութեան» — Երկնային Շարժմանց կամ Աստեղաբաշխական բացատրութիւնն՝ ի խնդրոյ Հայոց եւ Վրաց իշխանազանց, որոյ եւ կրկնութիւնն ալ յօրինեց հազար տող ոտանաւորով։- Կանոնք վանականաց ի խնդրոյ Յակովբայ կաթուղիկոսի։— Աշխարհականաց համար այլ նմանապէս խրատք, ռամկական լեզուաւ. — Ոսկիփոր մի, Ս. Հարց Ճառից եւ Վկայաբանութեանց, լաւ ընտրանօք եւ տեղ տեղ պարզելով եւ կոկելով։

Այս ամենէն տարբեր գործ է, եւ թերեւս ի նմանիսն առաջին (յետ Լամբրոնացւոյն), ի լատին լեզուէ թարգմանութիւնն մասին ինչ Աստուածաբանութեան Ս. Թովմայի Ակուինացւոյ. որ ցուցանէ  իր սրամտութիւնն՝ իր տարիքն առած ժամանակին այլ սովորելով բաւականապէս այն օտար լեզուն՝ բարձր նիւթի վրայով գրուած։ Այս բանս յայտարար է իր դիտողութեան եւ յարգելուն արեւմտեան իմաստութիւնն եւ եկեղեցւոյ վարդապետութիւնն, որ Լատին Քարոզչաց ի Հայս գալովն եւ յառաջանալով անտի յարեւելս՝ ծանօթացներ էր արթնամիտ մերայոց՝ նախ քան զհաստատութիւն Ունիթորաց անուանեալ կարգին, թող որ Եզնկայեցին ի Կիլիկիա գտնուած ատենը ծանօթացեր էր Լեւոնեանց եւ Հեթմեանց արքունեաց մէջ՝ Լատին եւ փռանկ վարդապետաց եւ պաշտօնէից. հաւանօրէն ծանօթ էր եւ Վրաց լեզուի, անոնց քով կենալով ժամանակ մի, եւ այլեւայլ ատեն այլեւայլ կողմեր եւ հռչակեալ վանքեր բնակելով, ինչպէս ի Հաղբատ, եւ այլեւայլ գիտնոց աշակերտելով՝ որոց գլխաւորն Վարդան Մեծն. բայց աւելի երկար ատեն եւ վերջերը հաստատուելով Արտազու U. Թադէոսի վանքն՝ մօտ ի Ծործոր գիւղ՝ յորմէ առաւ իր մէկ մականունն (Ծործորեցի)։ Հօն զինքն ընդունեցաւ Զաքարիա լուսամիտ արքեպիսկոպոսն տեղւոյն. որոյ հետ համախոհ էր ի կրօնական խնդիրս, որպէս եւ ի Կիլիկիա եղած ժողովոց, բայց ոչ սիրող վիճմանց, որոյ համար՝ անգամ՝ մի թէ եւ հրաւիրեալ՝ բայց ոչ ինքն գնաց եւ ոչ Զաքարիա. (Տես ի թիւն 97)։ Երկուքն այլ նոյն էին առաքելական վանաց մէջ երեւին վախճանեալ` յառաջին քառորդի ԺԴ. դարում։

Մենք պատմական տեսակիտին միայն մտադրելով՝ կարծեմք որ վերը յիշածներէս աւելի Պատմական բան գրած ըլլայ մեր պանծալի հեղինակն։ Ռոշքեանն՝ իր շատ անգամ յիշուած Բառարանին մէջ այսպիսի տող մի ունի ի Յովհաննէ Եզնկացւոյ. «Ի ձին խամթաւոր նստեալ՝ վազէր»։ Քանի մի տեղ այլ միայն Եզնկ նշանակէ զհեղինակ բառին, որ կրնայ մեր Հին Եզնիկն այլ ըլլալ, բայց ոճ լեզուին չի յարմարիր ասոր. յիշած տողքն են. «Առ ժամ՝ մի տեղի տայ ընդդիմաբանից»: — «Եբեր նմա խանկաւ (Խանիկ. փոքր ափսէ) դալար թուզ»։ — «Որպէս զփայտ հերձ անելիս զքարինս ճեղքէր»։ 

Հեղինակիս քանի մի գրոց Յիշատակարաններն ընծայէ 347դ Յօդուած գրոցս, Բ Մասին։

105.  ԵՍԱՅԻ ՆՉԵՑԻ 

Ժամանակաւ ոչ միայն քիչ մի երիցագոյն է Եսայի Նչեցի քան զԵզնկայեցին, այլ եւ զսա իր աշակերտաց կամ ունկնդրաց մէջ ունեցեր է, իր մեծ համբաւէն շարժելով եւ ձգելով առ ինքն. զի Եզնկացին՝ ի բնէ փափագող գիտութեանց եւ ծանօթութեանց, ամէն կողմ ուր հռչակուած վարժարան կամ՝ վարդապետ մի կար՝ կ՚երթար աշակերտաբար լսելու։ Եսայի յետ Վարդանայ համբաւաւորն եղած է ի վարդապետս Մեծին Հայոց, Սիւնեաց Գլաձորոյ վանաց առաջնորդ ըլլալով, ուր կ'աւանդեն թէ երեք հարիւրէ աւելի բանասիրաց Վարդապետական Գաւազան տուած է։ 

Իր գրածներէն մեզի հասածքն են Մեկնութիւնք Քերականի եւ Եզեկիելի մարգարեութեան. եւ կրօնական խնդրոց վրայօք Թուղթք, (յորոց մին առ Հեթում Պայլ ի Կիլիկիա), եւ Վիճաբանութիւնք. ասոնց մէջ չափազանց պաշտպանութիւն կայ ազգայնոց, որով եւ ոչ յստակ տեսութիւն յամենայնի։ իսկ Մեկնողականքն չափաւոր քննութեամբ գրուած են, բայց ոչ ասենք եւ ոչ կրօնականքն՝ իր մեծ համբաւոյն հաւաստիք կրնան ըլլալ։ Շատ երկար տարիներ այն հռչակուած վանաց առաջնորդողն եւ հարիւրաւոր վարդապետներ ընծայողն՝ հարկ է թէ աւելի գրաւիչ բան կամ բաներ այլ գրած ըլլայ։ Միթէ անոնցմէ մին այլ չէ՞ Պատմութիւն մի ազգային դիպաց, երկար կամ կարճ ժամանակի. — կրնայ հաւանական կարծուիլ, որովհետեւ Ջահկեցին ի շարս պատմեաց` առանց մականուան կարգէ եւ զԵսայի ոմն, եւ յառաջ քան զծանօթ Վարդանն եւ Կիրակոս, նաեւ քան զՎանական, բայց իր դասակարգութեան մէջ կան ուրիշ յետեւառաջութիւնք, եւ հաւանական կ՚ընեն որ յիշեալ Եսային ըլլայ Նչեցիս։— Թէ՝ ի Գլաձոր  վանս եւ թէ ուրիշ կողմեր գրուած շատ Ձեռագրաց մէջ գտնուին յիշատակք Նչեցւոյն։ 

106. ԴԱՆԻԷԼ ? 

