Հայապատում

Հեղինակ

Բաժին

Հայր Ղեւոնդ Ալիշան - 200 Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

41. Զարդ ամարայնոյ Սաթինիկն տիկնոջ յԱրտամէտ (Թովմա Արծրուն)

Իբրեւ յաջողեցաւ թագաւորութիւնն Արտաշէսի ամենայարդար պատրաստութեամբ եւ աշխարհաշէն հոգաբարձութեամբ, որպէս բացայայտեն գիրք պատմագրացն, եւ յառնուլ զՍաթինիկ տիկին կնութեան Հայոց՝ յիշէ զնժդեհանալն իւր ի վիմամէջսն զոր վերագոյն գրեցաք. գայ դարձեալ ի տեղին զբօսնուլ ի նմա. եւ հաճոյ թուեալ յաչս նորա՝ շինէ զքարաբլուրն ապարանս արքայանիստ աշնանայինս, պայծառայարդարս, գեղեցկայարմար պարսպաւորս ընդդէմ ծիծաղելով ծովուն ի հիւսիսի նայեցուածով, արեգակնային ի վերայ խաղալով ճառագայթաձիգ ճեմականացն, յելս եւ ի մուտս ձկան իմն թուելով ի վերայ մկանաց ալեացն խաղալով, ընդդէմ նայեցածն ունելով զմեծ լեառնն Մասիք կոչելով բարձրագագաթն ձիւնալիր սպիտակափառ, իբր զթագաւոր մեծավայելուչ պատուական ալեօք զուարճացեալ ի մէջ ճոխ նախարարութեանց, առաջի տեսանելով զկապուտակ ծիրանափայլ դաշտաձեւ ծովն. դաշտակերտս մեծամեծս շուրջ զեզերբն անտառախիտ ծառովք եւ գինեբեր որթովք եւ զանազան պտղովք. զշէնս պատրաստեալ, եւ շուրջ զամրոցաւն տնկախիտս բուրաստանս ծաղկաւէտս եւ անուշահոտս ի զանազան ծաղկանց. ոչ միայն ի տեսիլ խտղտման աչաց եւ ի զուարճումն հոտոտելեաց՝ այլ եւ ի կազմութիւն դեղոյ բժշկական հնարագիւտ իմաստասիրութեանց կազմեալ Ասկղեպեայ վարժմամբն։ Իսկ շուրջ զբերդանման ապարանօքն՝ պարսպէ զբլուրն շուրջանակի յապառաժուտ տաշելոց քարանց, քաղաք ամենալից զհովիտն ամրացուցանելով։ Իսկ ի վերայ բղխեալ աղբիւրն, դարձեալ պարսպէ զքարաբլուրն ի պահպանութիւն ջրոյն ամրագունիւք շինուածովք եւ շէն մարմարգարիտ զքարաբլուրն յօրինէ պարսպաւոր անկասկածելիս անմատչելի ձեռաց պատերազմողաց, հեշտալիր առ զգուշութիւնն յօրինեալ՝ ի խորագոյնս ծովուն զպարիսպն յօրինեալ կազմէ։ Իսկ ի մէջ երեքարմատեան գոգաձեւ հովտին փոքու, որ յերից բլրոցն խոնարհի՝ շինէ աշտարակ բարձրաբերձ փորուածոյ միջոցաւ, եւ ի վերայ նորա կանգնէ զԱստղկեան պատկերն, եւ մօտ նորա զտուն գանձու պաշտպանութեան կռոցն. կարգէ եւ յօրինէ ի նմա փողոցս վաճառոց ամենալիցս եւ բաւականս. գտանէ եւ ի վերագոյն լերինն անդր ի հարաւոյ կողմանէն աղբիւր սակաւաբուղխ, որոյ ջրմուղ կազմեալ ածեալ հասուցանէ ի մէջ հովտին։ Իսկ ըստ բաւականութեան աչաց տեսութեանց դաշտավայրին ի մուտս կոյս, եւ առ եզերբ ծովուն պարսպաւորս յօրինէ զգոգն՝ լնուլ այգեստան տնկախիտ պատրաստութեամբ ականախիտ վայելչութեամբ։

Եւ իբրեւ կատարեաց զյօրինուած շինութեան քաղաքին եւ անմատչելի անկասկածելի զամրոցն պատրաստեաց՝ կոչեաց զանուն ամրոցին Զարդ, այսինքն պայծառութիւն ի վերայ պայծառայարդար շինուածոյն։ Եւ ածեալ զտիկինն Սաթինիկ զբօսնուլ յաշնանային յեղանակս յամարաստուն գեղեցկաշէն յապարանս զարդարեալ բերդին։ Իսկ զանուն քաղաքին կոչեցին Արտամատ, որ թարգմանեալ ստուգաբանի Արտաշէսի ձեռակերտ, կամ թէ՝ Արտաշէսի եկք, զի ըստ Պարսիկ ձայնի Մատ՝ Եկք թարգմանի. զի ի գնալ Արտաշէսի յայսմ տեղւոջէ՝ ոչ եւս յաւել ձեռն երուանդայ տագնապել զնա, բայց ի գնալն աստի ի Մարս եւ ի Պարսս, դարձեալ դառնայ ուժով մեծաւ եւ թագաւորական ճոխութեամբ, տիրէ Հայոց մեծաց, եւ ըստ բարբարոսական հմայիցն պատուէ զտեղիս այս, որպէս ի նմանէ սկսելով զփոփոխումն առնու ի խոնարհագունիցն ի բարձրագոյնսն։

42. Սմբատ Այրաքաջ (Մ. Խորեն. Բ, ժբ)

Սիրելի է ինձ ասել եւ վասն առնն քաջին Սմբատայ. քանզի արդարեւ ըստ առասպելին ոչ ինչ կարի հեռի ի ճշմարտութենէն. որ ունէր հասակ անդամոց համեմատ քաջութեանն, եւ առաքինութեան ոգւոցն որսորդ, եւ գեղեցկութեան ալեօք վայելչացեալ. սակաւ ինչ արեան նիշ ունելով յաչսն՝ որպէս դրակոնտիկոն ի վերայ ոսկւոյ եւ ի մէջ մարգարտոյ ծագէր. եւ ի վերայ շոյտ անձին եւ մարմնոյ՝ զգոյշ յամենայնի, եւ տուչութիւն յաջողուածոց ունէր ի մարտս առաւել քան զամենայն ոք: Զի յետ այնչափ արութեանց՝ օգնական եղբօրն Սաթինկան յաշխարհն Ալանաց հանդերձ զօրու երթայ հրամանաւ Արտաշիսի: Քանզի մեռաւ հայր Սաթինկան, եւ այլ ոմն բռնացեալ թագաւորեաց աշխարհին Ալանաց, եւ հալածէր զեղբայրն Սաթինկան. զոր վանեալ հերքէ Սմբատ, եւ տիրացուցանէ ի վերայ ազգին զեղբայրն Սաթինկան, եւ զերկիր հակառակորդացն աւերէ. զամենայն միահամուռ ածէ գերի սաստիկ յԱրտաշատ: Եւ հրամայեալ Արտաշիսի բնակեցուցանել զնոսա ի հարաւոյ յարեւելից կուսէ Մասեաց, որ կոչէր Շաւարշական գաւառ, ի վերայ պահելով զբնիկ անունն Արտազ. քանզի եւ աշխարհն ուստի գերեցանն՝ Արտազ կոչի մինչեւ ցայսօր ժամանակի:

43. Յուղարկաւորութիւն Արտաշիսի Բ (Մ. Խորեն. Բ, կ)

Գեղեցիկ իմն պատմէ եւ Արիստոն Փեղղացի յաղագս մահուանն Արտաշիսի: Քանզի ի ժամանակին որպէս ապստամբեցին Հրեայք յԱդրիանոսէ Հռոմայեցւոց թագաւորէ, եւ ետուն պատերազմ ընդ Րուփոսի եպարքոսի, առաջնորդութեամբ առն ուրումն աւազակի, որում անուն էր Բարքոբայ, այս ինքն աստեղ որդի, որ էր գործովք չարագործ եւ սպանող, բայց անուամբ իւրով մեծաբանեալ պարծէր, որպէս թէ յերկնից ծագեաց նոցա փրկիչ, իբր նեղելոց եւ գերեաց: Եւ այնքան սաստկացոյց զմարտն, մինչեւ ի նա հայելով ի բաց կացին ի հարկելոյ Հռոմայեցւոց Ասորիք եւ Միջագետք եւ Պարսք ամենայն. քանզի էր եւ լուեալ, եթէ եմուտ յԱդրիանոս ախտ ուրկութեան: Բայց մերն Արտաշէս ոչ երկմտեաց ի նմանէ:

Եւ եղեւ ընդ նոյն ժամանակս հասանել Ադրիանոսի ի Պաղեստինէ եւ սատակել զապստամբսն պաշարմամբ ի քաղաքի մի փոքր, հուպ յԵրուսաղէմ. վասն որոյ եւ ամենայն ազգին Հրէից հրամայեաց մերժել ի հայրենի աշխարհէն, որ եւ ոչ ի բազում հեռաստանէ հայեսցին յԵրուսաղէմ: Եւ ինքն շինէր զԵրուսաղէմ, զաւերեալն ի Վեսպասիանոսէ եւ ի Տիտոսէ եւ յիւրմէ. եւ անուանեաց Հեղիայ յիւր անուն, որպէս եւ կոչէրն իսկ Ադրիանոս՝ արեգակն: Բնակեցոյց ի նմա հեթանոսս եւ քրիստոնեայս, որոց եպիսկոպոս էր Մարկոս ոմն: Ընդ այն ժամանակս առաքեաց զօր ծանր զկողմամբք Ասորեստանի. եւ մերոյն Արտաշիսի հրամայեաց երթալ ի Պարսս հանդերձ իւրովք զիւգոստատօք. զորոյ զհետ քարտուղարութեամբ լեալ այս այր, որ զայս պատմութիւն ետ մեզ, հանդիպի Արտաշիսի ի Մարս, ի Սոհունդ անուանեալ տեղւոջ:

Եղեւ հիւանդանալ նմա ի Մարանդի, ի Բակուրակերտ աւանի. եւ զԱբեղոյ զոմն նահապետ Աբեղենից տոհմին, զայր շոյտ եւ շղոմարար եւ սուտակասպաս, ի նորին խնդրոյ արձակէ յԵկեղեաց յԵրիզայ, ի մեհեանն Արտեմիդեայ, խնդրել ի կռոցն բժշկութիւն եւ զբազում կեանս: Որոյ ոչ ժամանեալ դառնալ՝ հասանէ վախճան Արտաշիսի: Եւ գրէ, եթէ ո՛րչափ ամբոխութիւնք մեռան ի մահուանն Արտաշիսի, սիրելի կանայք եւ հարճք եւ մտերիմ ծառայք. եւ ո՛րպիսի շուք բազմադիմիս արարին առ ի պատիւ դիոյն, քաղաքականաց կարգօք եւ ոչ որպէս զբարբարոսս: Դագաղքն էին, ասէ, ոսկեղէնք, գահոյքն եւ անկողինքն բեհեզեայ. եւ պատմուճանն որ զմարմնովն՝ ոսկեթել. թագ կապեալ ի գլուխն, եւ զէնն ոսկւով առաջի եդեալ. եւ զգահոյիւքն շուրջ՝ որդիքն եւ բազմութիւն ազգականացն, եւ առ այսոքիւք պաշտօնէիցն զինուորութիւնք, եւ նահապետքն եւ նախարարութեանցն գունդք եւ միանգամայն զօրականացն վաշտք, ամենեքին կազմեալ զինու հանդերձ, իբր թէ ի պատերազմ ճակատիցին. եւ առաջի պղնձիս հարկանելով փողս, եւ զկնի կուսանք ձայնարկուք սեւազգեստք եւ աշխարող կանայք, եւ զհետ՝ բազմութիւն ռամկին: Եւ այսպէս տարեալ թաղեցին: Եւ շուրջ զգերեզմանաւն լինէին կամաւոր մահունք, որպէս վերագոյնն ասացաք: Եւ սորա այպէս սիրելի եղեալ աշխարհիս մերոյ, թագաւորեալ ամս քառասուն եւ մի:

44. Արտաւազդ Բ եւ Քաջքն Մասեաց (Մ. Խորեն. Բ, կա)

