Հայապատում

121. Մեծն Սահակ յատենին Վռամայ արքայի (Խորեն. Գ, կե-զ)

 

Արքային Պարսից Վռամայ կոչեցեալ ի դուռն զթագաւորն Հայոց զԱրտաշիր եւ զմեծն Սահակ, եւ խնդրէին ի նմանէ ամբաստանել զԱրտաշրէ. եւ նա հրաժարէր բնաւ ասել ինչ չար կամ բարի: Ապա հրամայէ հազարապետին Արեաց, որ էր Սուրենեան Պահլաւ, զի հաւանեցուսցէ զնա խրատու սիրելութեան, որպէս զազգային: Եւ նորա անկեալ ի բանս հրապուրանաց, ասելով. «Զի արիւն իմ ես եւ հարազատութիւն՝ զբարին քո խորհելով ասեմ. եթէ միայն այժմ միաբանեսցիս ընդ նախարարսդ՝ մեծարեալ լինիցիս յարքայէն Պարսից. եւ զթոռն քո զՎարդան կարգեսցէ ի վերայ Հայոց զուգահաւասար թագաւորին եւ համապատիւե: Այլ նա ոչ առնոյր յանձն, ասելով. «Զիա՞րդ վասն սնափառութեան եւ իշխանասիրութեան չարաբանիցեմ զընկերէ. կամ ընդէ՞ր ձեր այդպիսի յօժարութիւն՝ ընկենուլ զԱրտաշիր. զի ես զնորա ապստամբութեան ինչ խորհուրդ ոչ գիտեմ. ապա եթէ վասն անառակ ինչ վարուց, զոր նոքա ամբաստանենն՝ պատուոյ արժանի է ի ձէնջ, ըստ ձերում անմաքրասէր օրինացդ, թէպէտ ըստ մերումն դատապարտի. բայց սակայն յինէն ոչ ինչ էք լսելոց ամենեւինե:

Ապա զայրացեալ Վռամայ, ի մեծի հրապարակին արարեալ քննութիւն, եւ ոչ դնելով ունկն Արտաշրի՝ յօժարութեամբ լսէր չարախօսացն, առաւել եւս յոյժ աղտեղութեան բանիցն Սուրմակայ: Քանզի զաթոռ եպիսկոպոսապետութեանն էր խոստացեալ նմա նախարարացն թշնամանակամացն եւ ոսոխասիրացն. վասն որոյ ինքնասիրութեամբ պատրաստեաց զլեզուն իւր սուսեր սատակիչ: Մինչեւ հրամայեաց Վռամ առնուլ զթագաւորութիւնն յԱրտաշրէ, եւ անդէն արգելուլ զնա, եւ զամենայն ինչս ազգի նորա ունել յարքունիս.

Եւ զմեծն Սահակ արձակեալ՝ թողու ի նա գեօղս սակաւս ի նորին տանէ, զի նստցի միայն յինքեան վիճակի, իշխանութիւն ունելով միայն վարդապետութեան սովորական կրօնիցն, եւ ձեռնադրութեան զայնոցիկ՝ զորոց եւ Շամուէլն յանձն առնուցու:

Բայց յանձակելն զնա յանդիման իւր արարեալ ի բազմակոյտ ատենին. ասէ. «Երդմնեցուցանեմ զքեզ ի քոյին հաւատ՝ միամիտ կալ ի ծառայութեան մերում, եւ ոչ խորհել իրս ապստամբութեան՝ պատրել ի մոլար հաւատակցութիւնն Յունաց, եւ լինել պատճառ կորստեան ի մէնջ Հայոց աշխարհին, փոխել զբարերարութիւնն մեր ի չարութիւնե: Յայնժամ կանգուն կացեալ մեծին Սահակայ, պարկեշտ եւ նազելի զինքն կազմեալ ի բեմասացութեան ձեւի՝ համեստ հայեցուածովք, համեստագոյն եւս ձայնիւ սկսաւ ճառել զերախտիս ծառայութեանն, եւ զապերախտն ի նոցանէ լինել. ընդ նմին եւ զկեղծաւոր քաղցրաբանութիւն նոցա յանդիմանելով, եւ զդառնութիւն խորհրդոց եւ զգործս չարաչարս. յարելով ի նոսին զընդդիմաբանել անմիտ հայհոյութեանցն արտաճառեցելոց, զոր ասաց մոլար հաւատակցութիւն. եւ զնոցայն խայտառակելով զպաշտամունս, կատարեաց ի հրաշալի աստուածաբանութիւն, ըստ հանդուրժելոյ հեթանոսական լսելեաց, եւ ոչ բովանդակ զբանին պայծառութիւն անհաւատիցն արկանել առաջի յայպանումն, որպէս զմարգարիտ խոզից ի կոխումն. այլ այնչափ կայծակնաճաճանչ ցուցեալ, որով գազազացան մոգուցն լեզուք. եւ հիացեալ պակեաւ ինքնին թագաւորն, եւ ամենայն բազմութիւն հրապարակին անձնագեղացն Պարսից՝ յակճիռս կալով սականջնել. մինչեւ հրամայեաց Վռամ արծաթ բազում տալ նմա՝ իբրեւ քաջաբանի եւ ուժգնասրտի առն համարձակախօսի առաջի այնքանոյ թագաւորի:

Այլ նորա ոչ առեալ՝ ասէ ցհամազգին իւր ցՍուրենեանն Պահլաւ. «Արծաթ նորա նմա լիցի. բայց դու հաւանեցուսցես զնա՝ տալ ինձ զերկուսս զայս միայն. զգահ նախարարացն Հայոց, որպէս կարգեալ յԱրտաշրէ վարեցան մինչեւ ցայժմ՝ նորին օրինակաւ հրամայեսցէ եւ առ յապայ, զի մարզպանք պարսիկք մի՛ կարասցեն ծանուցումն սակս այնր առնելով ինչ գերազանցօրէն՝ փոփոխել ըստ կամաց իւրեանց: Եւ միւս՝ զի դարձուսցէ զտուն ազգականին իմոյ եւ քոյ, զմանկանն Գազաւոնի զորդւոյն Հրահատայ, թէ եւ ոչ յիւրում ետեղ, զԱրշակունին յաչաղելով անուն, գէթ ի կարգ ընկեցեալ՝ ընդ այլ նախարարս թուեսցի, յորում ետեղ ինքն կամեսցի, որպէս համազն նորա Կամսարականն, կամ զԱմատունին թափեալ ի հարցն գահուէ եւ յառաջամասինն պատուոյ ի ստորնակայինն, եւ կամ գրեթէ որպէս զարքունի գործակալութիւն նմա հաւատասցէ եւ նորուն զաւակաց համանմանակի ընտանութեամբ, մինչեւ Աստուած քաղցրասցի դարձուցանել ի կարգ հայրենի ընդ ձեռն որոյ եւ է թագաւորի: Արդ՝ ջանասցիս դու թովելով զօրէն համոզակեր թովչիե:

Այնմ լսող եղեալ Վռամայ՝ հրամայէ զամենայնն կատարել. եւ դարձեալ հաստատելով զթոռն նորա զՎարդան ստրատելատն ի տէրութիւն իւրոյ ազգին Մամիկոնէից՝ արձակէ ի Հայս:

Բայց թէ ասիցէ ոք, պարտ է մեզ զասացեալսն մեծին Սահակայ ի Պարսից հրապարակախօսութեանն գրել՝ գիտասցէ, զի ոչ յումեքէ ի լսելիսս մեր հասեալ է բովանդակն ճշմարտութեամբ, եւ ոչ մեք ի պատմութեանս հիւսել հաւանիմք: Զի եւ ես այր եմ ծերացեալ եւ հիւանդոտ եւ անպարապ ի թարգմանութեանց, եւ զերագելն միայն խոկացի, ոչ ինչ մաքրագունից պարապեալ բանից, զի եւ քո կամքդ կատարեսցին, եւ ես ճողոպրեցայց ի քոց հարկեցուցանող բանից եւ աղաչանաց։

 

122. Վախճան Ս. Սահակայ (Ղ. Փարպեցի, ժը)

Ամփոփեալ զինքն առաքինւոյն յամենայն աշխարհածուփ զբաւսանաց` աղաւթից միայն պարապէր եւ վարդապետութեան. վասն զի բազումք յեպիսկոպոսաց եւ յայլոց պատուական քահանայից ոչ երբէք ժուժէին տեւել եւ մեկուսանալ ի մշտաբուղխ աղբերէ վարդապետութեան սրբոյն, ո՛ւր ուրեք եւ դիպէր ի տեղիս, ի յոստանի եւ կամ ի հովս։ Եւ կեցեալ ամս բազումս եւ հասեալ ի յերկար ծերութիւն` վախճանեցաւ խաղաղական հանգստիւ ի գաւառին Բագրեւանդայ, ի գիւղն որ անուանեալ կոչի Բլուր, ի սկզբան ամին երկրորդի Յազկերտի որդւոյ Վռամայ թագաւորին Պարսից, յամսեանն նաւասարդի, որ աւր երեսուն էր ամսոյն, յերկրորդ ժամու աւուրն. որ եւ զաւր ծննդեան սրբոյն ի ստոյգ գիտողաց եւ ի Պատմութենէ երանելւոյ առն Կորեան` հաստատեալ գիտացաք լինել նոյն աւր եւ ծննդեան սրբոյն, ի նմին ամսեան։

Եւ վասն զի ոչ գոյր իւր արու որդի, բայց միայն դուստր մի, զոր էր տուեալ կնութեան Համազասպայ տեառն Մամիկոնէից եւ Հայոց սպարապետի, որ ծնաւ ի Համազասպայ երիս արու որդիս, զսուրբն Վարդան եւ զսուրբն Հմայեակ եւ զերանելին Համազասպեան. որոց ետ եւ կնքեաց սուրբ այրն Աստուծոյ Սահակ զստացուածս գեաւղից իւրոց եւ ագարակաց, եւ որ ինչ միանգամ էր իւր ` ետ նոցա ի ժառանգութիւն եւ զաւակի նոցա մինչեւ ցյաւիտեան։ Եւ ամբարձեալ զձեռս իւր` աւրհնեաց զնոսա աւրհնութեամբ բազմաւ, եւ պատուիրեաց նոցա պահել զվարդապետութիւն պատուիրանի սրբոյն Գրիգորի, զոր ուսոյց եւ աւանդեաց ճշմարտութեամբ ամենայն աշխարհիս Հայոց, ծառայել եւ երկիր պագանել միումն միայնոյ ճշմարտին Աստուծոյ, Տեառն մերոյ եւ Փրկչին Յիսուսի Քրիստոսի։

Որոց առեալ զտենչալի նշխարս սրբոյն, բազմութեամբ քահանայից եւ ազատաց, տարան ի գաւառն Տարաւնոյ, ի բնիկ գիւղն իւր սեպհական, յանուանեալն Աշտիշատ. եւ անդ կազմեալ զհանգստարանն սրբոյն` պատեցին զպարկեշտ մարմինն արդարոյն ըստ արժանի կայանից ճշմարտին։ Ուր եւ շինեալ եկեղեցի մեծապայծառ եւ վկայարան սրբոց ` զարդարեցին պատուական եւ մեծագին սպասուք. հիմնացուցեալ կանգնեցին ի տեղւոջ վանս բազմութեան պաշտաւնէից, կարգեալ դարման անպակաս պտղոց ի հանգիստ առաւելեալ եղբայրութեանն. ժողովս տարեւորականս աշխարհայորդոր բազմութեամբ հաստատեցին ի տեղւոջն, որ ըստ ժամանակի բազմամբոխ ժողովրդաւք կամաւոր յաւժարութեամբ ազատք եւ քահանայք գաւառին, այլ եւ կարի յոյժ ի հեռաւոր տեղեաց դիմեալք յաւր կարգադրութեան նորա կատարեն։ Որ եւ բազում աւգնականութիւնս առողջութեան ըստ իւրաքանչիւր ախտից շահէին ի նշխարաց սրբոյն եւ ուրախալից սրտիւ դառնային ի բնակութիւն յիւրաքանչիւր։

 

123. Նոյն բան ըստ Խորենացւոյ

Մեծին Սահակայ հիւանդութիւն մահու. եւ առեալ զնա աշակերտացն՝ տարան ի գիւղն որ կոչի Բլուր. որպէս թէ ի վայր եւ յընտանեգոյն եւ ի զերծ տեղի մատուցեալ ի զօրացն Պարսից կտտողաց զնոսա: Ուր եւ եհաս վախճան, կեցեալ եպիսկոպոսապետութեամբն ամս յիսուն եւ մի, սկսեալ յերրորդ ամէ վերջնոյ Խոսրովայ արքայի Հայոց մինչեւ ցսկիզբն ամին երկրորդի Յազկերտի եղելոյ Պարսից թագաւորի, յելս ամսոյն նաւասարդի, յաւուր իւրոյ ծննդեանն: Որ մահկանացու ծնեալ՝ անմահ զիւրն յիշատակ եթող. պատուեաց զպատկերն, պատկառեաց ի կոչնականէն, փոխանորդեաց զկեանսն. եւ այսքան կենցաղավարեաց՝ իբր զի ոչ պակասութեան իրիք մասն ի ծերութենէն եղանիլ, եւ ոչ յախտից առընդունել: Զորմէ պարտ էր մեզ հրաշափառագունիւ անցանել բանիւ, ըստ արժանի սրբոյ հօրն դրուատից. այլ զի մի՛ յերկարութիւն ճառիցս լիցի ձանձրութիւն ընթերցողաց՝ այլում տեղւոյ եւ ժամանակի զայսոսիկ թողցուք, արտաքոյ այսց գրոց, ուր զսկզբանն հրաւիրեցաք առնել թելադրութիւն:

Բայց զպատուական մարմին նորա բարձեալ սարկաւագապետին նորին Երեմիայի հանդերձ աշակերտակցօքն եւ տիկնաւն Մամիկոնենից, նորին նուաւ, որում անուն էր Դստրիկ, կին Վարդանայ ստրատելատի՝ տարեալ հանգուցին յիւրեանց գիւղն յԱշտիշատ, որ է ի գաւառին Տարօն: Եւ ցրուեալ աշակերտաց նորա կրօնաւորաց սպուդէից ի գաւառս իւրաքանչիւր՝ շինեցին վանորայս, ժողովեալ եղբարս:

 