Ջահկեցին ընդ մէջ Կիրակոսի եւ Վարդանայ յիշէ այս անուամբ պատմիչ մի, որ բոլորովին անծանօթ է մեզ, եւ ոչ յիշուած ուրիշէ. չեմք այլ  կարծեր՝ որ ըլլայ դար մի վերջը գրող Արճիշեցի Մնուրն, որոյ լատինարէն գրածն կայ: Տես ի կարգի  ԺԴ. դարու Պատմչաց, թիւ 110։

107. ԱԲՈՒՍԱՀԼ

Յիշեն զսա պռանկ արեւելագէտք Լըքիէն, Ռընոտոյ, եւ Հերպլոյ՝ արաբացի կոչմամբն Էպու Սալահ Ալ–Էրմանի, վասն զի արաբերէն գրեր է՝ այդ լեզուին ծաղկած երկրի մի մէջ իր ժամանակին, որ ԺԴ դարու պատշաճի. վասն զի գրած պատմութեան միջոցն է Քրիստոսի 1168 թուականէն մինչեւ ի 1337, իսկ նիւթն է՝ Պատմութիւն քրիստոնէութեան Ափրիկէի ազգաց, որ են Եգիպտացիք (կամ՝ Ղոփտիք), Եթովպացիք, Նոպիացիք, Արաբացիք եւ հնագոյն Լիբիացիք, Նումիդացիք, Մաւրիտանացիք, նաեւ Արեւելեան Հնդիկք: Այս շատ հետաքննական Պատմութեան սակաւագիւտ արաբերէն Ձեռագիրն գտնուէր ի մեծ գրատան Բարի զու, քիչ տարի առաջ թարգմանուեցաւ անգղիաէրէն եւ բնագրին հետ տպագրեցաւ, (Օքսֆըրտ. յորմէ քաղելով ինչ որ մեր ազգին վերաբերի՝ Եգիպտոսի մէջ վանաց եւ եկեղեցեաց նկատմամբ, մենք  այլ թարգմանելով աշխարհաբար, փոքր տետրակ մի հրատարակեցինք ի վանս մեր յամի 1895 (ութսուն երես), վերագրելով՝ Աբուսահլ Հայ, Պատմութիւն եկեղեցեաց եւ վանորեից Եգիպտոսի։

Նախընթաց դարուն մէջ Լըքիէն (Ա. 1898) յԱբուսահլէ առած յիշէ մեր Գրիգոր Գ կաթուղիկոսի՝ եղբօր Շնորհալւոյն՝ յամին 1147 երթալն յԵրուսաղէմ եւ Ալեքսանդրիա, եւ այն կողմերու վանականաց Հայոց եւ եկեղեցեաց ընծայելն ոսկէ զարդ եւ մանրանկար Աւետարաններ, եթէ չէ շփոթած յամի 1167–8 Եգիպտոսի Հայոց եպիսկոպոսին ըրածին հետ։ 

Աբուսահլի Հայ ըլլալուն վրայ տարակոյս չի կայ. սակայն ինչպէս գրութիւնն օտար լեզուաւ է, այսպէս ազգային ոգի այլ չերեւիր իր գրածին մէջ, թէ եւ ստուգութեամբ պատմէ։

108. Մ ԱՐՈՒԳԷ  ՔԱՀԱՆԱՅ

Սա կաֆայի (Թէոդոսիոյ) Ս. Միքայէլի եկեղեցւոյն քահանայն էր, եւ յիշուի յամին 1366։ Սորա գործն թէ եւ պատմութիւն Հայոց կոչէ իտալացին Պոնուչչի ի վարս Ս. Լուսաւորչին մերոյ, այլ հաւանօրէն գրածն կաթուղիկոսաց պատմութիւնն էր, եւ  որ սկըսի, «Յետ երկերիւր վաթսունեւվեց ամի կատարման Առաքելոցն Բարթողիմէոսի եւ Թադէոսի», եւ այլն, զոր Կալանոս ի լատին թարգմանած եւ հրատարակած է։ Ռոշքեան Ստեփանոսն այլ յիշէ զայս իր Հայ–լատին բառագրոց  մէջ։ Այդ բնագիր կաթուղիկոսաց շարադասութեան Պատմութիւնն էին ըլլալով՝ գուշակուի որ Մարուգէ առաջ տարեր հասուցեր է մինչեւ իր ժամանակը գուցէ եւ աւելի տեղեկութիւններ գրած, որ Կալանոսի գործոյն հարկաւոր չէր եւ չէ օրինակած կամ թարգմանած։

109. ՆԵՐՍԷՍ ՊԱԼԵՆՑ. — 110. ԴԱՆԻԷԼ ՄՆՈՒՐ 

Լատին եւ Հայ եկեղեցեաց դաւանութեան կամ վարդապետութեանց սաստիկ վիճման ժամանակ եւ մօտ ի կէս ԺԴ. դարում, այս երկու անձինք կերպով մի պարագլուխ եղած են, որոց գործն, գրածն եւ հետեւանքն ըստ այսմ տեսութեան՝ կրնան գտնել հետաքննողք ի Պատմութեան Հայոց Չամչեանի (Հտր. Գ, էջ 330–352)։ Մեզ հօս բաւական ըլլայ յիշել զպատշաճն մեր Պատմական խնդրոյն։ 