Յետ Արտաշիսի թագաւորէ Արտաւազդ որդի նորա, եւ հալածէ յԱյրարատոյ զամենայն եղբարս իւր ի գաւառս Աղիովտայ եւ Առբերանոյ, զի մի՛ բնակեսցեն յԱյրարատ ի կալուածս արքայի. բայց միայն զՏիրան պահէ փոխանորդ իւր, զի որդի ոչ գոյր նորա: Որ յետ սակաւ ինչ աւուրց թագաւորելոյն իւրոյ, անցեալ զկամրջաւն Արտաշատ քաղաքի, որսալ կինճս եւ իշավայրիս զակամբք Գինայ, եւ աղմկեալ ի ցնորից իմն խելագարանաց, ընդ վայր յածելով երիվարաւն՝ անկանի ի խոր իմն մեծ, եւ խորասոյզ լեալ անհետի:

Զսմանէ երգիչքն Գողթան առասպելաբանեն այսպէս. եթէ ի մահուանն Արտաշիսի բազում կոտորածք լինէին ըստ օրինի հեթանոսաց. դժուարի, ասեն, Արտաւազդ՝ ասելով ցհայրն. «Մինչ դու գնացեր, եւ զերկիրս ամենայն ընդ քեզ տարար, ես աւերակացս ո՞ւմ թագաւորեմ»: Վասն որոյ անիծեալ զնա Արտաշիսի՝ ասաց այսպէս. «Եթէ դու յորս հեծցիս յԱզատն ի վեր ի Մասիս, զքեզ կալցին քաջք, տարցին յԱզատն ի վեր ի Մասիս. անդ կայցես, եւ զլոյս մի՛ տեսցես»:

Զրուցեն զսմանէ եւ պառաւունք, եթէ արգելեալ կայ յայրի միում, կապեալ երկաթի շղթայիւք. եւ երկու շունք հանապազ կրծելով զշղթայսն՝ ջանայ ելանել եւ առնել վախճան աշխարհի. այլ ի ձայնէ կռանահարութեան դարբնաց զօրանան, ասեն, կապանքն: Վասն որոյ եւ առ մերով իսկ ժամանակաւ բազումք ի դարբնաց, զհետ երթալով առասպելին՝ յաւուր միաշաբաթւոջ երիցս կամ չորիցս բախեն զսալն, զի զօրասցին, ասեն, շղթայքն Արտաւազդայ: Բայց է ճշմարտութեամբ այսպէս, որպէս ասացաքս վերագոյն:

Այլ ոմանք ասեն եւ ի ծնանելն զսա դիպեալ պատահարաց իմն. զոր համարեցան կախարդել զսա կանանց զարմիցն Աժդահակայ. վասն որոյ զնոսա բազում չարչարեաց Արտաշէս: Եւ զայս նոյն երգիչքն յառասպելին ասեն այսպէս. եթէ «Վիշապազունք գողացան զմանուկն Արտաւազդ, եւ դեւ փոխանակ եդինե: Բայց ինձ արդարացեալ թուի լուրն այն, թէ ի ծննդենէն եւ եթ մոլորութեամբ լեալ, մինչ նովիմբ եւ վախճանեցաւ: Եւ առնու զթագաւորութիւնն Տիրան եղբայր նորին:

45. Նոյն աւանդութիւն ըստ յայսմաւուրայ

Թագաւոր մի կայր Հայոց՝ Արտաւազդ անուն, եւ ունէր որդի մի խելագար՝ Շիդար անուն. եւ ի մեռանել Արտաւազդայ՝ ոչ ետ զթագաւորութիւնն Շիդարայ, զի խելագար էր, վասն որոյ աշխարհս վրդովեցաւ եւ աւերումն լինէր ոչ սակաւ։ Եւ յաւուր միում՝ հեծեալ Շիդարն ի ձի, եւ ետ փող հարկանել թէ կամիմ՝ թագաւորել եւ ել գնաց ընտիր հեծելովք ի զբօսանս։ Եւ ելեալ ի վերայ կամըրջի գետոյն՝ վասն անցանելոյ , եւ անդէն չարժեալ զնա այսոյն պղծոյ, անկաւ ի գետն եւ կորեաւ։ Եւ հեծելազօրքն համբաւեցին՝ թէ աստուածքն Շիդարայ յափշտակեցին զնա եւ եդին ի Սեաւ լեառն. որ է Աւագ Մասիս. եւ անդ կայ շղթայած. եւ երկու շուն, մի սպիտակ եւ մի սեաւ՝ լիզեն հանապազ զշղթայան Շիդարայ. եւ ի տարելիցն՝ ի մի մազն գայ , որ թէ կտրի՝ նա ելանէ եւ զաշխարհս անցուցանէ։ Վասն այսորիկ կարգեցին կախարդքն առասպել դիմօք, թէ ի տարեմուտն՝ ի նաւասարդի մին՝ ամենայն գործաւոր զիւր գործն զինչ եւ իցէ՝ կոփէ երեք անգամ. դարբինն՝ զսալն հարկանէ կռանաւն դատարկ, այսպէս հանդերձագործն, նոյնպէս եւ այլքն. զի կապ Շիդարայ ի մազն եկեալ է՝ եւ կտրիլ, դարձեալ հաստանայ եւ. ամրանայ, որ ոչ ելնէ Շիդարն զաշխարհս անցուցանէ։ Այսպիսի առասպել դիմօք վարէին Հայք, մինչեւ ի Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչն մեր. որ խափանեաց զայն, եւ կարգեաց տօնել եւ մին նաւասարդի՝ Սրբոյն Յովհաննու Կարապետին եւ Աթանագինեայ Հայրապետին. զի սուտն եւ գարշելին խափանեսցի, եւ սուրբն եւ ճշմարիտն՝ հաստատեսցի։

46. Արտաշիր սասանեան եւ խոսրով Ա. Արշակունի (Ագաթանգեղոս)

Ա. Ընդ նուազել ժամանակաց թագաւորութեանն Պարթեւաց, ի բառնալ տէրութեանն յԱրտաւանայ որդւոյ Վաղարշու, ի սպանանել զնա Արտաշրի որդւոյ Սասանայ, – որ էր նախարար ոմն ի Ստահր գաւառէ, որ եկեալ միաբանեաց զզաւրս Պարսից, որք լքին խոտեցին մերժեցին անարգեցին զտէրութիւնն Պարթեւաց, եւ հաճեցան հաւանութեամբ ընտրել զտէրութիւնն Արտաշրի որդւոյ Սասանայ, – արդ իբրեւ յետ մահուան հասանելոյ գուժիս այսորիկ առ Խոսրով թագաւորն Հայոց, – որ էր երկրորդ տէրութեանն Պարսից, զի որ Հայոց թագաւոր էր՝ նա էր երկրորդ Պարսից տէրութեանն, – արդ ՝ թէպէտ եւ վաղու լուեալ զբաւթն՝ ոչ ինչ ժամանեաց հասանել յամբովկ գործոյն պատերազմի իրացն պատրաստութեան։ Յետ այսորիկ դարձեալ լինէր յիրացն եղելոց մեծաւ տրտմութեամբ, զի ոչ եհաս ինչ նմա գործել գործ. ի մեծ ի տրտմութենէն եւ յիրացն վճարելոյ դարձեալ անցեալ եկեալ լինէր յաշխարհ իւր։

Արդ՝ ի միւս եւս ի գլուխ տարւոյն սկսանէր Խոսրով թագաւորն Հայոց գունդ կազմել եւ զաւր բովանդակել, գումարել զզաւրս Աղուանից եւ Վրաց, եւ բանալ զդրունս Ալանաց եւ զՃորայ պահակին, հանել զզաւրս Հոնաց, ասպատակ դնել ի կողմանս Պարսից, արշաւել ի կողմանս Ասորեստանի, մինչեւ ի դրունս Տիսբոնի։ 4 Աւար առեալ զերկիրն ամենայն՝ յապականութիւն դարձուցանէր զշինանիստ քաղաքացն եւ աւանացն ցանկալեաց. զշէն երկիրն ամենայն թափուր եւ աւերակ թողոյր. ջնջել ի միջոյ ի բաց կորուսանել, խլել քակել, հիմն ի վեր ջանայր առնել, համարէր բառնալ զաւրէնս տէրութեանն Պարսից։ Ուխտ եդեալ միանգամայն՝ վրէժ խնդրել մեծաւ քինութեամբ զանկանելն իւրեանց ի տէրութենէն. սպառ սպուռ ջանայր զվրէժ խնդրել, մեծաւ քինու նախանձաբեկ լինելով. մեծամեծս փքայր ՝ ի բազմութիւն զաւրացն ապաստան եղեալ, եւ ի քաջութիւն զաւրացն յուսացեալ։ Վաղվաղակի ի թիկունս հասանէին մեծաւ բազմութեամբ ժիր եւ քաջ առն եւ ձիոյ եւ բուռն կազմութեամբ Աղուանք, Լփինք եւ Ճիղպք, Կասպք եւ այլ եւս որ ի սմին կողմանց, զի զվրէժ արեանն Արտաւանայ խնդրեսցեն։

Զի թէպէտ եւ էր ինքն ի մեծի տրտմութեան վասն բնութեան եղբայրութեան ազգատոհմին, զի հնազանդեցան եւ ի ծառայութիւն մտին համբարձելոյ թագաւորութեան Ստահր ացւոյն, եւ ընդ նմին միամտեցան. զի թէպէտ եւ էր Խոսրովու եւ դեսպան արարեալ, զի իւրեանց տոհմայինքն ի թիկունս եկեսցեն եւ նոցա ընդդէմ կայցեն ընդ նորա թագաւորութեանն, անտի սմա ձեռն տուեալ ի կողմանց Քուշանաց, եւ յայնմ մարզէ եւ յիւրեանց ի բուն աշխարհէն եւ ի քաջ ազգաց եւ ի մարտիկ զաւրացն զի ի թիկունս հասցեն. սակայն տոհմքն եւ ազգապետքն եւ նախարարքն եւ նահապետքն Պարթեւաց ոչ լինէին ունկնդիր. զի միամտեալ եւ հաւանեալ եւ նուաճեալ էին ի տէրութիւնն Արտաշրի, քան ընդ տէրութիւն իւրեանց ազգատոհմին եւ եղբայրութեանն։

Սակայն առեալ Խոսրովու զբազմութիւն զաւրաց իւրոց, եւ որ ուստեք ուստեք եկեալ հասեալ էին թիկունս աւգնականութեան նիզակակիցք գործոյն պատերազմի։ 9 Իսկ իբրեւ ետես թագաւորն Պարսից զայն ամբոխ բազմութեան գնդի, զի մեծաւ ուժով դիմեալ եկեալ հասեալ էին ի վերայ նորա՝ ել եւ նա ընդ առաջ նոցա ի պատրաստութիւն պատերազմի։ Բայց սակայն ոչ կարաց ունել զդէմ նորա, փախստեայ լինէր առաջի նոցա. զհետ մտեալ կոտորէին զամենայն զաւրսն Պարսից, եւ դաշտացն եւ ճանապարհացն ցիր դիաթաւալ կացուցանէին եւ չարախտավատ վատնէին եւ անհնարին հարուածս ի վերայ հասուցանէին։ Եւ թագաւորն Հայոց դառնայր ի մեծ կոտորածէն մեծաւ յաղթութեամբ եւ բազում աւարաւ եւ ցնծալից ուրախութեամբ ի կողմանսն Հայոց յԱյրարատ գաւառ, ի Վաղարշապատ քաղաք, մեծաւ ուրախութեամբ եւ բարի անուամբ եւ բազում աւարաւ։

Ապա հրաման տայր ընդ կողմանս կողմանս դեսպանս արձակել, հրովարտակս առնել, յեաւթն բագինս մեհենիցն ուխտաւոր լինել պատկերաց կռոց դիցն պաշտաման։ Սպիտակ ցլուք եւ սպիտակ նոխազաւք, սպիտակ ձիովք եւ սպիտակ ջորւովք, ոսկեղէն եւ արծաթեղէն զարդուք, ի վերջաւորս փողփողեալս, նշանակապ պալարակապ մետաքսիւքն եւ ոսկովք պսակաւք եւ արծաթի զոհարանաւք, յանաւթս ցանկալիս ակամբք պատուականաւք, ոսկով եւ արծաթով, ի հանդերձս պայծառս եւ ի զարդս գեղեցիկս, զիւր ազգին Արշակունեաց զհայրենեացն պաշտամանց տեղիս մեծարէր։ Նա եւ հինգերորդ եւս հանէր յամենայն մեծամեծ աւարացն ածելոց, եւ մեծամեծ պարգեւս քրմացն շնորհէր։Իսկ զաւրացն որ զիւրեաւն էին՝ ետ պարգեւս եւ արձակեաց յիւրմէ։