124. Վախճան սրբոյն Մեսրոբայ (Կորիւն)

Իսկ երանելի զուգականին լուեալ, զՄաշթոցէ ասեմ, բազում անձկայրեաց տրտմութեամբ եւ արտաւսրագութ ողբովք եւ ծանրաթախիծ հոգովք պաշարեալ դնէր. զի թէ առաքեալն սուրբ ոչ գտեալ առժամայն զընդելակիցն զՏիտոս՝ անհանգիստ զհոգւոյն ասէ, ո՜րչափ եւս առաւել միանգամայն զհրաժարելոցն սաստիկ կարիս մնացելոցն է համարել։

Բայց թէպէտեւ միայնաւորութեանն տրտմութիւն չթողոյր զուարթանալ, սակայն զաւետարանական զընթացսն եւ զվերակացութիւնն սրբոյ եկեղեցւոյ՝ շնորհաւքն Աստուծոյ՝ առանց պակասութեան տանէր, եւ առաւել փութայր գուն եդեալ զամենեսին յորդորելով առ բարեացն քաջութիւն։ Եւ զցայգ եւ զցերեկ պահաւք եւ աղաւթիւք եւ ուժգին խնդրուածովք եւ բարձրագոյն բարբառովք աստուածադիր պատուիրանացն հրամանս յուշ առնելով զգուշացուցանելով ամենայն մարդոյ, մինչեւ բազմագոյնս եւ զդժուարագոյն վարուց կրթութիւնս, մանաւանդ զի եւ զմտաւ իսկ ածէր՝ ըստ տէրունական հասակին՝ զաւր վախճանին, չտայր քուն աչաց եւ ոչ նիրհ արտեւանաց մինչեւ հասանել ի հանգիստ Տեառն։

Եւ մինչդեռ այնպէս մերձաւորացն առ իւրեւ զհոգեւոր եռանդն ածէր եւ բազում թուղթս խրատագիրս եւ զգուշացուցիչս ընդ ամենայն գաւառս առաքէր, անդէն ի նմին ամի, յետ ամսոց վեցից անցելոց վախճանի երանելւոյն Սահակայ, լինէր հանդերձ սրբով վարդապետով բանակն Հայոց յԱյրարատեան ի Նոր Քաղաքի, եւ նովին հոգեկրաւն վարուք հասանէր սրբոյն քրիստոսակոչ կատարումն յետ սակաւ ինչ աւուրց հիւանդութեան, յերեքտասաներրորդում ամսեանն Մեհեկանի։ Եւ յորժամ որոշել ի միջոյ ձեռնասուն աշակերտաց եւ խառնել ի գունդն Քրիստոսի հասանէր, թեթեւացեալ եւ սթափեալ ի ցաւոցն, կանգնեալ նստաւ ի ժողովոյն միջի, եւ համբարձեալ զձեռսն հանապազատարածս յերկինս, զամէն մնացեալսն յանձն առնէր շնորհացն Աստուծոյ. վասն նոցա աւգնականութիւն հայցէր։

Եւ անուանք գլխաւորաց աշակերտացն ժողովելոցն են այս. առաջնում Յովսէփ, զոր եւ ի սկզբան գրեցաք. երկրորդին՝ Թադիկ, արք զգաստք զգուշագոյնք հրամանաց վարդապետութեան։ »Ի զինուորական կողմանէն՝ առաջնումն Վահան անուն յազգէն Ամատունեաց, որ էր հազարապետ Հայոց մեծաց, եւ երկրորդին՝ Հմայեակ ի Մամիկոնեան տոհմէն, արք պատուականք՝ երկիւղածք եւ հրամանակատարք վարդապետական հրամանաց։

Եւ մինչդեռ ձեռք սրբոյն ընդ երկինս կարկառեալ էին, տեսիլ սքանչելի խաչանման լուսաւոր՝ շողաւորձեւ երեւէր ի վերայ ապարանիցն յորում երանելին վախճանէր, զոր ամենայն ուրուք ինքնատես եղեալ եւ ո՛չ առ յընկերէ պատմեալ։ Եւ սորա՝ սրբոցն զսէր եւ զմիաբանութիւն աւանդեալ, զմերձաւորս եւ զհեռաւորս աւրհնութեամբ պսակէր, եւ զհաճոյական աղաւթս հասուցեալ ի Քրիստոս հանգեաւ։

Զոր առեալ Վահանայ եւ Հմայեկի կազմութեամբ, վախճանելոյ, հանդերձ աշխարհական ամբոխիւ, սաղմոսիւք եւ աւրհնութեամբք եւ հոգեւոր ցնծութեամբք, կանթեղաւք վառելովք եւ ջահիւք բորբոքելովք եւ ամենայն լուսաճաճանչ գնդիւն, եւ այնու խաչանշան լուսաւոր յառաջախաղաց նշանաւն յԱւշականն ելանէին, եւ անդ ի մարտիրոսարանն մատուցեալ, զաւրինաւոր յիշատակն կատարեալ, ապա նշանն աներեւոյթ լինէր, եւ նոքա յիւրաքանչիւր դառնային։

Իսկ յետ երից ամաց անցելոց յոջողեցան Վահան Ամատունւոյ քրիստոսասէր փութով խորան սքանչելի կանգնել տաշածոյ վիմաւք քանդակելովք, եւ ի ներքսագոյն խորանին զսրբոյն հանգիստն յաւրինեալ, որոյ սպասս վայելուչս գունագոյնս պայծառատեսիլս ոսկւով եւ արծաթով եւ ակամբք պատուականաւք ի յիշատակարան սեղանոյն կենդանարար մարմնոյ եւ արեանն Քրիստոսի պատրաստեաց, եւ ամենայն սրբովք ի միասին գումարելովք խաչակրաւն վկայիցն Քրիստոսի՝ հանդերձ երանելեաւն Մաշթոցիւ՝ ի հանգիստ խորանին փոխէ։

Եւ զնորին աշակերտ Թադիկ անուն զայր զգաստ եւ բարեպաշտաւն՝ հանդերձ եղբարբք՝ երանութեանն հասելոց սպասաւորս սրբոցն ի փառս Աստուծոյ կարգէին։ Եւ գլխաւորս՝ վերակացուս՝ տեղապահս յայտ արարեալ հարցն կատարելոց, որոց առաջինն Յովսէփ գլխաւոր ժողովոյն, եւ երկրորդն այլ աշակերտ Յովհան անուն, այր իսկ սուրբ՝ վարդապետասէր եւ ճշմարտապատում։

 

125. Նոյն բան ըստ Խորենացւոյ (Գ, կէ)

Զկնի վեց ամսոց անցելոց կատարման սրբոյն Սահակայ, յերեքտասանն մեհեկանի եւ երանելին Մեսրոպ յաշխարհէ փոխեցաւ ի Վաղարշապատ քաղաքի, գերազանցեալ քան զամենայն, որք զայնու ժամանակաւ էին առաքինիք: Քանզի ամբարտաւանութիւն եւ մարդահաճութիւն առ ի նորա վարս տեղի գտանել երբէք ոչ կարացին. այլ հեզ եւ լաւակամ եւ բարեխորհուրդ գոլով, եւ երկնայնոցն զարդարեալ սովորութեամբք զինքն բոլորից ցուցանէր: Վասն զի գոյր տեսլեամբ հրեշտակական, մտօք ծննդական, բանիւ պայծառ, գործովք ժուժկալ, մարմնով արտափայլեալ, սարասիւք անճառ, խորհրդակցութեամբ մեծ, հաւատով ուղիղ, յուսով համբերողական, սիրով անկեղծաւոր, ուսուցանելով անձանձրոյթ:

Այլ վասն զի զբոլոր նորա ուղղութիւնս ոչ եմ բաւական ասել՝ ի հանգիստ նորա նշխարացն դարձուցից զբանս: Որպէս լուայ ի բազմաց եւ ի հաւաստի արանց, եթէ եկաց լոյս շողապէս ընդ աղօտ նշան խաչի ի վերայ տանն, ուր երանելին զհոգին աւանդեաց. ոչ փոյթ ընդ փոյթ լեալ էանց ծագումն, կամ սակաւուց տեսանելի, այլ ամենայն բազմութեանն, մինչեւ յոլովից մկրտել յանհաւատից: Յայնժամ լեալ աղմուկ շփոթ յամբոխութեանն, բաժանեալ յերիս գունդս, վասն հանգուցանելոյ զպարկեշտն զայն մարմին եւ նախ քան զմահն կրթեալ ի մեռելութիւն: Կէսքն ասէին տանել ի բնագաւառն իւր ի Տարօն, եւ ոմանք ի նախ աշակերտեալն Գողթն, եւ այլքն անդէն ի նմին ի Վաղարշապատ քաղաքի ի սրբոցն դիրս: Բայց յաղթեաց քաջն Վահան Ամատունի, զի էր զօրաւոր հաւատովք եւ ճոխութեամբ մարմնաւորաւ. վասն զի ի ժամանակին յայնմիկ ի նա էր հաւատացեալ Պարսից զհազարապետութիւն աշխարհիս Հայոց. որոյ բարձեալ՝ տարաւ զնա արժանի յուղարկմամբ յիւր գիւղն Օշական: Եւ նոյն տեսիլ լուսեղէն խաչին ի վերայ դագաղացն երթայր յանդիման ամենայն ժողովրդեանն, մինչեւ ի հանգիստ զնա փոխեցին Վահան եւ Թաթիկ նորին արբանեակ. եւ ապա նշանն աներեւոյթ լինէր:

 

126. Ողբք Մ. Խորենացւոյ վասն բառնալոյ թագաւորութեանն հայոց եւ քահանայապետութեանն ի տանէ Ս. Գրիգորի

Ողբամ զքեզ, Հայոց աշխարհ, ողբամ զքեզ, հանուրց հիւսիսականաց վեհագոյն. զի բարձաւ թագաւոր եւ քահանայ, խորհրդական եւ ուսուցող. վրդովեցաւ խաղաղութիւն, ամրատացաւ անկարգութիւն. դրդուեցաւ ուղղափառութիւն, կայկայեցաւ տգիտութեամբ չարափառութիւն:

Ողորմիմ քեզ, եկեղեցի Հայաստանեայց, խրթնացեալ ի բարեզարդութենէ բեմին, ի քաջէն զրկեալ ի հովուէ եւ ի հովուակցէ: Ոչ եւս տեսանեմ զբանաւոր քո հօտ ի վայրի դալարւոջ եւ ոչ ի ջուրս հանգստեան սնեալ, եւ ոչ ի փարախ հաւաքեալ՝ զգուշանալով ի գայլոց, այլ ցրուեալ անապատաց եւ գահավիժութեանց:

Երանի՜ առաջնոյ եւ երկրորդի փոփոխմանն. զի էր ինչ ժամանակ հեռանալոյ փեսային եւ փեսաւիրին, եւ հարսնդ համբերեցեր՝ ողջախոհութեամբ զամուսնութիւն պահելով, որպէս ոմն նախ քան զմեզ իմաստասիրեաց: Դարձեալ մինչ երբեմն ոմն սեղեխաբար յանդգնեալ յարձակեցաւ յանարատ առագաստդ՝ եւ հարսնդ ոչ աղտեղացար. թէպէտ եւ բռնութիւնն զփեսայն ի բաց վարեաց, որդւոցն բարձրացելոց անարգելով զծնողն, համայն եւ խորթոցն ըստ արժանեացն զօտար հայրն եւ զեկամուտ յօրայն. սակայն դու եւ ոչ յայնմ զքեզ ամայի բոլորիցն ցուցեր. զանդրէն քոյոյն յուսալով դարձ հովուակցաւն, ոչ որպէս տայգերբ, այլ որպէս նոյնազաւակ զուգահարբ, զմանկունսն փայփայեցեր: Իսկ յերրորդ հեռանալս ոչ է ակնկալութիւն դարձի, լուծեալ ի մարմնոյս ընկերաւն եւ գործակցաւն:

Ընդ Քրիստոսի լաւ է նոցա բնակել, եւ յԱբրահամեանն հանգչել ի գոգս, եւ զհրեշտակացն տեսանել զպարաւորութիւնս: Բայց անհոգող դո՛ւ այրութեամբ, եւ եղկելիք մե՛ք՝ որ զրկեալք եմք ի հայրենի վերակացութենէն: Զի ոչ որպէս ի հնումն ժողովուրդն այն, այլ առաւել մերս է թշուառութիւն: Վասն զի Մովսէս բարձեալ լինի, եւ Յեսու ոչ յաջորդէ՝ առաջնորդել յերկիրն Աւետեաց: Ռոբովամ մերժեցաւ յիւրմէ ժողովրդենէն, եւ փոխանորդեաց որդին Նաբատայ. եւ զայրն Աստուծոյ ծախեաց ոչ առիւծ, այլ կատարումն ժամանակի: Եղիա համբարձաւ, եւ Եղիսէէ ոչ մնաց կրկին ոգւով օծանել զՅէու. այլ եւ Ազայէլ հրաւիրեցաւ ի կոտորել զԻսրայէլ: Ի գերութիւն վարեցաւ Սեդեկիայ, եւ Զօրաբաբէլ ոչ ուրեք է, որ նորոգէ զպետութիւնն: Անտիոքոս բռնադատէ թողուլ զօրէնս հայրենիս, եւ Մատաթիայ ոչ ընդդիմակայէ. պատերազմ զմեզ շուրջ պաշարէ, եւ Մակաբէ ոչ փրկէ: Այժմ մարտք ի ներքուստ եւ արհաւիրք արտաքուստ. արհաւիրք ի հեթանոսաց եւ մարտք ի հերձուածողաց, եւ խորհրդականն չէ ի միջի, որ խրատէր եւ յարմարէր ի պատերազմ:

Աւա՜ղ զրկանացս, աւա՜ղ թշուառական պատմութեանս, ո՞րպէս զախտս հանդուրժեցից բերել. զիա՞րդ զմիտս իմ եւ զլեզուս պնդեցից, եւ հատուցից զբանս հարցն՝ փոխանակ ծննդեանն եւ սննդեանն: Քանզի ծնան զիս իւրեանց վարդապետութեամբն եւ սնուցին, առ այլս առաքելով աճեցուցանել: Եւ մինչ նոքա զմերն յուսային զդարձ, եւ պատուասիրել իմով ամենիմաստ արուեստիւս եւ կատարելագոյն յարմարութեամբս, համայն եւ մեք փութապէս դիմեալք ի Բիւզանդիոյ, յուսայաք հարսանեաց պարել, անվեհեր երագութեամբ կրթեալք, եւ առագաստի ասել երգս, - արդ փոխանակ խրախճանութեանն ի վերայ գերեզմանի ողբս ասելով՝ ողորմելի հառաչեմ. ուր եւ ոչ տեսութեանն ժամանեցի աչաց նոցա կափուցման, եւ լսել զվերջին բարբառն եւ զօրհնութիւն:

Այսպիսեաւ անձկաւ հեղձամղձուկ եղեալ՝ վտանգիմ կարօտութեամբ մերոյ հօրն: Ո՞ւր է քաղցր աչացն հանդարտութիւն առ ուղիղս եւ ահաւորութիւն առ թիւրս. ո՞ւր զուարթ շրթանցն ժպտումն առ բարի աշակերտացն հանդիպումն. ո՞ւր խնդամիտ սիրտն ընդունող արբանեկաց. ո՞ւր երկայն ճանապարհաց յոյսն հեշտացուցիչ, աշխատութեանցն հանգուցանող: Կորեա՜ւ ժողովողն, թագեա՜ւ նաւահանգիստն, ելի՜ք օգնականն, լռեա՜ց ձայնն յորդորեցուցիչ:

Ո՞վ այսուհետեւ զմերս յարգեսցէ զուսումն. ո՞վ ուրախասցի ընդ յառաջադիմութիւն աշակերտիս. ո՞վ զհայրականն բարբառեսցի զուարճութիւն, մասամբ ինչ յաղթահարեալ յորդւոյս: Ո՞վ կարկեսցէ զյանդգնութիւն ընդդէմ առողջ վարդապետութեան հակառակ յարուցելոցն, որք ամենայն բանիւ քակտեալք եւ քայքայեալք՝ յոլովս փոփոխեն վարդապետս եւ բազում գիրս, որպէս ասաց ոմն ի հարցն. առ ամենայն բան նմանապէս դժուարին, եւ չար օրինակ անձանց գրեն զայն՝ զծիծաղելն զմեօք եւ զարհամարհելն իբրեւ զանհաստատնովք, եւ որ ինչ պիտանացու ունիցի արուեստ: Ո՞վ զնոսա ըմբերանեսցէ սաստելով, եւ զմեզ սփոփեսցէ գովելով, եւ չափ դնիցէ բանի եւ լռութեան:

Զմտաւ զայսոսիկ ածելով՝ հառաչումն յիս ի ներքս ընթանայ եւ արտօսր, եւ կամեցուցանէ բարբառել բան տխրական եւ սգաւոր: Եւ ոչ գիտեմ, եթէ զիա՛րդ յարմարեցից զողբերգութիւնս, եւ կամ զո՛վ արտասուեցից. զհէ՞քն իմ մանուկ եւ թագաւոր, զխորհրդակցութեամբ վատթարն, զազգաւ ի բաց ընկեցիկն, եւ նախ քան զմահուն մեռելութիւն՝ անփառութեամբ յաթոռոյն ի վայր կործանեալ, եթէ զիս ինքն, զի վերացաւ ի գլխոյս փարթամացուցիչ պսակն գեղեցիկ եւ կենցաղօգուտ. զհա՞յրն իմ եւ զքահանայապետ, զմիտսն վսեմացեալս, որ երթայր տանէր կատարեալ բան, որով վարէրն եւ յարմարէր, եւ զերասանակս ի բուռն առեալ՝ ուղղէր զդէմսն եւ սանձահարէր զլեզուս օտարաձայնս, եթէ զիս, թափուր ի Հոգւոյն մնացեալս խանդից եւ ցականեալ. զծնո՞ղն իմ, աղբիւր վարդապետական, զարդարութեանն ոռոգող, եւ հեղեղաւ զամբարշտութիւն արտաքս սահմանելով, եթէ զիս, երաշտացեալ եւ թարշամեալ պասքութեամբ արբուցմանց խրատու. զաշխարհիս եկեա՞լ աղէտս, եթէ զապագայիցն ակնկալութիւն:

Ո՞վ մեզ յայսոսիկ ճառակցէ հաւասարելով տրտմութեանս, եւ օգնեսցէ ախտակցելով ասիցս, կամ յարձանս փորագրել: Զարթի՛ր, Երեմիաս, զարթի՛ր եւ ողբա՛ հանդերձ մարգարէանալով որ ինչ թշուառացաքս եւ որ ինչ թշուառանալոցս եմք. գուշակեա՛ զյառնել հովուաց տգիտաց, որպէս երբեմն Զաքարիաս յԻսրայէլին:

Վարդապետք տխմարք եւ ինքնահաճք, անձամբ առեալ պատիւ եւ ոչ յԱստուծոյ կոչեցեալ. արծաթով ընտրեալք եւ ոչ Հոգւով. ոսկեսէրք, նախանձոտք, թողեալ զհեզութիւն, յորում Աստուած բնակէ, եւ գայլք եղեալ՝ զիւրեանց հօտս գիշատելով:

Կրօնաւորք կեղծաւորք, անձնացոյցք, սնափառք, պատուասէրք քան թէ աստուածասէրք:

Վիճակաւորք հպարտք, դատարկակացք, զրաբանք, ծոյլք, ատեցողք արուեստից եւ վարդապետական բանից, սիրողք վաճառաց եւ կատակերգութեանց:

Աշակերտք հեղգք առ ուսումն եւ փոյթք առ ի վարդապետել, որք նախ քան զտեսութիւնն աստուածաբանք:

Ժողովրդականք վէսք, ստահակք, մեծախօսք, անվաստակք, այրեցողք, վնասակարք, փախչողք ի ժառանգութենէ:

Զօրականք անարիք, սնապարծք, զինատեացք, պղերգք, հեշտասէրք, անժուժկալք, կողոպտիչք, գինարբուք, յուզարկուք, համաբարոյք աւազակաց:

Իշխանք ապստամբք, գողակիցք գողոց, կծլիք, կծծիք, ժլատք, ագահք, յափշտակողք, աշխարհաւերք, աղտեղասէրք, ծառայիցն համամիտք:

Դատաւորք տմարդիք, սուտք, խաբողք, կաշառառուք, անընտրողք իրաւանց, անհաստատք, հակառակողք: Եւ բարձումն առ հասարակ յամենեցունց սիրոյ եւ ամօթոյ:

Եւ ապա յանդիմանութիւն այսոցիկ զի՞նչ, եթէ ոչ անտես առնել Աստուծոյ, եւ տարերց փոփոխել զբնութիւնս իւրեանց: Գարուն երաշտացեալ, ամառն անձրեւայոյզ, աշուն ձմեռնացեալ, ձմեռն սաստկասառոյց, մրրկալից, յերկարացեալ. հողմք բքարարք, խորշակաբերք, ախտահաւաքք. ամպք հրընկէցք, կարկտածուք. անձրեւք անժամանակք եւ անպիտանք. օդք դառնաշունչք, եղեմնարկուք. ջրոց առաւելուլն անօգուտ եւ նուազելն անհնարաւոր. երկրի անբերութիւնք պղտոց եւ անաճելութիւնք կենդանեաց, այլ եւ սասանմունք եւ դղրդմունք: Եւ ի վերայ այսր ամենայնի խռովութիւնք յամենայն կողմանց, ըստ այնմ՝ եթէ չիք խաղաղութիւն ամբարշտաց:

Զի թագաւորք տիրեալք խիստք եւ չարաչարք, բեռինս բառնալով ծանունս եւ դժուարակիրս, հրամանս տալով անտանելիս. վերակացուք անհարթարարք, անողորմք. սիրելիք դաւաճանեալք, եւ թշնամիք զօրացեալք. հաւատ վաճառեալ ընդ սնոտի կենցաղոյս: Հէնք եկեալ անհատք եւ յոլովից կողմանց. գերփումն տանց եւ յափշտակութիւն ստացուածոց. կապումն գլխաւորաց եւ բանտք յայտնեաց. յօտարութիւն վտարումն ազատաց եւ անթիւ նեղութիւնք ռամկաց. առումն քաղաքաց եւ քանդումն ամրոցաց. աւերումն աւանաց եւ հրդեհումն շինուածոց. սովք անբաւք եւ հիւանդութիւնք եւ մահք բազմօրինակք. աստուածպաշտութիւն մոռացեալ, եւ ակնկալութիւն գեհենի:

Յորմէ պահեսցէ զմեզ Քրիստոս Աստուած, եւ զամենեսեան՝ ոյք երկրպագեն նմա ճշմարտութեամբ. եւ նմա փառք յամենայն եղականացս. ամէն:

 

127. Աղան Արծրունի (Ղ. Փարպեցի)

Առաքինակրաւն երանելւոյն Աղանայ, որ էր ազգաւ ի հոյակապ եւ յականաւոր տոհմէն Արծրունեաց, որդի Վասակայ, եղբաւր Տաճատայ եւ Գոտորզի։ Որ մինչդեռ էր ի տիս մանկութեանն, եւ այն ինչ դեռ տէգ մուրուացն ի վերայ գեղեցկատեսիլ վարդափթիթ ծնաւտիցն բուսանէր` ի բաց ընկեցեալ արհամարհէր զամենայն վայելս անցաւոր կենցաղոյս, եւ զերկնաթռիչ զճանապարհէն յաւիտենից բարութեանցն ընտրեալ հետեւիւր, կեցեալ յանապատս ընդ արս ընտիրս ի ճգնութիւնս մեծամեծս։ 8  Զորոյ եւ ոչ բաւական ոք է բանիւ բովանդակել զանբաւ վարուցն զառն նահատակութիւնն. այլ այսքան միայն ասացեալ մնացուսցուք զբանս, որպէս թէ պատճառանաւք գոլով ի մարմնի` տքնութեամբ եւ պահաւք եւ անդադար աղաւթիւք զցայգ եւ զցերեկ միշտ հոգեւոր անսպառ վաստակաւք զանմարմնոցն զվերին զաւրացն բերէր յանձին զքաղաքավարութիւն. որ ոչ երբէք ի կեանս իւրում ընտրեաց ժամ աղաւթից. այլ զտիւ եւ զգիշեր անհանգիստ նմա ժամ աղաւթից էր, եւ կեցեալ այսպէս, մինչեւ առաւելեալ ծաղկէր հեր գլխոյն սպիտակն քան զխարտէշն, եւ կատարեալ զընթացս նահատակութեան իւրոյ` հանգչէր։ Եւ եդեալ ի մատրանն ի Հադամակերտի. որոյ յիշատակարանն ընդ անուանս վկայիցն սրբոց պատմեալ քարոզի մինչեւ ցայսաւր եւ յաւիտեան անուն սրբոյն` յամենայն եկեղեցիս Հայաստանեայց աշխարհիս, Վրաց եւ Աղուանից։

 

128. Ժողով Շահապիւանի

 

Սահմանք եւ կանոնք, եդեալ միաբանութեամբ աւագ Հայոց. ի հինգերորդ ամի վախճանելոյն Սահակայ կարգեցաւ Կանոնս [1] ։

 

Յետ փոխելոյ յերկրէս՝ վարդապետացն Հայոց հարցն առաջնոց, արդարոց եւ ճշմարիտ առաջնորդաց, եւ մանաւանդ սրբոյ քահանայապետին երանելոյն Սահակայ Հայոց կաթուղիկոսի, եւ հոգելից հոգեկիր ճշմարտասէր վարդապետին Մեսրովպայ, որ լուսաւորեաց զերկիրս Հայոց վարդապետութեամբ իւրով. ի փոխելն նոցա յերկրէս՝ առ արարիչն եւ տէր, լինէր եղծումն եւ քակտումն եւ քայքայումն կարգաց եւ օրինաց սրբոյ եկեղեցւոյ. որպէս եւ տեսանէր ի տեսլեանն յառաջագոյն՝ սուրբ քահանայապետն Տէր Սահակ. կամ՝ եւս յառաջ՝ Սուրբն Գրիգորիոս։ Բազմանային որք յաճախէին ի գործս պղծութեան ընդդէմ գնացից. ի ցամաքել սիրոյն՝ բազմանայր անօրէնութիւն, եւ ոչ ոք էր որ քաղէր զորոմն եւ սրբէր զգաղձն վնասակար. քանզի արմատացեալ էր սէզն [2] եւ տարած էր օր ըստ օրէ։... Մանաւանդ զի չէր ի ժամանակին յայնմիկ իշխանութիւն եւ զօրութիւն ի ձեռն ազգին Մամիկոնէից. զի ղօղեալ եւ նուաճեալ եւ հնազանդեալ էին համարձակելոյ պարսկային թագաւորութեանն։ Զի թէպէտ եւ հեծէին մրմռային մռնչէին ի նմանութիւն կորեանց առիւծուց, Վարդան Մամիկոնեան՝ համազգօք իւրեանց հանդերձ եղբարբք, այլ կային իբրեւ ի գառագեղ [3] արգելեալք, եւ ակն ունէին ի վերուստ օգնականութեան: Քանզի չարահնար ազգն Պարսից ի կասկածանս կային եւ յերկիւղի, եւ ոչ տային զիշխանութիւն ի ձեռս նոցա։ 