Առաջինն, որ կոչուի Պալոն, Պալենց, Պաղոն, ըստ իր վկայութեան՝ Մանազկերտի (Հին Հարք գաւառի) եպիսկոպոս կամ արքեպիսկոպոս էր, հակամէտ այն ժամանակի լատին Քարոզչաց Միաբանողութեան, եւ իր ծայրայեղութեանն համար մերժուելով ի Հայոց, այլ աւելի եռանդեամբ գրով եւ բանիւ սկսաւ ջատագովել զլատինականն եւ ստգտանել զհայկականն. առ որ յարմար համարեցաւ նախընթաց գարուն վերջերը գրող Դոմինիկեան Լեհացի Մարտինոս արքեպիսկոպոսի (Martinus Polonus) գրած Հռովմայ Պապերու Ժամանակագրութիւնը թարգմանել հայերէն, ըստ տեղւոյն խառնելով իր կողմանէ՝ Հայոց կրօնական յիշատակներ, եւ ըստ այսմ գրուի ի կարգի պատմչաց մերոց: Ի սաստկանալ վիճմանց եւ ամբաստանութեանց զՀայոց, ասոնց մոլորութիւն համարեալ իրաւ անիրաւ հարիւր եւ աւելի կէտեր նշանակեց երկար եւ պժգալի գրուածով մին՝ որ ղրկուեցաւ առ թագաւորն Հայոց (Լեւոն Դ) եւ առ կաթուղիկոսն (Մխիթար), պահանջելով որ մի առ մի պատասխանեն անոնց։ Հայք ժողով գումարեցին, քննեցին այդ Ցուցակը, ապշեցան, եւ տեղ տեղ այլ չհասկացան, ոչ միայն լատինարէն գրուած ըլլալով, այլ եւ մոլար համարեալ հայոց անուանքն այլանդակած. վերջապէս հարկ համարեցան՝ ըստ պահանջման Հռովմայեցւոց մի առ մի պատասխանել. եւ այս բանս շարադրելու համար կարող դատուեցաւ մէկ փրանկիսկեան կրտսեր անուանեալ Հայ կարգաւոր մի, Դանիել Արճիշեցի, ըստ ոմանց Դաւրիժեցի (զոր Ներսէս՝ Մնուր, Minor, կոչէ), որ այն երկար ցուցակին ամէն մէկ յօդուածին` աւելի երկար պատասխաններ գրեց նոյն լատին լեզուաւ. որոյ էին ձեռագիր օրինակ մի եւս գտնուի ի մեծ գրատան Բարիզու, այլ եւ գրեթէ ամբողջ տպագրուած է ի Պատմագիրս Ժողովոց Լատինաց: Անշուշտ հայերէն այլ թարգմանուած պիտի ըլլայ, որ չէ յայտնուած կամ ջնջուած է շատ անտեղի հարցմունքներ այլ առաջարկուած էին մէջը, ի գայթակղութիւն լսողաց։ Թերեւս Լատինաց գրածը թարգմանած ըլլայ Ներսէս. որոյ գլխաւոր պատմական թարգմանութեանն համար՝ մեր ԺԸ. դարու պատմագրաց մին գրէ. «Գաւազանագիրքն Հռովմայեցւոց... կայ ի մէջ ազգիս Հայոց. վաղուց  ժամանակաց թարգմանեալ ի խնդրոյ (փոխանակ ըսելու եւ ձեռն) Պալինենց Սըսեցւոյ»:

Եթէ Ներսէսի գրածին մէջ հայ յիշատակքն  ստիպեցին զմեզ ընդունելու զինքն ի շարս մեր Պատմչաց, չկարեմք դուրս թողուլ եւ իր հակառակորդ Մնուրը. որ իբրեւ թարգման եւ բերան Ժողովոյն Հայոց՝ բողոքած է ընդդէմ ամբաստանող Պ ալիենցին, եւ յայտնած՝ որ իր անվայել գնացից եւ խօսիցն համար մերժուած էր ի կաթուղիկոսէն, եւ նա իբրեւ ի վրէժ բարդեր էր Հայոց վրայ ամբաստանութիւններ, եւ մասնաւոր անձանց դիպուածն իբրեւ հասարակաց կը վերագրէր, ըստոյգն եւ անստոյգը։

Իբրեւ դարձեալ մեր նպատակին վերաբերելի յիշեմք, որ Ներսէս նախայիշեալ պատմական գործէն զատ՝ թարգմաներ է կամ՝ իրմէ առաջ թարգմանածի վրայ ձեռք դրեր է, որ է Հռովմայ եկեղեցւոյ կարգաց կամ՝ ծիսից գիրք, պարզապէս ըսելով Մաշտոց, որոյ մէջ երբ իրեն յարմար առիթ  գտնէ՝ խառնէ պատմական յիշատակներ, մանաւանդ իր հակառակորդ Մնուրին վրայ, մինչեւ ի խորս  դժոխոց իջեցընելով զնա, զոր եւ հրատարակել անգամ անարժան համարիմք. բայց զպատմական ինչ  մասնն, եթէ ստոյգ է. զի, ըստ իր ըսածին՝ Դանիէլ յատեան Հռովմէական կանչուեր է. յետս կոչումն ըրեր է գրածին, եւ եպիսկոպոսական պատիւ ընդուներ է. յետոյ դարձեալ իր առաջին գրածին եւ ըրածին դարձեր է, եւ չարաչար մեռեր է։ Ի կանոնի Կարգաթողաց եւ վերահաշտութեան (իբր Ապաշխարող  արձակելու) այսպէս գրէ Ներսէս. «Որպէս եւ Դանիէլ Մնուրն եղեւ, զոր տեսաք ակամբք եւ լուաք  ականջօք, առաջ սրբազնագոյն եւ ծայրագոյն քահանայապետին Տեառն Կլեմենդոսի 3-ի, ի յամի քահանայապետութեան նորա Հինգերորդի  (1346), առաջի սիւնհոդոսին կարտինալարացն իւրոց եւ այլ բազմութեան արհիեպիսկոպոսաց եւ զեպիսկոպոսաց եւ աբբայից եւ Հռետոր եւ ճարտասան արանց եւ բազմութեան ժողովելոցն՝ աւելի քան երկուց հազարաց։ Զասացեալ Մնուրն չարաբախտն Դանիէլ Արճիշացին, ազգաւ Հայ, կամեցայ հաշտեցուցանել ընդ հաւատն սուրբ  եկեղեցւոյն Քրիստոսի. իսկ մոլին եւ չարն այն... ստեաց Հոգւոյն Սրբոյ երդմամբ... եւ երդուաւ կալ ի հաւատս կաթոլիկէ սուրբ. եւ ոչ եկաց, եթէ ոչ՝ մինչ զի եպիսկոպոս եղեւ ի յիւր դատապարտութիւնն. դարձեալ ուրացաւ չարագոյն... իսկ յետոյ չարաբախտն այն նախասացեալ Մընուր Դանիէլ՝ ուռեալ հերձաւ եւ անկեալ սատակեցաւ»: …