Բ. Իսկ ի գալուստ ամին միւսոյ զաւր բազում կուտէր յոյժ, գումարտակ առնէր, զնոյն զաւր կոչէր, եւ եւս բազում քան զնոյն ասպատակ սփռեալ զկողմամբքն Ասորեստանի. մանաւանդ զի եւ զաւրք Տաճկաց ի թիկունս եկեալ էին. աւար առեալ զերկիրն ամենայն՝ քաջութեամբ դառնային յիւրաքանչիւր տեղիս։ Եւ ամս մետասան ստէպ ստէպ զայս աւրինակ աւար առեալ ՝ աւերէին զամենայն երկիր սահմանացն, որ ընդ Պարսից թագաւորութեամբն եւ ընդ իշխանութեամբն էր։

47. Դաւաճանութիւն Անակայ (Ագաթանգեղոս, բ, գ)

Իսկ իբրեւ զայն ամենայն չարիս ետես թագաւորն Պարսից, որ եկին հասին ի վերայ նորա՝ նեղեցաւ, տառապեցաւ, տագնապեցաւ, տարակուսեցաւ, վարանէր յանձն իւր. առ ինքն կոչէր զամենայն թագաւորս եւ զկուսակալս եւ զնախարարս եւ զզաւրավարս եւ զպետս եւ զիշխանս իւրոյ տէրութեանն. ի խորհուրդ մտանէին. աղաչէր զամենեսեան ՝ հնարս ինչ մարթել խնդրել գտանել. ազգի ազգի պարգեւս խոստանայր. թերեւս ոք միայն գտցի, ասէ, որ զվրիժուց հատուցումն խնդրել մարթասցէ. յերկրորդական գահ իւրոյ տէրութեանն մատուցանել խոստանայր, թէ միայն նախանձու մեծի ձեռն արկեալ հատուսցէ ոք. բայց միայն աթոռովս ես ի վեր եղէց քան զնա, եթէ կարի յանարգաց ոք իցէ կամ ի պատուականաց. ազգի ազգի պատիւս եւ պարգեւս եւ վարձուց հատուցմունս շնորհել խոստանայր։

Արդ՝ ոմն ի միջոյ խորհրդեանն գլխաւոր նահապետ էր Պարթեւաց տէրութեանն, որոյ անուն էր Անակ. յոտն կացեալ, ի մէջ անցեալ՝ յիւրմէ ազգէն իբրեւ ի թշնամւոյ վերայ խոստանայր վրէժ խնդրել։

Խաւսել սկսաւ ընդ նմա եւ ասէ. «Եթէ միայն զայդ նախանձ խնդրեսցես միամտութեամբ՝ զբնութիւնն պարթեւական, զձեր սեփական Պալհաւն ի ձեզ դարձուցից, եւ քեզ թագ եդեալ փառաւորեցից, եւ երեւելի եւ փառաւոր ի թագաւորութեանս իմում արարից, եւ երկրորդ ինձ կոչեցից »։

Պատասխանի ետ Պարթեւն եւ ասէ. «Զմնացորդս ազգի իմոյ կեցուսցես դու. այլ ես եւ եղբայր իմ հարազատ այսաւր հրաժարիմք ի քէն»։

Յայնմ ժամանակի հանդերձեցաւ կազմեցաւ Պարթեւն եղբարբն իւրով հանդերձ, ընտանեաւք կանամբք եւ որդւովք եւ ամենայն աղխիւ իւրեանց. չու արարեալ յուղի անկեալ, դէտ ակն կալեալ ճանապարհացն՝ ելեալ երթայր հատուածի պատճառաւ ի կողմանս Հայոց, իբրեւ թէ ապստամբեալ իցէ յարքայէն Պարսից։ Եկեալ յանդիման եղեւ թագաւորին Խոսրովու յՈւտի գաւառի, ի Խաղխաղ քաղաքի, ի ձմերոցս արքայութեանն Հայոց։

Իբրեւ ետես թագաւորն Հայոց՝ ցնծացեալ ել ընդ առաջ նորա եւ մեծաւ խնդութեամբ ընկալաւ զնա. մանաւանդ իբրեւ կեղծաւորութեամբ եւ դաւով սկսաւ խաւսել ընդ նմա եւ զիւրոյ գալոյն հաւատարմութիւն ցուցանել։ «Վանս այնորիկ եկի ես առ քեզ, ասէ, զի հասարակ զհասարակաց վրէժ խնդրել մարթասցուք»։

Արդ՝ իբրեւ ետես թագաւորն զայրն, զի դիմեալ եկեալ էր առ նա ամենայն ընտանեաւքն հանդերձ, եւ մտերմութեամբ հաւատաց ի նա. յայնժամ տայր նմա պատիւ ըստ աւրինաց թագաւորաց, եւ հանէր նստուցանէր զնա յերկրորդ աթոռ թագաւորութեանն. եւ զամենայն ժամանակս ձմերայնոյն ուրախութեամբ զաւուրս ցրտաշունչ հողմաշունչ սառնամանեացն անցուցանէին։

Իսկ իբրեւ եկին հասին աւուրք ջերոտ հարաւահողմն գարուն դրանցն բանալոյ՝ համբարձաւ թագաւորն ի կողմանցն յայնցանէ. եկին իջին յԱյրարատ գաւառ, ի Վաղարշապատ քաղաք. ի մինչդեռ ուրախութեամբ հանգուցեալ էին, ի միտ արկեալ թագաւորին՝ գումարտակ առնէր՝ անդրէն արշաւել ի կողմանս Պարսից։

Իբրեւ զայն լսէր Պարթեւն՝ զերդումն ուխտին յիշէր որ ընդ Պարսից արքային ուխտեալ էր։ Նա եւ զխոստմունսն յիշէր զպարգեւացն, եւ ի բուն աշխարհն փափագէր որ Պահլաւն կոչէր, եւ վատ խորհուրդ ի միտ արկանէր. առնոյր զթագաւորն մեկուսի նա եւ եղբայր իւր հարազատ՝ իբրեւ ի պատճառս ինչ զբաւսանաց, իբրեւ խորհուրդ ինչ խորհել ընդ նմա. եւ զսուսերսն պողովատիկս թերաքամեալս ունէին. յանկարծ յեղակարծումն ժամանակի զէնս վերացուցեալ ՝ զթագաւորն դիաթաւալ կացուցեալ յերկիր կործանէին։ Անդուստ ուստեմն իրազգած եղեալ իրաց որ եղեն՝ գոյժ աղաղակի ամբոխին թանձրանայր. մինչ այս մինչ այն՝ նոքա հեծեալ յիւրաքանչիւր երիվարս փախստական լինէին։

Իսկ իբրեւ զայն գիտացին նախարարք հայակոյտ զաւրացն ՝ գունդ գունդ հատանէին, զկնի լինէին. ոմանք ընդ ցամաքն աճապարեալ, հասանել ի խելս կամրջացն առ դրունս Արտաշատ քաղաքի։ Զի գետն Երասխ յարուցեալ գայր լի դարիւ եւ դարիւ, սառնահալ, ջրակուտակ, ձիւնասոյզ, ձիւնախաղաղ բազմութեամբն յաւուրս իւրոյ պղտորութեանն։ Կէսքն անցեալ ընդ կամուրջն Վաղարշապատ քաղաքի, զոր եւ կամուրջ Մեծամաւրի կոչեն ՝ աճապարէին հասանել յառաջ մի ի խելս կամրջին Արտաշատու։ Ի կիրճս ճանապարհացն արգելին զնոսա, ի մէջ արարեալ զնոսա՝ ի Տափերական կամրջացն գէտավէժ առնէին զնոսա։ Եւ ինքեանք անդրէն դարձեալ ՝ վայիւք, ճչովք եւ ողբովք, եւ ամենայն երկիրն ժողովեալ զթագաւորն աշխարէին։

Եւ մինչ դեռ ջերմ ոգիքն ի ծոցոյն չեւ էին թափեալ, եւ շունչ վախճանին չեւ էր հասեալ՝ հրաման տայր զազգատոհմն սատակել։ Յայնժամ սկսան սատակել եւ կոտորել. մինչեւ ոչ թողին յերիտասարդաց մինչեւ յայն ՝ որ բնաւ զաջ եւ զձախ ոչ գիտէր. նաեւ զիգական տոհմն մաշէին ի սուր սուսերի իւրեանց։ Բայց միայն երկուս մանկունս փոքրկունս յորդւոցն Պարթեւին պրծեալ ոմն ապրեցուցանէր ի ձեռն դայեկաց ուրումն. զմին ի կողմանս Պարսից, եւ զմին ի կողմանս Յունաց առեալ փախչէին։

48. Նահատակութիւնք Տրդատայ (Մ. Խորեն., Բ, հթ, ձե)

Պատմէ զնահատակութեանցն Տրդատայ, նախ ի մանկութեանն յերիվար կամակար աշտանակեալ, եւ կորովի ձիավարեալ, եւ զէնս շարժեալ յաջողակաբար, եւ այլ պատերազմականս ուսանել ախորժակս. ապա ըստ Պեղոպոնէսացւոց մեհենական հրամանին Հիփիտեայ ի մրցանակս ագոնին առաւելեալ քան զԿղիտոստրադոս հռոդացի, որ զվզէ եւեթ կալեալ յաղթէր. դարձեալ եւ քան զԿերասոս արգիացի, զի նա զկճղակ եզին թափեաց. իսկ սա զերկուց ցլուց վայրենեաց միով ձեռամբ կալեալ զեղջերէն, թափեաց հանդերձ ընդվզեալ ջախջախմամբ: Եւ ի ձիընթացս մեծի կրկիսին կառավարել կամեցեալ՝ ի հմտութենէ հակառակորդին ոստուցեալ յերկիր անկաւ, եւ բուռն հարեալ արգել զկառսն. ընդ որ ամենեքին զարմացան: Եւ ի պատերազմելն Պրոբոսայ ընդ Գութս, եղեւ սով սաստիկ. եւ յոչ գտանելոյ շտեմարանաց՝ յարեան զօրքն ի վերայ եւ սպանին զնա. նոյնպէս եւ ի վերայ ամենայն իշխանացն դիմեցին: Իսկ Տրդատ միայն ընդդէմ կացեալ՝ չեթող զոք մտանել յապարանսն Լիկիանոսի, առ որում ինքն Տրդատ էր:

Բայց Կարոս հանդերձ որդւովքն Կարինեաւ եւ Նոմերիանոսիւ թագաւորեաց. եւ զօրաժողով եղեալ, ետ ճակատ ընդ Պարսից արքային, եւ յաղթեալ՝ դարձաւ ի Հռոմ: Վասն որոյ բազում ազգս ի սատարութիւն կալեալ Արտաշրի, թիկունս արարեալ զանապատն Տաճկաստանի՝ դարձեալ ետ ճակատ ընդ զօրս Հռոմայեցւոց կրկին, աստի եւ անտի Եփրատու, յորմէ սպանաւ Կարոս ի Յռինովն: Նոյնպէս եւ Կարինոս, որ ի վերայ Կոռնակայ չոգաւ յանապատ, ընդ որում եւ Տրդատ. եւ սատակեցաւ նա եւ զօրն, եւ մնացեալքն ի փախուստ դարձան: Յորում եւ Տրդատայ վիրաւորեալ երիվարն՝ ոչ աճապարեաց ընդ փախստեայսն, այլ առեալ զզէն իւր եւ զկազմած ձիոյն՝ ի լուղ ընդ լայնատարած եւ խորայատակն անցանէր ընդ Եփրատ ի բուն զօրսն իւրեանց, ուր Լիկիանոսն էր:

Իսկ թագաւորն Տրդատայ ամենայն Հայաստանօք իջեալ ի դաշտն Գարգարացւոց ՝ պատահէ հիւսիսականացն ճակատու պատերազմի. եւ ի խառնել երկոցունց կողմանցն՝ յերկուս ճեղքէ զամբոխ թշնամեացն, սկայաբար շահատակելով: Ոչ կարեմ ասել զերագութիւն ձեռինն, ո՛րպէս անբաւք ի նմանէ յերկիր անկեալ թաւալագլոր խաղային, օրինակ իմն ի գեղեցիկ ցանցորդէ լի ձկամբք յերկիր թօթափեալ ցանցոյն, կայտռէին յերեսս երկրին: Զոր տեսեալ թագաւորին Բասլաց՝ մօտ հասանէ յարքայն. եւ հանեալ յասպազինէն զներդեայ քեմխտապատ պարանն, եւ կորովութեամբ ձգեալ յետուստ կողմանէ՝ ճահ դիպեցուցանէ յուս ձախակողմանն եւ յանութ աջակողմանն. զի էր վերացուցեալ զձեռնն ածել ումեք սուսերաւ. եւ ինքն վառեալ վերտ պահպանակօք, ուր ոչ գծէին նետք: Եւ քանզի ոչ կարաց շարժել ձեռամբ զհսկայն՝ զլանջօք առ երիվարին. եւ ոչ այնչափ ինչ շութափեաց մտրակել զերիվարն, քան թէ ահեակ ձեռամբն ի ներդեայն աճապարեալ սկային, եւ սաստկութեամբ ուժոյն զիւրեաւ ցանցեալ՝ ի ճահ դիպեցուցանէր զերկսայրին, եւ ընդ մէջ կտրէր զայրն եւ զոյգ ընդ պարանոցին զգլուխ երիվարին:

Իսկ զօրացն ամենայնի տեսեալ զթագաւորն իւրեանց եւ զզօրաւորն միջակտուր յայնպիսի ահաւոր բազկէ լեալ՝ ի փախուստ դառնային. զորոց զհետ մտեալ Տրդատ, վարէ մինչեւ յաշխարհն Հոնաց:

49. Տրդատ եւ Գոթայ թագաւորն (ՀՌՁԷ) (Ագաթանգեղոս, Դ)

Դ. Յաւուրս ժամանակացն այնոցիկ զաւրաժողով լինէր իշխանն Գթաց, եւ բազում գունդս զաւրաց ժողովեալ՝ գայր տալ մարտ պատերազմի ընդ իշխանին Յունաց։ Պատգամս յղէր աւրինակաւս այսուիկ, եթէ «Ընդէ՞ր բնաւ ելանեմք խառնամխի ի պատերազմ՝ սպառել զզաւրս մեր, եւ վտանգ եւ տագնապ միանգամայն աշխարհի հասուցանեմք. ես աւասիկ ախոյեան ելանեմ քեզ ի մերոց զաւրաց աստի, եւ դու ինձ ի յունականաց այտի. հասցուք եկեսցուք ի մարտի տեղի. եթէ ես զքեզ յաղթահարեցից ՝ Յոյնք ինձ հնազանդեսցին ի ծառայութիւն. եւ թէ դու ինձ յաղթեսցես ՝ մեր կեանքս քեզ նուաճեսցին եւ հնազանդեսցին. եւ առանց արեան եւ կոտորածոյ լիցի շինութիւն կողմանցս երկոցունց »։

Եւ իբրեւ զայն ամենայն լուաւ թագաւորն Յունաց՝ երկեաւ. քանզի աւրինաւք կազմութեամբ, գունդ առ գունդ ճակատել ոչ առնուին յանձն, եւ ըստ պատգամին պատշաճի ոչ կարէր ունել յանձին. քանզի տկար էր յոսկերաց զաւրութեամբ. սրտաթափ եղեալ զարհուրեցաւ, քանզի ոչ գիտէր, զի՛նչ տացէ բանիցն պատասխանի։

Յայնմ ժամանակի հրաման տայր թագաւորն ՝ հրովարտակս եւ դեսպանս առնել առ իշխանս եւ զաւրս զաւրութեան իւրոյ, զի ուր եւ իցեն ՝ առ նա հասանիցեն վաղվաղակի։ Յայնմ ժամանակի իշխանք եւ զաւրք եւ նախարարք առ նա հասանէին վաղվաղակի։ Առեալ եւ Լիկիանէ զբուն գունդն որ ընդ իւրով ձեռամբն էր ՝ փութայր հասանէր ի տեղի պատերազմին ՝ յանդիման լինել թագաւորին, եւ Տրդատէս ընդ նմա։

Եւ մինչ դեռ գային գունդք զաւրացն՝ դէպ եղեւ նոցա գալ մտանել ի նեղագոյն տեղի մի, յառուամէջս այգեստանւոյն, ի փողոցամէջս համբարոցացն, առ դրունս քաղաքին. քանզի զդրունս քաղաքին աղխեալ էր, զի ժամ էր հասարակ գիշերոյ։ Իբրեւ ոչ գտաւ խար երիվարաց զաւրուն բազմութեան դարման կերակրոյ մինչեւ ի մէջգիշեր ՝ հայեցեալ տեսանէին ի զուարափակ քաղաքորմի միոջ, զի խստահամբար մթերեալ էր. եւ ոչ ոք կարաց ձգել զձեռն իւր վասն որմոյն բարձրութեան։ Յայնժամ Տրդատէս ելեալ եւ իջեալ ՝ հոսէր ընկենոյր բարդս բարդս ի մէջ զաւրացն մինչ ի լիութիւն բաւականի։ Նա եւ զհամբարապանսն իսկ եւ բազումս ի շանց յայսկոյս որմոյն ընկենոյր ի մէջ զաւրացն, եւ ինքն անդրէն ելեալ իջանէր։

Զայն ամենայն ոյժ պնդութեան տեսեալ Լիկիանէս զարմացաւ։ Իսկ իբրեւ այգն զառաւաւտն մերկացաւ ՝ դրունք քաղաքին բացան, եւ զաւրքն ամենայն առ հասարակ ի ներքս մտանէին. եւ Լիկիանէս յանդիման լինէր թագաւորին, եւ ամենայն մեծամեծքն եւ սպարապետքն եւ զաւրագլուխքն եւ իշխանքն։

Ապա կաց պատմեաց թագաւորն իշխանացն զամենայն պատգամս թագաւորին Գթաց։ Յայնժամ խաւսել սկսաւ Լիկիանէս ընդ արքային եւ ասէ. «Մի՛ ինչ զարհուրեսցի սիրտ տեառն իմոյ. զի գոյ աստ այր մի ի դրան քում, զի իրքդ այդ նովաւ վճարին. Տրդատէս անուն նորա, ի տոհմէ թագաւորին Հայոց աշխարհին »։ Եւ կաց պատմեաց զերեկորին զգործս քաջութեան նորա։ Յայնժամ հրաման ետ, եւ ածին զՏրդատիոս յանդիման թագաւորին. եւ պատմեաց նմա կարգաւ զամենայն։ Յայնժամ ժամ ետուն կազմութեան մարտի՝ առ ի ժամ վաղուի զմիմեանս տեսանել պատերազմաւ։

Իսկ ի միւսում աւուրն ընդ այգն ընդ առաւաւտն հրամայեաց արկանել ծիրանիս. եւ զարդարեցին զՏրդատիոս ի զարդ կայսերական, արկեալ զնովա զնշան թագաւորութեանն. եւ ոչ ոք գիտէր վասն նորա. հրաման ել ամենեցուն, թէ ինքն իսկ կայսրն իցէ։ Եւ նորա առեալ զգունդն զաւրաց բազմութեան ՝ ի ձայն փողոյ տագնապաւ յառաջ մատուցանէր մինչեւ յանդիման թշնամեացն։ Իբրեւ յանդիման եղեն միմեանց կայսերակերպն եւ թագաւորն՝ մտաւ ի կուշտ արարեալ երիվարացն ի միմեանս հասանէին. անդ յաղթահարէր կայսերակերպն զթագաւորն. ձերբակալ արարեալ՝ ածեալ յանդիման առաջի կայսերն կացուցանէր։

Յայնժամ մեծացոյց յոյժ թագաւորն զՏրդատիոս, եւ մեծամեծ պարգեւս ետ նմա. թագ կապեաց ի գլուխ նորա եւ ծիրանեաւք զարդարեալ մեծացոյց զնա, եւ կայսերակերպն զարդու շքեղացուցեալ մեծարեաց զնա. եւ գումարեաց ի ձեռս նորա զաւրս բազումս յաւգնականութիւն նմա, եւ արձակեաց յիւրական աշխարհն Հայոց։

50. Ս. Նահատակութիւն Տերենդի եւ վեց եղբարցն (Յայսմաւուրք)

Յետ մահուան Դիոկղետիանոսի արքային՝ թագաւորեաց Մաքսիմիանոս. անօրէնն. եւ ելին ազգք բարբարոսաց յարեւմտից՝ ի սահմանս Հռովմայեցւոց, որք էին Մաւրիտանիք եւ Սկլաւք (կամ՝ Սկալաւք). եւ յոյժ աւերէին ջնջէին զԹիրակ, զՄակեդոնիա եւ զայլ արեւմտից գաւառսն։ Եւ գրեաց Մարմարովթ բարբարոսաց արքայն առ Մաքսիմիանոս, զի ելանիցէ մենամարտել ընդ նմա, կամ՝ ինքնին կամ՝ զայլ ոք առաքեսցէ. եւ որ յաղթէ՝ հնազանդեսցի նմա միւս կողմն : Եւ ի տարակուսի լեալ Մաքսիմիանոս՝ ոչ գիտէր թէ զինչ առնիցէ. քանզի յոյժ երկնչէր ի Մարմարովթայ , վասն զօրաւոր եւ հզօր գոլոյն, զի անձամբն որպէս հսկայ էր եւ քաջ պատերազմող. եւ յիշխանաց եւ ի զօրավարաց իւրոց ոչ ոք գտաւ որ ելանէր մենամարտել ընդ Մարմարովթայ : Եւ եւ ազդեցուցին նմա վասն Սրբոյն Աւրենդի, եթէ զօրեղ զօրական է եւ հզօր պատերազմող եւ կոչեաց զնա առաջի իւր. եւ տեսանէ՝ զի էր երիտասարդ այր աջողակ եւ գեղեցիկ տեսլեամբ։ Հաճոյ թուեցաւ նմա, եւ առաքեաց ընդդէմ թշնամւոյն։ Եւ Սուրբն Աւրենդիոս եւ վեց եղբարք իւր աղօթեցին առ Աստուած։ Եւ մտեալ ի մարտ ինքն միայն՝ յաղթեաց հսկայազօր պատերազմողին եւ սպան զնա. եւ հատեալ զգլուխն՝ տարաւ առ Մաքսիմիանոս արքայն։ Եւ հնազանդեցան նմա անթիւ զօրքն բարբարոսաց: Եւ աղաղակեաց մեծաւ բարբառով Մաքսիմիանոս արքայն, գոհութիւն մատուցանէր կռոցն՝ գովասանութեամբ, թէ ի նոցանէ տուաւ նմա յաջողութիւնն, եւ նոքա զօրացուցին զՈրենդիոս, եւ ետուն նմա զքաջութիւնն: իսկ իբրեւ լուաւ սուրբ վկայն՝ աղաղակեաց համարձակութեամբ եւ ասէ. Զի՞նչ ասես, ով թագաւոր, ընդէր զզօրութիւն իմ՝ որ ի Քրիստոսէ՝ անշունչ կռոցդ տաս. Քրիստոս զօրացոյց եւ ետ զյաջողութիւնն, եւ օգնեաց ինձ , եւ ոչ աստուածքն քո Եւ թագաւորն ամաչեաց ի նմանէ, զի յոյժ ուրախացոյց զնա, եւ առժամայն ոչ ինչ արար նմա չար. այլ մանաւանդ մեծարեաց ի վեհագոյն պատիւ, եւ բազում՝ տուրս պարգեւեաց նմա. եւ սուրբն ոչ ինչ կամեցաւ առնուլ ի նմանէ, բայց միայն խնդրեաց զգօտին Մարմարովթայ արքային, զի յոյժ պատուական մեծագին էր. եւ շնորհեաց նմա։

Եւ յետ աւուրց կոչեաց առ ինքն, եւ բազում՝ աղաչանօք եւ խոստմամբ ողոքէր եւ խրատ տայր ուրանալ զՔրիստոս եւ զոհել կռոցն. եւ ոչ կարաց հաւանեցուցանել, եւ հրամայեաց զօրականացն զի, զՍուրբն Աւրենդիոս եւ զվեցեսին եղբարսն իւր աքսորեսցեն ի հեռաւոր երկիր, եւ ըստ հրամանի նորա տարան զնոսա ի քաղաքն Տրապիզոնդի. եւ զվեց եղբարսն ցրուեցին ի յԱպխազ, ի Ճքերս եւ ի Զալիկի. եւ անդ ի սովոյ եւ ի մերկութենէ հանգեան ի Քրիստոս՝ բարի խոստովանութեամբ։ Եւ ի Սրբոյն Աւրենդիոսի պարանոցն կախեցին վէմ մի մեծ եւ ընկեցին ի ծով. եւ հրեշտակապետն Ռափայէլ եհան զնա կենդանի ի ցամաքն, եւ կացոյց ի վերայ վիմի. եւ անդ աղօթելով աւանդեաց զհոգի իւր առ Աստուած, եւ երեւեցաւ Սուրբն քրիստոնէից. եւ երթեալ առին զմարմինն եւ թաղեցին պատուով, ի փառս Քրիստոսի։