Ապա օր աւուր բղխէր բան առ բան, եւ գիշերոյ առ գիշեր ցուցանէր զգործ արդարութեան. բան առ բան հասանէր, մարդ ի մարդոյ հնչումն լինէր յիւրաքանչիւր լսելիս [4] ։ Գային ժողովէին ի հրամանէ միաբանութեան՝ եդեալ կէտն ի Շահապիվանի, ի բանակետղ թագաւորացն Հայոց՝ ի ժամ Ամանորաբեր տօնին։ Եւ լինէր այս ի վեցերորդ [5] ամի թագաւորութեան Յազկերտի Պարսից արքայի, եւ Վասակայ Սիւնեաց՝ մարզպանութեան Հայոց [6], եւ Վահանայ Ամատունւոյ հազարապետութեան, եւ Վրվայր [7] Խոռխուռունեաց՝ խաղաղութեան [8] ։ Եւ գային ժողովէին եպիսկոպոսք քառասուն [9], եւ երիցունք բազումք եւ սարկաւագունք, եւ նախանձաւոր պաշտօնեայք Քրիստոսի, եւ համօրէն ուխտ սուրբ եկեղեցւոյ, եւ իշխանք ամենայն, գաւառատեարք, գաւառապետք, եւ բռնաւորք, եւ ազատք կողմանց աշխարհիս Հայոց [10], առաջի գլխաւոր եպիսկոպոսաց, Ղազարայ [11], Տաճատու, Արտակայ, Գադայ, Եփրեմայ, եւ այլոց բազմաց. եւ երիցանց գլխաւորաց, Յովսեփու, Յոհանայ, Մեղրիտայ, Երեմիայ, Ասպուրակեայ, Դանիելի, տեառն Ղւոնդի, տեառն Եղիշայի [12], եւ այլոց բազմաց սրբասէր քահանայից, որք էին նախանձախնդիր օրինացն սրբութեան եկեղեցւոյ Աստուծոյ եւ ժողովեալ առաջի աւագ նախարարացն, քաջին եւ կորովոյն Սրբոյն Վարդանայ Մամիկոնենի, եւ Արշաւրայ Կամսարականի, եւ Մանաճիհրի Ռշտունւոյ սպարապետին Հայոց եւ Զըկայ [13] Դիմաքսենի, եւ ամենայն իշխանացն Հայոց եւ ազատաց բազմաց : 

Ես միացան միախորհուրդ բարբառէին այսպէս. եթէ, Զեդեալ կարգսն Սրբոյն Գրիգորի եւ զՆերսիսի եւ զՍահակայ եւ զՄաշտոցի, դուք անդրէն հաստատեցէք. եւ այլ եւս զլաւն՝ որպէս եւ ձեր կամք են, եւ մեք ախորժիւք եւ յօժարութեամբ յանձին ունիմք կատարել։ Քանզի կարգք եկեղեցւոյ թուլացան, եւ մարդիկ յանօրէնութիւն դարձան, եւ թողին զպատուիրանս Տեառն։ Արդ, օրէնք որ Աստուծոյ հաճոյ են եւ եկեղեցւոյ նորա իշխանութիւն, դուք զայն կարգեցէք, եւ մեք հնազանդիմք եւ հաստատուն պահեմք։ Եւ եթէ ոք հաստատուն ոչ պահիցէ զկարգ օրինացն, կամ՝ եպիսկոպոս կամ՝ երեց կամ սարկաւագ, կամ՝ ազատ կամ շինական, պատուհաս կրեսցէ եւ տուգանս տացէ։

Եւ զայս ասացեալ միաբան քահանայապետիցն եւ քահանայիցն, եթէ, Առաքելական կանոնն եւ նիկիականն հաստատուն կացցէ, եւ մեք հնազանդեալք եմք. եւ որ ինչ պիտոյ է ի նոսա ի լրութիւն, եւ մանաւանդ ի մէջ տանս Թորգոմայ եւ կողմանց արեւելեայցս՝ հաստատեսցուք։ … 

Եւ եդեալ միաբանութեամբ քահանայապետից եւ քահանայից ամենայն հաւատացելոց՝ զկարգս զայս եւ զկանոնս, եւ մատուցեալ առաջի մեծամեծ իշխանացն եւ աւագ նախարարացն, եւ ընթերցեալ առաջի ամենեցուն՝ հաճէին հաւանութեամբ, ասելով միաբան զօրացն եւ զօրագլխացն եւ իշխանացն, Այո՛, այո՛, կարգք եւ օրէնք այդ կացցեն, ինչ որ վասն մեր օգտի ի փրկութիւն հոգւոց եւ մարմնոց մերոց, իշխանութիւն եկեղեցւոյ եւ առիթ փրկութեան մերոյ ի կեանս յաւիտենից։

 

129. Միաբանութիւն հայոց ի պաշտպանութիւն հաւատոյ ի հալածանսն Յազկերտի (Եղիշէ, Գ)

Եւ յաջողեալք զաւրութեամբն Աստուծոյ՝ աղաղակէին եւ ասէին գոհանալով արք եւ կանայք եւ ամենայն ռամիկ բազմութիւնն. «Պատրաստ եմք   ի հալածանս եւ ի մահ եւ յամենայն   նեղութիւնս   եւ ի չարչարանս վասն սուրբ եկեղեցեաց, զոր աւանդեցին հարքն մեր առաջինք՝ զաւրութեամբ գալստեան Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, որով վերստին ծնաք ի մի յոյս հաւատոցն մկրտութեամբ ի Քրիստոս Յիսուս. ըստ նմին նմանութեան կամիմք չարչարանաւք եւ արեամբ նորոգել զանձինս։ Քանզի հայր մեր զսուրբ աւետարանն գիտեմք, եւ մայր՝ զառաքելական եկեղեցի կաթողիկէ. մի՛ ոք չար անջրպետ ի մէջ անկեալ՝ զմեզ քակեսցէ ի սմանէ»։
        Ոչ երեւէր այնուհետեւ առաւել տէր քան զծառայ, եւ ոչ ազատ փափկացեալ քան զգեղջուկ վշտացեալ, եւ ոչ ոք քան զոք նուաղեալ ի յարութենէ։ Մի սիրտ յաւժարութեան ամենեցուն արանց եւ կանանց, ծերոց եւ տղայոց եւ ամենայն միաբանելոց ի Քրիստոս։ Քանզի առ հասարակ զմի զինուորութիւն զինուորեցան եւ զմի ագան զրահս հաւատոց պատուիրանին Քրիստոսի. միով գաւտեաւ ճշմարտութեան պնդեցին զմէջս արք եւ կանայք։

Ընկեցեալ կայր այնուհետեւ ոսկի, եւ ոչ ոք առնոյր իւր առանձինն արծաթ, եւ արհամարհեալ առանց ագահութեան, անարգեալ պատուական հանդերձք առ ի զարդս մեծարանաց։ Նա ՝ իւրաքանչիւր ստացուածք ոչ ինչ համարէին յաչս ստացողաց իւրեանց։ Տեսանէին զանձինս իւրեանց իբրեւ զմեռեալ դիակունս, եւ զիւրաքանչիւր գերեզմանս ինքեանք փորէին, եւ կեանք իւրեանց ի մահ համարեալ էին, եւ մահք իւրեանց անշուշտ կեանք։

Բայց այս բարբառ ստէպ ստէպ ընթանայր. «Քաջութեամբ միայն մեռցուք, զանուն եւ զոգիս եւեթ ժառանգեսցուք, զի կենդանի իցէ ի մեզ Քրիստոս, որում դիւրին է միւսանգամ նորոգել զմեզ ի հողոյ եւ զամենայն զյառաջագոյն զննջեցեալսն, եւ հատուցանել իւրաքանչիւր ըստ գործս իւրեանց »։

Զայս եւ առաւել քան զսոյնս խաւսելով, եւ մխիթարելով զանձինս եւ զմիմեանս, դարձեալ միւսանգամ զինուորքն պատրաստեցին զզէնս իւրեանց, եւ աղաւթականքն անդադար լինէին յաղաւթսն իւրեանց, եւ պահողքն ճգնէին ի պահս իւրեանց։ Ձայնք պաշտաւնէիցն ի տուէ եւ ի գիշերի անհատ էին ի սուրբ սաղմոսսն. ընթերցուածք աստուածային կտակարանացն ոչ երբէք առնուին դադարումն յամենայն ժամ. սոյնպէս եւ մեկնիչքն ի մխիթարութիւն երկնաւոր վարդապետութեանն։

 

130. Գարեգին Մանուկ նախարար յանդիմանէ Յազկերտ (Եղիշէ Գ)

Եւ այսպէս հպարտացաւ բարձրացաւ ի միտս իւր, ի վեր քան զմարդկային բնութիւն ընդվզեալ ապարթանէր ոչ միայն յիրս մարմնական պատերազմացն, այլ մեծ ոմն զինքն կարծէր քան զբնութիւն հայրենի կարգին. վասն այնորիկ կեղծաւորութեամբ թագուցանէր զինքն ըստ կարծեացն, եւ որպէս երեւէր իմաստնոցն, յանմահից իմն կարգի դնէր զինքն։ Եւ յոյժ էր ցասուցեալ ընդ անունն Քրիստոսի, յորժամ լսէր՝ թէ տանջեցաւ, խաչեցաւ, մեռաւ եւ թաղեցաւ։

Եւ իբրեւ այսպէս աւր ըստ աւրէ ի սոյն միտս ցնորեալ դանդաչէր, մի ոմն մանկագոյն ի նախարարացն Հայոց ընդդէմ բանս եդ եւ ասէ. «Արքայ քաջ, դու ուստի՞ գիտես զայդպիսի բանս խաւսել զՏեառնէ»։ Ետ պատասխանի թագաւորն եւ ասէ. «Իմ իսկ առաջի ընթերցան զգիրս մոլորութեան ձերոյ»։ Ետ պատասխանի անդրէն պատանեակն եւ ասէ. «Ընդէ՞ր, արքայ, ցայդ վայր միայն ետուր ընթեռնուլ. այլ յառաջ եւս մատո զկարդացումն, եւ լսես անդ զյարութիւնն, զյայտնութիւնն առ բազումս, զվերացումն յերկինս, զնստելն ընդ աջմէ Հաւր, զխոստումն երկրորդ գալստեանն՝ զհրաշակերտ յարութիւնն առնելով բոլորեցունց. զհամառաւտ հատուցմունսն արդար դատաստանին»։ Իբրեւ լուաւ զայս թագաւորն, ի խոր խոցեալ՝ վեր ի վերոյ ծիծաղեցաւ եւ ասէ. «Այդ ամենայն խաբէութիւն է»։ Ետ պատասխանի զինուորն Քրիստոսի եւ ասէ. «Եթէ հաւատարիմ են քեզ մարմնաւոր չարչարանքն նորա, հաւատարմագոյն եւս լիցի քեզ երկրորդ ահաւոր գալուստն նորա»։

Եւ զայս լսելով թագաւորին ՝ բորբոքեցաւ իբրեւ զհուր հնոցին ի Բաբիլոն, մինչ եւ իւրքն իսկ անդէն դեռ եւս իբրեւ զքաղդէացիսն այրեցեալ լինէին։

Յայնժամ զբոլոր բարկութիւն սրտմտութեանն եհեղ յայրն երանելի, որում անուն էր Գարեգին։ Կապեալ ոտիւք եւ կապեալ ձեռաւք զերկեամ մի տուաւ ի չարչարանս, եւ հանեալ ի բաց զտէրութիւնն ի նմանէ՝ ընկալաւ զվճիռ մահու։

 

131. Բանք Վարդանայ յատենի Յազկերտայ (Ղազար Փարպեցի, ԻԶ)

Յառաջ կացեալ աներկիւղ եւ քաջասիրտ մտաւք Վարդանայ Մամիկոնէից տեառն եւ Հայոց սպարապետի ` պատասխանի ետ թագաւորին Յազկերտի առաջի ամենայն բազմութեանն եւ ասէ, ե թէ «Բազումք են յայս երից աշխարհաց յազատորերոյ, որք են աւագ քան զիս եւ գահու եւ աւուրբք, եւ շատ են, որ ի խոնարհ են։ Զվաստակ եւ զհպատակութիւն, զոր ծառայից պարտ է առ իւրեանց տեարսն եւ առ թագաւորսն առնել` զայն նախ դու, որ ամենեցուն տէրդ ես, եւ ապա ամենայն Արիք, զիմ եւ զիւրաքանչիւր ի նոցանէ մինչեւ ցայժմ` քաջ գիտէք, եւ ոչ ինչ պիտոյ է ինձ եւ կամ ումեք ի սոցանէ զիւր զվաստակ եւ զսպաս ծանուցանել ձեզ։ Յայսմ հետէ եւ յառաջ ի մտի այսպէս եդեալ իմում անձինս, զի եթէ եւ գոյ հնար առնել զմի անձն իմ բազում անձինս, զոյժ եւ զյաւժարութիւն կամաց առաւել եւս քան զնոյնս, զկեանս եւ զկարասի, որ գամ մի յիմում տանս կայ, ձեր առնելով, եւ ի վերայ Արեաց տեառն եւ ի վերայ Արեաց աշխարհի եդեալ է ի մտի մաշել։ Բայց զաւրէնս, զոր ուսայ յԱստուծոյ ի մանկութենէ իմմէ, թողուլ եւ ընդ երկիւղի մարդոյ փոխանակել` չէ հնար։ Զի եթէ ի մարդոյ ընկալեալ էր զարդար վարդապետութիւնն, զոր հաստատեալ է ի միտս իմ, գիտէի թէ ճշմարիտ են, եւ ուրանայի` ողորմելի զանձն համարէի. թող թէ աւրէնս, զոր ընկալայ եւ ուսայ ի բերանոյ Աստուծոյ` վաճառել ընդ երկիւղի մարդոյ եւ սնոտի փառաց. քա՛ւ լիցի։ Իմ պատասխանիք այդ են, յորում ցանկամ մեռանել, քան թէ կալ ուրացութեամբ առանց Աստուծոյ։ Իսկ այլքս, որ կան առաջի ձեր ամենեքեան, որ են ի քրիստոնէական կարգէ` բաւական է իւրաքանչիւր ոք ընդ անձին իւրոյ տալ պատասխանի»։

Հայոց, Վրաց եւ Աղուանից, զպատասխանիսն աներկիւղութեամբ զսպարապետին Հայոց Վարդանայ եւ զսաստիկ սրտմտութիւն զտեսլեան թագաւորին` ետուն պատասխանի եւ ա սեն. «Ներեսցէ մեզ արքայ աւուրս ինչ խորհել ընդ միմեանս, եւ առնել ձեզ պատասխանիս հաստատապէս միաբանութեամբ. վասն զի յաղագս հոգւոց ընտրողութեան խնդրին ի մէնջ պատասխանիքդ, յորում կայ առաջի գիւտ եւ կամ կորուստ յաւիտենական։ Եւ ոչ է պարտ. ստիպով եւ անքնին մտաւք առաջի ձեր առնել այդպիսի մեծի խնդրոյ դարձուած բանից. քանզի զնախնի եւ զսովորական հայրենի աւանդութեան մերոյ խնդրէք զքակտումն, եւ զյանձնառութիւն բռնադատէք աւրինաց` որոց ոչ եմք եղեալ մեք եւ կամ հարք մեր ընդունողք եւ սիրողք»։ Եւ թագաւորին ամենայն աւագանեաւն յանձն առեալ հաւանեցան բանիցն, եւ շնորհեալ նոցա զժամակալութեան խնդիրն` արձակեցին զատեանն։