11. ՄԽԻԹԱՐ ԱՊԱՐԱՆԵՑԻ 

Մեծ ջատագով մի եւս միաբանութեան Հայոց եւ Լատինաց եկեղեցւոյ է Մխիթար Ապարանեցի, բայց ոչ բուռն իբրեւ զՆերսէս, թէ եւ քան զնա աւելի լատինացեալ, մի Ունիթոր անուանելոցն ըլլալով, ծննդեամբ յԱպարաներ գեղջէ Երնջակայ. շատ հեղ զինքն Մխիթարիչ կ՚անուանէ։ Հնգետասաներորդ դարու առաջին գրողներէն է. նախընթաց դարու վերջերն այլ գրուած ունի եւ երեւի անոր կիսում կամ ավելի առաջ ծնած. վասն զի իր գլխաւոր գործոյն մէջ գրելով 1410ին, «Այժմ յիսուն ամ՝ մերձ է, կ՚ըսէ, որ ի դրունս սուրբ գրոց դեգերեալ կամք, եւ ի Հին եւ նոր թարգմանեալ գրեանքն ի յայլոց ազգաց եւ յերկաթագիր մատեանս եւ ի յայլ մատեանս, եւ ի սուրբ եւ ի նախնի վարդապետաց ասացուածս խուն մի վարժեալ». ըսել է, թէ շատ բան կարդալով քննելով քիչ շատ այլ տեղեկացել է. շատ կողմեր այլ քալած կ՚երեւի գրքեր քննելու, եւ թէպէտ երկու երեք անգամ կրկնէ իրմէ առջիններուն վկայութեամբ, թէ երկու անգամ Հայոց գրքերն այրեր են թշնամիք, այլ դեռ զատ ի թարգմանութեանց՝ Հայոց յատուկ գրածներէն զանազան կողմէ եթէ մէկտեղ բերուին` հազար բեռն եւ աւելի կ՚ըլլան, եւ թէ մինակ Մակուայ բերդի (կամ Ծակին) մէջ ի Սըսոյ բերուած են յիսուն լիտր ձեռագիրք. լիտրն այլ ծանր կշիռ մի իմանալու է։ Այս յիշեալ տեղն շատ տարիներ կեցեր քններ է, թէ երկաթագիր եւ թէ գրչագիր մատեաններ, ինչպէս որոշելով կ՚ըսէ, եւ միայն Լուսաւորչի վարք հինգ տեսակ գրուած, ոչ մէկն մէկայլին նման։ Այս յիշատակով եւ իմանամք եւ տեսնեմք այլ՝ որ յիրաւի, թէ եւ լեզուի ոճն ստորին է, բայց  ոչ սակաւ հմտութիւն ունի եւ հետաքննական տեղեկութիւններ իրեն մոտ ժամանակաց. եւ որչափ եւ ջատագովէ զեկեղեցին Հռովմէական, խոստովանի՝ «Ըստ ուխտի սուրբ Հօրն մերոյ Լուսաւորչին հա՛ (միշտ այսպէս գրէ զՀայ) եւ հնազանդ եւ հլու կաթոլիկէ եւ առաքելական եկեղեցւոյ»: Իր մեծ դիտմունքն եւ ջանքն է ցուցընել՝ որ ի սկզբանց ի վեր Հայք ընդունած են եւ միաբանած Հռովմէական եկեղեցւոյ, թէ եւ վերջին ժամանակներն թուլութիւն մտած է, եւ հակառակողք կան, զորս Սոնթ եւ Ծաթ (կամ՝ Ծայթ) անուանէ։ Իր քիչ մի խառնիխուռն գրած գիրքն (Ոսկեփորկի նման) իբրեւ յիսուն կամ աւելի յօդուած բաժնուած է՝ այլեւայլ նիւթերով, եւ ո՛րպէս եւ է՝ ընդունելի է ընդ Պատմութիւնս Հայոց եւ ոչ արհամարհելի, ներելով ոճոյն նուաստութեան եւ տեղ տեղ դիւրահաւան կարծեացն։

Իր ժամանակին եւ աւելի առաջ Հայոց մէջ երեւցած աղանդաւորաց վրայ տուած տեղեկութիւնքն հետաքրքրական երեւնալով մեզ, ներկայացընեմք 363 Յօդուածով յ՚Բ Մասին գրոցս:

ԶՀաւատացեալ Հայս ժամանակին բաժնէ չորս դաս. — Ա. Սսոյ միաբանքն, որք ազգային ծէսը պատելով` ինչ ինչ ընդունած եւ միաբանած են ընդ Հռովմէականաց։ - Բ. Սոնթք, բաժանեալքն ի Սիսեցւոց։ — Գ. Ծայթք, յունածէսքն հայալեզուք ի Հոռոմոց տունն, Եզնկայէ մինչ ի Կեսարիա։— Դ. Միաբանող Հայք (Ունիթորք), որք, մասամբ Լատինաց ծէսն ընդունած են, յետոյ  Ջահկեցիք կոչուած, ըստ գաւառի միոյ Նախճուանի, յորոց մեծ մասն մի եւս ի Ղրիմ։

112. ԳՐԻԳՈՐ ԽԼԱԹԵՑԻ 

Չորեքտասաներորդ դարուն վերջերին եւ առաջին քառորդ ԺԵ–ին, շատ հռչակուած է Գրիգոր Խլաթեցի վասն գիտութեանն եւ սրբակեաց վարուցն եւ նահատակութեան յամին 1425: զոր զատ յայլոց յիշեն գովութեամբ իրեն աշակերտեալքն՝ Մեծոփեցին Թովմաս եւ Առաքել Բաղիշեցի. յետինս՝ նաեւ ոտանաւոր բանիւ, յորում կ՚ըսէ. 

 

«Րաբունւոյն իմ՝ Գրիգորի,
Որ մականուն Ծերենց կոչի,
Նահատակին այն ցանկալի, 
Եւ քաջաբան վարդապետի»։

 

(Տես իր վարքն ի Յօդուածն 373, յ՚Բ Մասին գրոցս)։ Առաջինն վկայէ, թէ նա յիսուն տարի գրելու պարապեր է. եւ հարկ է որ իր անուամբ  հիմայ ճանչցուածներէն զատ շատ բան այլ գրած ըլլայ: 

Իւր ծանօթ գրութեանց մէջ ամենէն նշանաւորն է Յայսմաւուրքն, իրմէ առաջ գրողներունը պարզելով [2], եւ աւելցընելով ուրիշ Սրբոց յիշատակներ եւ մանաւանդ նոր վկայից ի Հայս, իր մօտ ժամանակի տիրապետող Պարսիկ եւ այլակրօն նմանեաց բռնութեամբ նահատակելոց։ 

Բայց ասոնցմէ զատ շատ հաւանական է որ յատուկ Պատմութիւն եւ այլ գրած է, ըլլայ Հաւաքումն յիշեալ վկայաբանութեանց, ըլլայ Լէնկ-թիմուրի յաջորդաց եւ Սեաւ եւ Սպիտակ ոչխարադրօշից ըրածներուն ի Հայս. վասն զի այն պատմագրաց ցանկողն՝ որ վաթսունեւերկու Պատմիչ Հայոց կ՚ըսէ, յետ ամենեցուն եւ յառաջ քան զՄեծոփեցին՝ կարգէ զսա, եւ միայն զսա անուանէ «Սուրբ. Գրիգոր Խլաթեցի, առաջնորդ վանից Ս. Ստեփանոսի, որ կոչի միանայ»։ Անշուշտ արձակ եւ ընդարձակ Պատմութիւն էր սա, եւ զատ, ոտանաւորէն որ կոչի «Յիշատակարան աղետից ի ժամանակի մերում», չորս հարիւր վաթսուն տող ութոտեան, յորում ողբայ Լէնկթիմուրի եւ որդւոցն եւ անոնց հակառակորդաց ըրածն ի Հայս։ (Տե՛ս Յօդուած 374, յ՚Բ Մասին)։