51. Վրէժք Տրդատայ ի Պարսից (Ագաթանգ. ժա)

Իսկ թագաւորն Տրդատ զամենայն ժամանակս իւրոյ թագաւորութեանն աւերէր քանդէր զերկիրն Պարսից թագաւորութեանն եւ զաշխարհն Ասորեստանի աւերէր եւ հարկանէր ի հարուածս անհնարինս։ Վասն այսորիկ պատշաճեցան բանքս այս ի բանս կարգի առակաց թէ Իբրեւ զսէգն Տրդատ որ սիգալովն աւերեաց զթումբս գետոց եւ ցամաքեցոյց իսկ ի սիգալն իւրում զյորձանս ծովուց»։ Վասն զի սէգ իսկ էր առ հանդերձս եւ այլ ուժով պնդութեան հարստութեամբ բուռն ոսկերաւք եւ յաղթ մարմնով քաջ եւ պատերազմող անհնարին բարձր եւ լայն հասակաւ որ զամենայն ժամանակս կենաց իւրոց պատերազմեալ եւ առնէր մարտիցն յաղթութիւն։ Մեծ անուն պարծանաց քաջութեան անձին ստանայր եւ զհոյակապ շքեղութիւն յաղթութեան ընդ ամենայն աշխարհ կացուցանէր հարկանէր ի հարուածս զթշնամիսն եւ խնդրէր զքէնս վրիժուց իւրոց հայրենեացն առնոյր աւար բազում ի կողմանցն Ասորւոց եւ թափէր կապուտ սաստիկ անհնարին ի նոցանէն։ Արկանէր ի սուր զզաւրս Պարսից եւ թափէր կողոպուտ անհնարին լինէր առաջնորդ առն եւ ձիոյ զաւրացն Յունաց եւ մատնէր նոցա զբանակս նոցա հանէր զզաւրս Հոնաց սաստիկ յոյժ եւ գերէր զկողմանս Պարսից։

52. Մանուկ Գրիգոր (Լուսաւորիչ) եւ եղբայրն Սուրէն (Զենովբ Գլակ)

Արդ՝ իբրեւ սպան Անակ զԽոսրով, եւ դեռ յոգւոջ էր, հրամայեաց սատակել զցեղն Արշակունի, զիւրն եւ զԱնակայն, զկին եւ զորդիս. զոր եւ Արշակունի անուամբ գտանէին, սատակէին զամենեսեան համաջունջ։ Իսկ Բուրդարս իբրեւ լուաւ զայս հրաման ի թագաւորէն, փութացեալ եմուտ առ Ոգուհի՝ կին Անակայ, եւ առեալ զԳրիգոր ի գրկաց նորա, եւ ետ զնա ցկինն իւր Սոփի։ Իսկ զմիւս եղբայր նորա, որոյ անուն կոչէր Սուրեան, մանկաբարձքն փախուցին ի դուռն Պարսից, եւ անդ սնաւ առ հաւրաքեռ իւրում, որ էր կին թագաւորին Ջուանշերի Հեփթաղի։ Որ իբրեւ զարգացաւ, գնաց յերկիրն Ճենաց, յետ մահուն Խոսրովուհեայ, եւ կացեալ անդ ամս Ժ՝ թագաւորեաց անդ ի վերայ երկրին Ճենաց եւ Դրբանդայ, եւ եղեն ամենայն ժամանակք թագաւորութեան նորա ամք ԼԹ։

Զոր ոմանք համբաւեն, եթէ Զգաւն ասեն եղբաւրն Գրիգորի, որ է Յակոբ. այլ ոչ գիտեն զստոյգն, զի Յակոբն այն հաւրաքեռորդի էր սրբոյն Գրիգորի, եւ անուն մաւր նորա՝ Խոսրովուհի։ Իսկ յորժամ մեռաւ մայր նորա, եւ զթագաւորութիւնն բարձին ի հաւրէ նորա Տիրանայ, զի սպան զնա ի պատերազմի արքայն Լփնաց Ռէգէս, ապա Յակոբ հանդերձ քեռբն իւրով Սակդենաւ եւ նորին որդւովն Հրաչէիւ գնաց ի կողմանս Պարսից եւ ի դրունս արքունի սնանի։ Եւ յետ ժամանակաց քեռորդի նորա գնաց ի կողմանս Գթաց եւ անդ թագաւորեաց, զոր յետոյ Տրդատ ըմբռնեաց, մինչ առ արքայն Յունաց էր։ Զի սա էր, որ եկն ի պատերազմ ի վերայ Դիոկղետիանոսի արքային Յունաց, որպէս Ագաթանգեղոս պատմէ զայսոսիկ։ Բայց եթէ ստուգիւ կամիցիս գիտել, ո՜վ երանելիդ Բեկտոր, ընթերցի՛ր զթագաւորութիւն Հեփթաղինէ ժամանակագիր հելլենացի գրով, եւ կամ՝ զթագաւորութիւնն Ճենաց, զոր գտանես յՈւռհայ քաղաքի առ Բարդաեան պատմագրի։

Իսկ Բուրդար առեալ զկինն իւր եւ զմանուկն Գրիգոր՝ գնաց զկնի աներոյն իւրոյ Եւթաղեայ յաշխարհն Կապադովկացւոց։ Եւ մկրտեալ Գրիգոր, զոր մայր եւ հայր նորա Անակշատ Սուրէն կոչէին, տուեալ զնա ի դպրոցս՝ ուսուցանէր ասորի եւ հելլէնացի դպրութիւն եւ լեզու, եւ վարժեալ լինէր աստուածպաշտութեամբ։ Իբրեւ եղեւ երկոտասանամեայ, այր ոմն աստուածապաշտ, որ կոչէր Դաւիթ, ամուսնացուցանէր զնա ընդ դստերն իւրում, որ կոչէր Մարիամ։ Արդ՝ իբրեւ եղեն նորա երկուս որդիք, անուն անդրանկին՝ Վրթանէս եւ կրտսերոյն՝ Ռստակէս, մայրն եմուտ ի վանս կանանց, եւ կրտսերն գնաց զհետ ճգնաւորի միոյ, որ կոչէր Նիկոմաքոս։ Իսկ անդրանիկն մնաց առ դայեկացն եւ յետոյ ամուսնացաւ։

Եւ հայրն անցեալ գնաց առ Տրդատ՝ զհաւրն պարտս հատուցանել, եւ մնաց առ նմա մինչեւ նա թագաւորեաց ի տեղի հաւրն իւրոյ։ Եւ վասն ոչ զոհելոյ կռոցն՝ ի մեծամեծ տանջանս մատնեաց զնա, իբրեւ տեղեկացաւ ի քեռոյ աներոյն Գրիգորի, եթէ՝ «Դա է որդին Անակայ, որ սպան զհայրն քո զԽոսրով », եւ նորա արկեալ զնա ի Վիրապն ներքին ամս հնգետասան։

Յետ հնգետասան ամին դիւագնեալ ամենայն երկիրն Հայոց, եւ ինքն թագաւորն ի մէջ վարազացն երթեալ դադարէր.

53. Նոյն բան ըստ Սիմէովնի

Ի գալն Անակայ առ Խոսրով թագաւոր Հայոց, ի նոյն հասակի լինելով մանկանն Տրդատայ՝ յորում եւ սուրբ Լուսաւորիչն Գրիգորիոս էր, եւ ըստ Ագաթանգեղայ պատմագրի, տարեալ դայեկաց զպատանին Տրդատ յարեւմտեան կողմանս՝ Է թագաւորանիստ քաղաքն, եւ անդ սնաւ: Իսկ զուղփաճեմ ջահ լուցեալն՝ զանբաղդատ եւ զանհամեմատ մանուկն զՍուրբն Գրիգոր, զկնի Աւտայի. նախարարի՝ խաղացուցեալ դայեկացն մինչեւ յամուրն Անի, որ այժմ կոչի Կամախ. քանզի դուստր թագաւորին Խոսրովիդուխտ ամրացուցեալ էր մթերօք թագաւորականօք. բայց զՍուրբն ոչ համարձակեցան դայեակքն թողուլ անդր, զի մի գուցէ մեռանիցի ի Խոսրովիդըխտոյ՝ ի դստերէ Խոսրով թագաւորին, այլ բարձեալ չուեցին ի Կեսարիա . (որ է) սկիզբն սահմանի Հայոց եւ բնակիչք քաղաքին քրիստոնեայք գոլով՝ ի զանխուլ դարան եղեն նմա։ Զոր Բուրդարն սնուցեալ, եւ Դաւթի տալով զդուստր իւր Մարիամ՝ նմա յամուսնութիւն։ Եւ ի Սուրբն Գրիգոր ովրակ ի դամբանէ Թադէոսէ, երկիւղն Աստուծոյ ունակացեալ յոգի եւ ի մարմին, եւ աճղացեալ ընդ համասեռս Եղմոնոսաց. եւ ի սկզբան տիոց յանձն առ ուսանել զգիր Հելլենացի. եւ աստուածայնոց ուսմանց պարապեալ մինչեւ յամս քսան եւ եօթն։ Եւ ի դայեկաց իւրոց՝ վասն սպանման Հօր իւրոյ Խոսրովու լսէր զպարտիս , եւ խիթայր ի միտս։

Իբրեւ լուաւ զթագաւորելն Տրդատայ ի Դիոկղետիանոսէ ամպարշտէ, այնուհետեւ ընթացեալ առ մեծն Տրդատ թագաւորն Հայոց, պահապան կամեցաւ լինել նմա, յորժամ գայր մեծապանծ շքեղութեամբ ի Հայս։ Եւ թագաւորն առաւելապէս մեծարեալ զնա սակս հաւատարմութեանն, մանաւանդ զի արեանն գութ զեղոյր առ իրեարս։ Այնուհետեւ ծանուցեալ զքաջապնդութիւն հաւատոց նորա, եւ Տրդատ տանջեալ հարուածէր զնա սաստկագոյն. Ատտայի նախարարի յառաջագոյն հասու լեալ ամենայնի՝ մատնէր թագաւորին, մահապարտ ցուցանելով զՍուրբն. ուստի եւ արկանել հրամայէր զՍուրբն ի խոր վիրապին, յորում՝ զօձսն ժողովէր հայր իւր։ Եւ տարեալ սպասաւորացն ընկեցին ի ներքս, երկանաքար ի վերայ կափուցեալ, ողորմելով նմա, զի ծանեան եթէ թագաւորազն է: Եւ արդարաց գիշերոյ ազդ եղեալ կնոջ ուրեմն, նկանակ հացի՝ թերեւս եւ ջուր՝ մատուցանէր Սրբոյն։ Եւ արդ ի մէջ օձիցն իբրեւ ի վերայ շեղջ ցորենոյ կայր. եւ անդ կացեալ զամս է երեքտասան։

54. Ս. Գրիգոր ի Խոր Վիրապն (Ագաթանգեղոս ԺԱ)

Եւ զայն ամս երեքտասան որ եղեւ Գրիգորիոս ի բերդին բանդին եւ ի խոր վիրապին կին ոմն այրի որ էր ի բերդին յայնմիկ հրաման առեալ յարհաւրաց ՝ զի աւուրն նկանակ մի արարեալ պատրաստական ընկենուլ ի ներքս ի խոր վիրապն եւ այնու կերակրեալ լինէր նա ի հրամանէն Աստուծոյ զայն ամս որ եղեւ նա անդ։ Իսկ յայն վիրապ ուր ընկեցին զնա՝ պահեալ լինէր նա կենդանի շնորհիւ Տեառն իւրոյ։

Իսկ այլ մարդիկ որ միանգամ իջուցեալ էր անդր ՝ ամենեքեան մեռեալ էին վասն դժնդակ չարաշունչ դառնութեան տեղւոյն վասն կարակում տղմին աւձախառն բնակութեան եւ խորութեանն։ Վասն չարագործաց իսկ էր շինեալ զայն տեղի եւ ի սպանումն մահապարտացն ամենայն Հայոց։

55. Հրովարտակք Տրդատայ (Ագաթանգեղոս ԺԲ)

Հրաման ետ Տրդատ արքայ՝ հրովարտակ առնել ընդ ամենայն աշխարհս իշխանութեան իւրոյ, հրաման հանեալ աւրինակ զայս.