 

132. Հրապոյրք նախարարացն առ Վարդան (Ղազար Փարպեցի, ԻԸ)

Վասն զի տեսեալ էր ամենեցուն եւ լիով ի գրոց ճանաչէին, եթէ ամենայն իրք այնպիսի գործոյ ի բնէ յոլով Մամիկոնէիցն ազգաւ եւ նոցա միաբանութեամբ ելեալ էին ի գլուխ։

Եւ զոր խորհեալ էին առնել. յաւելեալ ի նոյնս թախանձումն եւ աղերս ամենեցունց` ա սէին. «Հայեա՛ց, ասեն, ի մեզ անընդոստ մտաւք. հայեա՛ց, ասեն, եւ յառաջիկայ դիպ մունս բազմութեան բիւրոց մարդկան պատահելոց չարաչար աղետից. յիշեա՛ զհառաչանս մարց, զմտա՛ւ ած զտղայոց ողբումն, զծերոց ստիպով եւ զպառաւանց վարելոց յաւտարութիւն, եւ այլ ամենեցունց դիպելոց այսպիսի անհնարին եւ չար վշտաց։ ԹԷ լոկ միայն մարմնոյ աշխատութեամբ եւ մահուամբ էր կրել զայս ամենայն` համայն ծանր էր եւ դառն եւ արժանի լալոյ. թող թէ առ հասարակ առաջի հոգւոյ եւ մարմնոյ գայթակղութիւն եւ կորուստ։  Եւ ոչ եթէ լոկ հարեւանցի լինի հասելոյ վտանգիս վախճան, այլ ցանկ մածեալ խաւար ամբարշտութեան` թանձրամածութեամբ ունելոց է զսուրբ եկեղեցիս մեր եւ զժողովուրդս, զկանայս եւ զծնունդս մինչեւ յաւիտեան։ Եւ եթէ դու միաբանելով մերում խորհրդոյս, կարասցես առ վայր մի հաւանեցուցանել զքո միտսդ` գիտեմք զի ողորմութեան դիպիմք բազումքս, այլ եւ ոչ ընդհանուր եկեղեցիք երեցունց աշխարհացն մատնին յաւեր, եւ ոչ վարին ի գերութիւն բովանդակ աշխարհացն բնակիչք. զի ոչ շարժի սուրբ հաւատն ի հիմանէ, այլ թէ եւ առ վայր մի դղորդ հասանէ ` կանգնէ հաստատ անդրէն եւ հաստատէ աջ Ամենակալին։ Եւ այս լինի հաստատ այսպէս, եթէ կարասցես վայր մի հիւանդանալ վասն մեր, որպէս զի ողջացուսցէ զմեզ քեւ հանդերձ ամենագթածն բժիշկ Բանն Աստուած»։

Եւ լուեալ զայս ամենայն բանս զաւրավարին Հայոց Վարդանայ տեառն Մամիկոնէից ի նախարարացն Հայոց, Վրաց եւ Աղուանից` ամենեւին ոչ առնու յանձն լսել եւ հաւանել այսպիսի բանից եւ կամ բնաւ հաղորդ լինել այսպիսի խորհրդոյ. այլ յոյժ խռովեալ մեծաձայն գոչմամբ ասէր ցամենե սեան, թէ «Մի լիցի ինձ ստել Արարչին իմում` պատճառանաւք եւ կամ ճշմարտութեամբ, եւ մի՛ ուրանալ զայն առաջի անաւրէն եւ մահկանացու ազգի, որ ուրանայ զուրացողս իւր առաջի Հաւր եւ հրեշտակաց սրբոց։ Քա՛ւ լիցի ինձ յաղագս զմտաւ ածելոյ զկարիս եւ զվիշտս զկնոջ եւ զորդւոց եւ զազգի` տալ ի մոռացումն զոր ասէն, թէ Որ սիրէ զկին եւ զորդիս առաւել քան զիս` չէ ինձ արժանի։ Այլ դուք, որ այժմ յերեցունց աշխարհաց եկեալդ էք տանուտեարք եւ սեպուհք, շնորհիւ ողորմութեամբն Քրիստոսի լի էք ամենայն զաւրութեամբ եւ լաւութեամբ. զի ըստ ազատութեան արուեստի առաւելեալ էք ամենայն հրահանգիւ, եւ ճանաչիք երեւելի ի մէջ սպայիս եւ ի մէջ ամենայն ազգաց` ի մարտս եւ ի բոլոր կարգս քաջութեամբ. իսկ զճշմարիտ եւ զարդար հաւատն ուսեալ էք յԱստուծոյ ի ձեռն առաքելանման հովուին սրբոյ նահատակին Գրիգորի եւ նորին զաւակի. բաւական էք ընդ իւրաքանչիւր անձին տալ պատասխանի, եւ որպէս խորհիք` կարիցէք արդեաւք եւ առնել։ Այլ ինձ ոք ի ձէնջ` զոր ինչ անհնար է ինձ լսել բանիւք, թող թէ եւ առնել արդեամբք` մի՛ ասէք»։

ի զաւրավարէն Հայոց ի տեառնէն Մամիկոնէից Վարդանայ, թէպէտ եւ յանհնարին տրտմութիւն ընկղմեալք խռովէին` այլ սակայն ոչ ինչ թոյլ տուեալ լինէին ի բանիցն առաջարկելոցն, իմացեալ եւ առ կարիս վտանգին եւ այլ հնարս մաղթանաց։ Եւ ժողովեալք ի մի վայր` կոչէին առ ինքեանս զիշխանն Մոկաց զԱրտակ եւ զնա առաւել փութացուցանէին` անձանձրոյթ խանդաղատանաւք նստել առանձինն եւ խաւսել ընդ սպարապետին իւրեանց տեառն Մամիկոնէից տոհմին։ Եւ նա ինքն էր այր համեստ, մտացի եւ քաջ, եւ տէրն Մամիկոնէից Վարդան առաւելապէս պատուով սիրէր զԱրտակ։ Որ եւ հաւանեալ հրամանի նախարարացն Հայոց` յանձն առնոյր ամենայորդոր փութով ջանալ ընդ նմա յարաժամ եւ աղաչել, զոր եւ առնէր իշխանն Մոկաց Արտակ, մերթ առանձինն եւ մերթ հանդերձ աւագանեաւն Հայոց, ըստ յանձնառութեանն իւրոյ. որք ոչ դադարէին զցայգ եւ զցերեկ խաւսել ընդ նմա զնոյն բանս եւ զաղերս ի բազում աւուրս։ Զորս եւ ստիպագոյնս եւ անհանգիստս ի նոյն խորհուրդս ճեպեցուցանէր զամենեսեան բդեշխն Վրաց Աշուշայ, որ էր այր խելացի եւ խորհրդական եւ ունէր կին յազգէն Արծրունեաց, զքենի մեծի սեպհին Մամիկոնէից, եղբաւրն Վարդանայ. որ եւս առաւել յորդորէր յառաջագրեալն Աշուշայ զամենայն բազմութիւն նախարարացն Հայոց եւ զտէրն Մոկաց զԱրտակ, խաւսել ընդ զաւրավարին Հայոց Վարդանայ զայս ամենայն առանց յապաղելոյ։ Եւ ինքն զնոյն խաւսել ընդ նմա ոչ կասէր, անձանձրոյթ բողոքելով եւ ստէպ հայեցուցանելով յիրսն, թէ ո՛րչափ յանհաւանելն քո` կորուստ երեցունց աշխարհացն լինի, եւ ի հաւանելն եւ յանձն առնուլն` գիւտ բազմաց եւ անձին ապաշխարութեան ակնկալութիւն։

* ի սուրբ Գրոց առակս դիպողս, ըստ պատշաճի հանդիպելոյ ի ժամանակին, որք տեղեկագոյնք էին ի նոսա գրոց սուրբ եկեղեցւոյ, յիշեցուցանելով նմա, որպէս առն ուսելոյ եւ տեղեկի, - քանզի յոյժ հմուտ էր եւ ընդել գրոց վարդապետութեան, ուսեալ եւ խրատեալ ի սուրբ հայրապետէն Սահակայ ի հաւոյն իւրմէ, - զգրեալսն սրբոյն Պաւղոսի յաղագս Արար չին, թէ Որ ոչն գիտէր զմեղս ` վասն մեր մեղս արար։ Եւ դարձեալ զինքեան իսկ Պաւղոսի զիջանելն եւ նզով զանձն տենչացեալ լինել վասն ազգատոհմին փրկութեան, զոր գրեալ ասէր ի թղթի Հռոմայեցւոց, ե թէ Ուխտիւք խնդրէի ես իսկ ինքն նզովեալ լինել ի Քրիստոսէ վասն եղբարց իմոց եւ զաւակաց եւ ազգականաց ըստ մարմնոյ, որք են Իսրայէլացիք, որոց որդէգրութիւնն եւ փառքն եւ կտակարանքն եւ աւրէնսդրութիւնքն եւ պաշտաւնն եւ աւետիքն։ Ա՛ռ յանձն, ասեն, եւ դու լինել վասն մեր առակաւորս, նզովս. չես մեծ եւ առաւելեալ ի հաւատս արդարութեան քան զսուրբ առաքեալն Քրիստոսի Պաւղոս. բայց ժողովուրդքն Հայոց, Վրաց եւ Աղուանից յոյժ շատ են եւ առաքինի քան զժողովուրդս խաչահանուացն Հրէից»։

եւ սեպուհքն` բերէին այնուհետեւ եւ զսուրբ Աւետարանն, եդեալ ամենեցունց առ հասարակ զձեռս ի վերայ` երդնուին ասե լով. «Եթէ դու եւեթ առ վայր մի կարասցես յանձն առնուլ պատճառանաւք զասացեալս թագաւորին եւ զերծուսցես զմեզ յորոգայթադիր թշնամւոյն յարձակմանց` ամենայն ասացելոց ի քէն լուիցուք եւ արասցուք, դնելով զանձինս մեր ի վերայ ուխտին սրբութեան եւ հեղլով զարիւնս մեր ի վերայ ամենայն աշխարհին փրկութեան։ Եւ եթէ դիպեսցի մեզ թողուլ զաշխարհ եւ զամենայն ստացուածս եւ փախչել յաւտարութիւն` ընտրեսցուք հանդերձ կանամբք եւ որդւովք, եւ սիրով յանձն առցուք զաղքատութիւն եւ զմուրողութիւն. միայն ի բարկութենէս եւեթ ապրեսցուք։ Եւ որ ոք թուլացեալ ի բանիցս յայսցանէ ստեսցէ ուխտիս այսմ, եւ նենգութեամբ որոշեսցի յերդմանէ սուրբ Աւետարանին եւ ի միաբանութենէ բազմութեանս այսորիկ` որոշեալ ճեղքեսցի եւ նա նման Յուդայի, որ ճեղքեալ մեկնեցաւ ի գնդէն սուրբ առաքելոցն. եւ բաժին այնպիսւոյն առանց ապաշխարութեան եւ թողութեան ընդ նմին լիցի մատնեալ անշէջ բոցոյն, զոր պատրաստեաց Աստուած սատանայի եւ արբանեկաց նորա։ Եւ որ ինչ վնասք եւ կամ գերութիւնք եւ դղրդմունք աշխարհաց երեցունց հասցեն` յանձնէ այնպիսւոյն եւ միաբանելոցն ընդ նմա խնդրեսցէ վրէժխնդիրն մինչեւ ցյաւիտեան։ Իսկ զբարի եւ զաւգտակար պահպանութիւնն, զոր շնորհեալ Փրկչին Քրիստոսի պարգեւեսցէ բազում ոգւոց երեցունց աշխարհացս, վասն քո առ վայր մի հաւանելոյդ մեզ` եղիցի մնացեալ ժառանգութիւնն այն ի փրկութիւն թողութեան ոգւոյ քո եւ ազգի մինչեւ ցյաւիտեան»։

* ամենեցուն ահաւորապէս երդմամբ զսուրբ Աւետարան ուխտին, որոյ առաջի ուխտեցին եւ աւանդեցին կնքով` յարտասուս հարեալ յանձն առ առ վայր մի զպատճառանաւք վիրաւորիլն վասն երեցունց աշխարհացն եւ բազմութեանց ի նոսա արանց եւ կանանց։

 

133. Երկրորդ ատենաբանութիւն Վարդանայ առ Յազկերտ (Ղազար Փարպեցի, ԻԸ)

Սպարապետն Հայոց Վարդան տէրն Մամիկոնէից կարգեալ զիւրն զառանց պատճառանաց զանսուտ բանս եւ զլինելոց իրս, որպէս ի դէմս գովութեան թագաւորին եւ ամենայն բազմութեան աւագանւոյն Արեաց` ասէր այս պէս, թէ «Զիմոց զնախնեացն զհպատակութիւն եւ զվաստակ, զոր յայս դուրս եւ առ ձեր թագաւորութիւնդ արարեալ է, ի ժամանակէ յորմէ հետէ կարգեալ եմք ի ձեր ծառայութիւնդ` դուք ամենեքեան քաջագոյն գիտէք, եւ ինձ ոչ է պիտոյ յաղագս այդպիսի իրաց մի ըստ միոջէ տեղեկացուցանել զձեզ, զոր ստուգագոյն առաւել ճանաչէք քան զիս։ Իսկ թէպէտ եւ շատ նուազ եմ քան զիմ նախնիսն` սակայն որչափ կարն էր յիս` եդեալ էր ի մտի արդար վաստակաւք հաճել զմիտս ձեր. եւ ուր հասեալ էի ի գործ ի ձեր հրամանէ` տեսեալ էր զաւրագլխաց ձերոց եւ իմ ընկերաց ըստ իմ ուժոյ միամտութեամբ զիմ զգործն եւ զվաստակն։ Բայց արդ յայսմ հետէ այսպէս կամք են, ջանամ, զի թէ ցայժմ գործեալ ինչ իցէ, եւ ոչ արժանի անուան կամ գովութեան` յայսմ հետէ հնարիմ ամենայն զաւրութեամբ եւ ուժով, աւգնականութեամբն Աստուծոյ, գործել գործ այնպիսի, զոր ոչ միայն առաջի ձեր Արեաց, այլ եւ ի կայսեր դրանն եւ յայլ ազգս պատմեսցի համբաւն այն մինչեւ ցյաւիտեան»։