Յայսմաւուրաց մէջ այլեւայլ տօնից կարգին գրած է եւ Գանձեր [3], հետեւակ ոճով։ — Ուրիշ մանր գրուածներ այլ ունի, որոց մէջ նշանակելու են Թուղթքն, շատքն պատասխանից առ այլեւայլ վարդապետս, որն իր գիտութեան վրայ մեծ համարմունք ունենալով` հարցընէին պէսպէս կրօնական խնդիրներ։ — Թուղթ մ՚այլ գրած է առ Յակովբ Գ կաթուղիկոս, Աղթամարայ աթոռոյն նկատմամբ՝ զոր չընդունիր, եւ յորդորած է զընդունողսն՝ որ հպատակին Սսոյ կաթուղիկոսին եւ ըլլայ մի հոգեւոր գլուխ եկեղեցւոյն Հայոց։ Ոմանք ի Թղթոցն աշխարհիկ կամ՝ ռամիկ ոճով են, նաեւ այլազգի բառեր խառնած. ոմանց մէջ կ՚ողբայ ժամանակին վտանգն եւ նեղութիւնը «Դիպեցաք, եւ ըսէ, սառնասառն Ժամուց եւ ցրտաշունչ տարուց, վայրի ժողովոց եւ անընդել առաջնոց, ոչ գտանելով հանգիստ աղաւնոյ՝ ի ջուրս հեղեղաց մեղաց ծածկելոյ»։ — Ուրիշ Թղթի մէջ. «Կեամք մենացեալ. յայնպիսի եղբարց, ի մէջ թշնամեաց, եւ յաւերակս վանորէից, ոչ կամայ ի ներս անկեալ եւ կամօք ազատել ոչ կարացեալ»։ Տեղ տեղ իմաստակ կամ բառախաղ շարագրութեամբ գրէ, նման իմն իր Գանձերուն։ Վանայ ծովու եզերքը բնակելով՝ ստորագրէ. «Որպէս լուաք՝ նոյնպէս եւ չտեսաք: Երկիր լեռնային եւ բնակիչք ըստ նմին. — Ծովս դառնորակ եւ ծովեզերայք` ըստ նմին քատակ. -- Լեզու քաղցրունակ, ունայն եւ դարտակ. — Շրթամբի մերձաւորք եւ սրտիւ հեռաւորք: — Անգէտ գիտուն եւ անաշխատ իմաստուն, — խոտ ի վերայ խոտի դիզեալ եւ աւազ կուտեալ: — Ամբարտակ բարձրացեալ, ձայնիւ վերջացեալ, ձեւոց պանծալեաց ցուցեալ, եւ այլն։

Իր հեղինակութեան կամ կարողութեան նշանակ է եւ առ վարդապետ մի գրածն, հրաւիրելով որ եթ է ընտանեաց քով չուզեր բնակիլ, իրեն առաջնորդութեան կամ հովուութեան վիճակ կու տայ, «Ի Տէր Յուսկայ-քրդւոյ Վանացն (յարեւելից Վանայ) մինչ Սքանչելագոյն (վանք ի հիւսիսային արեւմտեան կողմն ծովուն քո է. ես էնց կու կամիմ՝ Աստուծով զքեզ առ իս, զինչ զլոյս աչացս», եւ այլն։

Դառնալով Գրիգորի Յայսմաւուրաց, ԺԴ. դարէն վերջը գրեթ է ամէն օրինակողմ այն գրոց՝ պէսպէս բանիւ յիշեն զԽլաթեցին. հմտագոյն գրող մի (յամին 1601) եւ ըսէ. «Ի վերջին ժամանակիս՝ որ էր թուական Հայոց ՊԾ (1401), վարդապետ ու շնորհալի, Գրիգոր անուն, ի մայրաքաղաքէն Խլաթայ, Ծերենց կոչեցեալ, յոյժ կորովամիտ, հանճարեղ եւ բանիբուն, եւ անհամեմատ քարտուղար որ է գրագիր, ոչ ինչ նուազ գոլով սա առաջին սուրբ վարդապետացս՝ զորս յիշեցաք յանուանէ [4], եւ զամենայն զոր ինչ եւ առնոյր ի գին գրելոցն՝ աղքատաց եւ կարօտելոց բաշխէր։ Սա գրեալ եւ ընթերցեալ բազում եւ անգամ՝ զառաջին կարգեալ Սրբոց գիրքս. եւ զի էր կարճառօտ բանք նոցա, եւ ինքն ըստ իւրում՝  իմաստութեանն յաւել ի գիրքս յայս բազում  շահաւէտ եւ օգտակար բանս ի հարանց վարուց եւ ի Պատմագրաց, եւ տէրունական տօնից եւ գլխաւորաց Սրբոց Ճառս եւ Գովասանութիւնս. Է՛ որ յինքենէ, եւ է՛ որ ի Տօնապատճառէ ի յառաջին սուրբ վարդապետացն ասացեալ, եդ ի գիրքս յայս եւ հարըստացոյց զսա։ Այլ եւ Գանձս բազումս ասաց, ինքենէ ի վերայ անուան իւրոյ, Տաղս եւ Մեղեդիս, եւ եթող գրով յիշատակ իւր  ի պայծառութիւն սուրբ եկեղեցւոյ, եւ ի զուարճութիւն մանկանց Սիովի։ Եւ զկնի սահմանեալ կենաց ժամանակի իւրոյ՝ մարտիրոսական մահուամբ ել յաշխարհէս, նահատակեալ սրով  յանիծեալ ազգէն Թռչկանից ի վանքն Ցիպնայ, ի ԸՃ–ից եւ ի ՀԴ (ՊՀԴ=1425) թուականիս Հայոց. եւ անդ է թաղեալ սուրբ նշխարք ոսկերաց նորա ի վանքն Ցիպկայ»:

113. ԹՈՎՄԱՍ Վ. ՄԵԾՈՓԵՑԻ 

Իբրեւ Պատմիչ այս մեր լեզուի անշքութեան դարում (ԺԵ. ), ամենէն նշանաւոր կամ կարեւորն է Թովմաս Մեծոփեցի, իր ժամանակի ամենէն բարբարոս, աշխարհակալ եւ աշխարհաւեր անձին եւ յաջորդացն ի Հայս գործերը պատմելով, որ է Ճինկիզխանեանց ըրածներուն նորոգող կաղն Լէնկ Թիմուրն եւ իր որդիքն, որք այն ժամանակի ձեռագրաց յիշատակարանաց մէջ ստէպ յիշուին, եւ են Շահ–Ռուհ եւ Միրան–Շահ որդիք Թիմուրի, Ջօնկա որդին առաջնոյն, Օմար՝ երկրորդին. նոյնպէս եւ ասոնց հակառակորդ Թուրքմանն Գարա–Եուսուֆ կոչուած, եւ իր որդիքն Սքանտար՝ տիրապետ Դավրէժի, Շահ-Մահմուտ՝ Պաղտատայ, եւ այլն։

Որչափ այլ նուաստ ոճով գրած է Թովմաս, տուած տեղեկութիւնքն յարգի եղած են, օտարաց նոյն բռնաւորին վրայօք գրածը՝ իր ստոյգ եւ արդարախոհ՝ գրութեամբն հաստատելով կամ լրացնելով. անոր համար Եւրոպացի պատմաբանք օգտուած են իրմէ, եւ մեծ մասը թարգմանած Է Փ. Նեւ՝ փռանկերէն, եւ տպագրած ի Լուվէն, եւ 1860, բաւական երկար յառաջաբանով եւ ծանօթութեամբք [5] ։ 