«Տրդատ արքայ Հայոց մեծաց, առ մեծամեծս եւ առ իշխանս եւ առ նախարարս եւ առ գործակալս եւ առ այլ մարդիկդ, որ ընդ իմով իշխանութեամբ էք, յաւանս, ի շէնս, ի գեաւղս, յագարակս, առ ազատս եւ առ շինականս, միանգամայն իսկ առ ամենեսեան, ողջոյն։

Ողջոյն հասեալ եւ շինութիւն դիցն աւգնականութեամբ, լիութիւն պարարտութեան յարոյն Արամազդայ, խնամակալութիւն յԱնահիտ տիկնոջէ, եւ քաջութիւն հասցէ ձեզ ի քաջէն Վահագնէ ամենայն Հայոց աշխարհիս. իմաստութիւն Յունաց հասցէ դաստակերտիդ կայսերաց, եւ ի մեր դիւցախառն Պարթեւաց հասցէ այցելութիւն, ի փառաց թագաւորաց եւ ի քաջ նախնեաց։

Ամենայն ոք գիտասցէ ի մերոց հրամանացս որ առ ձեզ, զի վասն ձեր շինութեան եմք հոգացեալք. զի յորժամ էաք մեք ի Յունաց աշխարհին՝ անդ տեսանէաք զհոգաբարձութիւն թագաւորացն, ի հոգալ ընդ շինութիւն իւրեանց աշխարհին, ի պատուել զբագինս դիցն աստուածոց շինուածովք եւ սպանդիւք զոհիցն, եւ երեւելի պատարագացն ընծայիւք, եւ գունակ գունակ նուիրաւքն եւ ի պտղոցն ՝ յամենայնէ զամենայն նոցա մատուցանելով, եւ ջերմեռանդն եռալ զեռալ պաշտամանն, շքեղացուցանելով եւ զարդուքն զարդարելով եւ զերեւելի զհոյակապ զանեղծ դիսն մեծարելով։ Եւ զայն եւս տեսանէաք ի նոցանէ՝ ի նոցունց դից անտի՝ զխաղաղասէր շինութիւն մարդաշատութեան, հոծ բազմամբոխ լիութեամբ պարարտութեամբ՝ նոցա զայն փոխադարձ փոխարինացն շինութիւն շնորհեալ, ամենալրիւք բարութեամբ մեծացեալք խաղաղացեալք ի բարիսն վայելէին։

Վասն որոյ պատուէր տուեալ, ահաբեկ արարեալ թագաւորաց աշխարհին՝ զմարդիկն զարհուրեցուցանէին վասն պաշտաման դիցն յոլովելոյ. մի՛ գուցէ թէ խառնաղանջ բազմամբոխ խաժամուժ մարդիկ առ տգիտութեան ինչ արհամարհիցեն. կամ եթէ ոք յանկարծ առ փոխելութեան իշխեսցէ արհամարհել զպաշտաւն դիցն՝ հրաման ելեալ զաւրացեալ ի թագաւորաց, զի խլեսցեն բրեսցեն իշխանքն որ իցեն յիւրաքանչիւր գործակալութեան, զի շինութիւն աշխարհի ի դիցն բազմասցի։ 6 Զի գուցէ թէ յանկարծ ոք զդիսն անգոսնեսցէ ՝ վնաս մեծ ի ցասմանէ դիցն յուզեսցի. այնպիսիքն զանձինս կորուսանեն, եւ աշխարհի մեծ ոճիրս վնասուց ի նոցանէն ընդոստուցանեն. վասն այսորիկ իսկ եւ ետու զհրամանս սաստից այնպիսեացն ՝ պատուհաս մահու՝ թագաւորքն Յունաց յիւրեանց աշխարհին։

Արդ՝ եւ մեք հրաման շինութեան կամեցեալ ձեզ, հոգացեալ զի եւ ձեզ ամենալրիւքն ամենաբարիքն ի դիցն բազմասցին, զի ի ձէնջ՝ պաշտաւն նոցա եւ փառաւորութիւն, եւ ի նոցանէ՝ շինութիւն, լիութիւն եւ խաղաղութիւն. զի որպէս ամենայն տանուտէր ընդ տան իւրոյ եւ ընդ ընտանեաց հոգայ՝ սոյնպէս եւ մեք հոգամք ընդ մեր Հայոց աշխարհիս շինութեան։

Արդ՝ ամենայն նախարարք մեծամեծք եւ ազատք եւ գործակալք եւ սիրելիք մեր թագաւորաց, եւ շինականք, բնակք եւ ձեռատունկք եւ ձեռասունք մեր Արշակունեաց, զոր յանձանձեալսդ եւ սնուցեալսդ է, անխայեալսդ եւ յառաջեալսդ, վասն մեր աւգտի հասարակաց հոգացեալ, զի զդիսն պատուեսջիք։ Արդ՝ եթէ յանկարծ ոք թէ գտցի, որ զդիսն անպատուեսցէ, եւ գտցեն զայնպիսին՝ կապեալ ոտիւք եւ կապեալ ձեռաւք եւ կապեալ պարանոցաւ ի դուռն արքունի ածցեն. եւ տուն եւ կեանք եւ արարք եւ ստացուածք եւ գանձք՝ այն ամենայն այնոցիկ լիցի, որ զայնպիսիսն ի մէջ ածցեն։ Ողջ լերուք ի դիցն աւգնականութենէ դուք ամենեքին եւ ի մեր թագաւորաց ՝ որ ընդ այս հրաման կամիք, եւ ի շինութեան բնակեսջիք ամենեքեան, զի մեք գլխովին իսկ ողջ եմք»։

Իսկ զամենայն ամս ժամանակաց իւրոց թագաւորն Տրդատ գոռացեալ ընդ Պարսից տէրութեանն՝ խնդրէր զքէնս վրիժուց մարտիւք պատերազմաց։ Իսկ ի լնուլ ամացն, որ եղեւ Գրիգորիոս ի վիրապին, իբրեւ ամս երեքտասան, եւ էր մարտ սաստիկ խստութեան Տրդատայ ընդ Պարսից թագաւորին՝ զամենայն աւուրս կենաց իւրոց։

Իսկ միւս եւս այլ հրովարտակ հրամայեաց գրել ընդ աշխարհս եւ ընդ գաւառս իշխանութեանն իւրոյ՝ աւրինակաւս այսուիկ.

«Տրդատիոս Հայոց մեծաց արքայ. առ աշխարհս եւ առ գաւառս, առ նախարարս եւ առ զաւրս եւ առ շինականս եւ առ ամենեսին ողջոյն. ողջ լիջիք, եւ մեք մեզէն իսկ ողջ եմք։

Դուք ինքնին գիտէք, զիա՛րդ ի բնէ ի նախնեացն իսկ յաղթութիւն խաղաղութեան բազում էր շնորհեալ մեզ դիցն աւգնականութեամբ, եւ կամ թէ ո՛րպէս զամենայն ազգս նուաճեալ էր, եւ ի հնազանդութեան ունէաք։ Իսկ յորժամ զդիսն ոչ մարթացաք հաճել պաշտամամբն, զկամս նոցա քաղցրացուցանել ընդ մեզ ՝ հանին մերժեցին ի ցասմանն իւրեանց զմեզ ի մեծ տէրութենէն։ Մանաւանդ վասն աղանդին քրիստոնէից պատուիրեալ ձեզ, զի հազար եւ բիւր դէպ է եթէ գտցի ոք, զի նոքա անհնարին լինին խափան դիցն պաշտամանն, զայնպիսին թէ գտցեն եւ վաղվաղակի ի մէջ ածցեն ՝ յարքունուստ պարգեւք եւ պատիւք նոցա լիցին շնորհեալ որ զնոսայն յայտնեսցեն։ Ապա թէ ոք չյայտնեսցէ զայնպիսին, կամ թագուսցէ, եւ գտցի՝ այսպիսին ընդ մահապարտս համարեալ լիցի, եւ ի հրապարակ արքունի եկեալ մեռցի, եւ տուն նորա յարքունիս երթիցէ։

Արդ՝ զոր աւրինակ ես ոչ խնայեցի յիմ վաստակաւոր Գրիգորիոս, յիմ սիրելին, որ վասն դորին իսկ իրաց չարաչար եւ սաստիկ տանջանաւք տանջեցի, եւ յետ այնորիկ ետու զնա ընկենուլ ի խոր վիրապն յանհնարին, զի անդէն իսկ միանգամայն աւձից լիցի կերակուր. զի եւ ոչ զմեծ վաստակն նորա համարեցայ ինչ՝ առ սիրով եւ առ ահիւ դիցն, զի եւ ձեզ ահ լիցի այս եւ երկիւղ ի մահուանէն. այլ զի կեցջիք ընդ հովանեաւ դիցն եւ ի մէնջ բարիս մարթասջիք գտանել։ Ողջ լերուք, եւ մեք մեզէն ողջ եմք»։

56. Գալուստ Հռիփսիմեանց ի Հայս (Մ. Խորենացի)

Յաղագս զանազան տեղեաց եւ գնացից՝ եւ վարուց Սրբոց Հռիփսիմեանցն, որ ոչ երեւին գրեալ ի յոլովից ճոխաբան պատմութեանց, ի բազմաց մատենագրաց Յունաց արարեալ քննութիւն եւ իմացեալ զմիտս ճառից, որ հեռի էր ի ստութենէ եւ լի ճշմարտութեամբ, կարգեցի քեզ ի գիրս յայսմ. որում՝ ոչ զոք կարծեմ՝ ընդդիմանալ ի միտս ունողացն. բայց միայն եթէ ոք ստութեան հաճեալ՝ զոճ պատմութեանս քակել ջանայցէ։ Զատենաբանութիւնս իմաստնոց Ելլադացւոց՝ Ատտիկէ իմ ընթերցեալ, բազում՝ անգամ՝ գտի զոճ գրոցս՝ որ ի ճահ գայր պատմութեանս մերոյ հիւսման։ Յոյժ պիտանի եւ Խօգտութիւն մեզ լսի՝ որ անուն գրոցն կոչի Դաւթի Հռովմայեցւոյ գիրս Եկլեսիաստես. զոր կամեցեալ իմ թարգմանել, եւ ոչ ժամանեցի. մնաց այլում՝ տեղւոյ եւ կամ՝ իմաստնոյ ։ Զի ես մահկանացու գոլով, ծեր եւ հիւանդոտ, երկու ցեալ, ոչ հրեշտակ գոլով, կամ՝ որդի Բարձրելոյ, որպէս աստուածայինն ասէ բան, սակաւ մի երկրորդեցի ի նոյն գրոցս, զոր քաջ քարտուղարն թողեալ Ագաթանգեղոս, որ եւ ոչ կարէր զամե նայն զբանս եւ զգործս ի միտսն ծովացուցանել, մնալով եւ այլոց եւս։

Եւ արդ, ի նոյն գիրս պատմի, ի նոյն թագաւորական տոհմէ գոլով Սրբոյն, լինել Աւգոստոս կայսեր՝ ցեղապետ թագաւորաց. լինի եւ Գայիանէ ի նոյն ցեղէ , առաքինի եւ զարմանալի օր եւ մօր դուստր: Նախանձ ունելով առաքելական դասուցն, գրէ, որպէս տեսութեամբ նոքա էին մօտագոյնք առ նոսա. որոց ոչ էին համբաւով է մոռացումն ինչ էին եկեալք գործք նոցա, ընդելեալ կամ՝ յուլացեալ, որպէս առ մերովք ժամանակօքս աստուածպաշտութիւնն նուազեալ, սրբութիւն լռեալ, եւ տնկեալ մեղք։ Այլ արքն՝ որպէս թէ առաքեալք, լաւութեան նախանձ ունէին, եւ կանայքն՝ զգաստանային նախանձ ունելով Աստուածածնին, Քրիստոսի լինելով մարք, որպէս ասաց ոմն ի Հարցն :

Յայսցանէ գոլով եւ ծնողքն Սրբոյն Հռիփսիմեայ , սան յաւազանէն լեալ Սրբոյն Գայիանեայ , որ էր մայր կուսից վանականաց ի Հռովմ՝, ի վանս սրբոյ Առաքելոյն Պաւղոսի. զոր իւր տեղի որոշեալ երա. նելոյն, պատշաճ եւ պարտ գոլով, հրաման «Առաքելոյն առեալ աղօթել. որ եւ այլք յետ նորա աշակերտեցան, լինելով անձինս երեք հարիւր, պահելով զհրամանս Առաքելոյն։ Եւ այսմ տեղւոջ տեսուչ գոլով Գայիանեայ, սնուցանէ առ ինքեան զՀռիփսիմէ, ի մէջ զգաստացելոց կուսանացն։ Որ եւ պտուղ աղօթից նորա յարբունս հասեալ, տեսեալ ի նմա զհոգւոյն մեծանձնութիւնն, անուանէ զնա աղախին գոլ Սրբոյ Աստուածածնին, եւ տայ զնա ուխտիւք եւ աղօթիւք՝ ծառայել Աստուածածնին։ Արկանէ եւ ի նմին պարանոցն խաչ զտրտոյն Յակոբայ, զմածեալն տէրունական արեամբն, ի կենաց փայտէն հատեալ, վասն խնդրոյն Պատրոնիկեայ տիկնոջ, որ եւ ինքեան գոլ պահապան. ի ձեռն նմին Եղբօր Տեառն, առաւել փափաքմամբ եւ երկիւղիւ առեալ՝ արկանէր ի պարանոց սրբոյն մեծին Հռիփսիմեայ, որպէս եւ յայնժամ՝ յականջան Ռեբեկայ՝ զգինտսն, հարսնանալ հօրն հաւատոց Աբրահամու, թէպէտ եւ ոչ նման, այլ երկոքին ի խորհուրդ եկեղեցւոյ։ Եւ այս այսչափ։

Այլ ի հասանել յուզման ժամանակին, վասն ազնուական ազգին եւ սքանչելատեսիլ գեղոյն, որ եւ յաշխարհի փայլէր հոգւով, խորհէին առնուլ, ի պատիւ տանն Հռոմայեցւոց՝ ի թագուհութիւն տիեզերապետութեան։ Եւ Գայիանեայ իմացեալ հոգւոյ ակամբ, առեալ զնա փախչի յԵգիպտոս, յԱղեքանդրիա, եւ անտի ելանէ յԵրուսաղէմ՝ երկրպագել սրբոց տեղեացն որ՝ անդ: Եւ երթեալք ի յԱյրն՝ աղօթս եւ պաղատանս մատուցանէին առաջի Սրբոււոյն, օգնել կուսին վտանգելոյ եւ փախուցելոյ , որ եղեւ նորա աղախին ի մանկութենէ։ Եւ գնացեալ անտի ի Գեթսեմանի՝ ի գերեզման Աստուածածնին, եւ անդ աղօթելով, ասէր. Մայր լուսոյ, կոյս անարատ, որ կուսութեանց ես վերակացու եւ սրբութեան օգնական, ընկալ զաղաչա. նաց աղօթս յանարժան աղախնոյս. եւ զորդի Հոգւոյ իմոյ զոր սնուցի՝ քեզ տուեալ աղախին , զգաստացեալ արդարոցո արժանաւորապէս, եւ մի տար. փորձել օտարին, եւ մի տացես աղտեղակալ անձամբ. ի ձեռն պիղծ թագաւորացն, զի մի ուխտս մեր , որ առ քեզ է՝ խափանեսցի։ Այլ յիշեա զպանդխտութիւն իմ՝ եւ զծուփս ի կենցաղս մեր՝ որ վասն է քո, յիշեա եւ զչարչարանս որդւոյ քո եւ Աստուծոյ մերոյ, եւ ողորմեա մեզ. վասն որոյ զքեզ օրհնեմք։ Եւ երկրպագելով Աստուածածնին եւ բազում՝ արտասուս հեղեալ, մնալով անդ ամսօրեայ ժամականաւ, ապա տեսիլ երեւեալ Սրբոցն, եւ հրաման առեալ գնալ ի Հայք, յերկիրն Արարատեան ի բաժին Թադէոսի Առաքելոյն. եւ զպատկերն փայտեղէն որ եդեալ է յերեսս իմ՝ յաւուր փոխման. իմոյ, զնա խնդրեսջիք, կատարեալ զընթացս ձեր արեամբ։

Եւ դարձեալ անտի խնդութեամբ եկին Եդեսիա քաղաք, եւ երկրպագեալ փրկչական պատկերին՝ լցան ուրախութեամբ , եւ համարեցան տեսեալ զԲանն մարմին եղեալ։ Դարձեալ սքանչելի տեսիլ երեւեալ յորդորէին ի ճգունս։ Ես այլ կանայք՝ ի նոցանէ մեկնեալ մնացին ի նմին քաղաքի, ի մեծ եկեղեցւոջն Աբգարու, ի հիման Սրբոյն Թադէոսի կրօնաւորեալք։ Սապէս եւ անտի ի Դարանաղեաց. գաւառին կացեալ ի խորշ լերինն Սեպուհ կոչեցեալ, որ անուանեցաւ Մանեայ այրք։

Աւելի քան զեօթանասուն հոգի Սրբոցն՝ ասէ է պատմագիրս, ելեալ ընդ նոսա ի Հռովմայեցւոց քաղաքէն, որք բնակեցան ի տեղիս տեղիս։ Իսկ զտեղին կալեալ այլոց քերցն, եւ քոյր Գայիանեայ Եւզոյի անուն, միաբանեալ քերբքն՝ կատարեցան բարի վկայութեամբ ի Դիոկղետիանոսէ ամբարշտէ, զթոյնս չարութեանն ի նոսա թափելով, որք եղեն վկայք Քրիստոսի, յաղագս ոչ ըմբռնելոյ ի վարկս մահու զմեծ առաքելուհին:

Եւ բազում տառապանօք գնացեալ եկին ի Բզնունեաց գաւառ, ի քաղաքն Խլաթ , երեկօթս արարեալ: Եւ անտի փոխին, եւ գնացեալ ի գաւառն Մոկաց, Սուրբ Խաչ կոչեցեալ տեղի. որ եւ մեծ սքանչելիս կատարեաց Աստուած ի ձեռն նոցա պատուական սուրբ Խաչիւն Եսայեայ եւ Դանիելի. որում՝ ես եւ դու հասու, մեզ երկրորդել զի է՞։ Կճաւն կոչեցեալ տեղի՝ դիւաց լցեալ պաշտմամբ, հասեալ անդ առաքելանման քահանայիցն եւ սրբոց կուսանացն, զընդդիմամարտն արգելուին զձիոցն. յորում՝ զայրագնեալ դիւացն՝ դիմեալ ի վերայ, խեղէին, ծռէին, պնչատէին զպաշտօնեայս իւրեանց. որ եւ անդ առաքելանշան քահանայքն հալածեալ զնոսա , եւ քանդեալ զպաշտամունս նոցա, բժշկէին զխեղեալսն. վասն որոյ տեղին կոչեցաւ Կճաւ. յորում՝ թողու զխաչն իւր Սուրբն Գայիանէ՝ ախոյեան դիւաց, որ էր աւազակին, որ եւ զտեղին յետոյ հաստատէ վանս Սուրբն Գրիգոր։

Եւ վասն յայտնի անուանն՝ նոքա գաղտ գնացեալ ընդ մէջ Կորդուաց՝ ընդ լեառն Սողոփ ի Բերկրացոց գաւառին. եւ ախտ աչացաւութեան զնոսա տագնապեալ, եւ կացեալ յաղօթս, երկու աղբերք բղխեցան, որ է ժանգ ջրոյն կարմիր եւ սպիտակ եւ մինչեւ ցայսօր օգնէ աչացաւաց յանուն Սրբուհեացն։ Բայց (վասն) այսր լերին ասի յԱսորւոց, թէ ի նուազել ջուրցն հեղեղաց՝ եհաս տապանն ի գլուխ լերինն, որ է Սարարադայ. եւ ընդ մէջ անցեալ սղոցաձուկնն արգելու զնաւն. եւ անուն քաղաքագեղջն կոչեցաւ Թըմնիս, այսինքն թէ ութ ոգիք ելին ի տապանէն։

Իսկ Սրբոցն յապահովացեալք, խրճիթս շինեալ բնակեցան։ Եւ անտի գնացեալ եւ օթեվանս արարեալ ի վտակս գետոյն՝ մօտ ի կամուրջն, ի կողմն Տմորեաց, ի ծառաւէտ ընկուզուտ տեղիս։ Ես անտի փոխեալ ելանեն ի Հայաստան գաւառ, ի խորին խորշ լերին Մշկունեաց. ի սմա ասի այծեմունս մշտապորտս լինել, ուր եւ բազում՝ ուրուկս հալածականս գտեալ, բժշկեն զնոսա սուրբ խաչիւն՝ ընտրեալ քահանայքն, ուր եւ ի Տեառնէ աղբիւր շնորհեալ նոցա, եւ յայսմ՝ տեղւոջ կային ծեր կանայքն մինչեւ ցօր կատարման իւրեանց։ Եւ չուեալ անտի եւ կացեալ յեզր ԲԺունեաց, կային անդ աւուրս բազումս, եւ անտի փոխեալ բնակեցան յայնկոյս գետոյն մօտ ի յակն յորդաբուղխ, յորդորեալք ի շնորէաց Սուրբ Հոգւոյն, բազում՝ աւուրց անցուցանելով, զուարճացեալք ի տեղւոյն բարեկամբաւութիւնն։ Եւ ապա աստ այլք՝ ի նոցանէ կացեալք. որ անուանի տեղին Սուրբ Տիկին։

Եւ անտի յառաջ անցեալ ուստի հոսի գետն բովանդակ, որ փոքրագոյն չար ջուրքն հոսեալ ի լերանց Կանգուարայ , որ կոչի Ագռանաքար, եւ գարնանային ուղխքն գետացեալ, գան յօժընդակութիւն գետոյն մեծի, որ կոչի Տիգրիս , հասին ի տեղի մի, եւ գտին սակաւ ինչ քրիստոնեայս՝ ձեւանշան ունելով զպատկեր Տիրամօրն, որում երկրպագե. ցին ուրախացեալք , եւ տային գոհութիւն Սրբուհւոյն։ Եւ սակաւ աւուրս կացեալ, ոչ կամեցեալ հաւատացեալքն, երկուցեալք ի կասկածանացն . եւ նռքա գնացին ի գլուխ լերինն Պաղատոյ , զոր ասէին սաստիկ յոյժ ի նմա լեալ դիւացն, Տուն Արամազդայ եւ Աստղկայ մեծարէին, եւ յաճախ պաշտամամբք տօն կարդային, որ է Պաղատ։ Եւ անտի գնացեալք ի խորաձոր զառ ի վայր լեռնէն յարեգականն կոյս, սակաւ մի առ ի կողմն հարաւոյ, ի կատար լերինն, որ ի վայր իջանէ, տուն կրակի, անյագ հրոյ, անդադար այրման աստուածոցն. եւ քարինս հոսեալ յակն յորդաբուղխ աղ սերն, որ բղխէ յոտն լերինն, որ է յառաջս խորավիմին, որ կոչի տեղին Բութ։ Քանզի վառէին զկրակն Քոյրն, եւ զաղբիւրն Եղբայրն։ Եւ յայրս քարին որջացեալ կային վիշապք երկու, դիւացեալք եւ սեւացեալք, որոց աղջիկ կոյս եւ պատանիս անմեղս զենուին. այնոցիկ արեամբն զուարճացեալ դեւքն եւ բագնօքն, հրով եւ աղբերան, ահագին իմն տեսիլ եւ փայլումն եւ թնդմունս եւ կայթմունս գործէին, եւ ի մէջ խորաձորոցն՝ օձք եւ կարիճք լի թիւնաւոր մահաբերին ցեալք։

Անդ հասեալ սուրբ կանանցն, եւ աղօթիւք եւ արտասուօք ի յելկինս հայեցեալ, առեալ զսուրբ նշանն , եւ ի վերայ կացեալ աղբերն, եւ փախստական եղեալ դիւացն՝ ի բագինն անկանէին, վայ զվայիւ աղաղակեալ, եւ ի լեռնէ ի լեառն ոչ այլ ինչ լսիւր, բայց վա՜յ զվայիւ ճիչեալ։ Եւ նոքա ընդ մէջ ձորոյն անցեալ` օձք մարմնաւորք քարացեալք կան մինչեւ ցայսօր։ Եւ ի բագնացն փախուցեալք դեւքն անկանէին յերկիրն Մարաց։ Եւ զպատկերն փշրեալ զօրութեամբ սուրբ խաչին, զոր տեսեալ գեղան, հաւատացին ի Քրիստոս, ի ձեռն սուրբ երանելեացն։

Եւ անտի ելեալ եւ ընդ հիւսիսով իջեալ, եկին ի գեօղն՝ որ կոչի Կորիթ. զկուռսն փշրեցին, եւ զօձսն թիւնաւորս սպանին՝ նշանաւ սուրբ խաչիւն, եւ զաղբիւր դիւացն ցամաքեցուցին. զոր եւ յետոյ զտեղին՝ Սուրբն Գրիգոր շինեաց եկեղեցիս երկուս, եւ ի Կորիթ փայտեղէն սեղան կազմէ, եւ նշան թողու անդ զգօտին եւ զգաւազանն իւր: իսկ Սրբոցն ի Տոսբ գաւառ ելեալ, զսուրբ նշանն թողուն հանդէպ Վանի, ի հարաւակուսէ լերինն, փոքրագոյն խրճիթս շինեալ վանաց եւ եդին անդ վասն կասկածի հալածանաց ի վերայ կացելոց :