որպէս ի շնորհէ Աստուծոյ սպարապետին Հայոց Վարդանայ տեառն Մամիկոնէից ասացեալ, զոր հռչակելոց էր զնահատակութիւնն որ առ Աստուած ի դարս յաւիտենից։ Եւ զայսպիսի ասացմունս լուեալ թագաւորին Պարսից եւ ամենայն աւագանւոյ դրանն` մեծաւ շնորհակալութեամբ զարմացեալք գովեցին զնա եւ գոհացան. քանզի ծածկեաց Աստուած զբան խոստմանցն, զոր ասաց գործել սպարապետն Հայոց Վարդան` յաղագս մեծի անուան համբաւոյ, զոր պարգեւեաց նմա Աստուած զանուն նահատակութեան յազգս յաւիտենից։

 

134. Սուգ հայոց ընդ ուրացութիւն նախարարացն (Ղազար Փարպեցի, ԻԹ)

 

Արդ` եկեալ հասանէին տանուտեարքն Հայոց հանդերձ սեպհաւքն որ ընդ ինքեանս ` յաշխարհս Հայոց, ողջք եւ ոչ ողջք, կենդանի կիսամեռք. որք ոչն տեսանէին ըստ յառաջ լուսաւոր եկիցն ողջամբ յայնպիսի հեռաւոր ճանապարհէ։ Եւ ելեալ ընդ առաջ նոցա դասք պաշտաւնէիցն Քրիստոսի, բերելով ընդ ինքեանս զնշան կենսատու խաչին եւ զնշխարս սրբոյ առաքելանման նահատակին Գրիգորի, զձայն սաղմոսաց, զորս երգեաց մարգարէն Դաւիթ սուրբ Հոգւոյն շնորհիւ, որում եւ ինքեանք երբեմն ձայնակից եղեալ` առաւելագոյն քան զպաշտաւնեայսն նուագէին զերգս երկնաւոր ցնծալից ուրախութեամբ։ Այլ անդ էր լսել զձայնս լալոյ եւ զձայնս գուժի, գոչիւնս ողբոց եւ բարբառ ճչոյ. տղայք անձկոտք ի գրկաց հարց իւրեանց պակուցեալք փախչէին, կարծելով այլափոխեալս իմն, եւ ոչ զնոյնս նկատելով կերպարանս` զարհուրէին, ստէպ հայելով յերեսս մարցն, զորս տեսանէին կողկողագինս միշտ եւ արտաւսրաբուղխս. յաղագս որոյ եւ ինքեանք յարտասուս հարեալ տղայքն` ոչ ոք կարէր լռեցուցանել ի դայեկացն կամ ի դաստիարակացն։ Ընդ որ հայեցեալ այնոցիկ, որք պատճառանաւք եւ ոչ ճշմարտութեամբ ուրացողքն էին` փութանակի եւ առ ժամայն կամէին յառնել եւ ընդ ինքեանց սուրն ելանել. որոց ոչ պիտէր եւ առ վայր մի կեալն, քան թէ զայնպիսի տեսանել զաղէտս, եւ ժուժկալել. որք զկերակուրս ուրախու թեան, ըստ բանի սաղմոսերգին, իբրեւ զմոխիր ուտէին, եւ զըմպելի իւրեանց արտասուաւք խառնէին. քանզի ոչ ոք հաւանէր ընդ նոսա կամակից լինել սեղանոյ, ոչ կին, ոչ որդի, ոչ ազատ, ոչ ծառայ ոք եւ ոչ սպասաւորք։

*, թէ «Են եւ այլ ոչխարք, որ ոչ են յայսմ գաւթէ, պարտ է եւ զնոսա ածել այսր, զի եղիցին մի հաւտ միոյ հովուի» ճշմարտի, զոր Աստուած միացոյց, եւ կատարէր զասացեալսն` յանկարծակի աքցոտեալ թշնամւոյն` ցրուեաց վեր ի վայր եւ արար իբրեւ զհաւտ` որոյ ոչ գուցէ հովիւ։ Վասն ամենայնի այսորիկ սուգ առեալ կոծէին կանայք աւագ ազատացն եւ այրիք ի հրապարակս, մանկամարդ առնականայք եւ աւրիորդք ի սրահս դռնափակեալս, հարսունք ի սենեակս։ Սուրբ եպիսկոպոսք, պատուական քահանայիւք եւ եկեղեցական ուխտիւ, ծերովք եւ տղայովք եւ ամենայն ժողովրդոցն բազմութեամբ` կառաչ բարձեալ լային ի տանն Աստուծոյ։ Եւ էր տեսանել ծեփեալ արեանց հոսմամբք զամենայն դէմս ուղղափառ մարդոց։

 

135. Ուրացութիւն Վասակայ (Եղիշէ, Գ)

Այս անաւրէն Միհրներսեհ, քանզի յառաջագոյն ստուգեալ գիտէր զամբարշտութիւնն Վասակայ, եւ յայնմ ժամանակի եւս յղէր եւ կոչէր զնա առ ինքն։ Որպէս նորա իսկ յառաջագոյն զատեալ եւ որոշեալ էր ի միաբանութենէն Հայոց, եկն եւ յանդիման եղեւ. եւ ստուգէր զիւր հաւատարմութիւնն եւ զՀայոց անիրաւ ապստամբութիւնն։ Յաւել եւ պատմեաց եւս առաւելաբանութեամբ զոր ինչ ոչ էր գործեալ Հայոց, եւ կամէր ընտանեբար ընդ միտ մտանել անաւրինին։

Բայց նա թէպէտ եւ ի ներքոյ յոյժ   դսրովէր զնա, այլ արտաքին դիմաւք մեծարեաց, եւ եդ առաջի նորա զմեծամեծ պարգեւս երկրաւորս։ Եւ խոստացաւ նմա իշխանութիւն աւելի քան զոր ունէրն, եւ հայեցոյց զնա ի կարծիս սնոտիս, որ ի վեր էր   քան զիւր տէրութիւնն. իբր թէ անկ իցէ նմա հասանել մինչ ի թագաւորական վիճակն. բայց միայն   հնարս իրացն խնդրեսցէ, թէ ո՛րպէս   քակտեսցի միաբանութիւն ուխտին Հայոց, եւ թագաւորին կամքն կատարեսցին յաշխարհին։

Եւ իբրեւ յանձն էառ զամենայն ինչ ՝ երթալ զկնի կամաց նորա, գիտաց եւ ծերն դառնացեալ, եթէ թմբրեալ եւ ցնորեալ եւ քակեալ է ի հաստատութենէ միաբանելոցն. յոյժ մխիթարեցաւ ի միտս իւր տրտմեալս, եւ էած զմտաւ՝ թէ եւ զամենեսեան   այսպէս կարիցեմ որսալ յանգիւտ կորուստն։ Եւ իւրոյ հնարագիտութեանն տայր զիմաստութիւնն. եւ այնմ ոչ էր տեղեակ, թէ նա իւրովի զիւր անձն զատեալ եւ որոշեալ է ի սուրբ եկեղեցւոյն, հեռացեալ եւ աւտարացեալ ի սիրոյն Քրիստոսի։

Քանզի մոռացաւնք եղեն նմա գալուստ Որդւոյն Աստուծոյ, եւ ոչ յիշեաց զքարոզութիւն սուրբ աւետարանին. եւ ոչ ի սպառնալեացն զանգիտեաց, եւ ոչ յաւետիսն մխիթարեցաւ։ Ուրացաւ զաւազանն՝ որ յղացաւ զնա, եւ ոչ յիշեաց զընկալուչ սուրբ հոգին՝   որ ծնաւ զնա։ Անարգեաց զմարմինն պատուական՝ սրով սրբեցաւն, եւ առ ոտն եհար զարիւնն կենդանի՝ որով եւ քաւեցաւն ի մեղաց։ Ջնջեաց զգիր որդէգրութեանն, եւ իւրովք ձեռաւք խորտակեաց զհաստատուն կնիք մատանւոյն։ Ել ի թուոյ երանելեացն, եւ ապստամբեցոյց ընդ իւր զբազումս։

Ձեռն էարկ կամակորութեամբ եւ եմուտ յորդէգրութիւն դիւապաշտութեանն, եւ եղեւ աման չարին, եւ ելից զնա սատանայ ամենայն խորամանկութեամբ։ Ի ձեռն էառ իբրեւ զվահան, եւ ագաւ զնա իբրեւ զզրահս, եւ եղեւ իբր զինուոր կատարեալ կամաց նորա։ Մարտեաւ հնարիւք ընդ իմաստունս, եւ յոյժ խորագիտութեամբ ընդ գիտունս, յայտնի ընդ անմեղս, եւ ի ծածուկ ընդ խորհրդականս. ձեռն էարկ եւ եհան զբազումս   ի գնդէն Քրիստոսի, եւ խառնեաց ի գունդս դիւաց։   Եւ ի բազում յայլ տեղիս գողաբար սողեցաւ եւ եմուտ իբրեւ զաւձ ի մէջ ամրացելոցն. եւ խրամ հատեալ   յափշտակեաց եւ էառ եւ եհան յայտնութեամբ զբազումս յազատաց եւ զբազմագոյնս ի շինականաց, եւ զայլ ոմանս յանուանեալ քահանայից։

Որոց անունքն են այս՝ գործակցաց նորա.

Իշխանն Ռշտունեաց՝ Արտակ անուն։

Իշխանն Խորխոռունեաց՝ Գադիշոյ անուն։

Իշխանն Վահեւունեաց՝ Գիւտ անուն։

Իշխանն Բագրատունեաց՝ Տիրոց անուն։

Իշխանն Ապահունեաց՝ Մանէճ անուն։

Իշխանն Գաբեղէնից՝ Արտէն անուն։

Իշխանն Ակէոյ՝ Ընջուղ անուն։

Իշխանն Ուրծայ՝ Ներսեհ անուն։

Իշխանն մեւս եւս Պալունեաց՝ Վարազշապուհ անուն։

Սեպուհ մի Ամատունեաց Մանէն անուն։

Բազում եւ այլ ազատ մարդիկ, զոր ոստանիկսն անուանեն ՝ յարքունի տանէ։
         Եւ բովանդակ զիւր բոլոր աշխարհն ապստամբեցոյց յուրացութիւն, ոչ միայն ըստ աշխարհական բազմութեանն, այլ եւ զբազումս ի սուրբ ուխտէ եկեղեցւոյն. մանաւանդ սուտ երիցամբքն՝ որով գործէր զչարիսն. երէց մի Զանգակ անուն, երէց մի Պետրոս անուն, սարկաւագ մի Սահակ անուն, սարկաւագ մի Մուշի անուն, զորս յղէր առ անմեղ մարդիկ, խաբէր եւ պատրէր. սուրբ աւետարանաւն երդնուին եւ ասէին, եթէ «Ի թագաւորէն   շնորհեսցի ամենեցունց քրիստոնէութիւնդ»։ Եւ այսպէս   խորամանկ խաբեութեամբ հանէին զբազումս   ի սուրբ միաբանութենէն, ածէին եւ խառնէին ի գունդս ուրացողացն։

Եւ ժողովեաց զամենայն գայթակղութիւն, եւ արար գունդ զաւրաց բազմաց. գրեաց եւ   եցոյց զբազումս ի նոցանէ յականէ յանուանէ մեծ հազարապետին, եւ զիւր քաջութիւն արութեանն, մեծապէս պարծելով՝ ո՛րպէս   աշակերտեաց ի մոլորութիւն խաբէութեան, եւ բաժանեալս եւ երկցեղս երեւեցոյց զզաւրսն Հայոց։

 

136. Խրախոյս հայոց ընդէմ Պարսից եւ յորդորակ Վարդանայ (Եղիշէ, Ե)

Մեծ է սէրն Աստուծոյ քան զամենայն   մեծութիւն երկրաւոր. եւ այնպէս աներկեւղս առնէ զմարդիկ՝ իբրեւ զանմարմին զաւրս հրեշտակաց, որպէս անդստին ի սկզբանէ է տեսանել զբազումս բազում անգամ ի բազում տեղիս։ Մարդիկ, որ սիրովն Աստուծոյ իբրեւ զինու վառեալք էին, ոչ ինչ խնայեցին զանգիտելով իբրեւ   զանարի՝ գոլով վատասիրտք, կամ ի մահ անձանց, կամ յափշտակութիւն ընչից, կամ ի խողխողումն սիրելեաց, կամ ի գերութիւն ընտանեաց, ելանել ի հայրենի երկրէն եւ անկանել ի ստրկութիւն յաւտարութեան. առ ոչինչ համարեցան զայս ամենայն անցս չարչարանացն. այլ միայն միաբան կալ ընդ Աստուծոյ, զի ի նմանէ միայն մի՛ գերի ելցեն. եւ ամենայն երեւելի մեծութեանս զնա բաւական համարեցան ՝ ընտրեալ ի միտս իւրեանց։ Եւ   զուրացութիւնն մեռելութիւն վարկանէին, եւ զմահ վասն Աստուծոյ՝ անանց կենդանութիւն, եւ ծառայել յերկրի՝ ազատութիւն կենաց իւրեանց, եւ ընկենուլ զանձինս   յաւտարութիւն՝ ընդ Աստուծոյ գիւտից։  Որպէս յայսմ ժամանակի տեսաք աչաւք մերովք, զի զնոյն նահատակութիւն նահատակեցաւ եւ աշխարհս Հայոց։

Քանզի իբրեւ ետես մեծն Վարդան զերկպառակութիւն աշխարհին իւրոյ, ոչ ինչ թերահաւատութեամբ զանգիտեաց։ Թէպէտ եւ ստուգեալ գիտաց զբազմաց այլոց եւս զերկմտութիւն, որ դեռ եւս ընդ նմա միաբանեալք էին, քաջալերեցաւ յանձն իւր եւ քաջալերեաց զզաւրսն իւր. քանզի ինքն իսկ բռնացեալ ունէր զթագաւորանիստ տեղիսն միաբանութեամբ նախարարացն, որ ոչ քակեցան ի սուրբ ուխտէն։ Հրաման տուեալ ամենայն զաւրացն ժողովել յԱրտաշատ քաղաք, փոխանակ յետս կացելոցն որ ելին զհետ իշխանին Սիւնեաց, զեղբարս կամ զորդիս կամ զեղբարցն որդիս ի տեղի նոցա մատուցանէր, եւ զիւրաքանչիւր զաւրս տայր նոցա, զի դեռ եւս ինքն ունէր զամենայն աշխարհն։

Եւ փութով ամենեքեան ի տեղի պատերազմին եկեալ հասանէին իւրաքանչիւր զաւրաւք եւ   ամենայն պատրաստութեամբ, նոքա եւ որ բունքն   հաստատուն կացեալ էին ի տեղւոջն։

Ներշապուհ Արծրունի,

Եւ Խորէն Խորխոռունի,

Եւ ինքն Սպարապետն,

Եւ Արտակ Պալունի,

Եւ Վահան Ամատունի,

Եւ Գիւտն Վահեւունեաց,

Եւ Թաթուլ Դիմաքսեան,

Եւ Արշաւիր Արշարունի,

Եւ Շմաւոն Անձաւացի,

Եւ Տաճատ Գնթունի,

Եւ Ատոմ Գնունի,

Եւ Խոսրով Գաբեղեան,

Եւ Կարէն Սահառունի,

Եւ Հմայեակ Դիմաքսեան,

Եւ մեւս եւս այլ Գազրիկ Դիմաքսեան,

Ներսեհ Քաջբերունի,

Փարսման Մանդակունի,

Եւ Արսէն Ընձայացի,

Եւ Այրուկ Սղկունի,

Եւ Վրէն Տաշրացի,

Եւ Ապրսամ Արծրունեացն,

Եւ Շահխոռապետն արքունի,

Եւ Խուրս Սրուանձտեաց,

Քողեանքն եւ Ակէացիքն եւ Տրպատունիքն, եւ զաւրքն Ռշտունեաց, եւ ամենայն գործակալքն արքունի իւրաքանչիւր զաւրաւքն հանդերձ։

Սոքա ամենեքեան համագունդք հասանէին ի գործ պատերազմին ի դաշտն Արտազու եւ լինէր հանդէս համարուն վաթսուն եւ վեց հազար այր   ընդ հեծեալ եւ ընդ հետեւակ։

Եկին ընդ նոսա սուրբքն Յովսէփ եւ Ղեւոնդ երէց, եւ բազում եւ այլ քահանայք, եւ եւս բազմագոյն պաշտաւնեայք։ Քանզի ոչ ինչ զանգիտեցին եւ նոքա գալ ընդ նոսին ի գործ պատերազմին. զի ոչ եթէ մարմնական համարէին զկռիւն, այլ հոգեւոր առաքինութեան. ցանկային մահակից լինել քաջ նահատակացն։

Սկսաւ սպարապետն խաւսել միաբանութեամբ նախարարացն ընդ զաւրսն եւ ասէ.

«Ի բազում պատերազմունս մտեալ է իմ, եւ ձեր ընդ իս. է ուրեք՝ զի քաջապէս յաղթեցաք թշնամեացն, եւ է ուրեք՝ զի նոքա մեզ յաղթեցին. եւ բազում այն է՝ որ յաղթող գտեալ եմք   եւ ոչ յաղթեալք։   Եւ միանգամայն այն ամենայն էին մարմնոյ պարծանք. քանզի հրամանաւ անցաւոր թագաւորին մարտնչէաք։ Որ փախչէր, վատանուն յաշխարհի երեւէր, եւ անողորմ մահ ի նմանէ գտանէր. իսկ որ քաջութեամբ յառաջ մատչէր, քաջ անուն ազգի ժառանգէր, եւ պարգեւս մեծամեծս յանցաւոր   եւ ի մահկանացու թագաւորէն ընդունէր։ Եւ մեք իսկ աւասիկ յիւրաքանչիւր մարմինս ունիմք վէրս եւ սպիս բազումս. եւ բազում այն քաջութիւն իցէ, վասն որոյ առեալ իցէ եւ պարգեւս մեծամեծս։ Անարգ եւ անաւգուտ   զքաջութիւնսն համարիմ, եւ առ ոչինչ զպարգեւսն բազումս. վասն զի   ամենեքեան խափանելոց են։

Իսկ արդ եթէ վասն մահականացու հրամանատուին զայն արութիւնս կատարէաք, ո՛րչափ եւս առաւել վասն անմահ թագաւորին մերոյ, որ Տէրն է կենդանեաց եւ մեռելոց, եւ դատելոց է զամենայն մարդ ըստ գործոց իւրոց։ Ապաքէն եթէ կարի շատ յառաջ մատուցեալ ծերացայց, սակայն ելանելոց եմք ի մարմնոյ աստի, զի մտցուք առ Աստուած կենդանի, որ ոչ եւս ելանիցեմք ի նմանէ։

Արդ աղաչեմ զձեզ, ո՛վ քաջ նիզակակիցք իմ. մանաւանդ զի բազումք ի ձէնջ լաւագոյնք էք քան զիս արութեամբ, եւ գահու ի վեր ըստ հայրենի պատուոյն. բայց յորժամ ձերով կամաւք եւ յաւժարութեամբ առաջնորդ եւ զաւրագլուխ ձեզ կացուցէք, հեշտ եւ բաղձալի թուեսցին բանք իմ ի լսելիս մեծամեծաց եւ փոքունց։ Մի՛ երկուցեալ զանգիտեսցուք ի բազմութենէ հեթանոսացն, եւ մի՛ յահագին սրոյ առն մահկանացուի զթիկունս դարձուսցուք. զի եթէ տացէ Տէր յաղթութիւն ի ձեռս մեր, սատակեսցուք զզաւրութիւն նոցա, զի բարձրասցի կողմն ճշմարտութեան. եւ եթէ հասեալ իցէ ժամանակ կենաց մերոց սուրբ մահուամբ պատերազմիս, ընկալցուք խնդութեամբ սրտիւ. բայց միայն յարութիւնս քաջութեան վատութիւն մի՛ խառնեսցուք։

Մանաւանդ զի անմոռաց է ինձ, յիշելով զիմ եւ զոմանց ի ձէնջ, ի ժամանակին ՝ զի զանաւրէն իշխանն խաբեցաք պատրեցաք իբրեւ զմանուկ մի տղայ անպիտան. իբր այն եթէ ի վերին երեսս զկամս նորա ամբարշտութեանն կատարեցաք. բայց ի ծածուկ զխորհուրդս Տէր ինքնին վկայէ մեզ, ո՛րպէս անքակ կացեալ եմք ի նմանէ։ Զոր եւ դուք ինքնին իսկ գիտէք. վասն սիրելեաց մերոց, որ ի մեծի նեղութեան էին, հնարս խնդրէաք վասն յանդորր հանելոյ, զի նոքաւք հանդերձ մարտ եդեալ կռուեսցուք ընդ անաւրէն իշխանին վասն հայրենի աստուածատուր աւրինացն։ Եւ իբրեւ նոցա ոչ ինչ կարացաք աւգնել, անհնար լիցի այս ՝ եթէ վասն մարմնաւոր սիրոյ զԱստուած ընդ մարդկան փոխանակիցեմք։

Իսկ արդ յերկուս եւ յերիս կռիւս Տէր ինքնին մեծաւ զաւրութեամբ աւգնեաց մեզ, որպէս զի զանուն քաջութեան ժառանգեցաք, եւ զզաւրսն արքունի չարաչար հարաք, եւ զմոգսն անողորմ սատակեցաք, եւ զպղծութիւն կռապաշտութեանն ի տեղեաց տեղեաց սրբեցաք, զանաւրէն հրաման թագաւորին եղծաք ապականեցաք, զխռովութիւն ծովուն ցածուցաք, լեառնացեալ ալիքն դաշտացան, բարձրադէզ փրփուրն սպառեցաւ, գազանացեալ սրտմտութիւնն դադարեաց։ Որ ի վերայ ամպոց որոտայր, նկուն եղեալ՝ քան զսովորական բնութիւնն ի վայր գտաւ՝ ընդ մեզ խաւսելով։ Որ բանիւ հրամանաւ կամէր կատարել զչարութիւնն իւր ի վերայ սուրբ եկեղեցւոյ, արդ աղեղամբ եւ նիզակաւ եւ սրով կռուի։ Որ իբրեւ զհանդերձ կարծէր ունել մեզ զքրիստոնէութիւնն, արդ իբրեւ զգոյն ի մարմնոյ չկարէ շրջել, թերեւս եւ ոչ այլ կարասցէ մինչեւ ի կատարած։ Քանզի հիմունք սորա հաստատութեամբ եդեալ են ի վերայ վիմին անշարժութեան, ո՛չ ի վերայ երկրի, այլ ի վեր յերկինս, ուր ոչ անձրեւք իջանեն եւ ոչ հողմք շնչեն եւ ոչ հեղեղս յարուցանեն։ Եւ մեք թէպէտ եւ մարմնով յերկրի եմք, այլ հաւատով յերկինս եմք շինեալ, ուր ոչ ոք կարէ հասանել յանձեռագործ շինուածն Քրիստոսի։

 

137. Շահատակութիւնք Արշաւրի Կամսարականի (Ղազար Փարպեցի, ԼԴ)

 

Կարգէր եւ զիւր գունդն երանելի զաւրավարն Հայոց Վարդան, ըստ բաւականին այրուձիոյն իւրոյ, ընդդէմ նոցա. յերիս առաջս բաժանեալ` տայր ի ձեռս իւրաքանչիւր զաւրագլխի. որում աջոյ կողմանն կացուցանէր զաւրագլուխ զիշխանն Արշարունեաց զԱրշաւիր Կամսարականն, որ էր եւ փեսայ զաւրավարին Հայոց սրբոյն Վարդանայ տեառնն Մամիկոնէից, ունելով զդուստր նորա ի կնութեան. եւ նիզակակից տայր նմա զՄուշ զաւագ սեպուհ` յազգէն Դիմաքսենից. եւ զահեակ կողմն տայր ի ձեռն Խորենայ Խորխոռունւոյ, եւ զաւրավիգն ընդ նմա կացուցանէր զՀմայեակ Դիմաքսեանն. եւ ինքն սուրբ զաւրավարն Հայոց Վարդան պատրաստէր զինքն միջոյ տեղւոյն յարձակման։ Եւ այսպէս յաւրինեալ զճակատն եւ յԱստուծոյ խնամսն ապաւինեալք` յարձակեցան ի վերայ թշնամեացն։

* հանդերձ երիվարաւքն խրէին. անդ կատարեալ պսակէր երանելի սեպուհն Դիմաքսենից Մուշ ի Նիխորականայ։ Իսկ Կամսարականն Արշաւիր իջեալ յերիվարէն` ի հետիոտս սպանանէր զՎուրկն, զեղբայր Լփնաց թագաւորին, եւ իւր ի բաց ձգեալ զերիվարն ի սաստիկ խոր տղմոյն, ուր եւ մոյկ մի զերծեալ յոտանէն թաղեալ մնայր անդէն ի մաւրին. եւ ինքն Կամսարականն միամոյկ, տղմաթաթաւ, հանդերձ ամենայն զինուն, հանեալ զերիվարն ի ցամաք` անվեհեր քաջաբար նման թռչնոյ յերիվարն հեծանէր, եւ զարհուրեցուցեալ զթեւ իւրոյ կողման թշնամեացն` փախստական առնէր։ Եւ հայեցեալ տեսանէր զերանելի սպարապետն Հայոց զտէրն Մամիկոնէից Վարդան` հանդերձ ընկերակցաւքն իւրովք եւ ամենայն Հայոց գնդաւն, զի արարեալ փախստականս եւ նոցա` ածէին առաջի իւրեանց զբազմութիւն զաւրացն Պարսից. յորոց զկէսն սրովք իւրեանց դիաթաւալս յերկիր կործանէին եւ զկէսն գետավէժս արարեալ հեղձամղձուկս առնէին. եւ զայլսն ի նոցանէ դաշտացն եւ անտառախիտ մայրեացն ցրուեալս վատնէին։

Իսկ ոմանք յաւագորերոյ Պարսիցն ելեալք ի նաւս` յայնկոյս գետոյն մեծի փախստեայք լինել ճեպէին։ Որ եւ զԿամսարականն Արշաւիր զիշխանն Արշարունեաց ստիպով փութացուցանէր երանելի զաւրավարն Հայոց Վարդան` զկնի փախստէից նաւացն նետաձիգ լինել, ի հաստատաձգութիւն եւ յանվրէպ դիպողութիւն առնն վստահեալ։ Իսկ Կամսարականն Արշաւիր, որպէս եւ միշտ կամակատար էր բանի սրբոյ զաւրավարին, վաղվաղակի հաւանեալ առ ի նմանէ հրամանին` զկնի նաւավարացն եւ փախստէիցն նետաձիգ լինէր։ Եւ խոցեալ զնաւավարսն եւ զայլս բազումս ի նաւսն` կարէվէրս առնէր. որոց ընդ տապալել վիրաւորացն կործանէին նաւքն. եւ բազումք ի նաւավարացն եւ ի գլխաւորացն Պարսից գետասոյզ եղեալ կորնչէին։ Եւ այսպէս շնորհեալ նոցա զյաղթութիւն վերին աւգնութեանն` դառնային ի բանակս իւրեանց, գոհանալով եւ աւրհնելով զԱստուած։

 

138. Ղեւոնդ Երէց (Ղազար Փարպեցի, ԼԸ)

Եւ սուրբ երէցն Ղեւոնդ զամենայն զգիշերն անձանձրոյթ առաքելական վարդապետութեամբ զաւրացուցեալ ուսուցանէր զամենեսեան յորդաբուղխ իմաստութեամբ, առակաց մեկնութեամբք, հոգէշնորհ վարդապետութեամբ. որոյ բանքն նման քաղցրութեան մեղու բղխէին ի բերանոյ արդարոյն, որ էր լսողացն ցնծութիւն. եւ ախորժաբար զնա ծանուցանէր վերին ազդեցութեամբ լուսաճաճանչ պայծառութիւնն ի նմա ներքին մարդոյն եւ տեսակութիւն հրեշտականման երեսացն կերպարանի։ Զոր եւ յառաջագոյն ժամանակի, կալով ի քուն սրբոյն, այրն Աստուծոյ Մաշտոց վարդապետն նորին` հանդերձ եւ այլ աշակերտաւք իւրովք, երանելեաւն Կորեամբ եւ Արձանաւ, տեսանէին արթնութեամբ ճառագայթեալ շուրջ զնովաւ լոյս սաստիկ. որք անդէն եւ անդ ծանեան երանելի արքն սուրբ Հոգւով զվախճան սրբոյն, թէ նահատակութեամբ կատարի. զոր թէպէտ եւ նմա ոչ յայտնեցին զսքանչելագործութեան զտեսութիւնն, սակայն ի բազում շշնջելն` պատմեալ հռչակեցաւ բան երեւմանս այսորիկ։ Որ յուսուցանելն իւրում բազում բանս հոգեւորս` յիշեցուցանէր ամենեցուն զվարս եւ զժուժկալութիւն առաջնոցն, եւ նախ զանպատումն զհամբերութիւն սրբոյն Գրիգորի, ապա զայլոցն ամենեցուն։

 

139. Նահատակութիւն Ատովմանց (Վկայաբանութիւն)

 

Դիւապարտ եւ սեւագունդ զօրքն Պարսկաց՝ զգիշերն ամենայն հետամուտ եղեալ հասանէին ի լեառըն, եւ կալեալ զոմն հարցանէին, թէ ուր իցեն բնակեալ, իսկ նորա զարհուրեալ ՝անցաւոր մահուանէս, հանգոյն լեալ Յուդայի մատնչի, պատմէ նոցա զտեղւոյն. եւ նոքա բազում՝ ամբոխիւ վաղվաղակի հասանէին՝ ուր էին Սուրբքն։ Իսկ քաջ նահատակացն տեսեալ զյարձակումն անօրինացն, ըստ սովորակի իւրեանց արիութեան՝ միմեանց ձայն տուեալ, ասելով. Ձի կալէք [14], վասն որոյ եւ անուն տեղւոյն Ձիակալի վանք կոչեցեալ, որ մինչեւ ցայսօր ժամանակի կոչի։ Իսկ արանցն քրիստոսասիրաց՝ հեծեալք յիւրաքանչիւր յերիվարս, ժողովեալ ի բլուրն, կարգեցին ռազմ. իսկ նախախնամութիւն եւ Աստուծոյ յայց ելեալ սիրելեացն իւրոց, տեսիլ գիշերոյն յայտնապէս երեւեալ ամենեցուն՝ անանց լոյսն եւ անթառամ պսակքն. նոյնժամայն ի բաց թողեալ զերիվարսն, ի բաց թողեալ զէնսն, ցնծութեամբ յառաջ մատուցեալ ի կատարումն. իսկ Սուրբն Ատոմ զսքանչելատեսիլ զորդեակն իւր առաջի արարեալ ի ժամ կատարմանն, զանգիտեալ ի մանկական տիոցն, իսկ նորա յօժարութեամբ յառաջեալ քան զամենեսեան, բարի խոստովանութեամբ ի Քրիստոս՝ կատարէր, եւ պսակէր. եւ Սուրբն Ատոմ՝ հանդերձ սուրբ ընկերօքն իւրովք սաղմոսէին եւ ասէին. Սիրեցաք զքեզ, Տէր՝ լուիցես ձայնի աղօթից մերոց. ընկալցիս զկամաւոր պատարագս եւ խառնեսցես զամենեսեան ի գունդս սրբոց քոց։ Եւ ամենայն իսկ գնդին արժանի եղեալ կատարման սրով, բարի խոստովանութեամբ ի Քրիստոս, աւանդեցին զհոգիս իւրեանց ի նոյն տեղւոջ. եւ սուրբ եւ եւ վարդագոյն արիւնն զերկիր ոռոգանէր: Իսկ շնորհալից պարսիկ մի ի նոյն գնդէ՝ արժանի եղեալ նոյն տեսլեանն, զաղաղակ բարձեալ, թէ, եւ ես քրիստոնեայ եմ, որ առժամայն կատարի, մկրտեալ յիւր արիւնն. եւ թուեցաւ ի գունդ Սրբոցն ի տեսչութենէ Աստուծոյ։ Իսկ մի ոմն թշուառացեալ ի գնդէն Հայոց, փախստեայ անկանի առ հովիւ մի. եւ առեալ զհովուական մախաղն կերպարանել զինքն ձեւով հովուին, փոխանակեալ զլուսեղէն պատմուճանն եւ զմշտնջենաւոր կեանսն՝ ընդ զազրատեսիլ զգեստու եւ ընդ առօրեայ կենացս, եւ Պարսիկն յօժարութեամբ դիմեալ ի տեղի կատարմանն, ընկալեալ յինքն զվճիռ մարտիրոսութեան, փոխանակ նորա՝ ընդ սուրբ գնդին յերկնաւոր հարսանիսն, եւ նա որպէս ոմն որ փարատեցաւ երբեմն ի Սրբոց Քառասնիցն [15], դիմելով ի բաղանիսն, եւ զտեղի կոչման նորա վիճակին ելից բաղանէպանն. քանզի թոյլք եւ երկմիտք՝ յամենայն ժամ կորնչին։ Ապա յետ երկուց աւուրց տեսիլ երեւեալ ի գիշերին՝ սրբոյ ճգնաւորին, զի յամենեցուց վերայ լուսափայլեալ հրաշալի եւ սքանչելի, որ մեծ ու զարմացմամբ ի վաղիւն փութով ազդ արարեալ եպիսկոպոսին եւ քահանայից, ազատաց եւ ամենայն ժողովրդոց. որք փութով անդր հասանէին. եւ ի սուրբ կտաւսն զնշխարս Սրբոցն ամփոփեալ՝ մատուցին ի տեղի հանգստեանն իւրեանց, լապտերօք եւ բուրմամբ խնկոց եւ սաղմոսիւ, հանդերձ հսկմամբ, եւ տօնախմբեալ զյիշատակս նոցա մեծաւ ուրախութեամբ, ի նաւասարդի ամսոյ Թ [16] ։ 

Արդ, որ յայսմ տեղւոջ հանդիպեալք կատարեցան, են այսոքիկ. գլխաւորն Սուրբ Ատոմ որդւով իւրով, յազգէն Գնունեաց, Սուրբն Վարոս յՈստանի տանէն, Սուրբն Ներսեհ յԱրուանթունի [17] տանէ, Սուրբն Վարձաւոր, եւ այլ եւս բազմութիւն սուրբ ընկերացն, որք նահատակեցան ընդ նոսա եւ առին զպսակս անապականս. որոց անուանքն գրեալ են ի դպրութեան կենացն յաւիտենից : 

Եւ Սուրբն Մանաճիհր Ռշտունի եւ սուրբ ընկերքն յառաջ անցեալ ի սահմանս իւրեանց աշխարհին, կատարեցան ի տեղւոջն՝ որ կոչի Ոչխարաց վանք, ուր եւ ամփոփեալ նշխարք ոսկերացն՝ ծածկեալ կան յեկեղեցւոջն որ ի բլրին։ Այսպէս նահատակեալք արի եւ քաջ նահատակացն յամս Յազկերտի ամբարշտի Պարսից թագաւորի. որք արհամարհեցին զկեանս իւրեանց՝ վասն անուան Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, եւ զամբարտաւան թագաւորն՝ հանդերձ խորհրդակցաւն իւրով սատանայի յամօթ արարին, զօրացեալք յԱստուած Հայր մեր եւ ի Տէր մեր Յիսուս Քրիստոս եւ ի Սուրբ Հոգին. որում՝ փառք յաւիտեանս յաւիտենից. ամէն։

 

140. Ճակատամարտն Աւարայրի եւ նահատակութիւն Վարդանանց (Եղիշէ, Զ)

 

Երկոքեան կողմանքն լի սրտմտութեամբ եւ մեծաւ բարկութեամբ զայրանային, եւ գազանացեալ զաւրութեամբ   յիրեարս յարձակէին եւ ամբոխ աղաղակին երկոցունց կողմանց ՝ իբրեւ ի մէջ ամպոց շփոթելոց՝ ճայթմունս գործէր, եւ հնչումն ձայնից զքարանձաւս լերանցն շարժէր։ Ի բազմութենէ սաղաւարտիցն եւ ի փայլիւն պատենազէն վառելոցն իբրեւ նշոյլք ճառագայթից արեգական հատանէին։ Նա եւ ի բազում շողալ սուսերացն եւ ի ճաւճել բազմախուռն նիզակացն իբրեւ յերկնուստ ահագին հրաձգութիւնք եռային։ Քանզի ո՞վ իսկ է բաւական ասել զմեծամեծ տագնապ ահաւոր ձայնիցն, ո՛րպէս կոփիւնք վահանաւորացն եւ ճայթմունք լարից աղեղանցն զլսելիս ամենեցուն առ հասարակ խլացուցանէին։

Անդ էր տեսանել շտապ մեծի տագնապին եւ զաղէտս անբաւ տարակուսանացն երկոցունց կողմանցն՝ առ ի յանդուգն յարձակմանէն զմիմեանս բախելով. քանզի թանձրամիտքն յիմարէին եւ վատասիրտքն լքանէին. քաջքն խիզախէին եւ նահատակքն գոչէին։ Եւ խումբ արարեալ ամենայն բազմութեանն ՝ զգետն ի մէջ փակէին, եւ զանգիտեալ գունդն Պարսից ի դժուարութենէ գետոյն՝ զտեղեաւն զեռալ սկսան։ Իսկ գունդն Հայոց հասեալ անցանէին, ձի ի վերայ առեալ յարձակէին մեծաւ զաւրութեամբ. սաստկապէս բախեալք ընդ միմեանս, յերկոցունց կողմանց բազում վիրաւորք յերկիր անկեալ դիաթաւալ խաղային։

Յայնմ մեծ տագնապի ի վեր հայեցաւ քաջն Վարդան, եւ տեսանէր զընտիր ընտիր քաջ նահատակաց Պարսից զաւրուն, զի զձախակողմն շարժեցին զՀայոց գնդին. մեծաւ ուժով յարձակէր ի տեղին, եւ զաջ թեւն Պարսից գնդին բեկեալ՝ արկանէր զգազանաւքն, եւ շրջան առեալ կոտորէր մինչեւ ի նոյն տեղի։ Եւ այնպէս շտապ տագնապի ի վերայ հասուցանէր, մինչեւ գունդն Մատեան քակեալ բաժանեցան ի մեծ ամուր պատրաստութենէն, դեռ եւս քաջ քաջ ի փախուստ դառնային։

Ապա դէտակն ի վեր ամբառնայր Մուշկան Նիսալաւուրտ, քակեալ զոմանս տեսանէր ի գնդէն Հայոց, եւ զկնի մնացեալ ի հովիտս լերանցն։   Վասն որոյ զաղաղակ բարձեալ՝ քաջալերէր շուրջ զիւրեաւ զզաւրս Արեաց, որք զտեղի առեալ կային ընդդէմ գնդին Վարդանայ։ Եւ անդէն ի տեղւոջն երկոքին կողմանքն զպարտութիւն խոստովանէին, եւ առ յոյժ թանձր անկեալ դիականցն իբրեւ զքարակոյտս դերբկաց երեւէին։

Զայն իբրեւ ետես Մուշկան Նիսալաւուրտ, մնայր գազանացն Արտաշրի, որ ի վերայ նոցա նստէր ի բարձր   դիտանոցին իբրեւ յամուր քաղաքի. եւ ի ձայն մեծ գալարափողոցն զիւր գունդսն ստիպէր, եւ յառաջամարտիկ զաւրաւքն զնա ի մէջ փակէր։

Իսկ կորովին Վարդան իւրովք քաջ նիզակակցաւքն ոչ սակաւ նախճիրս ի տեղւոջն գործեաց, յորում տեղւոջ եւ ինքն իսկ արժանի եղեւ առնուլ զկատարեալ նահատակութիւնն։

Եւ յերկարել գործոյ պատերազմին՝ աւրն տարաժամէր, եւ մաւտ առ երեկս կարճատէր. բազմաց աւրահասք մահու հասանէին, մանաւանդ ի թանձրութենէ   անկեալ դիականց մաւտ առ մաւտ խտացեալ իբրեւ զփայտահարս մայրաւորաց։

Անդ էր տեսանել զբեկումն նիզակացն եւ զխորտակումն աղեղանց. վասն այնորիկ եւ ոչ կարէին կալ ճշմարտիւ ի վերայ սուրբ մարմնոյ երանելեացն. եւ սաստիկ խուճապ տագնապի էր կողմանցն երկոցունց անկելոց։ Եւ որք մնացեալքն էին՝ վատնեալք եւ ցրուեալք լինէին ի լեռնադաշտս ամուր ձորոցն. եւ յորժամ պատահէին միմեանց՝ դարձեալ միւսանգամ զմիմեանս սատակէին։ Եւ մինչեւ ի մուտս արեգականն անդադար լինէր գործ դառնութեանն։

Եւ քանզի գարնանային էր ժամանակն, ծաղկալից դաշտքն դառնային յորդահոսանս արեանց բազմաց։ Մանաւանդ յորժամ տեսանէր ոք զբազմակոյտ դիականցն անկելոց, սիրտն բեկանէր եւ աղիքն գալարէին՝ լսել զմնչիւն խոցելոցն եւ զմռնչիւնս բեկելոցն, զթաւալգլոր խաղալ սողալ վիրաւորացն, զփախուստ վատացն, զթաքուստ լքելոցն, զսրտաթափումն զանարի արանցն, զճչիւն կանացեացն, զողբս սիրելեացն, զաշխարումն մերձաւորացն, զվայ եւ զաւաղ բարեկամացն։ Քանզի ոչ եթէ կողմ էր՝ որ յաղթեաց, եւ կողմ էր՝ որ պարտեցաւ, այլ քաջք ընդ քաջս ելեալ՝ երկոքին կողմանքն ի պարտութիւն մատնեցան։

Բայց քանզի անկեալ էր զաւրավարն Հայոց ի մեծ պատերազմին, ոչ ոք գոյր այնուհետեւ ի մէջ գլխաւոր, յոր յեցեալ ժողովէին գունդք մնացելոցն։ Թէպէտ եւ բազում այն էր որ ապրեցան՝ քան թէ որ մեռանն, սակայն ցանեալ ցրուեցան, եւ հասեալ անկանէին ի տեղիս տեղիս յամուրս աշխարհին, եւ բռնանային ի վերայ   բազում գաւառաց եւ բերդից, զոր եւ ոչ առնուլ իսկ ոք կարէր։