Հայապատումիս Բ Մասին մէջ Թովմայի են Յօդուածքն 364–8։ 

Եթէ այս գլխաւոր պատմական գրութեանը մէջ, ինչպէս նաեւ ուրիշ գրուածոց այլ՝ Թովմաս չէ ժամանակին գիտնական կամ գործ ունեայ վար դապետները, ինքն այլ մեծագոյն գործ մի ըրած է Հայոց կաթուղիկոսական աթոռը ճիշդ Ս. Սահակայ մահուանէն հազար տարի վերջը փոխադրել տալով Էջմիածին (ի 1440), որ համարուած է օրինաւոր եւ ընդհանրական աթոռ, իսկ Կիլիկիոյ կամ Սսոյ աթոռն այլ իր երկու հարիւր եւ աւելի տարիներու յաջորդութեան իրաւամբք՝ մնացեր է հաստատուն եւ շարունակէ մինչեւ հիմայ: Ինքն Թովմաս գրած է այս Էջմիածնի Աթոռոյ հաստատութեան կամ վերահաստատութեան դէպք եւս։ 

Գրած է եւ իր ատեն հանդիպած քանի մի նահատակաց Պատմութիւնը, ինչպէս Ստեփանոս վարդապետի եւ Պետրոս քահանայի ուրացողաց եւ զղջացելոց (1424)՝ յետինս երկար ճառի ոճով յառաջաբանութեամբ, զոր ոմանք ի Յայսմաւուրաց ընդունած՝ կ՚աւանդեն։ — Թովմաս գրած է եւ քանի մի Թուղթ եկեղեցական խնդրոց եւ վարչութեան նկատմամբ. հաւաքեր է նաեւ իրմէ առաջնոց նոյնպիսի Թղթերն։ 

Պատմութեան վերաբերեալ այս գրութիւններէն  զատ ունի եւ Մեկնութիւն Դանիել Մարգարեի. հաւանօրէն եւ այլ հատուկտոր գրուածներ եւ Յիշատակարաններ. որոց բովանդակին համար՝ բաւական մեծ համբաւ ունեցեր է, նաեւ Գրիգորի Տաթեւացւոյ աշակերտ եւ երբեմն անոր հիւրընկալ ըլլալով իր վանաց մէջ, որ է Մեծոփայ Ս. Աստուածածնի վանքն՝ մօտ Արճէշ, ուսկից ոչ շատ հեռի՝ Աղիովտի գաւառէն էր Հայրենեօք։

Էջմիածնի աթոռոյն փոխադրութեան շարժառիթ մ՚եղած գրուի ի Պատմութեան Թովմայի տեսիլք մի, գուցէ ուրիշէ արած։ Ով այլ ըլլայ գրողն, գործոյն կատարուելէն վերջը հնարուած է տեսիլքն եւ անոր նմանքն. կան եւ ուրիշ դիւրահաւանութեամբ գրուած դէպք ի պատմութեան Թովմայի. բայց քաղաքականքն ստոյգք են, լատին ականատես ըլլալով եւ յականատեսից տեղեկանալով։ Եթէ երբէք անճշդութիւն գտնուի, «Դու անմեղադիր լեր (կ՚ըսէ ինքն տեղ մի), զի ծեր էի եւ յետ յիսուն ամացս սկսայ, վասն այսորիկ յետ եւ յառաջ գրեցի»։ 

Հնագոյն քան զԹովմաս թուի Սիմեոն Բախուանցի, որ Լենկթիմուրի գործերը պատմագրեր է 1392 թուականէն սկսեալ։ Անցեալ դարու (ԺԹ. ) վերջերը հետաքրքիր մի տեսեր է եւ յիշէ զայս։ 

  114. ԱՌԱՔԵԼ  ԲԱՂԻՇԵՑԻ

Առաքել Բաղիշեցի, որ Բաղիշոյ մօտ Պօռ կոչուած գեղէն ըլլալով ծննդեամբ՝ Պօռեցի այլ կոչուի, վերոյիշեալ երկու կարգաւորաց նահատակութեան ի պատմութենէն զատ, զոր գրած է Մեծոփեցին, որ գրած է ուրիշ նահատական պատմութիւն, որ եւ անցեր են ի Յայսմաւուրս, ինչպէս Մարտիրոսի Հիզանցոյ (մեռ. ի 1431), Վարդանայ Բաղիշեցւոյ (մեռ. ի 1421), եւ իր վարպետին՝ Գրիգորի Խլաթեցւոյն (մեռ, ի 1425)։

Արձակ գրուածներէ աւելի ոտանաւոր եւ երկար գրուածներ ունի, ինչպէս Յովասափայ Պատմութիւնն, եւ Նախահարց վիպասանութիւնն, որ ըստ ոմանց իր համանուն Սիւնեցւոյն քերթուածն է. ինչպէս նաեւ Կ. Պօլսոյ առման վրայ քերդուած, որոյ վերջը յիշէ իր ծնողքն եւ զաւակը: 

«… Ծնողաց իմոց բարի 
Ղութլու Մէլիք եւ Ներսէսի…
Եւ զաւակին իմ բաղձալի  
Տէր Յովաննէս քահանայի,
Որ ի Հասակ մանկագունի
Փոխեալ յաշխարհըն կենդանի»:

115. ԱՌԱՔԵԼ, ՍԻՒՆԵԱՑ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ 

Այս Առաքել երիցագոյն է եւ Հռչակաւոր քան զԲաղիշեցին՝ թէ իբրեւ ազնուական եւ թէ աւելի է կոկիկ գրող, քեռորդի եւ աշակերտ Գրիգորի Տաեւթեւացւոյ, որոյ վրայ Ներբող մի գրած է, որ եւ գտնուի ի Յայսմաւուրս։ Աւելի Հռչակեալ են ոտանաւոր երկար վիպասանութիւնքն, որոց գլխաւորն եւ Ադամգիրքն է, նախահարց երջանիկ եւ յետոյ ապ երջանիկ դիպուածն, որոյ համար կոչուի եւ Դրախտագիրք, նաեւ Կողգիրք՝ Եւայի «Ադամայ կողէն գոյանալուն համար. — Վիպասանութիւն Ս. Լուսաւորչին. եւ Վիպասանութին Մեծն Ներսիսի։ Ասոնցմէ աւելի ընտիր են իր Երգերն կամ՝ Տաղերն ի տէրունական Տօնս եւ բարոյական խրատքն։ 

Ինչպէս վերեւ յիշեցինք, այս երկու Առաքելից հեղինակութիւնքն շփոթին իրարու հետ։ Ըստ ոճոյ եւ լեզուի գրութեան՝ Սիւնեցին աւելի ընտիր է, եւ աւելի մօտ իրմէ առջի դարու Մեծոփեցին կոչէ զսա «Մեծ իմաստասէր... որ ունէր զմիտքն իբրեւ զհրեղինաց, եւ էր սիրող ամենայն առաքինութեանց»:

116. ԱՌԱՔԵԼ, ԿԱԹՈՒՂԻԿՈՍ ԱՂՈՒԱՆԻՑ 

Ուրիշ Առաքել Պատմիչ մի եւս կարծուի ԺԵ. դարուն վերջերը, կաթուղիկոս Աղուանից, որ կոչուած է նաեւ կաթուղիկոս Ճալէթու. որդի Աբրահամ՝ քահանայի եւ Սաւլի–փաշի։ Ի Լեհաստան գըրուած Հայոց Պատմութեան հաւաքման մի մէջ. յիշուի շփոթութիւն եւ կռիւ մի Դավրիժու այլակրօնից մէջ, եւ վերջը գրուած է. «Զոր փոքր ի  շատէն ես Տէր Առաքել կաթուղիկոս գրեցի»։ Օրինակողն աւելցուցեր է. «Յառաջ քան զԱռաքելն էր Թումաս կաթողիկոս». որ հաստատէ թէ Աղուանից կաթուղիկոսք էին սոքա. Ռոշքեան Ստեփանոս յիշէ Դավրիժու Պատմութիւն մի, որ թերեւս այս Առաքելի գրածն ըլլայ։

117. ԱԲՐԱՀԱՄ  ԱՆԿԻՒՐԱՑԻ

ԹԷ եւ ոչ օրինաւոր Պատմիչ այլ վիպասան, սակայն իր գրած դիպուած են աշխարհահռչակ մեծութիւնն, միանգամայն եւ տաք զգացումնն եւ մանր ինչ պարագայք կ՚արժանաւորեն ի կարգ Պատմըչաց մերոց կարգել ի նուազեալ ԺԵ. դարում, զԱնկիւրացիս Աբրահամ, որ այդ իր օրերուն հանդիպածըն իբրեւ վէպ գրեր է. այն է Կոստանդնուպօլսոյ առումը եւ Յունաց կայսերութեան վերջանալն, չորս հարիւր եւ աւելի ութոտնեան տողից չափաբանութեամբ, որ կրնայ նոյն դարուն չափաբանից  հետ կարդացուիլ։ Քերթուածն սկսի թուականաւ դիպուածին, (1453). 

 

«Յինըն հարիւր եւ երկու թըւին... 
Տ էր բարկացաւ յոյժ վերըստին
Ազգին Հռոմոց յունականին, եւ այլն:
Վերջացընէ՝ իր ականատես ըլլալուն յիշատակաւ.
«Ես Աբրահամ մեղօք լըցեալ...
Քանզի զկոստանդնուպօլիսն
Ի բարութեան ժամն եմ տեսեալ։ 

Երեք ամիս անդ եմ կացեալ
Եւ զսըրբու թիւնսն ուխտ արարեալ։
Ըզպատմուճանըն Քրիստոսի
Բազում անգամ աչօք տեսեալ։,
Զձեզ աղաչեմ՝ յոյժ աղերսեալ
Որք հանդիպիք զայս ընթերցեալ,
Թէ գըտանէք ի սմա սըղալ,
Ներումն առնել՝ ոչ մեղադրեալ»։

118. ԹՈՎՄԱՍ Վ. ՄԻՆԱՍԵԱՆՑ. — 119. ՄՈՎՍԷՍ ՔԱՀԱՆԱՅ ԱՐԾԿԵՑԻ 

Լենկթիմուրի որդւոց եւ անոնց Հակառակորդ Գարա Եուսուֆ Թուրքմանի որդւոց ըրածները եւ գրած է Թովմաս՝ 1420 տարիէն մինչեւ 1452։ Յիշողն է մեր օրերում գրող մի, որ կարդացեր է զայն։ Իսկ Մովսես այլ առաջինին նման՝ բայց ոտանաւոր բանիւ գրել է Ճիհան–Շահի եւ Ուզուն-Հասանայ իրարու հետ պատերազմիլն 1467–73 է տարիներում՝։ 

120. ՍԻՄԷՈՆ Վ. ԱՊԱՐԱՆԵՑԻ 

Վեշտասաներորդ դարու նուազեալ մատենագրաց մէջ գուցէ սա է նշանաւորն. Մոկաց երկրի եւ այն Ապարանք կամ Ապարանից անուանեալ գիւղէն՝ որոյ Ս. Խաչն եւ եկեղեցին հռչակեց Գրիգոր Նարեկացին՝ թռուցիկ բանաստեղծական ոճով, որ թուի յատուկ շնորհք մի այն կողմի ազգայնոց, եւ որոյ ընդունակ ըլլալն այս Սիմէոն վարդապետի՝ յայտնի է տաղաչափեալ գործերէն. որոց գլխաւորն է եւ կարեւոր՝ Վիպասանութիւնն Պահլաւունեաց եւ Մամիկոնեից, զոր քաղած է ի պատմութեանց Ղազարայ Փարպեցւոյ, Սեբիոսի, եւ Ղեւոնդ Երիցու, եւ վերածեր է ութոտնեան ոտանաւոր։ 

Ինչպէս ուրիշ քանի մի մեզի ծանօթ քերդուածոց մէջ՝ այսպէս այս Վիպասանութեանն մէջ այլ կան բանաստեղծական եւ ողորկ չափաբերական մասունք։ Մեզ համար պիտանին քանի մի պատմական յիշատակքն են, եւ գլխաւորն՝ այն ի նորոցս Անանուն կոչուած պատմըչին տպագրելոյ ընդ Սեբիոսի յիշած Հայկազն թագաւորքն, եւ այլ քանի մի, որը հաստատեն թէ Ղազար Փարպեցի՝ ոճով եւ երկար գրած է իր պաշտպան Մամիկոնեանց վրայ, զոր Սիմէոն գտեր եւ կարդացեր է անկէ հազար տարի վերջը։

Այս Վիպասանութիւնս ոչ շատ տարի առաջ, (ի 1870), տպագրեցաւ, Էջմիածին, հեղինակին ուրիշ մէկ երկու քերդուածոցն հետ։ 

Երկրորդ քերթուածն Սիմէոնի՝ առջինին կցած (որով իբր երեք Հարիւր երեսուն ութոտնեան տող  բովանդակէ), նախ Ապարանից խաչին յիշատակութիւնը կ՚ընէ եւ անոր աւեր ամայի գնալն՝ ըստ Նարեկացւոյն, 

 

«Յորմէ եւ իմ՝ հետեւելով՝
Ի յոս հանի ըստ իմ՝ կարեաց»,

 

վկայէ ինքն Սիմէոն. - յետոյ կը պարունակէ Ողբ Մեծոփայ Ս. Ուխտին։ Եւ այս երկուքին անուամբ այլ մակագրի քերդուածն, իրմէ առջի դարուն հեղինակաց պէս կ'ողբայ Հայոց աշխարհին կրած  պատահարները, յորոց ստիպուեր է իր հայրենիքէն հեռանալ, ինչպէս յայտնէ.