Եւ անդ ի լեառն Վարագ ամրացեալք. զի լուան խնդիր լինել ինքեանց, ցան եւ ցիր ի խորշ լերինն բնակեցան, արարեալ իւրեանց գետնափոր դադարս. Այսպէս երկուք ոմանք ի քահանայիցն սրբոց բնակեցան ի նմին տեղւոջ՝ մինչեւ ցօր կոչման եւ կատարման իւրեանց առ Քրիստոս։ Եւ տեղիք նոցա կոչին Ուրթաթայրք. քանզի ի յուրբաթէ յուրբաթ մատուցանէին զսրբութեան պատարագն, եւ բաշխէին արժանաւորապէս սուրբ կանանցն զմարմին եւ զարիւնն Տեառն. եւ ինքեանք հաց եւ ջուր միայն ճաշակէին։

Արդ, ո՞վ պատմեսցէ զզօրութիւնս Տեառն, լսելի լինել սքանչելեաց նորա, որ ի ձեռն ողորմութեան իւրոյ ծագեաց մեզ լոյս գերազանց յարեւմտից՝ արեւելից Հայաստան երկրի, մանաւանդ ի ձեռն. կանանց, յորոց մին մեղք յաշխարհ։ Որ ամենայն ինչ կարելի է նմա , եւ տկարանայ առ ի նմանէ։ եւ ոչ ինչ։ Արդ, վասն կատարման եւ չարչարանաց. եւ նահատակութեան երանելեացն յԱյրարատեան գաւառ ի Վաղարշապատ քաղաքի, ուսցիս ի յԱգաթանգեղեայ պատմութեանցն: Յորոց ձեռն ծագեաց մեզ անստուեր արեգակն ի բարձանց, լուսաւորելով զմեզ լուսով աստուածգիտութեամբ, պայծառացուցանելով զսիրտս Հաւատացեալ ժողովրդոց տօնասիրաց եւ աստուածասիրաց:

57. Թուղթ Դիոկղետիանոսի կայսեր առ Տրդատ Վասն Հռիփսիմեայ (Ագաթանգեղոս ժդ)

«Ինքնակալ կայսր Դիոկղետիանոս առ սիրելի եղբայր աթոռակից մեր Տրդատ ողջոյն։

Գիտութիւն լիցի եղբայրութեանդ քում նիզակակցի մերում վասն չարեացս որ անցանենն ընդ մեզ հանապազ ի մոլար աղանդէս քրիստոնէից զի յամենայնի դսրովեալ լինի տէրութիւնս մեր յուխտէ նոցա եւ արհամարհեալ լինի արքայութիւնս մեր ի նոցանէ եւ ինչ համեստութիւն ոչ գոյ ի նոսա։ Զի ինքեանք զմեռեալ ոմն զխաչեալ պաշտեն եւ փայտի երկիր պագանեն եւ զոսկերս սպանելոցն պաշտեն որ զիւրեանց մահն որ վասն Աստուածոյն իւրեանց է ՝ փառս եւ պատիւս համարին։ Եւ ի մերոց արդար աւրինացս դատապարտեալ լինին վասն զի եւ զմեր զնախնիսն զառաջին հարսն զթագաւորսն դառնացուցեալս ձանձրացուցին զի մեր սուրքս բթեցան եւ նոքա ոչ զարհուրեցան ի մեռանելոյ։ Զի ինքեանք զհետ Հրէի ուրումն խաչելոյ մոլորեալ են եւ զթագաւորս անպատուել ուսուցանեն եւ գլխովին իսկ զպատկերս դիցն զաստուածոց անարգել ուսուցանեն։

Նա եւ զլուսաւորացդ զաւրութիւն զարեգական եւ զլուսնի աստեղաւքդ հանդերձ՝ առ ոչինչ համարին նա եւ արարած առնեն այնր խաչելոյ։ Եւ գլխովին զպատկերս դիցն աստուածոց անարգել ուսուցանեն եւ զաշխարհս ամենայն փոխեցին ի պաշտամանէ դիցն մինչեւ զի եւ զկանայս անգամ յարանց եւ զարս ի կանանց կենդանւոյն մեկնեալս հեռացուցանեն։ Թէպէտ եւ ազգի ազգի պատուհաս տանջանաց ի վերայ եդաք՝ առաւել եւս տոչորեալ յորդագոյնս տարածեցաւ աղանդ նոցա։ Թէպէտ եւ բիւրապատիկ ինչ արհաւիրս սաստից արկաք ի վերայ նոցա՝ ի հեղումն արեան նոցա առաւել եւս բղխեաց յորդեաց աղանդ նոցա։

Դէպ եղեւ տեսանել ինձ յաղանդոյ ուսման նոցա աւրիորդ մի կոյս եւ գեղեցիկ եւ կամեցայ առնուլ զնա ինձ կնութեան սակայն եւ զայն իշխեցին խորամանգել յինէն։ Եւ ոչ իբրեւ ի թագաւոր ցանկութեամբ փափաքեցին յիս եւ ոչ ի սաստից սպառնալեաց իմոց երկեան ինչ նոքա այլ առաւել եւս վասն աղանդոյն իւրեանց՝ աղտեղի եւ պիղծ եւ գարշ համարեցան զիս եւ սնուցիչ նորին դայեկաւն ի կողմանս ձերոյ տէրութեանդ փախուցեալս յուղարկեցին։

Արդ՝ փոյթ լիցի քեզ եղբայր մեր զի ուր եւ իցեն զկողմամբքդ զայդոքիւք ՝ զհետս նոցա գտանել մարթասցես եւ որ ընդ նմայն իցեն դայեկաւն հանդերձ ՝ վրիժուց մահու արժանի արասցես եւ զհրապուրեալն զչքնաղագեղն ինձ ի սոյն այսրէն յուղարկեսցես ապա թէ հաճոյ թուեսցի քեզ տեսիլ գեղոյ նորա՝ այդրէն առ քեզ պահեսցես զի ոչ երբեք գտաւ նման նմա ի մէջ Յունաց աշխարհիս։ Ողջ լեր դիցն պաշտամամբ ամենայն պատուով»։

58. Համբաւ կորովութեանց Տրդատայ (Յովհ. Սարկաւագ)

Քանզի ի կուտել զօրաց բազմաց կողմանցն երկոցունց, բան հանդիսի զօրանայր ի խուժական կողմանէն, իբր մարդասիրելի բազմութեանն. եւ ի ձեռն մենամարտութեան թագաւորացն երկոցունց՝ զիրին վճարել զկատարումն. եւ զյաղթութիւնն որ ոք եւ առցէ՝ հնազանդել միմեանց եղիցին, վճարմամբ այսպիսի իրի՝ կողմանքն երկոքին։

Բանն սաստկանայր, եւ ինքնակալն վարանեալ տարակուսէր, ոչ տանելով զայսպիսի լուր բարբառոյ, եւ ոչ պատահել մենամարտութեամբ ահագին վիրագին՝ կանացի ոյժ եւ սիրտ։ Զայսոսիկ վարանս տարակուսանաց լուծանէր ծանօթ եւ ընդել հաստատութեան սրտի եւ ուժոյ Պարթեւին՝ կոմութեան ասելոյ պատուոյ Լիկիանէսն. կանգնէ զանյուսութիւնն, եւ զերկեղ մահուն ի բաց փարատէ. Ուրախասցի ինքնակարդ, ասելով, քանզի բազում՝ արս քաջս եւ անուանիս տածեալ փայփայէ քո հզօր զօրութիւնդ, որ իրս այսպիսի ըստ իւրաքանչիւր դիպուածոյ վճարեսցեն. եւ ինքնակալութիւնդ ձեր յուրախութեան խաղաղութեամբ մնասցէ։ Ալ որ այժմ՝ աստ հասեալ է՝ այր Հզօր, ի զաւակէ թագաւորացն Հայոց, որով՝ կարծեմ՝ զայսպիսի իրս դիւրաւ վճարել նովաւ։ Եւ յինքն դարձեալ անարին, հրամայեաց ածել զքաջն. եւ ընդ տեսլեանն՝ իմանայ իմն գոգցես որ ի նմա արիութիւնն, միանգամայն եւ ի պատերազմողացն. Եւ վստաէացեալ Ձայսպիսի սաստկութիւն մարմնոյ եւ ուժոյ, դար ձուածս պատասխանւոյ առաքէր խուժացն, զյորդորեալ բանն ի նոցանէ՝ արդիւնագործել ինքեամբք։ Իսկ զծածուկ նենգութիւնն ի ձեռն առեալ, զայն որ ի Պահլաւաց քաջն՝ հանդերձէ. ձեւ եւ շուք թագաւորական զնովաւ արկեալ՝ համբաւէր ինքնակալ կայսր։

Այլ, քանզի տօնախմբութեան՝ եւ ոչ պատմութեան է ժամանակս, կարճառօտիւ զայսոսիկ հարցուք, փութալով որ ինչ աւուրս բան։— Պատահեն միմեանց Գութն եւ Պարթեւն. յաղթահարէ Պարթեւն, ձերբակալ արարեալ զխուժն: Ի թագաւորութիւն հայրենի՝ զՏրդատ այսպիսիս ածեալ լինէր դիպուած։ Այլ զայս ամենայն գործէ յա. ռաջատեսութիւնն Աստուծոյ, որպէս կամք են ասել իմոյ բանիս, յաղագս որ ի մեզ փրկութեանն ճանապարհ։ Արդ , պսակաւ եւ ծիրանեօք զհասակ եւ զգագաթն զարդարեալ Տրդատիոս՝ ի Հայրականն իւր հասանէր յաշխարէ։

59. Տրփանք Տրդատայ եւ Յաղթութիւն Հռիփսիմեայ (Ագաթանգեղոս ժէ)

Արդ՝ մինչդեռ սուրբն Հռիփսիմէ զայս ամենայն աղաւթս առ Աստուած մատուցանէր՝ եկն եմուտ թագաւորն Տրդատ ի ներքս ի սենեակն ՝ ուր էրն զնա արգելեալ։ Արդ՝ իբրեւ եկն եմուտ նա ի ներքս ՝ առ հասարակ մարդիկն, ոմանք արտաքոյ ապարանիցն, կէսքն ի փողոցս ի ներքսագոյնսն, առ հասարակ երգս առեալ բարբառեցան կայթիւք վազելով, ցուց բարձրեալ մարդկանն. կէսքն ի բերդամիջին, եւ կէսք զքաղաքամէջն լցին խնճոյիւք. առ հասարակ համարէին հարսանեացն զպարսն պարել եւ զկաքաւսն յորդորել։ Իսկ Տէր Աստուած նայեցաւ յիւր սիրելին Հռիփսիմէ՝ ապրեցուցանել զնա, զի մի՛ կորիցէ աւանդն որ պահեալ զգուշացեալ էր, եւ լուաւ աղաւթից նորա՝ զաւրացուցանել զնա իբրեւ զՅայէլն եւ իբրեւ զԴեբովրայն. ետ զաւրութիւն նմա, զի ապրեսցի ի ստամբակ բռնութենէ անաւրէնութեանն։

Արդ՝ մտեալ թագաւորն՝ բուռն հարկանէր զնմանէն, կատարել զկամս ցանկութեանն։ Իսկ նա զաւրացեալ լինէր ի Հոգւոյն սրբոյ. գազանաբար ոգորեալ, առնաբար մարտնչէր. իբրեւ յերեք ժամուց սկսեալ մարտնչել մինչեւ ի տասն ժամն ՝ պարտեալ լինէր զթագաւորն իսկ զայն, որ անհնարին համարեալ ուժով. որ մինչ ի Յունաց աշխարհին էր՝ բազում ոյժ պնդութեան ոսկերաց ցուցեալ էր, զարմացուցեալ զամենեսեան. եւ ի թագաւորութեանն իսկ, իբրեւ ի հայրենի բնութիւնն դարձեալ էր ՝ բազում գործս արութեան քաջութեան եւ անդ ցուցեալ. եւ որ այնպէս հռչակեալ էր ամենայնիւ ՝ արդ յաղջկանէ միոջէ պարտեալ վատթարանայր կամաւք եւ զաւրութեամբն Քրիստոսի։