 

«Զմեզ բնակեցոյց յայսկոյս ծովի (Վանայ)
Հանդերձ ծնողիւք, Աղիովտի.
Ի սեփական երկրէն ելեալ
Ըստ հին կոչման անուն Արենի,
Որ մերձակայ է ի Կորդիս
Եւ կորճէից տանըն դրացի.
Պ ատրոպարեալ Տեառըն խնամօք
Ըստ Նարեկայ Գրիգորիսի,
Յելից տարուն մինչ ի մուտս
Աջն Անեղին է հովանի..
Եւ բնիկ գիւղն իմ Ապարանից
ի յԱրծրունի զարմէն շինած.
Յարեւելից տանէն եկած 

Ի լեռնոտին եղեն կացած»։

 

Համառօտելով Ապարանից վանից յիշատակը,  դառնայ ողբալ զՄեծոփայն, 

 

Առ քեզ են բանքըս սրտատրուփ,
Ո՜վ հրաշալի սուրբըդ Մեծուփ,
Տուն [6] եւ ողկուզին հընձան եւ գուբ,
Անմահ՝ հացին ամբար ամփոփ։

 

Երկարօրէն նկարագրելով՝ իբր հարս մի զարդարուն գովաբանէ զտեղիս, որոյ համար կ՚ըսէ թէ,

 

Յովհաննիսէ շինեալ նորոգ,
Դըշխոյ անմահ՝ փեսային զոյգ»։

 

Գուցէ այս Յովհաննէսն ըլլայ իր «Հոգւոյ Հայր» եւ վարժեցուցողն իմաստից գըրոյ» (վախճանեալ ի 1589), զոր առաջ շատ գովաբանէ. եւ խօսքով մի եւս [7] կարծել տայ՝ թէ եւ ինքն (Սիմէոն) ձեռք՝ զարկած ըլլայ տեղւոյն նորոգութեան։

Այս Վիպասանութեան իբր վերջաբան-յիշատակարան՝ տասնըչորս տուն այլ գրելով (իր անուան տառերով տնագլուխքն), եւ իմացընէ որոց խնդրանօք գրելն. 

 

«Շնորհազարդեալ Կիրակոսի,
Անանիայ սըրբասիրի,
Որք հարկ եդին ինձ անմըտի
Տաղաչափել զգիրս Ղազարի.
Ոգել ոտիւք հոմերապէս 
Զթագաւորաց ճառըն պէսպէս», եւ այլն։

 

Առաջ այլ գրած էր գովութեամբ եւ մաղթանօք ասոնց համար։

 

… «Երկուցըն խնդրողաց 
Ուսումնասէր հանճարեղաց,
Կիրակոսի պետին պատուած,
Անանիայ շնորհօք օծած,
ՅԱյրարատեան տանէն եկած,
Յուսմունս տառից կան դեգերած.
Ողորմեսցի անեղն Աստուած՝
Արժան լինել աստիճանաց.
Առնուր հրաման քարոզելոյ 
Եւ գաւազան իշխանութեանց»:

 

Երրորդ համառօտ՝ հարիւր կիսատ կամ յիսուն երկար տողերով յիշատակ մ՚այլ ունի Սիմէոն, (տողից տնագլխովք Ապարանցոյ Սիմէոնէ կապելով), Թուրքաց զԴավրէժ առնելուն ի Պարսից, Օսման զորավարի ձեռօք, յամին 1585, զոր քանի՝ մի տունով յիշէ։ Յետոյ իր քնարը կ՚առնու եւ գանգատի առ արեւ եւ գիշեր, 

 

«Է՜ արեգակ, էր կու ծագես ըզլոյսդ մեր աչքն՝ 
(որ զայն տեսնուն.
Է շամանդաղ գիշերային, է՞ր փոխարկես
(ըզգոյն նըսեմոյն,
Զի դառնաշունչ օդ ձըմերանս՝ չանցնի, որ մեզ 
(լինի գարուն։ 
Բայց ակն ունիմք Յիսուս Փրկչին՝ որ ջերմ 
(առնէ զգոլ արեւուն.
Սառն Հալի ստ Երգոց երգոյն, քաղցրիկ հնչէ
(ձայն տատրակուն,
Մարդիկ միմեանց տան աւետիք, ասեն՝ եկա՜ւ 
(մեզ նոր գարուն։
Չէ պարտ կտրել ըզթել յուսոյն... Ալ յոյս
(առնուլ զՄանկունս Հըրոյն [8]:

 

Տաղաչափութեան ճարտարութիւնն եւ մանաւանդ զգայուն ոգին՝ հաւանել տան որ Սիմէոն դեռ ուրիշ ասոնց նման եւ աննմաններ այլ արտադրեր է, որք դեռ անծանօթ մնան, ինչպէս եւ իր վախճանն։

Իր յատուկ ձեռամբ գրած գրքի մի մէջ [9], յիշած է իր ծնողաց անունն, Խաչատուր եւ Նարինջ։ Վիպասանութեանց մէջ այլ յիշէ մօրը վախճանելն (ի 1588), գթած սրտովն չկարնալով զպատմութիւն եւ զողջ իրարմէ զատել։ Նշանելի է իր երախտագէտ ազգասէր համարձակութեամբ՝ գերագոյն համարելն մեր եկեղեցական կարգերն եւ պաշտամունքն եւ գովուիլն ի մետասան ազգաց, զորս թուէ  յանուանէ. 

 

«Թէպէտ ինեւ [10] իմաստնացան, 
Ժամատեղացն ըզկարգն ուսան
Զոր տեսանեմ՝ դէմ յանդիման,
Ոչ ոք յուխտից ի յիս նըման
Տօնացուցիւ պայծառացան,
Այլասեռիցըն վեհ գըտան, 
Քան զՅունականս այլ ճոխացան,
Վրաց եւ Աղուանից թագ եւ պարծան.
Հռոմայեցւոց եւ Ասորւոց, 
Եւ Ընկլիզացն են գովասան.
Ի Հապաշից եւ Մարունեաց
Եւ ի Ղըրթոյն Հայք գովեցան,
Ազգին Հնդկաց եւ Բուլղարաց:
Ի մետասանցն երանեցան։
Իմոյս կարգով՝ ամենեքեան՝»
Վանք ւ անապատ՝ զարդարեցան»: 

 

Թողունք յետագայ չափազանցօրէն՝ լերանց նմանութեամբ (Սինայ, Սեպհոյ, Մասեաց, եւ այլն)  գերագոյն Համարելն զմերը, զոր եւ ինքնին խոստովանի», 

 

«Յանդգնագոյն է եւ ասել՝
Բան ըզԹաբօրըն Հերմոնեան.
Զի ի նոսա մասամբ ցուցան,
Եւ յիմ խորհուրդս գուշակեցան»: