Հայապատում

Ի բազում հինահարութեանց եւ իսպառսպուռ ջնջելոյ` ասպատակ արձակելով յաշխարհս մեր երբեմն ի Սկիւթացւոց` անհնարին նեղութեամբ, տարակուսեալ տառապեալ բնակիչք քաղաքիս Անւոյ. եւ Շիրակ գաւառի` խորհեցան ելս գտանել մրրկին ձեռն տալով յարքայն Վրաց ի Դաւիթ, նենգեցին ամիրային Աբըլսուարայ` որդւոյ Մանուչէի, որ տիրէր քաղաքին յետ հօրն մահու. առնըլով զթագաւորն ի ներքս` բանալով ըզդրունս քաղաքին, որ ընդ մտանելն առ ժամայն, եղեւ վընաս արեան եւ ոչ միոյ շնչոյ: Բայց կալեալ զԱպլսուար որդւովքն` ընդ իւր խաղացոյց յերկիրն Վրաց` եւ ի մահարար տեղւոջ բնակեցոյց զնոսա. ուր երկուք յորդւոցն հանդերձ հարբն վճարեցին զկենցաղս:

Նոյնպէս եւ քաջն Դաւիթ մեռանի անդէն, եւ թագաւորէ աշխարհին Վրաց որդի նորա Դեմետրէ, գովեալ յամենայն մանկական արութիւնս: Իսկ Փատլուն` անդրանիկն Աբլսուարայ գնացեալ յառաջագոյն ամօք առ ամիրապետն ի Խորասան, յորժամ` լուաւ զայսպիսի լուր զհօրէն եւ զտեղեացն` փութացաւ գալ յերկիրն մեր. եւ շուրջ զքաղաքաւս զիշխողս իւրաքանչիւր տեղեաց ի բանի արարեալ պաշարեաց զսա: Վասն որոյ եւ զամն զայն ողջոյն օր ըստ օրէ սաստկացան հարուածք սովոյն: Եւ բնակիչք սորա ի կողմունս կողմունս ելս առնելով գիշերի, յորոց վերայ անկեալ դարանեալքն` զարս կոտորէին. որոց արեամբ եւ ոսկերօք ծածկեցաւ երկիր: Եւ զկանայս եւ զմանկունս վաճառակուր առնէին. եւ թէպէտ եւ տեղակալք գային յաշխարհէն Վրաց` երբէք երբէք` արք ընտիրք որպէս եւ անուանի քաջագօտին Իւանէ որդի Ապլհեթի որ բազում արութիւն ցուցեալ զասպատակս կոտորէր. եւ ի զօրաժողով լինել ի վերայ քաղաքիս Փատլնոյ բազում հեծելօք` առ ոչինչ համարեալ զեկեալսն, ի պարտութիւն մատնեաց, այլեւ սակաւ արամբք պատճառ եղեւ փրկութեան քաղաքիս մարտակցութեամբ բնակչաց սորա: Եւ յայսմ պատերազմի առաքինացաւ կին մի ի վերայ պարսպացս` առնացի ստացեալ սիրտ հալածականս առնէր քարամբք ըզմարտուցեալսն յելանելն ընդ պատուարսն` առ ոչինչ համարեալ զխոցուածս նետիցն զոր վիրաւորէին արտաքուստ եւ էր նորա ըստ արժանի արագութեան իւրոյ, Այծեամն  կոչեցեալ: Սակայն վասն զի թագաւորութիւն Վրաց չեւ էր հաստատեալ բովանդակ` եւ սովն եւ մարդածախութիւնն յոլովացաւ, ապա հարկեցան տալ անդրէն ի Փատլունն զսա դաշինս երդմանց պահանջեալ ի նմանէ` չառնուլ վրէժս ի նենգաց հօր նորա եւ եղբարց. զոր թէպէտ եւ յանձն առնոյր առ ժամն. այլ յետ զպարապ առնլոյ` իւիք իւիք հնարիւք էառ վրէժս հատուցեալ նոցա զհատուցումն, յորոց իշխանակալութեան թէպէտ եւ խաղաղանայր երկիրս ի սովորական հինից. այլ յաղագս վերոյգրեալ նեղութեանց` եւ վասն հարկապահանջ յափշտակութեանց եկն եհաս ի վերայ մեր վերջին աղքատութիւն` եւ տառապանք անհնարինք` որ յառաջագոյն ժամանակօք ունէր զաշխարհս Հայոց: Եւ աստանօր յաւելաւ յաճախապէս` մի զհետ միոյ մինչեւ յաւուրսս յայսոսիկ յորում եմքս.

282. Ժաժ Գանձակայ (Մխիթար Գօշ)

Յամսեանն արեգի որ օր ութեւտասն էր ամսոյն, ի գիշերի ուրբաթուն եւ լուսանալ շաբաթուն, յորում աւուր տօն էր Սրբոյն Գէորգայ, զարթեաւ ցասումն բարկութեան Աստուծոյ ի վերայ աշխարհի՝ ի բռնութենէ հողմոց [1], եւ շարժեալ անհնարին դողմամբ սաստիկ կործանումն հասուցանելով աշխարհիս Աղուանից, ըստ գրելումն, թէ, « Ո չարժ է զառ ի ներքոյս երկրի ի հիմանց, եւ սիւնք նորա դողան. եւ ըստ միւսումն, Ո Հայի յերկիր եւ տայ դողալ սմա»։ Որով շարժմամբ բազում աւերուած լինէր ընդ բազում՝ տեղիս ի գաւառիս Փառիսոսոյ եւ Խաչինոյ, առ հասարակ ի դաշտս եւ ի լերինս. յորում եւ մայրաքաղաքն Գանձակ առ հասարակ յանդունդս կործանիւր, խորասոյզ առնելով զբնակիչս իւր. քանզի չորս կողմ՝ երեսաց նորա ամփոփեաց զնոսա ի ծոց իւր. եւ ի լեռնակողմանս բազում դղեակք եւ գիւղք տապալեցան հանդերձ վանորայիւք եւ եկեղեցեօք, որք փլան ի վերայ գլխոյ բնակչաց իւրեանց. յորում եւ անթիւք սատակեցան ի կործանմանէ շինուածոց եւ աշտարակաց. եւ լինէր այս ի ՇՁԸ (1139) թուականին Հայոց։ 

Իսկ ի նոյն յաւուրսն յորում եղեւ շարժումնն, եւ թագաւորն Վրաց հանդերձ զօրօք բազմօք եւ եկն ի գաւառն Առանայ [2], որ անուանեալ կոչիւր Դեմետրէ՝ որդի Դաւթի թագաւորի. սորա եկեալ ի մայրաքաղաքն Գանձակ՝ յառաջնորդութենէ զօրագլխին իւրոյ Իւանէի, որ եկեալք անողորմ՝ եւ գազանային բարուք՝ յարեան ի վերայ մնացորդաց մարդկանն, վարելով առհասարակ ի սուր եւ ի գերութիւն, որ թէպէտ եւ տեսին զքաղաքն զայն որ յառաջագոյն էր քաղաք վայելուչ՝ որպէս զդժոխք եղեալ յանկարծակի, զի ի միասին կուտեալ էին ի նմա բլուրք ոսկւոյ եւ բլուրք ոսկերաց մարդկան, յորում եւ անթաղ կային անթիւ բազմութիւնք դիականց. սակայն ոչ կամեցան առնել ողորմութիւն ի վերայ նորա. այլ փորէին հանելով գանձս ոսկւոյ եւ արծաթոյ, եւ քերելով եւ տառապանօք առաւել չարչարեցին քան զժաժմանն. իսկ յաւուր շարժմանն՝ ի սաստկութենէ հարուածոցն փոխեցան առ Քրիստոս լուսաւորիչ վարդապետքն մեր Սարգիս եւ Գրիգոր [3] ։ Իսկ յետ աւուրց ինչ անցելոյ, ամիրայ ոմն ի Տաճկաց՝ որ անուանեալ կոչիւր Խարանգուր, որ ըստ պարսկային բարբառոյն տիեզերակալ անուանեցաւ, սորա ելեալ յաշխարհէն Պարսից եկն ի գաւառս Առանայ, եւ սկիզբն արար շինութեան եւ հաստատութեան այսմ աշխարհի, եւ շինեաց զաւերեալ պարիսպ քաղաքին Գանձակայ, եւ առնէր խաղաղութիւն ամենայն սահմանաց նորա, եւ ապա դիմէր ի վերայ գաւառին որ ընդ իշխանութեամբ թագաւորին Վրաց, առ ի վրէժխնդիր լինել վասն գաւառի իւրոյ որ աւերեալն էր ի ձեռաց նորա, քանզի յառաջագոյն ընդ նորա իշխանութեամբ էր Գանձակ հանդերձ ամենայն սահմանովք իւրովք։ Ապա երթեալ յաշխարհն Վրաց միանգամ, եւ երկիցս՝ զարհուրեցուցանէր զնոսա դողմամբ, եւ առնոյր յամուր դղեկաց նոցա եւ նուաճէր զնոսա, եւ դառնայր այսրէն ընդ լեռնակողմ՝ Գեղամայ [4]. ապա անցեալ ընդ գետն Երասխ՝ հասանէր ի սահմանն Ատրպատականի, եւ անդ վախճանէր զկեանս ի ՇՁԹ թուականին Հայոց:

 

283. Առումն Ուռհայի ի Զանգի ամիրայէ (Մ. Ուռհայեցի ՄԾԷ)

Ի տէրութեանն Անտիոքու որդւոյ Պետեւինին, որ ի տիս մանկութեան, հսկայազօր եւ ուժեղ, այլ ոչ խելացի յիմաստասիրութեանն իշխանութեանն Պաղտոյնին, որ էր տէր Քեսնոյ եւ Մարաշայ եւ գաւառաց նոցա՝ ի սինօռէն Մելտենւոյ մինչեւ ի դուռն Անտիոքու, որ էր տղայ տիօք եւ ծեր մտօք, աստուածահաճոյ յամենայն ի գործս արութեան, ի կոմսութեանն Ճօսլնին՝ փոքու որդւոյ մեծի քաջ զօրականին Ճօսլնին, ի հայրապետութեանն Տեառն Գրիգորիսի Հայոց վերադիտողի տանն Թորգոմայ՝ յաւուրս սորա եւ յառաջասացեալ ի թուաբերութեան, ի տօնի սրբոյ Նախավկային Ստեփաննոսի, անտես եղեալ քաղաքն Ուռհա ի քաղցր կամաց Արարչին, որ եւ առաւ բռնութեամբ յորդւոցն Հագարու, որոյ անուն գլխաւորին Զանգի յորջորջէր, որ բազում եւ անխնայ արիւն ետ հեղուլ, ոչ խնայելով ի պատուական ծերսն եւ ոչ ողորմելով գառնանման անմեղ տղայոցն. որ եւ յահէ սրոյն զարհուրեալ քաղաքացեացն՝ փախստեամբ դիմեալ յապաւէնն իւրեանց, զոր կլայ Մանիակայ ասէին. ոչ եղբայր զեղբայր հոգայր եւ ոչ այր զորդի, ոչ գթասէր մայր ի դուստր իւր եւ ոչ մերձաւոր բարեկամ առ սիրելիս իւր նայելով, յաղագս ծանր եւ դառն լուսոյն այնորիկ ոչ ժամանել փախուցելոցն մտանել յամուրն իւրեանց. խեղդամահ եղեալ ի դուռն ամրոցին մեռան ոգիք իբրեւ երկու հազարք, որ եւ պապիոսն Փռանգաց հեղձաւ յամբոխամիջի անդ։ Զայսոսիկ տեսեալ բռնաւորին՝ զղջացաւ ի միտս իւր եւ հրամայեաց վերացուցանել զսուրն, որ անխնայ եւ անողորմ կոտորէին զմարդիկն ի փողոցամիջի անդ իբրեւ զանասունս։ Եւ զազգն Փռանագաց, զորս ըմբռնեցին, հրամայեաց առաջի իւր սրախողխող առնել եւ զկին եւ զորդիս ի գերութիւն վարել. եւ որ փախուցեալ քրիստոնեայքն էին, որք ժամանեցին մտանել յամրոցն, ոչ բաւեցին աւուրս բազումս, քանզի ջուր ոչ ունէին. առին եւ զայն եւս սիրով եւ երդմամբ։ Եւ ամբարտաւանն այն կամեցաւ խաղաղացուցանել զքաղաքն, հրամայեաց քարոզել մի՛ ամենեւին այլ դժուար առնել քրիստոնէից, քանզի յագեցան ամենեքեան արեամբ եւ գանձիւ. դարձեալ խրոխտացաւ ի միտս իւր՝ որպէս եւ կատարեաց զյաղթութիւնն մեծ, զոր ի բազում ժամանակաց ոչ ոք ի մեծամեծաց եւ ի վեհագունից կարող եղեւ տիրել բռնութեամբ քաղաքին օրհնելոյ ի Տեառնէ, զոր անսուտ բերանովն հրամայեաց ի մարդեղութեանն իւրում՝ զոր գրեաց ի թղթին իւրում առ Աբգար թագաւորն. թէ «Սով եւ սուր ոչ մտցէ ի քաղաքս քո, եթէ կայցեն ի հրաման պատուիրանի իմոյ». զոր եւ մոռացեալ նոցա յետ ժամանակաց զպատուէր Արարչին՝ նմանեալ Իսրայէլացւոցն, յետ բազում երախտեացն, զորս ընդունէին յԱստուծոյ, դարձեալ մոռանային փութանակի զաստուածատուր եւ զանջան բարիսն, զսոխն եւ զսխտորն Եգիպտոսի եւ զգառն ծառայութիւնն յոգւոց հանելով յիշէին, մինչեւ զանբարկանալին Աստուած ի ցասումն սրտմտութեան բորբոքէին՝ ոչ տալ տեսանել նոցա զերկիրն խոստացեալ. նոյնպէս եւ քաղաքացիքս այս մոռացեալ զխոստումն Աստուծոյ գործէին զանարժանս հակառակ կամաց ողորմածին Քրիստոսի, որ եւ զփոխարէնն առին եստ անիմաստ մտաց իւրեանց։

284. Ողբք (ի դիմաց քաղաքին) Եդեսիոյ (Ներսէս Շնորհալի)

Բայց եւ զքեզ յայս հրաւիրեմ,
արեւելեան քաղաքդ Անի,
Կցորդ իմոյս լինել ձայնի
եւ սփոփիչ տարակուսի:
քանզի եւ դու երբեմն էիր
վայելչական հարսն ի քօղի,
Մերձաւորաց յոյժ ցանկալի,
հեռաւորաց փափագելի: …
Այլ կարեկից այսր աղէտի
պարտ է կոչել աղերսալի
Զչորեքծագեան կողմ աշխարհի,
ուր են հանուր մարդկան որդի.
Զարեւելս՝ արեւմտիւք,
եւ զհարաւ՝ ընդ հիւսիսի, …
Ես՝ Եդեսիա, Ուռհա քաղաք,
որդեկորոյս, որդ եւ այրի,
Կանչեմ առ ձեզ ձայն կանացի,
կականալիր եւ ողորմելի:
Զքօղս ի գլխոյս մերկանալով,
զիմ պատառեմ ծածկոյթ զարդի,
Փետտեմ զվարս իմ ցանկալի,
խզեմ զհերս անխնայելի, …
Նստիմ ի սուգ ի տան մթի,
որպէս օրէն է սգաւորի, …
Քանզի առա՛կ եղէ յերկրի,
տիեզերաց նախատելի,
Եւ անցաւորք ճանապրհի
Վա˜յ ի վերայ ասեն վայի:
Զի ոչ ծածուկ էի տեղի,
կամ ի յանկեան ինչ թաքստի,
Այլ ի գետիցն, որ յԱդենի
էի բազմեալ ես ի միջի՝
Ի յԵփրատայ ի Տիգրիսի,
որ Միջագետք անուանէի: …
Ես մայր էի բազմութեան,
անթիւ ծնայ դուստր եւ որդի
Զորս մայրաբար դիեցուցի
ի ստեանց իմոց կաթն արբուցի,
Գեղեցկատիպ յօրինեցի,
վայելչապէս զարդարեցի:
Քանզի երկիր պարարտ էի,
աղբիւր կաթին յորդ բղխէի,
Աւետաբեր նման վայրի,
եւ այլ վերագոյն ես թուէի:
Ջուր կենդանի յինէն բղխէր,
զուարթածաղիկ բոյս յօրինէր,
Գետոց նման վտակ հոսէր,
զբուրաստանս արբուցանէր:
Ծովն ի միջի իմ ծածանէր,
քաղցրիկ օդովն ծիծաղէր
եւ զհրապարակսն զարդարէր, …
Տերեւախիտ հեզիկ շարժէր,
հոտ անմահից յիւրմէ բուրէր,
Նարդոս, քրքում ինձ ընձիւղէր,
վարդ մանուշակ վերաբերէր,
Առաւօտուն ցօղն իջանէր,
ոսկենման յերկրի նա էր
պտղովք ամէն, զոր ընծայէր: …
Բայց թէ զդիրս իմ յանկաւոր
ոք պատմեսցէ պատշաճաւոր,
Կարծեմ թէ չէ նմանաւոր
այս՝ քաղաքաց, որ երկրաւոր:
Լայն եւ արձակ նստեալ յաթոռ,
որպէս ի կառս՝ թագաւոր
Կամ թագուհի՝ յոյժ գեղաւոր,
ոսկետտուն եւ ճամկաւոր,
Փողփողելով ի վերջաւոր,
պայծառազգեստ եւ պճնաւոր:
Շուրջանակի պարառաւոր
պարիսպ ածեալ լայն եւ ամուր,
Աշտարակօք բարձր ահաւոր,
իմաստապէս եւ արուեստաւոր,
Որպէս գլուխն դիպաւոր
մակաւասար անձին բոլոր:
Հաստահեղոյս հիմամբ եւ ի խոր
մահարձանօք պսակաւոր,
Տունք եւ տաճարք զարմանաւոր
շինեալ ի գիրկս իմ շքեղաւոր:
յարկ եւ փողոց, տեղ վաճառաց
գոյր յօրինեալ հանճարաւոր,
Բայց զխորանսն լուսաւոր,
թէ որպիսիք յոյճ փառաւոր,
Զայն չէ ասել ինձ հնարաւոր
կամ հողեղէն մարդ երկրաւոր,
Զի երկնայնոցն էր նմանաւոր,
վերնագունին հանգիտաւոր,
Զարմանազան եւ աննման,
զոր չէ տեսեալ ոք բանաւոր:
Այդպէս կայի յոյժ խնդաւոր,
զերդ մայր՝ որդւովք բերկրեալ յորդոր, …
Եւթանասունք խորհրդաւոր
աւանք պատեալ զինեւ բոլոր,
Եւ ես բազմեալ զերդ թագաւոր
կայի ի մէջ հանդիսաւոր:
Արդ այս բարիքն, որ պատմեցան,
փոքր ի շատէ բան ճառեցան,
Որ ի յանցեալ դարուն սկսան
եւ այժմ առին փոյթ զվախճան, …
Բարիքն ամէն սպառեցան,
եւ քաղցրութիւնք դառնացան,
Եւ երնի տալոյն փոխան,
զիս եղկելի այժմիկ կարդան:
Արդ թշնամեաց դասքն խնդան,
եւ սիրելիք ձայնիւ ողբան,
Գլուխ ի վերայ իմ ամբառնան,
որք ի ներքոյ էին եդան:
Յայնժամ յարեան ի յիմ վերայ,
ազգ եւ ծնունդ Հագարայ.
Յառաջզորդիսն իմ, զոր ծնայ,
կոտորեցին ի յանխնայ,
Ապա՝ զաւանսն պարագայ,
որ շուրջ կային զինեւ ի ճահ,
Աւերեցին եւ քանդեցին,
հողաբլուր թողին զնոսա:
Եւ այս ի յամս էր ոչ սակաւ,
այլ քռքսուն կամ գերակալ,
Յորս ի յուժոյ պակասեցայ
եւ զօրութեամբ տկարացայ:
Հէնք ի հինից գային վերայ.
ասպատակաւ ես գերեցայ, …
Արդ, զայս տեսեալ բռնաւորին
եւ կամակոր չար վիշապին,
Սողայր եւ գայր նման օձին
եւ նենգաւոր թիւնաւորին՝
Առ ի խայթել գարշապարին,
եւ հարկանել գաղտնի նետին,
Այն որ ղօղեալ եւ թաքուցեալ,
ծծկեալ ունէր զնենգն ի սրտին.
Եւ դարանեալ գայլն ի մայրին,
ինձն թաքչէր յանպատին,
Որում անուն իւր կոչէին
Զազգի՝ չարեաց գործօնէին:
Յարձակեցաւ յանկարծօրէն
եւ յեղակարծ ժամանակին,
Յորժամ տեսին եւ ծանուցին,
որ զօրականքն իմ աստ չէին:
յայնժամ պատեալշուրջանակի,
զիս պաշարեաց զօրօք նորին՝…
Ելիմացիք եւ Քետացիք,
անթիւ բազում լէգէոնին:
Շամբք եւ հօտիւք պատեալ կային,
անել եւ անմուտ զիս առնէին, …
Զրահաւորք, մկնդաւորք,
Ճօշիւք ծածկեալ բոլոր անձին,
Սունաւորք, աղեղնաւորք,
նետիւք հարեալ խոցոտէին,
Պատնէշ կանգնեալ մեքենայիւք,
ռմբաքարս հոսէին:
Ծեծէին, հարկանէին,
անհնրին տագնապէին.
Բայց այսիոքւք ոչ կարացին
յաղթել քջքցն, որ յիս կային:
ՄԻնչեւ ի յայլ հնարնտեալ
այն խորամանկ նենգաւորին.
Որպէս խլուրդն փորէին,
ներքոյ հիամնն ամրականին,
Սիւնս եւ նեցուկ հաստատէին
աշտարակացն եւ պարսպին,
Առ ի յայրել պատրաստէին,
որպէս օրէն եւ այս նոցին:
Յայնժամ բարբառ արձակէին
առ ժողովուրդս քաղաքին.
Մի՛ յամառել ընդդէմ նմին,
զի մի՛ մահու մեռանիցին,
Այլ տալ յօժար եւ կամովին,
զի բարութեանց պատահեսցին:
Եւ զայս լուեալ՝ ժողովէին
քաջն եւ արիքն ի միասին:
Պնդէին, հաստատէին,
ուխտ եւ դաշինս դնէին՝
Ո՛չ յերկուանալ ի հանդիսին,
ո՛չ լքանել պատերազմին.
Ո՛չ հաւնել բանից նոցին,
եւ ո՛չ բանալ կամաւ նմին,
Այլ բարիոք վարկանէին,
զի անդանօր մեռանիցին,
Քան թէ ստել մեծի ուխտին
եւ վայելել յառօրէին:
Մակաբայեանց նմանէին
եւ Վարդանանց պատերազմին, …
Քաջալերէր հայրն զորդին.
որդիքն ի մարտ պատրաստէին: …
Արդ, իբրեւ զայս բարբառէին
եւ քաջալեր միմեանց տային.
Ահա հասցեն մեզ յօգնութիւն,
քաջ եւ արի զօրքն, ասէին,
Եւ ի թիկունս հայէին,
ընդ ճանապարհսն դիտէին, …
Թէպէտ եւ ոչ ժամանեցին,
որոց նոքայն սպասէին,
Քանզի յամեալ յապաղեցին,
որ յընդհանուր կողմանս էին,
Գալ յօգնութիւն իմոյ կոմիսին,
երկրպագուք սրբոյ խաչին:
Վասն այսորիկ յոյժ փութային
կողմանք դասցուք հակառակին,
Զի գործ ծածուկ մեքենային
փոյթ եւ արագ վճարեսցին: …
Յորժամ զհուրն Սոդոմին,
ներքուստ ի վեր բորբոքեցին,
Ոչ ի վերուստ անձրեւածին,
այլ ի ստորինս փորուածին,
յայնժամ պարիսպ ամրականին
վերուստ ի վայր կործանէին
Եւ ի հիմանց տապալէին,
մուտ թշնամեացն գործէին:
Այլ քաջարիքն ո՛չ կասէին
եւ ո՛չ ի փախուստ իսկ դառնային,
Բայց առ միմեանս ձայն տային,
քաջալերեալ յորդորէին: …
Իսկ չարութեան արբանեկին
զդասն վառէր զօրականին,
Հրատարակէր ի լուր նոցին,
արիանալ յայնմ մարտին,
Յորմէ պարգեւք խոստանային
եւ մեծութիւն յոյժ երկրային,
Նաեւ պատիժ պատուհասին
սպառնայր ածել թոյլ եւ վատին:
Յայնժամ զինեալք լինէին
գունդքն զօրացն անաստուածին,
Գազանաբար յարձակէին՝
մերձեալ ի մուտն պարսպին:
Իսկ զօրականքն անյաղթելի,
որ անդանօր հասեալ կային,
Ընդդիմամարտ գոլով նոցին՝
զհակատակսն վանէին.
Եւ որպէս փայտ ինչ անտառի
յանօրինաց կոտորէին,
Մինչ զի գահի հարկանէին
եւ յետս ընդդէմ նահանջէին:
Բայց երանի էր իմս անձին
թէ բանք իմ աստ դադարէին,
Եւ ոչ յառաջ այլ խաղային՝
ճմլել զսիրտս լսողին:
Այլ չէ օգուտ յայսցան՝ ինձ
բանիւ լռել զորս ի կարգին,
Իբրու արդեամբք ընդ իս անցին
չարիս այս մեծ եւ անհնարին:
Քանզի յորժամ ոչ կարացին,
յաղթել քաջացն, որ անդ կային,
Յայնժամ վիրագն անդնդային
գոչեաց ռամիկ զօրականին.
–Ի սուր եւ յաւար եւ ի գերութիւն, –
ասաց, – լինել զամենեսին:
Եւ զայս լուեալ Արաբացին,
անթիւ զօրաց բարբարոսին,
Իբրեւ զեռանդն պտուտկէին՝
շրջան առեալ շուրջ քաղաքին.
Զեռմամբ յեռեալ տագնապէին,
մի առ միով արշաւէին,
Փողս եւ գոսերո գոչէին,
իբրեւյամպոցն որոտային,
Ձայնս ահագինս հնչէին,
մինչեւ զի զերկիր դղրդէին, …
Քանզի եւեալ ժուժկալեցին,
իբրեւ ամսօրեայ գոլով մասին
ի պահպանաց թափուր գտին:
Յորում ելեալ բարձրաբային
սակաւք ոմանք յաշտարակին,
Իսկ ժողովուրդք քաղաքին
զայն ինչ տեսեալ զարհուրէին,
Ձայնս գուժի արկանէին
եւ ի փախուստն դառնային*
Եւ ապա զինչ կամ որպիսի
անդ տեսութիւն էր դժուրաին:
Քանզի խուժան անօրինին,
իբր զփախուստն զայն տեսին,
Սուսերամերկք լինելով
մէջ քաղաքին յանձակէին:
Եւ ժողովոցն բազմութիւն
մի զմիոյ հետ կասէին
Եւ առաջի ընթանային,
մինչեւ ի դրունս դղեկին:
Իսկ մարդադէմն գազանաց,
զսայրասուրսն քամէին
Եւ որպէս գայլք ի հօտ գառանց՝
ի մէջ նոցունց անկանէին:
Առ հասարակ կոտորէին,
արեան վտակք հոսէին,
զերիտասարդս եւ զմանուկա
անխնայսպէս խողխողէին:
Յալիս ծերոց ոչ գթային,
ոչ ի հասակն տղային:
Ո՛չ ի պատիւ քահանային,
ո՛չ յաստիճան հայրապետին,
Մինչ զի յարեանց ճապաղիս
ծերոցն ալիք ներկանէին:
Եւ ահանայքն խորհրդին
ի սուրբ արեան Կենարարին
Զարիւնս իւրեանց յայն խառնէին
եւ ընդնոսին թաթւէին
Քանզի արեան էր ծարաւի,
եւ արբեցան սուրն նոցին: …
Բայց զհանդէպն ողորմագին,
որ դառնագայն է լսողին,
Չէ բաւական բան ասողին՝
պատմել զաղէտն սատկագին: …
Յայնմ երկիւղէ զարհուրէին,
բարձր ի դղեակն դիմէին:
Իսկ չարութեան արբանեկին,
որ պահապան էր կլային,
Զդրունս եդեալ ընդդէմ նոցին՝
ոչ թուլացոյց զմուտ բերդին:
Եւ բազմաթիւքն փախստէին,
յահէ սրոյն խուսափէին,
Ամենեքեան անդ փութային,
իբր յապաւէն անկանէին,
Մի զմիով անցանէին,
առ ի ճեպոյն տագնապէին:
Եւ զի փակեալ մուտն առաջին,
եւ թշնամեաց սուրն՝ վերջին,
Յայնժամ առ դրունսն կուտէին
իբրեւ զշեղջս անհնարին,
Կամ յօրինակ մայրից փայտին՝
միմեանց վերայ դիզանէին
Արք եւ կանայք, ծերք եւ տղայք,
մանկունք եւ ամէն չափ հասակին: …
Եւ զի խօսէլ ոչ կարէին,
յոգւոց հանելն հեղձնուին: …
Բայց փրկութեան ձեռն ոչ տային,
զի եւ շարժել ոչ կարէին:
Իւրաքանչիւր յիւրում տեղին
ուր պատահեացն՝ անկանէին
Եւ ի շնչոյն նուազութեանց
հեղձամղձուկ անդ լինէին:
Իսկ փախստեայքն, որ շտապէին
յահէ սրոյն զարհուրագին,
Եւ յանկելոց դիակուտին
կէսքն ոտիւքն ընթանային,
Որպէս ի գետ կամ ի ծովի՝
վերայ գյխոցն լեղային:
Բայց այլազգացն բազմութիւն,
որ սուսերօքն ի հետ գային,
Իբրեւ գազանս վայրենի
ի մէջ հօտիցն անկանէին:
Իւրաքանչիւր ոք ըստ մտին՝
առ յընտրութիւն պարապէին,
Քանզի զոմանս գերէին,
որք գեղեցիկ դիմօքն էին
Առ յուստերաց եւ դստերաց,
ընդ որս ինքեանքն հաճէին:
Իսկ զլցեալսն հասակաւ
զայն չարաչար խողխողէին.
Եւ զխեղդելոց դիակուտին
մարմինս արտաքս քարշէին, …
Չորից ազգաց քրիստոնէից
գլուխք հօտից, որք աստ կային,
Դաղմատիայն եւ Թորգոմին,
Հունականին եւ Ասորին,
Առ հասարակ զանձինս եդին,
մինչեւ ի մահ գուն գործեցին,
Քաջ եւ արի հովուապետին
գործովք բարեաց նմանեցին: …
Հռոմայեցւոց հօտապետին
զանձն իւր ի մահ ետ ընդ հօտին, …
Նաեւ Հայոց ազգաց զեղին
եպիսկոպոսն ընտրեալ նոցին,
Թէպէտ մահու ոչ մատնէին,
ըստ խնամոց բարերարին,
Այն, որ պահեաց ի մէջ կուտին,
որպէս զԵովնան՝ ի փոր կիտին,
Սակայն յոքունց ի հանդիսին
յաղթող գտաւ յասպարիզին,
Անձամբ տուեալ զանձն իւր ի մահ,
իբր յօրինակ հօտից նորին: …
Որք յայնմանէ զերծանէին,
սակաւք ի դղեակն ամրանային,
Եոր հուպ եկեալ բռնաւորին՝
զայս ասելով բան առ նոսին.
Իմում թէ ոչ լսէք բանի,
եւ հնազանդեալ՝ տայք ի ձեռին,
Լինիք եւ դուք նման սոցին՝
անկեալք գէշ գազանային:
Բայց նոքա ոչ զանգիտէին
եւ տալ ի յանձն ոչ առնուին,
Այլ քաջապէս յոյժ պնդէին,
արիաբար հաստատէին:
Սակայն զի ոչ յառաջագոյն
Անդ կերակուրք համբարեցին,
Եւ ոչ զջուրսն, որ ի ներքուստ
վերաբերեալ պատրաստէին,
Նաեւ զօրաց Քրիստոնէին,
որք ժողովեալք ի միասին,
Զարար տեղեակ ոք զնոսին,
թէ՝ ահա մերձ գան եւ հպին,
Վասն այնորիկ ոչ կարացին
տեւել յերկար ընդդէմ չարին,
Այլ յետ աւուրց ինչ պայմանին,
տուեալ արտաքս ելանէին:
Իսկ դիւաբնակ չար խաբողին
Ջուխտն ստէր, զոր եդ նոցին,
որպէս բնութիւն էր այս նորին:
Ընտրէր զդասս զօրականին,
յորոց ունէր խոց ի սրտին,
Տայր նշաւակ՝ կանգնել յոտին,
նետիւք խոցէր իւրով ձեռին, …
Զինքն կարծէր ողորմելի
վրէժխնդիր երկնաւորին,
Որում նուէր աստւածային
մատուցանէր զարիւն նոցին,
Որպէս եւ բանն Տէրունին,
յառաջագոյն գուշակեցին:
Արդ, իբրեւ զայս կատարեցին,
զորս ի շատէն փոքր ասացի,
Զգերելոցն, որ գերեցին,
եւ զորս արեամբ սրով սպանին,
Զինչս եւ զգոյս կողոպտեցին,
զհարց եւ զհաւուց զոր պահէին
Զոսկիակուռ զարդ կանացին,
եւ զպատուական հանդերձանին,
Զարծաթեղէն զոսկեղինին,
զանօթ սրբոյ պատարագին,
Զունակ բուրման անոյշ խնկին,
եւ զհնչող քշցանին,
Զվարարագոյնս խորանին
եւ զհանդերձանս սեղանին,
Զքահանայաից զարդ հանդիսին,
զհայրապետաց պատմուճանին,
Զպատուական նափորտանին,
զեմիփորոն սուրբ խորհրդին,
Զոսկէնկար տիպն ուրարին,
այն որ զուսովքն պատէին,
Զականակապ քառակուսին,
որ էր նման սուրբ վակասին.
Զբազմագունեան գործ հրաշալին,
այն, որ ի քղանցս հանդերձին.
Եւ զայն, որ ըստ կարգին,
որոց ողբումն է յիշելին, …
Արդ, փոխանակ այսր ամենի,
դուք լուարուք՝ զինչ լինիցի.
Կամ դառնաբեր պտուղ չարին
զորս ընդ որոց փախարկեցին. …
Այլ յամենայն խորանս սրբոց,
որք աստանոր շինեալ կային:
Յիւրաքանչիւրսն մտէին,
զսրբութիւնսն պղծէին, …
Յայնժամ զգերեալսն բաշխէին,
մի առ միոյ պարգեւ տային,
Ի հեռաւորսն արձակէին
զգեղեցկատիպսն, որ ընտրէին,
Բաբելացւոց թագաւորին
եւ ի Խորասան՝ մեծ սուլթանին, …
Զողբերգական բանիս գրող՝
առ ի սփոփանս տրտմեցելոց,
Քեզ եւ բոլոր մարդկան սյլոց,
որք են ի սուգ վասն սոցունց: …
Զոր պահանջեաց տարփմամբ սիրոյ
եղբօրորդին իմ ըստ մարմնոյ՝
Մանուկտղա գոլով տիոց
եւ կատարեալ յիմաստ գրոց,
Ներհմտացեալ յարհեստ զինուց,
ըստ հրահանգին Հռոմայեցւոց:
Գոլ աջողակ ի նուս ձիոց,
որպէս օրէն է վարժելոց:
Անուն նախնեաց յորջորջելոց
է Ապիրատ մակձայնելոց,
Զոր արարք խրախճանելոց,
իբր զբօսանս հրճուելոց:

 

285. Ողբք Բարսղի վարդապետի ի սիր Պաղտին տէրն Մարաշայ եւ Քեսնոյ (Մ. Ուռհայեցի  ՄԾԸ)

«Բարսեղ նուաստ ծառայ գրեմ մեծակական ողբօք եւ բազմահառաչ արտասուօք համօրէն հաւատացելոց Քրիստոսի, մանաւանդ մերձակայից մերոց՝ Քեսնոյ, Պհեսնոյ, Ռապնայ, Գերմանիկոյ եւ որք ընդ սոքօք գեւղք եւ աւանք եւ կրօնաստանք իցեն յիւրաքանչիւր ազգս եւ լեզուս, վասն անգիւտ կորուսելոյ իշխանին եւ անտէր մեռանելոյն Պաղտոյին, զոր առակ նշաւակի եւ ցոյց խրատու արար զնա Ամենազօր Արարիչն Աստուած ամենայն տիեզերաց, մանաւանգ անզեղջ, սէգ եւ անիրաւ իշխանաց զօրաց Հռովմայեցւոց, յայտ առնելով ամենացուն՝ եթէ ակնարկելոյ կամաց Արարչին սպասեալ մնան տարերք եւ արարածք ամենայն. որ եւ խեթիւ հայեսցին, ոչ տանեն զնոսա տիեզերքն ամենայն, զի ծով աղաղակէ, թէ ոչ է աստ, եւ երկիր գոչէ, թէ ոչ ծածկեցաւ ընդ հողավ ի ծոց իմ, օդ եւ ջուր վկայեն հրային մասամբն, եթէ ոչ մեք համարձակեցաք բառնալ կամ յայտնել ումեք զառ ի խրատ պատուհասեօք թագուցեալն յԱստուծոյ. մահ եւ գերեզմանք բողոքեն, թէ մեք ոչ ըմբռնեցաք եւ ոչ տեսաք իջեալ ի կարգս մեռելոց. եւ ի մէջ կենդանեաց ոչ ուրեք երեւի. ըստ որում սիրելին իմ իշխան, հէքն այն մանուկ, խիզախն ի մարտի, յաղթողն եւ քաջասիրտն ի պատերազմունս բարբարոսաց, մեծազօր ըմբիշն եւ անթաքչելի սպառազէն զօրականն քրիստոնէից, սիրեցեալ անուն իմ Պաղտին, որ ձեռք անփոփեցին զհաստայեղց պնդութիւն կարծեցելոյ ձեռաց հզօրին կամ որ բազուկ տկար խոնարհեցոյց զանվանելի բազուկս անուանի քաջին կամ որ ան ի զօրականաց ի թլփատելոցն՝ զօրութիւն զօրեաց խորտակել, իջուցանել յերկիր զյաղթանդամն զայն, զբուռն ոսկերօք, զբարձրահասակ, զսկայազօրն մարմին. եւ որ կատաղեցելոյ գազանի սիրտ ոչ խանգաղատեցաւ գեղեցկութեամբ նորա, ոչ ամաչեաց պատկառելով ի դիմաց նորա եւ ոչ ողորմեցաւ մանկական տիոց վայելչութեան նորա, խնայելով ի հասակ տղայութեան նորա. եւ հիմ ոչ ձայնեաց նմա զով ոք իցեան դու կամ ուստի հարցանելով զբան, թերեւս մեղկեալ զիջանէր կատաղութիւն գազանութեան ընդ համեստ, հանճարեղ եւ ընդ իմաստուն պատասխանիսն նորա։ Անսայթաքելի լեզուաւ ի բարբառ հայերէն եւ զառ ի բազմաց ծանուցեալն յիմաստութիւն ի զօրութիւն եւ ի հասակ, ի տեսակ եւ ի քաջամարտիկ յաղթութեան եւ ամենայն կիրս անցաւոր կենցաղոյս, ուստի ճանաչի մեծանձնութիւն գովութեան իշխանացն. յաւելորդ վարկանեմ երկայնել զբանս, զի մի՛ ստգտանիցիմք ի պարսաւադէտ ատողաց նորա, այլ աւա՛ղ ասեմ անբախտ կորստեան նորա եւ անյաջողակ ճանապարհին, զոր բազում անգամ զեկուցաք ոչ գնալ զանդառնալի զճանապարհն զայն, ոչ անսաց բանից մերոց, զորոյ առեալ եւ զփորձ. զի ոչ այլ ինչ պարապէեաք խօսել ընդ նմա բայց զօգտակարն անձին նորա եւ զփրկութիւն եւ զխնայումն տառապելոց քրիստոնէից, որում անլուր գտաւ յայսմ ամի միայն. ուստի եւ մեք իսկ գուշակեցաք չկորուստ նորա առաջի նորա բազում անգամ. թէպէտ եւ ցա՛ւ էր մեզ եւ դժուարին էր զայն ասել նմա, զոր այլ ոք ոչ իշխէր, սակայն հնարէաք զայն, զի թերեւս զարհուրեալ երկիցէ եւ փոխեսցի յայնց բարուց ի խոնարհութիւն ողորմութեան եւ յանոխակալութիւն քաղցրութեան. զի ոչ անգիտանայ զայն, թէ անողորմ դատաստան լինելոց է յԱրդար Դատաւորէն Աստուծոյ ամենայն անողորմ սրտից ի յաստ եւ ի հանդերձելումն. եւ ամբարտաւանից հակառակ մարդ ոչ է կամ հրեշտակ յերկնաւորաց, այլ Աստուած ինքնին գլխովին, Որ տէրն է հրեշտակաց եւ մարդկան. զի այլ յանցանք մսեղինացս բնութեամբ ընդ մեղաւորս դատեն զմարդիկք եւ ընդ սօքօք ածեն ի դատաստան, ցորս է բազում անգամ ընդունել ողորմութիւն ի Տեառնէ, Որ սիրողն է մեղաւորաց եւ վասն մեղաւորաց խոնարհեցոյց զերկինս եւ եկն ի խնդիր կորուսեալ պատկերին, մոլորեալ ոչխարին, դարձուցել զմեղաւորն յապաշխարութիւն։ Իսկ հպարտութեամբ ամբարտաւանութեան եւ սպառումն կարծրութեան սրտի եւ անողորմութիւն զրկանօք հանդերձ սատանայի են յանցանք եւ զորս ըմբռնեն ի հողեղինացս աստի՝ դեւս ի մարդկանէ գործեն. եւ դատաստան ընդ սատանայի եւ ընդ դիւաց նորա ընդունելոց են ի սոսկալի աւուր յանաչառ եւ յարդար դատաստանին Աստուծոյ. այլ եւ ոչ աստէն ներէ այնպիսի խստացելոցն Արդարադատն Աստուած, մանաւանդ զարժանաւորսն բժշկութեան, որք ըստ մասին եւ ի պատճառէ եւ փոքր ժամանակաւ եւ ապաշաւանօք ունիցին զսատանայական զայս չարիս յանձին, որք տաղտկան աստէն եւ խոստովանութեամբ խայտառակեն եւ հնարեն զերծանել ի դիւակաց մեղաց աստի ի դէպ ժամանակի. բայց զի ոչ փութան եւ ոչ շտապով ի բաց ընկենուն, այլ օր ըստ օրէ ի նոյն յաւելուն աճեցուցանել զմեղսն եւ ժամէ ի ժամ եւ տարւոյ ի տարի անցուցանեն յապաղանօք խաբել կարծելով զանխաբելին Աստուած, որոց ոչ ներէ Արարիչն, այլ նախ խրատէ պատուհասիւք՝ արկանելով միանգամ եւ երկիցս, եւ իցէ որոց բազում անգամ եւ երկիցս, եւ իցէ որոց բազում անգամ, եւ ապա որք յաւելուն ի խստութիւն սրտից իւրեանց ընդդէմ խրատուն, կորուսանէ իսպառ եւ բառնայ ի կենաց աստի՝ զի մի՛ աճեցեալ բազմասցի չարն ի կորուստ նորին եւ բազմաց. եւ վասն նոցին իրաց վկայութիւնք լի են յամենայն աստուածային գիրս, ի հին եւ նոր Կտակարանս, որք կամիցին ուսանել։ Յայտնի է զղջացելոցն եւ իսպառ կորուսելոցն օրինակ, զորս տարադէպ եւ աւելորդ համարեցաք արկանել ընդ գրով. քանզի զիմոյ զանխրատ ոգւոյն, զանտէր մեռելոյն, զանգալի եւ զանգնելի գերւոյն, զանգիւտ կորուսելոյն, զվայելուչ մանկանն, զյաղթող եւ զօրաւոր քաջին, զհանճարեղ, զիմաստուն եւ զխելօք իշխանին զկարճօրացն կենացն, զնազելի եւ զգեղեցիկ եւ զնմանաւոր անուանն զսիրելի Պաղտոյնին ախորժեմ ի պատմել զկորուստն եւ հրապարակագոյժ առնեմ խոստովանութեամբ զյանցումն, ոչ զի խայտառակեսցի, այլ զի կատարելապէս թողութիւն ընկալցի յԱստուծոյ, գիտելով զայս՝ զի որքան ծածկեալ թագուցանեմք աստ զյանցանս մեր եւ զգաղտնիս ամօթոյ վասն ամաչելոյ ի մարդկանէ՝ անդ հրապարակեալ խայտառակեն այնպիսիքն առաջի հրեշտակաց եւ մարդկան, արդարոց եւ մեղաւորաց, որք յԱդամայ մինչեւ ցայսօր յարուցեալ կան սարսափելի ահիւ եւ զարհուրեալ դիմօք, կորացեալ գլխօք, դողալով առաջի ահաւոր եւ սոսկալի բեմին եւ հրապարակաժողով ատենին եւ առաջի Հօրն բոլորեցունց եւ Միածնի նորա Բանին եւ Հոգւոյն Սրբոյ Նորոգողին զարարածս. ուր ոչ բան եւ ոչ գործ եւ ոչ մի մտածութիւն խորհրդոց թագուցեալ ծածկեսցի ի յամենատես գիտութենէ Արարչին մերոյ. այն է եղկելի եւ արտասուաց արժանի եւ յաւիտենից ամօթ անբժշկելի, քանզի եւ զրաւ լինել սոսկալի եւ ահաւոր դատաստանին, այնու ամօթով ըմբռնեալ մեղաւորացն ոգիք կան եւ մնան յամաչանս խայտառակութեան մինչեւ յանեզր եւ յանսպառ եւ յանբաւ յաւիտեանսն՝ ըստ բանի հրեշտակապետին մեծի, զոր՝ յորժամ խօսէր ընդ Դանիէելի մարգարէին, յայտնի արար յասելն իւրում այսպէս. «Յարիցեն ոմանք ի կեանս եւ ոմանք յամօթն յաւիտենից»։

Իսկ որքան աստ խայտառակեալ հրապարակեմք խոստովանութեամբ առանց ամօթոյ եւ կեղծաւորութեամբ թագուցանելոյ եւ պատճառանօք զամօթ բժշկելոյ, որ է ճշմարիտ եւ կատարեալ խոստովանութիւն եւ հաւասար սրբոյ աւազանին, շնորհէ մեզ թողութիւն մեղաց, եւ եթէ արժանաւորապէս ապաշխարիցեմք, անդ ամենեւին անյայտեալ կորնչին ի մէնջ, ջնջին մաքրին եւ ոչ եւս ուրեք գտանին ամենայն յանցանքն, քանզի անտես առնէ, ներէ եւ թողու զամենայն Անոխակալն եւ Ողորմածն Աստուած, որք իմաստութեամբ ըստ այսմ օրինակի կամաւորապէս խոստովանին զմեղս իւրեանց յայսմ աշխարհի։

Արդ զայս ամենայն զմտաւ ածեալ իմ, գիտելով զտկարութիւն սիրեցեալ իշխանին՝ հրապարակեմ ի լուր հանուրց եւ արձանացուցանեմ այսու գրով զսխալանս նորա՝ անձին իմոյ վարկանելով զնորայսն, քանզի որք ոչ այսպէս սիրեսցեն զսիրելիս իւրեանց, զկնի մահուանն մոռանալով կամ թագուցանելով զյանցանս նոցա կամ զերախտիս սիրոյ, շնչաւորք են, յանբանից եւ մարմնոյն միայն սիրելիք։ Արդ զի մեք ըստ հոգւոյ հոգեւորապէս ոգի նորա պահեալ ունէաք զխնամ սիրոյ, յորմէ թէ փոքր մի անսացեալ էր նորա մեզ, կենդանի էր այժմ հոգւով, եւ մարմնով եւ զի խստացաւ սրտիւ, կորեաւ երկոքումբք անգտանելի, վասն որոյ ձայնեմ ողբալից ողբերգական ձայնիւ. «Լուարուք ազգք եւ ազինք եւ լեզուք ամենայն, մանաւանդ թագաւորք, իշխանք եւ ամենայն դատաւորք երկրի եւ որք ի մեծութեան ըմբռնեալ էք եւ ի վերակացութեան կամ ի ցնորս ինչ կենցաղոյս առաջնորդութեան, լուարուք եւ ի միտ առէք զսխալանս յանցանաց սիրեցելոյ եւ փառաւոր իշխանին, զոր մեք ի դիմաց նորա եւ բերանով իբր նա՝ առաջի անկեալ արտասուօք. «Նախ Աստուծոյ, գիտողին զմեղս իմ, եւ ապա ձեզ ամենեցուն, ով իշխանք եւ իշխանակից ընկերք իմ եւ եղբայրք, զօրք, ամենայն հեծելովք եւ հետեւակաց, որոց բազում պակասութիւն անիրաւութեան առ ձեզ արարի, եւ ռամիկք ժողովուրդք ամենայն, որք հակառակապէս ընդ հնազանդութեամբ անկեալ էիք կարկամեալ մեղօք անարժան ձեռաց իմոց, ուստի յանթիւ, յանհաշիւ, յանվճար, յանողորմ գրկանաց մերոց եւ անիծից զկեանս իմ արարեալ կորուստի. կորուստ՝ որ բազում ողբոց եւ արտասուաց արժանի. զի ոչ երբէք զմտաւ ածի զաստուածային բանս, զոր հանապազ բողոքէին հնչելով յանլուր եւ ի խցեալ մեղօք լսելիս իմ, զայսոսիկ առ իս ասելով. «Մի՛ տացես ումեք ի կեանս քո անիծանել զքեզ, զի որ ստեղծ զնա Աստուած՝ լսէ հեծութեան սրտի նորա»։ Եւ դարձեալ՝ զմիւր եւս զպատուիրանսն, զոր վասն նենգութեանն եւ վասն չցանկանալոյ իրաց եւ ընչից ընկերին, գեղից, ագարակաց եւ սահմանաց եւ վասն ամենայն ցեղ զրկանաց եւ վասն ի սրտէ հնազանդութեան քան զմեծ վեհագոյն իշխանաց՝ որպէս Աստուծոյ մտերմութեան եւ ոչ որպէս մարդոյ, եւ վասն չանիրաւելոյ զոք, զորբս եւ զայրիս եւ զճանապարհորդս կողոպտելոյ, վասն ի յանիրաւութենէ եւ ի զրկանաց եւ յափշտակութենէ չմեծանալոյ կամ ի շինուածս մեծամեծս շինելոյ եւ կամ պարիսպս քաղաքին կանգնելոյ յօտար արտասուաց սրբոց, այրեաց եւ ի հարկատու շինական մարդկան լալագին հառաչանաց, եւ վասն չպարսաւելոյ զընկերսն բամբասանօք եւ նախատելի բանիւք աղարտելոյ եւ վասն չպարծելոյ յանձին զօրութիւն եւ ի մեծութիւն եւ յիմաստութիւն, եւ վասն չդատելոյ զօտարաց փոքրագոյն շիւղ անուանեալ յանցանս եւ զանձին մեծամեծ գերանս անտես առնելոյ եւ վասն չարհամարհելոյ զօրէնս Արարչին եւ զարս սուրբս եւ զառաջնորդս եկեղեցւոյ, եւ ոչ դատաւոր դատաւորացն մեզ յԱստուծոյ նստեալ անզգամութեամբ, եւ վասն ոչ ի ցաւս ցանկութեան ըմբռնելոյ մտօք եւ ի հեշտախտութիւնս աղտանալ մեղաց շաղախութեամբ, եւ վասն զօր կատարածին իմոյ զմտաւ ածելոյ հանապազ եւ հնարելն զելանելն յաշխարհէ աստի. եւ վասն զուխտելն իմ Աստուծոյ բազում անգամ կատարելոյ։ Զայսոցիկ զամենից սխալանաց յանդիմանութեան բանս, որ գրեալ կայ յաստուածային գիրս, այնքան յաճախապէս լուայ ի քարոզչաց ոմանց, մինչ զի զամենայն ի բերան առեալ՝ այլոց նստեալ վարդապետէի կրկին լեզուով, զոր անհատակոտոր, անսայթաքելի եւ յարմարական միշտ բարբառէ, զորս եւ ասեմ իսկ ի կարգի զխորագիտութիւն մտաց իմոց ի հանդիսաւոր խոստովանութեանս իմ Աստուծոյ եւ ձեր առաջի, զի գիտասջիք եւ դուք՝ թէ յիրաւի բարկացաւ ինձ Աստուած աններելի. գիտէի, թէ որ անողորմ սպանանէ զոք՝ եւ ի վճարել պատերազմին եւ ի խաղաղանալ զօրացն այլ եւս սպանութիւնս ստիպէ ունել ծարաւութիւն ոտից եւ ձեռաց. եւ որք նենգութեամբ գնան առ ընկերս եւ առ զօրս եւ նենգաւոր լեզուօք խօսին կամ գործէն զանօրէնութիւն, ասացաւ յԱրարչէն՝ թէ «Որ հեղու զարիւն մարդոյ, փոխանակ արեան նոցա հեղցի արիւն նորա» եւ «Արք արիւնահեղք եւ նենգաւորք մի՛ հասարակեսցեն զաւուրս իւրեանց» եւ «Զարս արիւնահեղս եւ զնենգաւորս ընդ պիղծս համարէ եւ կորուսանէ Տէր». գրեալ է. «Մի՛ ցանկանայցես իրաց ընկերի քո եւ մի՛ յանիրաւութենէ մեծանայցես, զի մի՛ ի կէս աւուրս թողցես զնոսա»։ Եւ զայն եւս գիտէի, եթէ ապարանքն մեծամեծք գեղեցիկ շինուածքն եւ քաղաքն, որ յանիրաւութենէ եւ ի զրկանաց եւ յայլոց ի հառաչանաց եւ յարտասուաց սկսաւ շինել, ոչ եւս են բնակելոց ի նոսա. գիտէի եւ զասացեալն ի Պաւղոսէ վասն անհնազանդելոց իշխանաց իւրեանց կամ հակառակ եղելոյ կամաց նոցա, զի ոչ մարդոյ՝ այլ Աստուծոյ հրամանին հակառակ կան, վասն որոյ եւ դատաստան ընդունելոցեն ի Տեառնէ աններելի՝ աստ եւ ի կատարածի. գիտէի, զի ոչ էր պարտ պարսաւել, դատել կամ բամբասել զոք եւ ոչ պարծանս տալ անձին մեծութեամբ կամ իմաստութեամբ զասացեալն ի Տեառնէ «Մի՛ դատիք» եւ եթէ «Կեղծաւոր, հան նախ զգերանդ յականէ քումմէ, » եւ որ զհետ այսոցիկ բանս։

Եւ զի՞ մի մի կարգ արկեալ թուիցեմ զամենայն յանցանաց յանդիմանութիւնս, որ գրեալ կայ յաստուածային գիրս, զոր ես զամենայն գիտէի եւ գիտութեամբ օրինօք եմ մեղուցեալ Աստուծոյ. վասն որոյ անկանիմ առաջի Աստուծոյ եւ խոստովանիմ զամենայն զմեղս իմ, մանաւանդ զամբարտաւանութեան, զխստութեան եւ զանողորմութեան՝ զրկանօք հանդերձ։ Մանկութիւն, իշխանութիւն եւ պատրանք սնոտի կենցաղոյս խաբեցին զիս. ոչ անյուսութեամբ ունէին զսխալանս կամ ի նոսին հաստատեալ անզղջանալի զմիտս, այլ ի բաց լքանել թողուլ զամենայն պատրանս խաբէութեան կենցաղոյս կամէի, սակայն ոչ փութացայ մինչեւ զվերջին կորստական զայս խրատ պատուհասի ընկալայ ի Տեառնէ. որովհետեւ զյառաջագոյն խրատ քաղցրութեանն ոչ ի բժշկութիւն համարեցայ՝ եւ արդ դատախազ ես ինձէն լինցիմ դատապարտ անձին իմոյ եւ արդարացուցանեմ զԱրարիչն, զի թէ փոքրագունիւքն, զոր էած ի վերայ իմ հարուածս վիրաց մարմնոյ, եւ տարաժամ մահու բարձումն կենակից կնոջ ծննդօք իւրոց, եւ որ սոցին նմանս, յօտարաց մարմինս խրատ խրատեալ էր իմ, փոխադրելով ի բարիս՝ ոչ հասանէի յաններելի չարիս. այլ զի գանեցայ եւ ոչ խրատեցայ, հարայ եւ ոչ բժշկեցայ, խստացուցանելով զապառումն կարծրութիւն անբարտաւանութեան սրտիս, անգիտանալով թէ քաղցրութիւնն Աստուծոյ յապաշխարութիւն զիս կոչէ ողորմութեամբն իւրով անզգամութեան իմոյ։ Ոչ յիշեցի, ոչ զմտաւ ածի՝ մինչեւ զքաղցրութիւն ողորմութեան Արարչին ի ցասումն բարկութեան անձին իմոյ դարձուցի։ Եւ արդ գիտեմ զայս թշուառականս, զորս որպէս մեռեալ ի մահու յիշատակելոց եմ եւ ոչ որպէս կենդանի ի կեանս երեւելոց, որքան Տէրն մահու եւ կենաց բարկացեալ է ինձ. ուստի եւ հրեշտակք ի յերկինս դարձուցին զերեսս իւրեանց յինէն ի բառնալ յինէն օգնականութեան եւ ողորմութեան Արարչին. եւ մարդիկ ամենեքեան իսպառ ատեցին զիս, հայր իմ եւ մայր մահուամբ թողին զիս. եւ որդիք մարմնոյ կենակից ընկերք եւ զօրք ամենայն անողորմ եղեն ի վերայ իմ. մերձաւորք եւ բարեկամք եւ ըստ սննդեան ծանօթք եւ որդիք մերժեցան, օտարացան ի սիրոյ իմոյ եւ ոչ ամենեւին յիշեն զիս. որպէս յայլազդւոյ գարշեցան յինէն ամենեքեան եւ հեռացան եւ լքեալ թողին զիս անյիշատակ մեռեալ եւ անգնելի գերի ի մէջ այլազգեաց. եւ մոռացեալ եղէ ես որպէս մեռեալ ի սրտէ ամենեցուն եւ ընկղմեալ խորտակեցայ որպէս խեցեղէն անօթ կորուսեալ։ Եւ արդ ո՞ւր է յոյսն իմ, եւ կամ զի՞նչ վճարումն յանբերելի տառապանաց աստի. եւ ո՞չ ոք իցէ, որ ողորմեսցի թշուառացեալ հիքոյս, զի երեւեցայց ընդ կենդանիս կամ ընդ մեռեալս յիշատակեցայց ի մարդկանէ. եւ ոչ ոք եղեւ. ամենեքեան ատեցին զիս իսպառ. քանզի ահա խոստովան եղէ հանուրց եղբարց եւ տիեզերաց հրապարակատես հանդիսիւ եւ անպատկառելի համարձակութեամբ զվէրս անձին իմոյ՝ եւ ոչ բուժեցայ, ոչ ազատեցայ, վասն որոյ դարձուցանեմ զբանս աղերսալից խոստովանութեան իմոյ առ Տէրն իմ եւ Արարիչ եւ առ Անոխակալ Հայրն ամենեցուն յԱստուած եւ ըստ նմանութեան անառակ եւ արբշիռ մանկանն անկեալ առաջի ողորմած մարդասիրին գոչեմ՝ ասելով. «Հայր երկնաւոր, մեղայ յերկինս եւ առաջի Քո. մատանւոյ, կօշկաց եւ անճառ պատմուճանի չեմ արժանի, այլ յամենայն հողեղինաց մի՛ զատեր որոշեր զիս միայն ի կորուստ. եթէ կենդանի իցեմ յայտնեա, հան զիս ի կորստենէ, զի խորք անդնդոց յայտնի են առաջի Քո եւ ի մեռելոց կարող ես յարուցանել, Տէր, զի երթեալ ապաշխարեցից մինչեւ ի լրումն մեղապարտ շնչոյս. զի յայնժամ ծանեայ ճշմարտապէս եւ գիտացի զանհանդուրժական ցասումն բարկութեան Արարչիդ, զի ահա մեծ է անկանել ի ձեռս Աստուծոյ կենդանւոյ, իսկ եթէ մեռեալ իցեմ մեղօք եւ վճարեցայ ի կենաց մարմնոյ, շատ լիցի, ով Անոխակալ Աստուած, այսքան ժամանակս աւուրց մեղուցեալ ոգւոյ իմոյ մնալ ի տագնապ եւ ի տանջանս անյիշատակ եւ աննուէր. յայտնեսցես զիս ողորմութեամբ, թերեւս լիցի յիշատակ կամ ողորմութիւն ողորմելի հիքոյս, եւ մի՛ նորօրինակ տանջանօք տանջեր զիս ի մէջ մեռելոց եւ կենդանեաց, զի տէր ես մահու եւ կենաց, եւ ակնարկելոյ հրամանի Քո սպասելայ մնայ մահ եւ կեանք յայտնել կամ թագուցանել զիս։ Գիտեմ, Տէր, զի անչափ եւ աններելի բարկացուցի զքեզ մեղօք իմովք յաստուածայինս եւ ի մարդկայինս, կամաւ եւ ակամայ, խորհրդով, բանիւ եւ գործով, հոգւով, շնչով, մարմնով եւ մտօք եւ ամենայն զգայութեամբ վարկեալ կապեցայ ի տոռունս մեղաց զամենայն աւուրս կենաց իմոց. վասն որոյ դարձեալ անկանիմ առաջի Քո, ով Ողորմած, Անոխակալ եւ Մարդասէր Աստուած, գթա յիս յանտէր մեռեալս եւ խնայեա ի ստեղծուածս ձեռաց Քոց եւ մի՛ վստահանար զկորուսեալ ծառայս Քո ի մարդկան ողորմութիւն, զի ցամաքեցաւ սէր իմ յամենայն սրտէ, եւ շիջաւ գութ իմ յամենայն մտաց, եւ բարձաւ անուն իմ ի մարդկանէ, եւ կորեաւ յիշատակ իմ յերկրէ կենդանեաց. Քո, Տէր, ցասուցեալ ընդ իս՝ ոչ այլ ոք ողորմի ինձ, քանզի Քեզ սպասեալ մնան արարածք ամենայն ճշմարիտ ողորմածիդ եւ անյիշաչար մարդասիրիդ. յո՞վ վստահանամ զիս. հայր իմ եւ մայր իմ թողին զիս, եղբայր իմ մոռացաւ զգութ սիրոյ իմոյ, զոր առ նա ցուցի. զհարազատ եղբայրութեան մերոյ եւ զբաղեալ կապեցաւ ի ցնորս աշխարհի եւ ի հոգս երկրաւորս՝ հետեւելով իմօրինակ յընդարձակ անզգուշական եւ սայթաքելի ճանապարհն, որ ոչ ժամանէ՝ եթէ կամիցի՝ զանձն իւր հոգալ կամ յիշել, թող թէ զանգին գերեալս եւ զանգիւտ կորուսեալս։

Արդ մի՛ մերժեր իսպառ եւ մի՛ անտես առներ եւ մի՛ թողուր զիս ի կորստեան, Աստուած, Աստուած իմ, եւ մի՛ դարձուցաներ զերեսս Քո յինէն. մի՛ սրտմտութեամբ խրատեր զիս եւ մի՛ բարկութեամբ յանդիմաներ, մի՛ մտաներ ի դատաստան ընդ դատապարտեալ ծառայիս եւ մի՛ թողուր զիս աներեւոյթ տանջանօք յօրինակ տիեզերաց։ Վկայութիւն դնեմ, վկայութեամբ երկնի եւ երկրի, հրեշտակաց եւ մարդկան՝ այլ ոչ եւս գնալ զանառակ կորստական ճանապարհն եւ ոչ եւս անցանել զպատուիրանաւ Քո, եթէ զայս անգամ ողորմեսցիս եւ թողցես զանչափ անիրաւութիւն երկրորդ անառակիս, եթէ հասցէ ինձ միւսանգամ լինել ընդ կենդանիս. ապա թէ իսկապէս մեռեալ դատապարտեցայ, եւ այնպէս Քեզ պարտ է ողորմել, մարդասէր եւ միշտ ողորմած Աստուած, զի ի դժոխս ոչ ոք խոստովան լինի առ Քեզ եւ ոչ մեռեալք օրհնեսցեն զՔեզ. ցոյց զիս արդարոց եւ յայտնեա արժանաւորաց ծառայից քոց զանարժան ոգիս, որով գտից մաղթանօք զողորմութիւն, քանզի գիտեմ, զի ոչ ամենեւին այժմ յիշէ զանյիշատակս ի բարիս Քո։ Տէր, տրտում գոլով ընդ իս եւ երեսս դարձուցանելով բարկութեամբ, բարկացան երկինք եւ երկիր, հրեշտակք եւ մարդիկք ի վերայ իմ, եւ ամենայն արարածք խեթիւ եւ խոժոռ դիմօք հային ընդ իս, զի թէ մահ փախեաւ յինէն եւ կեանք հեռացաւ, երկիր զարհուրեալ յահաւոր Քո հրամանացդ՝ ոչ ընկալաւ զիս ի ծոց իւր եւ ոչ ետ տեղի գերեզմանի, զի կարդասցեն զանուն կորուեսլոյս ի հող ուրեք. արդ եթէ անզգայ եւ անբան տարերքս այսքան գարշեցան, մերժեցան եւ ի բաց ընկեցին զիս յարարածոց աստի, ո՞վ այլ ոք ի մարդկանէ իցէ ոք ողորմեսցի ինձ։ Արդ դարձիր, Տէր, ի բարկութենէ եւ դարձո զերեսս Քո ի մեղաց իմոց, հաշտ ակամբք եւ քաղցրութեամբ հայեսցիս ընդիս. այո Տէր, այո Տէր, Հայր սուրբ, այո Փրկիչ աշխարհի, այո ողորմած եւ մարդասէր Հոգիդ Սուրբ, ողորմեա ինձ ողորմելոյս, ով Երրորդութիւն Սուրբ, բարեխօսութեամբ սուրբ Աստուածածնիդ եւ աղաչանօք առաքելոց եւ մարգարէից եւ համօրէն սրբոց, որք ի սկզբանէ աշխարհի հաճոյ եղեն Քեզ, գթա յիս եւ վերաբերեալ յայտնեա զկորուսեալս, կենդանի կամ մեռեալ, մեռելոց եւ կենդանեաց Աստուած, եւ Քեզ փառք յաւիտեանս. ամէն։

286. Կունդ Սարգիս Վ. Մեկնիչ աւետարանաց Ղուկայ եւ Յովհաննու

Ողորմութեամբն Աստուծոյ մասի ըղձից իմոց՝ որ յամայր ամս. եւ գտի տառս կենդանիս Տեառն եւ զմեկնութիւնս Սրբոց, զերանելոյն Եփրեմի եւ Տեառն Կիւրղի Աղեքսանդրացւոյ եւ Տեառն Ստեփաննոսի Սիւնեաց վերադիտողի [5], եւ տէր Իգնատիոսի [6], եւ ուր ոչ այսոցիկ՝ Յոհաննու Ոսկերերանի, եւ սուղ ինչ վկայութիւն Աստուածաբանի եւ Եպիփանէ, եւ ի Նարեկացի վարդապետէն Գրիգորէ [7], եւ իմաստուն Հռետորէն Սարկաւագէ [8] ։ Ուր ուրեք մտառեցի թէ աստուածային արօրոյն պիտոյանայ քառեակք եզանց. [9] յուղղաձգութիւն ակօսոյն, ի խնդրոց ուսումնասիրաց. եւ մոռացայ զծերութիւն եւ զտկարութիւն մտացս՝ առ անձուկ յօժարութեանս, համառօտեցի շնորհօք Սուրբ Հոգւոյն, որ տայ իմաստս ախմարաց: Նմանեալ մեղուի անօսր թռչնոյ [10], արձակել զթեւս ի լերինս բարձանց եւ ի հովիտս ծաղկանց. այլ թէպէտ եւ ունի յօժարութիւն, այլ սակայն վասն տկարութեան ոչ բովանդակէ զբնաւն, այլ զպայծառագոյնն եւ զփոշետեսակն եւ զանուշաբոտն՝ ի միջոյ ծաղկանցն բառնայ ի վերայ թիկանցն կամ ընդ ոտիւք կառուցեալ, ամայէ [11] ի վեցանկիւնի բջիջան, եւ գործէ զարմանալիս իմաստնոց [12], Սոյնպէս եւ իմ բաղձանք աստուածային գանձուս ծածկելոյ աստուածագիծ տառիս, զերկու ոտս տարածեալ ի վերայ բազում՝ բլրոց եւ լերանց՝ ի գիւտն օրինակացն [13] արփիահրաշ արեգնածաւալ լուսափայլ մտաց ընթերցասիրաց՝ որք ընդ հովանեաւ սորա նստին՝ քաղցրանայ ի կոկորդս նոցա քան զմեղու խորիսխ, եւ տայ մոռացումն ունել տկարութեան. զի անուշակ եւ քաղցր է իմանալի կերակուր հոգւոյ քան զգալի կերակուր մարմնոյ՝ որոց կիրթ են ճաշակելիքն։ Որում՝ եւ ես Սարգիս մականուն եւ ոչ իր իմաստս իմաստնոց եւ տգէտս ի գիտնականաց, պատկերս յանցանաց, գլուխս մեղաւորաց, ի թուականիս նորոյ [14] ԿԳ (63), ստացայ զսա ինձ ի խրատ եւ ի վարժումն։

Շնորհիւ Տեառն սկսայ եւ ողորմութեամբ նորին կատարեցի, ժամանեալ ի կէտ նպատակի վերջին գծիս [15], որում՝ ըղձայի. ես տրուպս եւ անպիտանս ի ժառանգաւորս եկեղեցւոյ՝ Սարգիս վարդապետ մականուն Կունտ կոչեցեալ, ի գաւառէ Արարատեան. բազում՝ ջանիւ աշխատեցայ՝ զտառս կենդանիս գտանել զանուշակոտ եւ զծաղկազարդ զպայծառացեալեւ զարփիահրաշ զարեգակնածաւալ եւ ըզլուսափայլ մեկնութիւն սրբոց վարդապետացն, որք զծորանս շնորհաց Սուրբ Հոգւոյն՝ իբր յանսպառ աղբերէ յանձինս իւրեանց ընկալեալ ունէին. զերանելոյն Եփրեմի , զՏեառն Կիւրղի Ալեքսան. դրացւոյ եւ Տեառն Ստեփաննոսի Սիւնեաց վերադիտողի, զՏէր Իգնատիոսի, եւ ուր ոչ այսոցիկ՝ Յովհաննու Ոսկեբերանի, եւ սուղ ինչ յԱստուածաբանէն Գրիգորէ առեալ ի վկայութիւն, եւ յԵպիփանէ Կիպրացւոյ եւ ի Նարեկացւոյ Գրիգոր վարդապետէ եւ յիմաստնոյն Սարկաւագ վարդապետէ, ուրեք ուրեք մտառեալ: է ինչ որ ի Մովսիսէ Քերթողէ եւ ի Մամբրեի Վերծանող [16] եւ ի Թեոփիլոս Ոսկիբերանի աշակերտէ. սակաւ ինչ յամենեցունց մասնաւորեալ զպատշաճաւորն, իբր իմաստուն մեղու թռչելով ի մարգս եւ ի լերինս եւ ի ծաղկաւէտ բուրաստանս ժողովելով զպիտանիսն ի նոցանէ առի յօգուտ եւ ի շահ փրկութեան մարդկան, հանգուցանելով ի պէսպէս աշխատութեանց հոգւոյ եւ. մարմնոյ՝ զվարդապետս եկեղեցւոյ , լուսաւորել ըստ ներքին մարդոյն, յորում՝ բնակեալ Տեառն՝ հաւատայ սուրբ եկեղեցի, ըստ անձին մաքրութեան: Զտկարութիւն ի բաց եդեալ ձեռն ի գործ արկի, եւ բազում՝ աշխատութեամբ ի մին տեղի հաւաքեցի, ի ՈԽԶ (1197) թուականութեանս Հայկազեանս սեռի. ի դառն եւ ի չար ժամանակիս, որ շփոթ էր կաթողիկոսութեան իշխանութեան Սրբոյն Գրիգորի. զի անկեալ մեռաւ Տէր Գրիգոր կաթողիկոսն ի դղեկէն Կոպիտառու, եւ այժմ ոչ ոք է յաջորդեալ զաթու նորին [17]. եւ աղերս ընծայեցի ի սուրբ եւ ուղղափառ Հայաստանեացդ եկեղեցի»:

Կատարեցաւ հոգենորոգ տառս մեկնութեան սուրբ աւետարանին Յովհաննու [18], զոր կարգեալ եւ ուղղեալ բազում՝ աշխատութեամբ մեծի իմաստնոյ Սարգիս կոչեցեալ, աշակերտ երիցս երանեալ սուրբ վարդապետի Սարկաւագ կոչեցեալ, որ եւ նմա կամազուգեալ ի սոյն խորհրդի, ժողովեալ բանս պատշաճաւորս յաղագս օգտի լսողաց եւ ուսումնասիրացն ընթերցողաց : Բայց հաւաքեալ են աստ բանք պիտանիք ի վարդապետութենէ Սրբոյն Եփրեմի, եւ Ոսկեբերանի, եւ Տեառն Ստեփաննոսի Սիւնեաց վերադիտողի, եւ ի տեղիս տեղիս՝ Աստուածաբանի եւ Սարկաւագի, եւ Անանիայի , եւ Իգնատիոսի. եւ սկիզբն ի Նանաէ [19], սակաւ մի, եւ ի Սեբերիանոսէ՝ Ի մէջ քրիստոսասիրացն [20] սուղ ինչ վկայութիւն։ Գրեցաւ ձեռամբ Թադեոսի եւ Վարդանայ , ի յիշատակ մեզ եւ ծնողաց մերոց։ Աղաչեմ՝ որք օգտիք կամ՝ ընդօրինակեք կամ ուսանիք եւ լու. սաւորիք՝ թողութիւն Հայցեցէք մեզ, եւ Քրիստոս յիշողացդ ողորմեսցի: Գրեցաւ ի թուականիս Հայոց ԽԷ [21] (1198–9), ի սուրբ յանապատիս Թեղենիս [22], ի սուրբ կաթողիկէ դրանց, եւ Քրիստոսի փառք յաւիտեանս յաւետնից: Եւ տուաք զսա հոգեւոր եղբօր մերոյ Աւետեաց. որ տառապէր տարաշխարհիկ՝ ի գիւտս մակացութեան գրոց։

287. Ներսէս Շնորհալի կամ Կլայեցի [23]

Սուրբ Հայրապետն Գրիգորիս , յորժամ՝ տեսա. նէր զայսպիսի անճառելի չնորս եւ զիմաստութիւնն՝ աղբերաբար յառաջ եկեալ յեղբօրէն՝ ի Սրբոյն Ներսեսh, խնդրէր հարազատարար հոգեւոր սիրով ի նմանէ՝ արծարծել այնուհետեւ զաստուածային գտանէր. եւ սուրբ ձեռինն գրով աւանդէր մանկանց եկեղեցւոյ, որք ժողովեալ լինէին առ նոսա յամենայն գաւառաց՝ ի սպասաւորութիւն սրբոյ շնորհն, ի լցուցանել զթերին ի կարգս եկեղեցւոյ, յիշատակ նոցունց ի սուրբ եկեղեցի ապագայիցն թողլով։ Որոյ ընկալեալ զհրամանս եւ զաղաչանս աստուածայնոյ Հայրապետին, սկսանէր երգել զերգըս հոգեւորս պաշտամանց՝ զոր պակաս եւ թերի աթոռոյն, արք իմաստունք եւ շնորէազգեացն՝ յեպիսկոպոսաց եւ ի վարդապետաց, ի քահանայից եւ ի սարկաւագաց. Զի ոչ ինչ էր նոցա ըստ այնմ՝ ժամանակի սիրելի, բայց եթէ ընտրելոց արանց եւ առաքինեաց ժողով։ Որով հարսնացեալ եկեղեցի Հայաստանեաց՝ պայծառապէս զարդարմամբ շքեղանայր, հալածեալ ի նմանէ աղջամղջին խաւար թանձրամած (որ) ի յանկմանէ ազգիս եւ ի ծուլագոյն հովուաց ի ներքս մտեալ: եւ լուսաւոր կարգ եկեղեցւոյ ի սուրբ լուսաւորչացն հաստեալ՝ յանիշխանութենէ ազգիս մերոյ բարձեալ, եւ խաւարաւ մոռացութեան նսեմացեալ խրթնատեսակ անզարդութեամբ։ Եւ ոչ ի բնաւին նիւթականացս ինչ փոյթ էր նոցա, այլ որ ինչ եկեղեցւոյ սրբոյ կարգ , եւ պայծառագոյն մաքրութեամբ իւրաքանչիւրսն մեղսաքաւիչ մարմնոյ եւ արեանն Տեառն անբիծ սպասաւորութեան, զորս պայծառս եւ առոյգս յարդարէր. զգեստս մաքուրս եւ վայելուչս եկեղեցա. կանացն կազմէր, եւ հոգեւոր եւ մարմնաւոր սրբութեամբ ուսուցանէր սուրբ խորհրդոցն սպասաորել։ Նորոգէր զառաջին սուրբ Հարցն հաստատեալ կարգ եկեղեցւոյ. եւ զարդարէր զեկեղեցիս Հայաստանեաց անթերի լրմամբ, եւ հոգեւոր երգովք եւ քաղցրանուագ եղանակօք վայելչացուցանէր ըզսուրբ պատարագին խորհրդական երգսն. որպէս զի թանձրագոյն միտք տեսողացն՝ զսուրբ խորհուրդն նայելով յայնպիսի պայծառագոյն սպասաւորութիւն եւ սարսափելի խորհրդածութիւն, կակղացեալ անօսրասցին զգալի տեսութեամբն, եւ յիմանալին դիտաւորութիւն հաստեալ օգտեցին, ուստի առ փոքր փոքր յաւելեալ նոյն մեծագոյն շահիցն հասանիցեն, եւ պարզաբար պարզագունին տեսութեան արժանասցին։ Երգէր եւ երգս տաղից քաղցրանուագ եղանակօք՝ յիմաստս բանի դաշնակեալ՝ ի տօնս տէրունիս եւ յիշատակս առաքելոց եւ մարգարէից եւ մարտիրոսաց : 

Եւ թէպէտ եւ հրաշալիք էին բանք երգոց նորա առ միտս իմաստութեան, բայց եւս առաւել զարմանալի էին արուեստք զանազան եղանակացն՝ զոր աննման միմեանց յօրինէր, որպէս յանծայելի եւ յառաջագոյն գանձարանէ ի ճոխ եւ ի բարուստ մտացն արտաբերեալ։ Եւ զի վայելուչք եւ ղորկա. գոյնք էին ասացեալքն առ ի նմանէ եւ Հոգւով Սրբով լի, այնր աղագաւ յօժարապէս ի միտ առ. նուին զնոսա, զի իբրեւ աղիւ Համեմեալք էին. եւ որպէս ի ճախարակս ճարտարաց քերեալ անգէզ եւ անգծական բայիւք [24] ։ Առնէր եւ տաղաչափութեամբ Վիպասանութիւնս հանգոյն տաղիցն Հոմերոսի, չափաբերեալ եւ ի մի գիծ աւարտեալ [25], մանաւանդ թէ եւս առաւելեալք Հոգւոյն իմաստիւք՝ Հռետորացն Ելենացւոց. Շարագրէր բանս աղօթականս նոյն արուեստիւ, սկսեալ ի նախնի Հօրէն մինչ ի կատարած յաւիտենիս այսմ [26]. եւ լնոյր ի նմա զմիտս եւ զզօրութիւն Հնոյն եւ նորոյս [27], եւ զբովանդակ յանգուածս տանցն միով գծիւ յօրինէր։ Առնէր եւ խոստովանական դաւանութիւնս սրբաբան աստուածաբանութեամբ առ Սուրբ Երրորդութիւնն եւ միասնական աստուածութիւնն եւ Որդւոյ տնօրէնութիւնն [28], ըստ ուղղափառ դաւանութեան սուրբ Հարցն, նովին տաղաչափութեամբ, յոյժ ընդունելի եւ հաւանական ընդհանուր եկեղեցեաց ուղղափառաց եւ իմաստախոհ քննողաց : Գրէր եւ Ողբս ի վերայ առման մեծին Եդեսիայ՝ նովին արուեստիւ յոյժ գեղեցիկ եւ յարմարական պատմութեամբ, որ զամենայն ընթերցողս շարժէ [29]. Նա եւ զնախկի պատմագրեալն ի Մովսիսէ խորենացւոյ յաղագս նախնեացն Հայոց՝ վերստին չափաբերութեամբ պատմէր, սկսեալ ի տիտանեանն Բելայ եւ ի նախնոյն մեր Հայկայ եւ հասուցեալ մինչեւ ի Հարս իւրեանց եւ յինքեանս [30] ։ Գրեաց եւ զՍրբոց Հրեշտակապետացն եւ զերկնաւոր զօրաց Ճառս ներբողական, եւ բացայայտեաց ի նմա զմիտս խորագոյնս որ յաղագս նոցին ծածկեալ էր ի գիրս սուրբս, արար եւ երգս խորհրդականս եւ պատշաճաւորս աւուր տօնի նոցին [31], եւ աստուածիմաստ շնորհօքն պայծառացոյց զօր յիշատակի նոցին։ Յեղյեղէր եւ զտառս Արեւքենից եւ լնոյր ի նոսա բազում՝ իմաստս բանի եւ խրատս հոգեւորս, եւ ի բազում՝ տեղիս ի նախագիծս տանցն՝ զսուրբ անունն իւր կարգէր , որպէս եւ յայտնի է ամենեցուն...., 

Եւ լցեալ անթերի լրմամբ շնորհաց Հոգւոյն Սրբոյ, իբրեւ զծով համատարած ինքն առ ինքեան ծփայր միշտ [32] ։

Եւ իշխանութիւն մեր բարձեալ եւ եկեղեցի մեր խրթնացեալ, եւ աշխարէն մեր յազգաց օտարաց աւերեալ, եւ յետին դառնագոյն եւ չար ժամանակի պատահեալք, ցրտացեալ լինէին ամենեքեան առ սէր աստուածայնոցն, եւ ոչ ոք էր որ խնդրէր յայնպիտոյն աստուածամուխ առնէ զճառս իմաստից, կամ՝ զմեկնութիւնս խորին խորհրդոց զանխլացելոց ի սուրբ կտակարանս, առ ի յօգուտ մնալոյ ազգիս մերոյ՝ յիշատակ բարեաց յապագայսն զկնի եկողացն թողլով։ Եւ այսր աղագա ծարաւի մընային յանսպառ աղբերէն, եւ աղքատք եւ թափուրք յաննիազ ճոխութենէն: Եւ քանզի կատարեալ էր նա աստուածային իմաստութեամբն, ոչ կամէր առանց խնդրոյ յանպէտս բաշխել զՀոգւոյն շնորհ եւ բանս պարսաւանաց կրել շնորհակալութեան փոխարէն։

Եւ արդ, թէպէտ եւ ունէր զգիտութիւնն ի կըրթութենէ վարժմանն, ուստի եւ յայտ յայսմանէ էր, զի յարաժամ՝ մելան եւ քարտէս պատրաս. տական լինէր մերձ նմա առ ի գրել, եւ նա անպարապորդ միշտ մատեան ի ձեռս ունելով՝ ընթեռ. նոյր եւ որոնէր եւ քննէր անդադար զխորին միտս գրոց՝ նուրբ տեսութեամբ. եւ ի կարի երկարագոյն աշխատութեանցն՝ թէ պատահէր փոքր մի յարիլ ի բազմոցի եւ սակաւ ինչ նիրմամբ հանգչել, շըրթունք նորա իբրեւ ի յարթնութեան չարժէին եւ խաղային՝ թելադրութեամբ Հոգւոյն Սրբոյ [33]. որոյ զկնի իբրեւ ի խթանէ ումեքէ զարթնոյր , եւ առեալ փութապէս զպատրաստական քարտէսն՝ գրէր արագ արագ, զոր ի տեսլեանն առեալ լինէր ի Հոգւոյն Սրբոյ. եւ դարձեալ ննջէր, եւ նոյնպէս լինէր այս առ նմա հանապազ: 

Ունէր եւ այլ հրաշալի չնորհ առաքինութեան. զի յորմէ հետէ ի զգայութիւն եհաս, ոչ ումեք ի մանկանցն զանկատար ձայնեաց զանուն, զոր ամենայն ազգք մարդկան սովորաբար ունին, եւ ոչ ու. մեք մականուն ասաց: այլ որպէս երկոքումբք հոգիացեալ էր եւ լուսաւորեալ աստուածային լուսոն, Լոյս վերաձայնէր ամենեցունց [34] անուն՝ մեծի եւ փոքու։ Նա եւ այնչափ զբռնութիւն մարմնոյ սանձեաց եւ հնազանդեցոյց աստուածուսոյց պատուիրանին, որպէս զանմարմին գոլով, եւ զամե. նայն ժամանակս կենաց իւրոց ոչ խօսեցաւ բանս դատարկս եւ ծիծաղելիս. այլ զոր ինչ խօսէրն բան՝ լինէր հոգեւոր, յորդորումն ի բարիս, պատճառք սիրոյ, խրատք առ ի գործս առաքինութեան, միշտ ընթերցումն, եւ աղօթք արժանաւորք ի սուրբ սըրտէ, խօսակցութիւն ընդ Աստուծոյ։ Եւ զնա զգայութիւն անձին եւ մարմնոյ՝ երասանակաւ առաքինութեան ուղղէր յանսայթաք յընթացս աստուածայնոցն շաւղաց. պարկեշտութեամբ առ հարկաւորսն, եւ ճնշմամբ սուրբ եւ ամենամաքուր մարմընոյն՝ ըստ մարմնոյսն, զմարմնական ցանկութեանցն ամենեւիմբ ցամաքեցուցանէր զաղբիւր։ 

Էր ի նմա եւ այլ ինչ առաքինութեան կիրք, որ առաւել գերագոյն էր այլոց բարեաց մասանց , զոր կարի յոյժ դժուարին յերկրածնաց ոք ստացական բանիւ կարողանայ ստանձնել. զամենագովելի հեզութիւնն ասեմք, զոր ունէր հանգոյն մեծի նախամարգարէին Մովսեսի , որ ոչ մասնաւորաբար ըստ ժամոյ ուրեք , այլ զամենայն աւուրս կենաց իւրոց՝ ոչ ումեք բարկացաւ. եւ եթէ լինէր ի պատճառ իմեմնէ բան կամ գործ յումեքէ արժանի բարկու. թեան, նա եւ ոչ սրտնէր կամ ցուցանէր բարկու. թիւն ինչ, այլ մեզ եւ քաղցրագոյն բանիւ ասէր. «Լոյս, եթէ ոչ յիս խնայէի՝ բարկանայի քեզ» : 

Եւ այս էր նորա բարեաց սովորութիւնք միշտ, որ ի վեր է քան զմարմնոյ բնութիւն։ Զոր տե. սեալ եղբօրն՝ գոհանայր զՏեառնէ որ այնպիսի մեծի փարթամութեան եղեւ ունող, եւ այնչափ մեծ սիւն հաւատոյ ետես հաստատեալ ի սուրբ եկեղեցի՝ յորովայնէ ծնողաց իւրոց: Որոյ լծակցութեամբ անթերի օրինամբ զարդուց ճոխացուցա. նէր զեկեղեցիս Հայաստանեաց .... 

… Սուրբն եւ ամենայն երանութեանց արժանին Ներսէս՝ արժանաւոր կոչմամբ նստեալ յաթոռն Հայրապետական՝ տքնէր մեծաւ վարանմամբ , եւ հոգայր միշտ ի տուէ եւ ի գիշերի, թէ զիարդ կարիցէ զհաւատացեալն իւր բանաւոր հօտ՝ ըստ քաջ հովուապետին հովուել. զի մի ոք յանմարմին գազանէ որսացեալ պատառեսցի եւ գիշատեալ կորիցէ։ Քանզի որպէս վերագոյնն ասացաք , աշխարհ ամենայն յայլասեռից ըմբռնեալ էին եւ ազգ մեր ի մէջ նոցա ցրուեալք ընդ ոլորտս տիեզերաց , եւ ոչ գոյր հնար շրջել ի միջի նոցա եւ խրատել զնոսա եւ ուղղել՝ ըստ նմանութեան առաքելոց սրբոց, յաղագս ժամանակին չարութեան եւ անիշխանութեան։ Նա եւ ոչ գոյր քաղաք թագաւորական յազգի մերում, զի անդ նստելով յաթոռ Հայրապետութեան եւ վարդապետութեան, ի տուէ եւ ի գիշերի ուսուցանել ժողովրդեան մերոյ զաստուածային պատուիրանս. Եւ զ՚ի բաց թողուլն եւ լքանելն ի հովուելոյ՝ անհաւատութեան համարէր նշանակ, տեսանե. լով զգառինս ի գայլոց յափշտակեալս, եւ անտես առնելով։ Ապա յետ բազում՝ եւ պէսպէս հոգօք անհանգիստ լինելոյ՝ ածէր զմտաւ գրելով առավել յընթանուրս եւ խօսել առ ամենեսեան զպատուի. րեալսն յԱստուծոյ՝ ի Հին եւ ի նոր կտակարանս. նմանելով այսուիկ մեծի Առաքելոյն Պաւղոսի, որ ոչ միայն շրջելով ի տար աշխարհ՝ քարոզէր զաւետարանն, որպէս եւ ասէրն, թէ, յԵրուսաղեմէ մինչեւ ի Լիւրիկիա, այլ եւ ի կապանս, գոլով՝ թըղթովք հաստատէր զաշակերտեալսն: Եւ յայս խորհուրդ հաստատեալ՝ գրէր Շրջաբերական նամակ [35] եւ առաքէր ընդ ամենայն աշխարհ, յարեւելս եւ յարեւմուտս, ի մէջերկրեայս եւ որք ընդ տիեզերս երկրի ցրուեալք ի զանազան տեղիս. եւ զգուշացուցանէր զամենեսեան աստուածայնոց պատուիրանացն պահպանութեանց։ Զեպիսկոպոսունս, զերիցունս , զվանականս, զիշխանս, զզինուորս, զքաղաքականս , զռամիկս, եւ զամենեսեան ըստ իւրա. քանչիւր կարգի խրատէր կանոնական սահմանա. դրութեամբ, որպէս եւ յայտնի են այսօր գրեալքն՝ ի միջի մերում։ 

Ի կիր արկանէր վերստին եւ զողորմութիւնն՝ զոր ունէրն նախկի բնաւորաբար սովորութեամբ. եւ ըստ մեծի աստիճանին առաւելութեան՝ առաւելոյր եւ ի տուրսն աղքատաց, յայտնապէս եւ ի ծածուկ։ Քանզի ունէր սովորաբար առնել խորհրդազգած զոմանս իւրոց աշակերտացն՝ իւրում զանխըլաբար խորհրդեանն, գնալ իմանալ եւ քննել, թէ, ո ոք իցէ տնանկ եւ հասեալ ի յետին աղքատու. թիւն՝ եւ ամաչէ գալ ի հասարակաց բաշխումն ողորմութեանն, եւ ծանուցանել նմա. զորս իբրեւ իմանայր՝ տայր ցնոսա ծրարս ոսկւոյ առատապէս, եւ հրամայէր ընկենուլ զայն ընդ երդս եւ ընդ պատուհանս նոցա ի գիշերի, առ ի լինել նոցա ի լրումն պիտոյից իւրեանց. եւ զգուշագոյնս պա. տուիրէր՝ զի մի ոք գիտասցէ. եւ այսու նմանէր սքանչելագործ Հայրապետին Նիկողայոսի։ 

Եւ բազումք եւ պէսպէս առաքինութեամբ զնախնի Սրբոցն բերէր զնմանութիւն յանձին. զմիշտ աղօթսն ի սուրբ սրտէ, զպահսն սրբութեան, զհամբերութիւնն ի ճգունս հոգեւոր պատերազմին, զսէրն՝ առ Աստուած եւ առ ամենեսին, զնախանձն ի բարիս, զհաւատն ուղիղ, զյոյսն առ Աստուած, զանբաւ հեզութիւնն [36], զընդ ամենայնի ամենայն լինեն, զժուժկալութիւնն յաշխատութիւնսն, միշտ եւ յարաժամ՝ ընթեռնլով եւ գրելով զբանս աստուածային, եւ ի նոյն խոկալով անդադար. եւ զայլ ամենայն բարեաց տեսական, զոր տկարանայ լեզու պատմողաց մի ըստ միոջէն պատմել..

Թէ իմանայր ուրեք թէ իցէ ոք յերիցանց կամ ի սարկաւագաց որ ունիցի շնորհս եւ սէր ի հոգեւոր գործառնութիւնսն , վաղվաղակի առաքէր եւ ի ձեռն գրոյ առ ինքն կոչէր, եւ եւս առաւել յորդորէր ի նոյն, եւ ուսուցանէր եւ խրատէր յարաժամ. Եւ յոյժ սիրելի էր նմա այր՝ որ ու. նէր նախանձ եւ ողջախոէութիւն ի բարիս եւ ի չնորէս աստուածայինս, զորս թէպէտ եւ հոգեւորօքն ճոխացուցանէր, այլ եւ մարմնականօքն ոչ թողոյր անփարթամ։ Եւ որպէս լծակցեալ Աստուծոյ, զպա. տուեալսն չնորէօք ի նմանէ՝ եւ ինքն պատուէր, սիրէր եւ յարգէր աննախանձ մտօք՝ որպէս Հայր բարի գթած եւ որդեսէր։ 

Վասն որոյ ընդհանուր եկեղեցի Հայաստանեաց՝ ի ժամանակս սուրբ հայրապետին Ներսիսի՝ լուսաւորեալք ի շնորհաց նորա եւ ուրախացեալք ի վերայ աստուածայնագոյն հովուապետութեան նորա, ընդ ամենայն տեղիս գոհանային զՏեառնէ, որ այնպիսի լուսաւորիչ ի զարմէ Սրբոյն Գրիգորի պարգեւեաց նոցա ի յետին ժամանակիս, եւ ուրախ էին ամենեքեան ի Տէր։... 

Իսկ անքնին դատաստանքն Աստուծոյ եւ անկասանելի խորքն՝ ի նոյն ամի (173) վերափոխէր զերանելի զՀայրապետն սուրբ, փոխադասեալ յանվաղճան խաղաղութիւն, յամսեանն աւգոստոսի որ օր երեքտասան էր, յաւուր հինգշաբաթւոջ , եւ ի թուականութեանս Հայոց վեցհարիւր քսան եւ երկու [37]. եւ մնաց այս գործ անկատար մինչեւ ցայս վայր [38]: Քանզի ի ճգնաւորական կրօնից տկարացեալ երանելւոյն ըստ մարմնոյ, յայնժամ՝ ճնշէր ցաւօք պարկեշտ անձնն. եւ հասեալ ամառնայինն եղանակ ի վերայ՝ ջերմային օդովքն տապացուցանէր ըզսուրսն, եւ վաղվաղակի վախճանէր: Սուգ մեծ մասեալ եկեղեցւոյ մեր եւ բովանդակ զարմիս. եւ ոչ միայն մեզ՝ այլ հասեալ համբաւն ի թագաւորական քաղաքն, վշտանայր բարեպաշտ արքայն [39] ՝ եւ հառաչանօք ասէր. Մեծ զգայարան եւ արթուն բարձաւ այսօր յեկեղեցւոյ Աստուծոյ. զրկեցան Հայաստանեայց յերկրորդ Լուսաւորչէն իւրեանց. ով երանելի սուրբ Հայրապետ, զիարդ զիմն փափաք անկատար թողեալ ժամանեցեր առ Քրիստոս, սակայն մեք զարժանի յիշատակի անուն քո՝ ընդ առաջին Սրբոցն դասակարգեմք տօնախմբելով ուրախութեամբ ի Քրիստոս։ Եւ պատուէր հրամանի ետ՝ ի թագաւորական քաղաքին եկեղեցիսն յիշատակել զնա ընդ առաջին Սուրբսն տօնախմբութեամբ։ 

Իսկ զհոգիացեալ մարմին սուրբ Հայրապետին Ներսիսի՝ մեծաւ պատուով եւ առաքինեաց եւ վարդապետաց ժողովով, մեծապայծառ հանդիսիւ հանգուցին յարժանաւոր դամբարանին, ի հիմունս սուրբ եւ գեղապաճոյճ տաճարին, որ շինեցաւ յանուն Սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին՝ յորդւոյ եղբօր իւրոյ ի Տէր Գրիգորիսէ [40]. քանզի նա յաջորդեաց զաթոռս Հայրապետութեանն Հայոց՝ զկնի Սրբոյն Ներսեսի. որ եւ առաւել զարդարեաց զսուրբ աթոռըն, ամենավայելուչ տաճարին չինմամբ, եւ ճոխացոյց երեւելի եւ պատուական սպասուք. եւ ետ բերել զնշխարս սուրբ Հայրապետին եւ նախնոյն իւրեանց Տէր Գրիգորիսի Վկայասիրի, եւ ամփոփեաց ի հիմունս նոյն տաճարի, մերձ առ դամբարանս երկուց Հայրապետացն, Գրիգորիսի եւ Ներսեսի։

Արդ , կացեալ սուրբն Աստուծոյ ի հայրապետութեանն ամս ինն [41], բարւոք եւ գեղեցիկ կենցաղավարութեամբ՝ զընթացսն կատարեալ եւ զհաւատսն պահեալ, ըստ Պաւղոսի, փոխեցաւ յանվախճան եւ ելանելի կեանսն, եւ հանգեաւ ի դասս առաքե լոց եւ մարգարէից եւ ուղղադաւան հարց եւ վարդապետաց։

288. Յիշատակ մի Ներսիսի Շնորհալւոյ [42]

... Մեր երջանիկ սուրբ եւ աստուածարեալ հայրապետ (Ներսէս), ըստ մարմնոյ զարմ՝ եւ շառաւիղ Սրբոյն Գրիգորի [43] մեծ նահատակին Քրիստոսի, եւ ըստ հոգւոյ համանման եւ զուգաբաասար նմին բանիւ կատարեալ, հոգւով լցեալ, առատա. բուղխ իբրեւ զյորձանս գետոյ, յ'առնել եւ յուսուցանել զգիտութիւն աստուածաշունչ գրոց։ Հեզ եւ խոնարհ, սրտիւ. զգաստ եւ արթուն ի քննութեան աստուածայնոց գրոց. որ եւ լի աւուրբք կատարեալ հասակաւ տիօք ծերութեան։ Որ եւ յանբարի ժամանակի յաջորդեաց զաթոռն Հայրապետութեան տանս Թորգոմայ, ի Քրիստոսազգեաց եղբօրէ իւրմէ Գրիգորիսէ. որոյ քաջութիւն անուանն եւ գովութիւն իմաստիցն՝ անցանէ քան զմիտս [44], որ եւ բազմամեայ ժամանակաւ, երկայնաձիգ գաւազանաւ վարեաց զհոգեւորս այս իշխանութիւն, փառաւորեալ Աստուծոյ եւ ի մարդկանէ... լի աւուրբք պատուական ծերութեամբ փոխեցաւ ի Քրիստոս, յամին յորում էր թիւն Հայոց ՈԺԵ (1166)... Ես ըստ վերոյգրելոցս՝ փոխանորդեաց ի Հայրապետական յաթոռ՝ եղբայրն նորա երջանիկն Ներսէս։ Որ եւ ըստ աստուածային սիրոյն բորբոքելոյն յոգի նորա, դրանկացող եղեալ այսմ աստուածային գանձում (Աւետարանի) եւ լուսերանգ տառիս, որ է աւետեաց քարոզ բոլոր ազգաց եւ ազանց... ետ գրել զսա ի լաւ եւ յընտիր օրինակաց սրբոյ աթոռոյս, եւ զարդարեալ զանազան երանգօք եւ ծաղկօք . ոսկւոյ սրբոյ եւ դեղոց պատուականաց , ոչ ի պատճառս մեծութեան եւ փառաց՝ որ ի սմայս խօսի Աստուած, այլ ի վայելումն եւ ի զուարճութիւն մանկանց եկեղեցւոյ եւ ի յիշատակ իւր յապագայն: Որ եւ յաւարտումն լուսազարդ տառիս եւ ի լնուլ փափագման սրտին, փոխի յաստեացս առ Քրիստոս. վարեալ զիշխանութիւն իւր ամս եօթն, եւ յիշատակ բարի թողեալ յաշխարհի, յետ որոյ բազում խնամ ողորմութեան եցոյց Տէր ի վերայ աղքատացեալ ազգիս եւ սրբոյ աթոռոյս:

Անօթս այս պատուական վայելուչ մատեան՝ որ իմով ձեռամբ ածեալ Գրիգորի մեղապարտի, եւ անկատար մնացեալ, զորոյ զպակասութիւն լցեալ Հրամանաւ կաթողիկոսի Հայոց Գրիգորի Տղայի, Է թուականիս, ՈՒԳ (1174)։ Վասն որոյ աղաչեմ՝ զամենեսեան զստացողսդ, յետ սոցուն զընթերցողսդ յարաժամ, եւ զամենայն որդիս լուսոյ, յիշել ի Տէր՝ յառաջ զպատճառն բարեաց ի սորայս գործ. առնութիւն զսուրբ եւ զաստուածազգեաց Հայրապետն Ներսէս, եւ ապա զերկրորդ լուսաւորիչն Հայոց զեղբայր սորա զԳրիգորիս կաթողիկոս, ընդ սոսին եւ զեղբօրորդի սոցուն Գրիգոր՝ վերատեսուչ Հայոց սեռի...

289. Սարգիս Շնորհալի Մեկնիչ Թղթոց կաթողիկեայց

Ամենայն ոք [45] որ զգիրս աստուածային ի ձեռն առնուցուն՝ նախկի զմակագրութիւն նորա ընթեռնու, եւ նովաւ հասու լինի՝ եթէ մարգարէական իցէ արդեօք՝... Այսպէս երիցս երանեալ եւ ճշմարտասէր հոգի սուրբ վարդապետ Սարգիս եւ կատարեալ պուետիկոսն՝ ընտրեցաւ ի Հոգւոյն Սրբոյ, եւ գրեցաւ ընդ անդրանիկս եկեղեցւոյ, ի տանէ Հայկազնեան, յազգէ թորգոմեան. եւ որպէս ասաց Փրկիչն, թէ. ի պտղոյ անտի ծառն ճանաչի, այսպէս եւ հոգելից հայրս մեր՝ փորձ եւ ընտիր գտա ի համացեղս. եւ այս յայտնի է ի խորրդական եւ ի հանճարեղ բանս իւր: Թուի թէ առաքեալքն սուրբք՝ որք արբին զծորանս բանին ի վերնատանն՝ իջմամբ հրեղինօք լեզուօք Հոգւոյն Սրբոյ՝ ի վերայ նոցա՝ առ բանն ընտրութեան, եդին զդոյլ [46] ՝ կենդանարար բաժակին ի ձեռս նորա, արբուցանել զուրախարար բաժակն արժանաւոր եւ ընտրեալ անձանց, այսինքն է ամենայն հաւատացելոց ։... 

Որպէս եւ ի մերս ժամանակ եօթնարփեան շնորհօք Հոգւոյն լցեալ սուրբ հայրս մեր՝ վարդապետս Սարգիս, եւ եղեւ ջահ եօթնաստեղեան անշիջանելի, յաւէտ լուսատու Հայաստանեայցս եկեղեցւոյ։ Բայց զոր օրինակ արեգակն ի ծայրս կամարացն լինելով՝ ի հասարակ ժամու զամենեսին առհասարակ լուսաւորէ զարարածս, ըստ մարգարէութեանն Դաւթի, թէ, «Ոչ ոք իցէ որ թաքիցէ ի տապոյ նորա», զի զծերպս եւ զփապարս ի լոյս ածէ եւ ի տեսիլ, այսպէս եւ սա զառաքելական բանս զծածկեալս եւ զխորինս զԵօթանեցունց Թղթոց կաթուղիկեայց՝ ի յայտ եւ ի տեսիլ ածեալ ամենեցուն, եւ ոչ եթող եւ ոչ խուն մի ի բանից նոցա՝ որ ոչ մեկնեաց վարդապետօրէն, եւ այլ ի ճահ եւ ի դէպ ի կարգ անկեալ՝ մեկնէ զամենայն ոչ նուրբ բանիւք եւ ոչ գեղջուկ, այլ զմիջակ եւ զարքունականն գնալով ճանապարհ, զի դիւրալուր եւ ախորժ լինիցի լսողացն, զի ի պարսաւադիտաց եւ արհամարհողաց ի բաց փախչի, եւ անկարօտ եւ անտարակուսելի զլսողսն առնէ։

Արդ, պարտ է մեզ հարկաւորաբար եւս գրել, թէ յորում՝ ժամանակի էր սուրբ վարդապետս, կամ՝ առ ո՞ վարժեցաւ, կամ՝ ո՞յք էին ուսումնակիցք սորա, եւ տեղին ուր գրեաց զգիրս, եւ թէ ուր կան սուրբ ոսկերք նորա եդեալ՝ զի հաւատարիմ՝ լիցի լսողացն, թէ ոչ որպէս ամենայն հին եւ նոր կտակարան՝ ի լեզուս Հայոց թարգմանեցաւ. այլ սուրբս այս ի մերոց ազգաց է եւ ի տանէ Հայոց [47] առաքելական շնորհօք լցեալ, գրեաց զգիրս առառաքելական մատենից մեկնութեանս։ 

Արդ, յաւուրս Տեառն Բարսղի [48] ՝ սովորութիւն էր Հայոց կաթողիկոսացն յառաջն՝ շրջել ամ յամէ ընդ Հայք, եւ հայրական խնամօք ուղղել զամենեսեան ի կանոնական սահմանս. գնաց յաշխարէն Կիլիկեցւոց եւ եմուտ ի յՍեաւ լեառնն, ուր էին բազում՝ վանորայք եւ անապատք. եւ յայնմ՝ ժամանակի հալածումն եհաս ամենայն Հայոց՝ յանօրէն ազգէն Իսմայէլի, եւ բազում՝ գաւառք եւ վանորայք աւրեցան, եւ մնացեալքն փախստական լինէին։

Իսկ մանուկ մի քահանայ գոլով եւ վարժեալ ի հին եւ նոր կտակարանս վարդապետական ուսմամբ՝ ի հօրեղբօրէն իւրմէ, անուն կոչեցեալ Ստեփաննոս, որպէս թէ ութեւտասնամենից, սորա ընդ այլ փախստականսն հասեալ ի գաւառն Քեսնոյ, ի մեծահռչակ սուրբ ուխտն որ Կարմիր վանքն կոչիւր, որ էր իշխանաց իշխանին Վասլի, որ Գող Վասիլն կոչէր յայլազգեացն [49], վասն արիութեան նորին, եւ ի նոյն տեղին բնակեցաւ. բայց ծածկեաց զա. նուն վարդապետութեանն վասն մանկական հասակին. իսկ յետ աւուրց յայտնեցաւ բնակչաց տեղւոյն, եթէ ուսեալ է զհին եւ զնոր կտակարանս լիով, եւ հրաման ունի առանց գաւազանի աղօթել ի տեղի աղօթից. ապա ծերքն որ անդ կային՝ որք սիրողք էին լսել զպատուիրանս Աստուծոյ , հարկեցին զնա վարդապետել ի հասարակաց տեղին, օրինակ բերեալ ի մէջ, եթէ Դանիէլ մանուկ էր՝ սակայն զօրացեալ հոգւովն յանդիմանեաց զանօրէն ծերսն ի սատակումն անձանց եւ Սաղովմոն մանուկ գոլով եւ նստաւ յաթոռ թագաւորութեան Հօր իւրոյ Դաւթի: իսկ նա ոչ եղեւ անհնազանդ՝ կատարել զխնդրուածս նոցա, մանաւանդ զմտաւ ածեալ զտէրունեան հրամանն, եթէ, «Ոչ ոք լուցանէ ճրագ եւ դնէ ընդ գրուանաւ, այլ ի վերայ աշտանակի, զի լոյս տայ ամենեցուն որ ի տանն իցեն»: Եւ նա յանձն առնու խօսել առաջի հրեշտակաց զբանն կենաց. եւ անօթ ընտիր գտեալ զնա Հոգի Սուրբ Աստուած՝ առատաբուղխ լինէր ի նա զաստուածախօս վարդապետութիւնն. եւ ել համբաւ նորա ընդ բազում՝ գաւառս: Եւ ոմանք նմա նախանձաբեկ լինէին վասն մանկական հասակին՝ վարդապետք եւ առաջնորդք որ ի ժամանակին էին, եւ չարախօսէին առ Տէր Բարսեղ, անարգեալ՝ ոչ միայն զնա այլ եւ զբնակիչս սուրբ ուխտին. իսկ կաթողիկոսն առնու ընդ իւր վարդապետս եւ եպիսկոպոսս, այլ եւ յընտիր իշխանացն որ էին ի ժամանակին, եւ գայ յողջոյն իշխանաց իշխանին վաս. լի, եւ զգլխաւոր վարդապետս զՄեղրիկ եւ զԿիրակոս [50], եւ գայ նոքօք ի մեծ ուխտն ի Կարմիր վանքն: Եւ բնակիչք տեղւոյն ելին ընդ առաջ մեծաւ հանդիսիւ, եւ ընկալան զնա մեծաւ պատուով։ Եւ քանզի շաբաթ էր օրն այն, եւ յորժամ ի գիշերային պաշտամունսն հասին՝ կացին առաջի կաթողիկոսին եւ խնդրէին, եթէ, հրամայեա վարդապետացդ խօսել մեզ մխիթարութեան բան, իսկ վարդապետքն արհամարհեալ զծերսն՝ ասեն. խօսեսցի ընդ ձեզ վարդապետն ձեր, որ այնքան է մանուկ հասակի համարձակութիւն տայք ի մէջ եկեղեցւոյ վարդապետել, եւ զհրամանս Ս. Գրիգորի Աստուածաբանի ի վկայութիւն ածեալ, եթԷ, Յիսուս երեսնամեայ մկրտեցաւ, եւ դու յառաջ քան զմօրուսդ վարդապետես: Մինչեւ յամենեցունց յառաջ կոչել զմանուկն Ստեփաննոս, կամ վարդապետել առաջի իմաստնոց եւ գիտնական գլխաւորաց, եւ կամ՝ թէ ոչ՝ անարգիլ արհամարհանօք : Եւ զայն ոչ զմտաւ ածէին զոր ասաց Փրկիչն, եթէ, «Որ հարցի ընդ վիմիս ընդ այս՝ փշրեսցի. եւ յոր վերայ անկցի՝ հոսեսցէ զնա»: իսկ նա զօրացեալ Հոգւովն Սրբով եւ գրեալ զսիրտ իւր տէրունեան նշանաւ, որպէս թէ ասէր զմարգարէին, « Տէր տէր տալ ինձ լեզու խրատու խօսել ինձ զբանն» . եւ սկսաւ խօսել առանց երկիւղի առաջին ամենեցուն, մինչեւ զաչի հարան վասն բանին առատութեան եւ մտացն իմաստութեան: Եւ մինչ զբանն յօրէնութիւն Տեառն աւանդեաց , երկիր պագանէր կաթողիկոսին։ Ապա նոյն ժամայն յառաջ մատուցեալ Տէրն Բարսեղ՝ գիրկս արկանէր նմա եւ համբուրէր. եւ եդ զզարդարեալ գաւազանն յոսկւոյ եւ յարծաթոյ՝ ի ձեռն նորա, եւ զվագրականն իւրովի է մատն նորա. Եւ ի վաղիւն որ էր օր տէրունեան՝ արար զնա եպիսկոպոս նահանգացն՝ որ ընդ իշխանութեամբ մեծի իշխանին Վասլի. իսկ նա հասեալ ի հասակ կատարեալ՝ ժողովեցան առ նա աշակերտք բազումք: իսկ նա ոչ վարդապետօրէն ուսուցանէր՝ այլ առաքելաշնորհ եղեալ՝ փչէր ի նոսա զբանն կենաց ։

Որ եւ մի էր յաշակերտաց նորա հզօր վարդապետն Սարգիս, որ եւ գրեաց զկաթողիկեաց Մեկնութիւնս, եւ ընկեր սորա Իգնատիոս, որ եւ նա գրեաց զՄեկնութիւն աւետարանին Ղուկայ. եւ այլ եւս երկու եղբարք, Գրիգորէս եւ Ներսէս [51], եղբօրորդիք Տէր Վահրամայ կաթողիկոսին Հայոց [52], որ յետ նորա նստան յաթոռ Հայրապետութեանն, յառաջագոյն Տէր Գրիգորիս եւ զկնի նորա Տէր Ներսէս եղբայր նորա։ Եւ այս յայտ իսկ է ամենեցուն, թէ որքան երգս հոգեւորս աւանդեաց եկեղեցւոյ Տէր Ներսէս, որ եւ այժմ երգեն յամենայն տեղիս, եւ սկիզբն արար մեկնելոյ զաւետարանն մատթէոսեան քաղցր բանիւք եւ առատ մտօք, որ եւ հաճելի էր գիտնականաց. եւ եհաս մինչեւ ցայն վայր՝ զոր ասաց Փրկիչն, Մի՛ համարիք լուծանել զօրէնս, եւ աւարտ եղեւ կենաց նորա [53], իսկ երէց եղբայր նորա տէր Գրիգորէս՝ որ Վկայասէրն անուանեցաւ [54] եւ մինչեւ ցայժմ՝ ասի, սա բազում՝ ճառս սուրբ մարտիրոսաց՝ էր որ ի Յունաց եւ էր որ յԱսորւոցն՝ ի Հայս թարգմանեաց, որ եւ այժմ ընթեռնուն յեկեղեցի, է որ ներբողեանքն են եւ է որ պատմութիւնք. վասն այսորիկ Վկայասէր կոչեցաւ։ Քանզի ասաց ոմն յիմաստնոցն, եթէ Ծածկեալ գիտութեան վարդապետի՝ [55] բերան են աշակերտքն. քանզի լուսաւորիչք եղեն ազգիս Հայոց՝ ի մերս ժամանակի։ 

Իսկ լցեալ Հոգւով Սրբով ի մէջ ընկերացն՝ սուրբս այս վարդապետս Սարգիս՝ վասն որոյ պատմութիւնս, արբ զհուրն կենդանի առաքելական, եւ զնոյն կենդանարար հուր իբրեւ զանսպառ աղբիւր մշտնջենաւոր՝ ետ յարբումն Հայաստանեայցս եկեղեցւոյ։ Սա զամենայն ժամանակս իւր ետ զկեանս իւր ի խոկումն գրոց, եւ արար բնակութիւն իւր ի սուրբ ուխտն ճգնաւորաց, որ եւ յասորի լեզուն Քարաշիթու կոչի. անդ աւարտեաց զաստուածային մատեանս, եւ ի նոյն տեղի կան սուրբ նշխարք ոսկերաց նորա ։ 

Ահաւադիկ ցուցաւ փափաքողաց եւ խնդրողաց՝ անտարակուսելի լինել ժամանակն եւ կենցաղավարութիւն նորա, եւ եթէ առ ո՛ վարժեցաւ եւ ոյք էին ընկերք նորա եւ տեղին ուր փոխեցաւ առ Քրիստոս [56] ։

290. Յովսէփ նոր վկայ. Դաւիթ քահանայի [57] ի սքանչելի վկայն Քրիստոսի Յովսէփ պատանի, որ յԱյրարատեան նահանգէն, Ներբողական գովեստի բան

Պարտապան եմ՝ պատուասիրել առ քեզ, ըստ նազելի եւ պարկեշտագեղ պատուոյ գերագունիդ իմաստնոյ , եւ ինձ յոյժ աստուածուսոյց պատուիրանին՝ սիրով մերձաւորիդ, զզօրութիւն աստուածային Հոգւոյն եւ զանուն մխիթարական յանձին կրողի, վկայասէր մտօք զվաղնջուցն ի ձէնջ խընդիրս լնուլ, զոռոգանութիւնս գովեստից։ Վասն զի մասնաւորիլ ի ճշմարիտն ձայնէ ուսաք ի հասարակութիւն նմանակցութեան՝ զյօժարութիւն. զոր խնդրողիդ յաւէտ շնորհ ունել իրաւացի է, եթէ դիպեսցի պատեհաբար ինչ իմանալ եւ ասել, եւ դրուագս գովեստից ընդ պատմութեան նորին գովելի կենացն եւ նահատակութեան յարահիւսել։ Սակայն ի սաստկագոյն լինիմք յերկիւղի. գուցէ. այլայլութիւն մտաց եւ ապազօր զգայարանացս գոլոյ՝ յարժանւոյն վրիպեցայց ասից. վասն որոյ անազան յայսոսիկ ածայ հաւանութիւն՝ լծակցեալ ընդ վկայասէր անձին քում՝ եւ զիմս յօժարութիւն։ Եւ քանզի դու ինքն որով ունիսդ՝ բաւական քան զմեզ էիր յաւէտ հրաշացուցանել՝ զհանգունակիցն Հրեշտակաց ի մարմնի անդ խոնարհութեան, այլ զի իրաւացի վարկար ըստ պատմութեան ճշգրտաբանութեան եւ զգովեստիցն մեզ լնուլ պարտս, հաւանութիւն յանձին ունիմ անստերիւր սիրոյ ախորԺիւք. քանզի եւ հոգիք մարգարէից՝ մարգարէ ից հնազանդել օրինադրեցան Առաքելոյ եւ սիրոյ հաստատութիւն՝ ընդարձակէ ի համարձակութիւն, վասն զիջանելոյ սիրողին ի սիրեցելոյն վատասիրտութիւն։ Ուստի, իրաւացի վարկայ սկսանիլ ի դրուատիս գովեստից մեծապանծ եւ նորազարդ վըկային Աստուծոյ , եւ ինձ ի տեսիլ աչաց ժամանեցելոյ [58], իսկապէս եւ անըստգիւտ սիրողին Քրիստոսի՝ Յովսեփայ... 

Սա ի մեծ ոստանէն Հայոց՝ [59] սուրենական ազգա, եւ պարսկականին վիճակեալ կրօնից , յորմէ յուրաստ ի մանկական տիոց լիեալ՝ յոլովակի խոչտանգանս գանըմպութեամբ ի ծնողացն ընդունէր, եւ մահու եւս սպառնալեաց ցոյցս. նա եւ չողոքորդ բանս փաղաքշականս, զոր սովոր են առաջի դնել մանկանց : Յորոց առ վայր մի իբրեւ խարանօքն յանձնառութեան կարծիս յինքեան բերեալ , եւ զայն ի սադրելոյ ոմանց , որպէս թէ ինչ ոչ վնա. սիցի յայնմանէ. այլ թաղծէր սուրբն յինքեան յաղագս այնորիկ եւ նորին աղագաւ փախստեայ եղեալ օտարանայր կամայօժար աղքատութեամբ։ Քանզի խիթայր յաղագս չար յանձն(առ)ութեանն, եւ ասէր յայտնի խոստովանութեամբ , թէ, Մինչ առ Քրիստոնէիցն սնանէ ի մանկունս եւ յեկեղեցին Աստուծոյ ընդ նոսա փութայի, եւ զձախողակի դենին նախնեացն աղարտէր զաղճատելի կրօնս, ընդէր ոչ ի նմին կալով վկայեցի ճշմարտութեան Յիսուսի, ի գաւառի՝ յորում՝ յոգունք վկայական արեամբն ծաղկազարդ զանդաստանս երկրին արարին [60]. յորմէ թէպէտ եւ վրիպեցայ մանկաբար, սակայն իրաւացի է ինձ ի նոյն տեղի խիզախելով ընթանալ, եւ տոկոսեօք յոգնապատկօք լնուլ զպարտապանութեանն գլուխս:

Եւ զայսոսիկ խորհելով՝ միթէ շութափեա՞ց ինչ մանկաբար եւ կամ՝ յափրացո՞ւյց հեղգալով զյօժարութիւնն. եւ ոչ իւիք։ Այլ՝ ի բազում՝ տեղիս ուխտից եւ յանուանի արս առաքինիս դէմ եդեալ ընթանայր ճգնական կրօնից ժուժկալութեամբ, մինչեւ զամենայն իսկ բաանդակել զայսր դաւանութեան առաքինի որեարս, յարեւելս, ի հիւսիսի, արեւմուտս եւ ի միջերկրեայս [61] ։ Եւ զոմանց ի նոցանէ զնպատակ առաքինութեան առնու իւր օժիտս ճանապարհի , եւ զայլոց՝ բանից խրատականաց քաջալերս. գայ հասանէ ի մայրն մրցանաց ի սուրբն Երուսաղէմ, յորում՝ Տէրն զքաջութեանն յարդարեաց ասպարէզ . որ եւ հանդիսարանն իսկ է առաքելոց եւ մարգարէից եւ դուռն վերնոյ մայրաքաղաքին. եւ անդ զերկեամ մի բովանդակեալ՝ ի տեղիսն շրջելով փրկագործ տնօրէնութեան մերոյ կենարարին, այնպիսի կրօնիւք սակաւապիտութեան եւ ժուժկալութեան յօրանայր, իբր ի փափկութեան գրգարանի եւ յանկարօտ կեանս դրախտին Աստուծոյ. վասն զի ոչինչ յերկրաւորացս հանգունակից աստուածայնոյ ուրախութեանն։ Եւ վասն զի ոչ զայն բաւական ի կատարած վարկանէր՝ առ ի բժշկութիւն այնր խղճի վիրաց՝ յորմէ խիթայրն եւ կասկածէր, յանկատարութեան մնալ ուխտի խոստովանութեանն. եւ յաղօթելն իւրում՝ զի ի չարչարակըցութենէ հասարակացն Փրկչի մի վերջասցի, ծանեա թէ ի նմին գաւառի յորում՝ զառաջինն սկսաւ խրախուսել՝ եւ վերջինն դիցի հանդիսարան [62] ։ Վասն որոյ եւ ելս ի սրտի ընդ հոգեղէն բանիցն եդեալ՝ ի տեղի ուխտադրութեանն ժամանել եւ նոյն հետայն գործ զխորհուրդն արարեալ, գայ եւ հասանէ առ սակմանօքն Հեր եւ Զարաւանդ [63] գաւառի, ի կողմանս Մեծն կոչեցեալ Հայոց՝ ի վկայարանս մեր առաքելոց եւ լուսաւորչաց. զի եւ զնոցայն եւս նման նախանձ յանձին բերիցէ՝ քաջալերս իւրոյ առարկութեանն, որով իբր ի պատրաստեալ խաչից ա. մենապատակաց դիմեալ երթայր արքունական սեղանոյ [64] ։ 

Ի մայրաքաղաք Ոստանին՝ ուր իշխանն էր՝ հասանէր՝ յորմէ ինչ ոչ զանգիտեալ կամ՝ անխայութիւն անձին արարեալ, քանզի զտապ կրկնակի փորձութեանցն ջերմեռանդ սիրով Քրիստոսի շիջուցանել փութացեալ էր։ Եւ եկեալ ի մայր քաղաքացն անօրէնութեան, մտանէր ի սնոտի եւ խաբեպատիր տուն աղօթանոցի նոցա, ուր Ժողովք դպրաց դիւանուէր պատանեկաց՝ ի ձախակողմն աղօթողաց , զի այպանեսցէ զընդունայնաջան դեգերանսն, եւ յարեւելս կոյս զաղօթս իւր սուրբ նուիրէր Աստուծոյ. զի յայտնի հրապարակած լուսաւորեալ զանձն քարոզիցէ արդարութեանն արեգակամբ։ Զոր պղծալից տանն բնակչաց իմացեալ՝ ծանեան զարհամարհանս ձախողակի դենին իւրեանց. եւ գանալից զնա արարեալ՝ արտաքսեն ի խաւարաբնակ աղօթարանէն։ Իսկ նորա ի դուռն ապարանից ամիրապետին երթեալ՝ արձանանայր ի տեսիլ ելողաց եւ մտողաց, զի զաւատոցն հաստատութիւն եւ զանդրդուելի համարձակութիւնն՝ հրապարակայայտ բազմութեանն արասցէ. իսկ նախածանօթիցն նորա ի մանկութենէ եւ տեղեակ նորայոցն եղելոց իրաց՝ տեսեալ զնա, արդեն ի ներքս իշխանին. եւ նորա արտաքս զոմանս յղեալ՝ հարցանէր զհանգամանս գալստեանն. իսկ նորա ողոքականս պատասխանեալ, եթէ վասն սակին զոր արկեր յաղագս իմ ի վերայ գեղջէիցն՝ եկեալ աղերսեմ զի թողացուսցես, եւ զիս ազատ ի խղճէ արասցես. այլ եւ ինձ համարձակեսցես առանց զանգիտելոյ կալ յորում՝ ճգնեցայ դաւանմանս [65]. վասն զի ոչ եկի ես դոյզն լոմային ազատանալ վասն սակաւու ինչ դիւրութեան, քանզի գինք անձին իմոյ է արիւնն այն՝ որով տիեզերք յազատութիւն վերագրեցան, այլ ոչ եթէ ապականացու եւ անցաւոր նիւթով արծաթոյ ազատեցաք ի հայրենաւանդ ունայնութեանցն՝ զոր եթէ ոչ ախորժեսցես առնել, ես պատրաստեալ կամ՝ ի վերայ այսր դաւանման եւ կրօնից՝ պատարագել Աստուծոյ , լլկանօք եւ մահու։

Իսկ նորա ըստ նախկի գազանասրտութեանն մռնչելով՝ ի դուրս ելեալ ապարանիցն, սաստկապէս եւ յոլովակի գան հարկանել հրամայէր, մինչ թալանալ նմա ի սաստիկ հարուածոցն։ Եւ բարձեալ զնա իբրեւ զմեռեալ անշունչ՝ ի տուն բանտին մուծանէին, պնդեալ զոտս նորա ի կոճեղս փայտեայ, եւ շղթայիւք երկաթեայ զձեռս եւ զպարանոցս սըրբոյն։ Եւ այսպիսեօք անըմբերելի կտտանօք ի ներքս տանելով եւ արտաքս հանելով, որ ըստ օրէ անողորմ՝ գանիւք, եւ զմկանունսն պարանոցաւն ի խոնարհ, կորացուցանելով պրկէին սաստկապէս։ Եւ այնպիսի չարալլուկ հնարիւք զգլուխ երանելւոյն ընդ ստորոտ խարազն զգեստու նորա անցուցեալ, յետուստ կուսէ [66] մինչ ի քակտումն յօդից եւ խաղալեաց շրջանակի պարանոցին։ Եւ յայնմանէ ի միւս շրջեալ հնարս տանջանաց՝ ծակէին զունչս սրբոյն որպէս ուղտու, եւ շրօշակ պարանաւ [67] ի ներքս անցուցեալ՝ քարշէին ընդ հրապարակն ամենայն՝ գանիւ ուժգնակի եւ ձաղանօք յոքնակի։ Եւ այսոքիւք երկարաձգեալ երանելին, եւ այլ եւս հնարից պատրաստութեամբք՝ մինչեւ յաւուրս երից ամսոց բովանդակելոյ: Եւ ընդ այսոսիկ զդաժանագոյնսն ի միասին խառնեալ նիւթս, աղ եւ բորակ, քացախ եւ մանանեխ, ընդ ռընկունս նորա յորսայսեալ արկանէին, թերեւս եւ այնու Տեառն իւրում եւ հանգունակից նահատակացն հաւասարեսցի հանդիսից։ Զկնի որոյ քարոզ ամբարշտացն աղաղակէր, թէ, որ զհայրենին յուրաստ լինի կրօնս, զայսոսիկ կըրեսցէ անցս դժնեայս։ 

Արտաքս հանեալ յատենէն՝ մահու վճռաւ արիւնարբու Դեղմաստանացն [68] մատնէր, որպէս զի զարհուրեալ հերքեսցի ի հաստատուն խորհրդոց: Որոց արիւնախանձ գազանութեամբ ի վերայ յարձակեալ, զձեռանէ աստի անտի առեալ ի տեղի կատարմանն փութային. Եւ նորա զոր միշտն առեալ էր ի բերան, եւ անդ զնոյն կրթէր բան. վասն քո մեռանիմ, Քրիստոս Աստուած իմ, հանդիսադիր զօրագլուխ առաքինեաց. քանզի եւ դու վասն իմ՝ զպատուականդ հեղեր զարիւն, ընդ հասարական եւ զիս ազատել ի չար ծառայութենէ չարասիրին, իսկ դահճացն անողորմից՝ բանալից ի գնալն զնա արարեալ՝ քարամբք եւ փայտիւ եւ լուտական ձեռակոծմամբ, եւ նա ըստ առաջնոյ նախամարտին [69] ՝ անյիշութիւն ի քաւչապետէն հայցէր ամբարշտացն։ Բայց հարազատն իւր ըստ մարմնոյ՝ [70] առ ոտսն թաալելով՝ զյանձնառութիւն աղերսէր նմա յայնմ՝ նուագի, թերեւս խափանեսցի այնր ժամու հատեալն վճիռ։ Առ որ խոժոռեալ իսկապէսն հանդիսաւոր՝ սաստելով, հեռի յինէն երթիցես, եւ մի խոչ ընդ ոտս ելանիցես բարւոյ՝ առաջարկու. թեանս. քանզի տէրունականն սոսկալի է դատավճիռ ուրացողաց զնա ի մահկանացուաց ատենի. իսկ գազանասիրտ դահճացն սուղ ինչ հեռացուցեալ զնա յարքայօրէն բռնակալէն եւ յռամկակոյտ վայրացն, առանց հարցափորձի կամ երկրորդելոյ մեծին հրամայողի՝ մի ոմն ի նոցանէ պատառէր սուսերաւ զորովայն նորա եւ դեղոյր յերկիր զփորոտի նորա, մինչեւ թաւալգլոր խաղալ նմա յարեան իւրում: Նմանապէս եւ այլքն շուրջանակի խոցոտէին սուսերաւ, եւ կէսք քարամբք զսուրբն կոշկոճէին. ընդ նմին եւ զգլուխն հատեալ՝ մորթէին ոսկերաց անտի զմորթն, եւ անդէն զնշխարս ոսկերացն թողուին բովանդակ իսկ անդամօք մարմնոյն։ Եւ նորա ի ձեռս տուողին զմաքուրն աւանդեալ ոգի, ըստ գրեցելումն իմաստութեան. եւ եղբօրն արգահատողի դիպելով ի տեղւոջն՝ ի նմին վայրի յաւազին տեղւոջ թաղեալ զմարմին երանելոյն, եւ խուսէր ի վայրացն։ 

Սակայն նուիրապետն [71] այնր անուշահոտ պատարագի՝ ոչ իրաւացի վարկաւ սակաւուց եւեթ տեղեկանալ մարտի նորա, եւ զանխուլ ի բազմութենէն լինել նշանաւոր ոչխարի հօտի իւրոյ. այնր աղագաւ որոտման արհաւրօք եւ սաստկագին շարժմամբ զարհուրեցուցանէր զբոլոր բանակն ի նմին գիշերի։ Եւ երեւէր յանկարծօրէն բանալ հաստատութեան վերնոյ, լուսոյ յղփագունի [72] եւ պանծալւոյ՝ զօրէն կամարաձեւ ծիածանի՝ կացեալ ժամն հարուստս ի վերայ տեղւոյ նահատակութեան սրբոյ պատանւոյն։ 

Ի վաղնջուց երաշտացեալ երկիրն Այրարատոյ՝ ի ցօղոյ արեան նախագունիցն մարտիրոսաց՝ իւրով անագանահոս ցեղաւորեալ արեամբ՝ զովացուցանէր վերստին. յորմէ եւ ինքն ընձիւղեցաւ ուղէշ [73] պտղաշատ, կարմրագունի նմանեալ խնծորոյ՝ ըստ վկայական արեանն ներկուածոյ. թէպէտ եւ ի փուշս բուսեալ անտառախիտ ամբարշտացն արմատոց, ոչ ինչ նուազ գովեստի արժանաւորի քաջաբերութիւն անդաստանին Արարատոյ: Քանզի յոլովս ծանեաք յայսպիսեաց սերմացանութեանց փոփոխեալս յորակութեանցն բնաւորելոց՝ յայլս, յայսմիկ վիճակի, ի փշոց խաղող եւ ի տատակէ թուզ. թէպէտ եւ յանդգնութիւն է ընդդիմաբանել տէրունեանն հրամանի [74], այլ զի վասն ընդդիմացող կամակորացն զայն հրամայէ՝ անսուտ իսկ է վճիռն:

 

291. Հաղբատայ վանք. Բարսեղ արքեպիսկոպոս առաջնորդ տեղւոյն եւ բոլոր վրահայոց [75] եւ այլ գիտնական վարդապետք ի վերջս ԺԲ դարու

Որ զթերութիւն եկեղեցւոյ միշտ լրացուցանէ Հոգին Սուրբ՝ իւրով ամենապատիկ շնորհօքն , նմա փառք ընդ Հօր եւ ընդ Որդւոյ միակամութեանն, այժմ եւ միշտ եւ յաւիտեանս ։ 

Յոյժ ըղձիւ եւ յաւէտ տարփմամբ անձկոյ՝ ի վաղուց ժամանակաց տոչորեալ՝ այսմ՝ աստուածահրաշ վարդապետութեան սիրով Սրբոյն Բարսղի, սուրբ ուխտս Հաղբատայ, քանզի թէ յանփոյթ առնելոյ առաջնոցն եւ թէ ի չպատահելոյ ժամու դիպաւորի, ոչ գրեալ եւ ոչ ստացեալ ումեք զայս գիրս, եւ ամենափարթամ՝ գանձարանս այսմ՝ ուխտի՝ ոչ ունէր զսա [76]. որոյ թերութիւն զիւրն խնդրէր լրումն, որ պահիւր համանուանս իւրոյ Տեառն Բարսղի արհիեպիսկոպոսի աստուածաբնակ այսմ՝ սրբարանի, որ ըստ կանխահաս գիտութեան վերնոյ դիտմանն՝ եկեալ ի գաւառէն Խաչենոյ, եղեւ ըստ յաջորդելոյ Հոգւոյն Աստուծոյ՝ վերատեսուչ համայն քրիստոնէից Հայոց, որ ընդ գաւազանաւ թագաւորութեանս Վրաց. յաջորդեալ զաթոռ Տեառն Գեորգայ՝ ամենայնիւ առաւելեալ քան զառաջինսն ի փոյթ շինութեան սրբոյ ուխտիս: Քանզի թէպէտ եւ էր ի Հարց եւ ի Հաւուց ազատ յազատաց եւ մեծազգի ի մեծազգեաց եւ փառաւոր ի փառաւորաց , եւս առաւել գոյր արժանաւոր մեծի գովութեան՝ վասն հոգւոյ անարատութեան եւ վարուց մաքրութեան, որով եւ կոչեցաւ իսկ յայս յաթոռ, ըստ վկայելոյ թագաւորիս եւ համայն ազատաց այլ եւ ճգնաւորական դասու կրօնաւորաց , եւ յամենեցունց եղեւ պատուեալ ըստ արժանւոյ։ Եւս առաւել ի մեծ Ամիրսպասալարէն յիշանիկ եւ ի զուգակցէ նորին ի բարեսէր թագուհւոյն Ռուսուգանայ, որ էր յազգէ Բագրատունեացն մերոց կորուսեալ ազգիս թագաւորաց, որ ցուցանէր զգութ Հարց իւրոց եւ նորոգէր զիւրոյ նախնեացն սէր առ ամենեսին, առ հեռաւոր եւ մերձաւոր ուխտս սուրբըս ։ Քանզի ամենայն տեղի որ ի նախնեացն սորա շինեալ էին եւ նուազեալ յետոյ, ի սորա աւուրս պայծառանային եւ նորոգէին վերստին. եթէ ի մերում՝ գաւառիս եւ եթէ ի գաւառն Անւոյ սեփական քաղաքին. իւրեանց , եւ ի նոյն իսկ Անի, եւ եթէ ի գաւառն Դըւնայ: Քանզի յամենայն տեղի իշխանութիւն եւ երկիւղն մեծի սպասալարին Իւանէի՝ առն սորա [77] հասանէր. եւ սա ջանայր զի զիւր նախնեացն շինեալ եկեղեցիսն պայծառացուսցէ։ Որ եւ կամեցաւ զգերեզմանս առաջնոց թագաւորացն՝ որ ի սուրբ ուխտիս, առաւել պատուել եւ պայծառայ ցուցանել- վասն որոյ եդ զսուրբ ուխտս ի ձեռս Տեառնս Բարսղի, եւ սա ելից ընդ այլ թերութեանցն բազմաց՝ եւ զայսմ՝ գրոց պակասութիւն եւ հաստատեաց ի սուրբ տեղւոջս, զի մի ոք իշխեսցէ հեռացուցանել ի սուրբ ուխտէս՝ թշնամութեամբ կամ ագահութեամբ. ապա թէ ոք յանդըգնեսցի՝ տարագրեսցի ինքն յորդեգրութենէն Աստուծոյ՝ զօրութեամբ սրբոյ Նշանիս [78]. իսկ թէ ըստ ժամանակի բերմանց գողանայցէ յումեքէ կամ ի ձեռաց աւարառուաց գերեսցի , եւ ոք զսա դարձուսցէ ի տեղի իւր, նորոգեսցէ Աստուած զյիշատակ նորա եւ գրեսցէ զանուն նորա ի կենաց դպրութեանն։

Գրեցաւ գիրքս ի թուականիս Հայոց նորումս [79] ՁԹ (89–1172), իսկ Հոռոմոց ՅՂԳ (393), ի Հայրապետութեան Տեառն Ներսիսի Հայոց կաթողիկոսի [80], եւ ի թագաւորութեանն Վրաց եւ այլ բազում ազգաց՝ Գէորգեայ՝ որդւոյ Դեմետրէի։

Գրեցաւ ձեռամբ Սարգսի, նուաստ գրչի եւ ախմարի եւ յետին աշակերտի եկեղեցւոյ սրբոյ ուխտիս: Յորոց ամենեցունց հայցեմ չլինել մեղադիր տգիտութեան իմոյ, եւ յիշատակի թերեւս արժանի համարել զիս. եւ հասարակաց Փրկիչն Քրիստոս յիշողացդ եւ զկնի յապագայ յիշելոցս՝ ողորմեսցի յիւրում՝ միւսանգամ՝ գալստեանն. ամէն. կազմել ցաւ ձեռամբ Յովսեփայ վարդապետի եւ եդաւ յարկեղ Սրբոյ Նշանիս, զոր կարապետ եւ կազմիչս ամենի [81] նորոգեսցէ յիւրում գալստեանն՝ ընդ համապատուակցաց [82] իւրոց. ամէն։

Այլ Յիշատակարան

Ի թուականութեանս Հայոց ՈԽԴից (վեց հարիւր քառասուն եւ չորից, 1195), յանկ ելեալ կատարեցաւ աստուածաբուխ իմաստութիւն սրբոյ Հօրն Եփրեմի, մեկնութիւն Աետարանի համաբարբառ [83]. եւս եւ Ճառք հոգեպատումք, զոր չարակարգեալ ի շահ օգտութեան մանգանց եկեղեցոյ։ Ընդ որս հայեցեալ բազմաբեր բարեացն ամբարեալ ի սմա պտուղս , եւ որպէս աւանդ հայրենի յաղագս որդոց յառաջապահեստ արարեալ, գանձեալ եւ եդեալ սուրբ եւ արդիւնակատար վարդապետ ոմն՝ Անանիա, ժառանգողաց տանս Հաղբատայ, եւ ի լուսաւորութիւն հանուրց աշխարհի [84] ։ 

Արդ, ես Խաչատուր այր ոմն անտոմիկ թափառական եւ աղքատ, սուտ անուն աբեղայ , դիմեալ ի հրականգս վարժից առ ոտս իմաստուն եւ սրբասնեալ վարդապետաց, գտեալ ապա իմ զայս աստուածատուր գանձարանս՝ առ մեծարգի եւ իմաստուն վարդապետի իմոյ Դաւթի [85], եւ խնդրեալ շարագրեցի [86] անարուեստ եւ անվարժ գրով. զի սէր փափագանացս ստիպեալ հարկեցոյց զիս, եւ կարի առաւել յորդորեաց. մանաւանդ համբաւ իմաստիցն Եփրեմի, որ ոչ միայն ինձ այլ եւ ամենեցուն է ցանկալի առաջնոցն եւ վերջնոց եւ որ այժմս են, իսկ եթէ կորովութեամբ եւ... [87] ութեամբ մտաց եւ ծաղկոց բուրաստան... հնչմամբ Հոգւոյն որպէս անօսր եւ քաղցր... օդով Գովահարեալ զովանան եւ պար(արին քիմք) նոցա, եւ որ ծանծաղութեամբ եւ վերվեր (թեթեւամտութեամբ մտանէ՝ սնամահակ ելանէ [88]... ոչ այլ ուրեք այլ ինքեան զինքն: 

Բայց (գրեցաւ) գիրքս այս ի գաւառիս Ձորոյգետ, ի վանքս Հաղբատ, ընդ հովանեաւ սուրբ եւ կեն(դանարար) մօրս լուսոյ կաթուղիկէի եւ ամենայն որ ի նմա սուրբք իցեն. եպիսկոպոսութեան տեառն Յովհանիսի, եւ ի մահուան Տեառն Գրիգորի Հայոց կաթողիկոսի [89] ի վարդապետութեանն Դաւթի, Պետրոսի, Իգնատիոսի. եւ զկնի մահուան Վարդանայ վարդապետի [90]. յորում ամի գերեալ ի Վրաց գաւառն Կարնոյ եւ վանաւրայն՝ յաւերումն յառ եւ ի գերութիւն մատնեցան: Յայսմ՝ ժամանակի ես Խաչատուրս տկարացեալ եւ խելայեղեալ [91] գրեցի զգիրս զայս խոշոր եւ անյարմար յանպիտան նիւթի [92]. եւ արդ յերեսս անկեալ աղաչեմ չլինել մեղադիր, այլ յիշել սրտի մտօք եւ ցաւակցաբար | զիս եւ զվարդապետն իմ՝ Դաւիթ՝ որ զօրինակս շնորհեաց , եւ զծնողս իմ՝ եւ զեղբարս. եւ որ յիշէ յիշեսցի ի Քրիստոս, հանդերձ Հարի եւ Սուրբ Հոգով, որում փառք յաւիտեանս:

Ով եղբայր՝ որ կարդաս, գիտեմ, որ մեղադրես, բայց աւատաս ու տեսանես որ... այս (չափս) կարացի, թէ դու լաւ ես՝ նիստ եւ այլ (գրեա), բայց վասն քո հոգոյդ ինձ մի մեղադրես։

… Աւարտեցան ճառք աետարանական խորհըրդաւորք Աբբա Եփրեմի, ի փառս Ամենասուրբ Երրորդութեանն, յաւիտեան. ամէն։ Զարդիւնակատար սուրբ եւ ամեներջանիկ վարդապետն Վարդան , զաստուածասէր Հոգին [93], ի մանկութենէ մինչեւ յաւագոյթ ի Քրիստոս միացեալ, զՀոգոյ Սրբոյ բնակարանն, զցեալն ամենայն տեսակօք բարու. թեանց, զզարդարեալն ամենայն առաքինութեամբ, զապաւէնն տնանկաց, զվերակացուն օտարաց, ըզսիրողն աղքատաց, զբժիշկն հոգոց, զհայրն որբոց, զպարծանսն քրիստոնէից, զլուսաւորիչ եկեղեցոյ, զհովիւն բանաւոր ոչխարաց, զհոգին օրհնեալ, զարժանին Աստուծոյ, զգերազանցեալ քան զգովութիւն, զփոխեալն ի կենաց եւ զհանգուցեալն ի Քրիստոս, եւ զԳրիգոր վարդապետ՝ Նորին հարազատ եւ զխաչատուր որսացեալ աշակերտ՝ յիշեսջիք յաղօթս, ով ընթերցողք, սուրբ մանկունք նոր Սիոնի եւ որդիք վերինն Երուսաղէմի, եւ ուսումնականք եւ աշակերտեալք բանին Աստուծոյ։

 

292. Կաթողիկոսք եւ դէպք Աղուանից աշխարհին ի մէջ դարու (Մխիթար Գոշ)

Համարեցաք եւ զայս եւս հարկաւոր լինել [94], զի զշար կարգի Հայրապետացն դիցուք զԱղուանից. զի եւ յայնոսիկ յամենեսեանն՝ զսոսա որ այժմ՝ ունին՝ յարմարեսցուք. մի, ըստ այդմ՝ գրեսցուք պատճառի. երկրորդ, զի թէ ոք յօժարեսցի գրել պատմութիւն զկնի գրեցելումն պատմութեանն Մովսեսի Դասխուրանեցւոյն՝ [95] որ զբովանդակ պատմէ զտանս Աղուանից, դիւրին լիցի յայսմանէ զշար Հայրապետացն առնուլ. զի ոչ զամենեցուն անուն ի նորայն գտցէ պատմութեան, բայց զայնոցիկ զորոց գրեաց. զի յայն ժամանակէ մինչեւ ցայժմ՝ ոչ ոք գրեաց. եւ թէ պատահի ոք՝ յոյժ արկաւոր է։ Եւ արդ դիցուք զկարգն.

Շարք հայրապետացն Աղուանից որք կացին զկնի Տեառն Եղիշայի որ եկն յԵրուսաղեմէ [96] ։

Ա. Սուրբն Շուփխաղիշոյ [97].

Բ. Մատթէ. 

Գ. Սահակ.

Դ. Կարէն.

Ե. Պան.

Զ. Ղազար, սա շինեաց զՂազարապատ գտեալ ի Բեղամէջս, եւ զոր եկեղեցին Պանտալէովնի [98], եւ շինէ ահաւոր տեսլեամբ։ Եւ ի Սրբոյն Եղիշայէ մինչեւ ցՍուրբն Գրիգոր ամք Յ (300). եւ ապա խնդրեցին Աղուանք ի Հայոց՝ կաթողիկոս զՍուրբն Գրիգորիս՝ ի հնգետասան ամի ձեռնադրեալ ի Հայրապետութիւն, եւ ի բարբարոսաց վախճան մահու ընկալաւ. հոռոմ՝ թվ. ՃԱ (101) էր [99], Եւ այսոքիկ են որք ի Չոլ [100] Հայրապետք նստան. 

Զաքարեա.

Դաւիթ.

Սուրբն Յոհան.

Երեմեայ 

Իսկ յամի յորում՝ Հայ թուականն սկիզբն առնոյր՝ փոխեցին զաթոռ կաթողիկոսութեանն ի Պարտաւ [101], եւ նստուցին կաթողիկոս զՏէր Աբաս , որ կալաւ ամն ԻԳ. Եւ նախնեացն այսպիսի իմն սովորութիւն էր, զօրինակ պատրիսակի [102] թղթոյն յաջորդէին այսպէս, Աղուանից, Լփնայ եւ Չոլայ կաթողիկոսէ.

Տէր Վիրոյ ամս ԼԳ , այր սուրբ եւ պայծառացեալ առաքինութեամբ։ Հայ թվ. ՀԵ (75–626)։

Տէր Զաքարեա այր սուրբ եւ ամբիծ, ամս ԺԷ.

ՏԷր Յոհան ամս ԻԵ.

ՏԷր Ուխտանէս, ամս ԲԺ.

Տէր Եղիազար ամս Զ. սա յԱստուծոյ ընտրեցաւ ի նախագահութիւն. Հայ թուականն ՃԼԷ. (137=689) էր [103] ։

Տէր Ներսէս ամս ԺԵ. եւ էր նա հետեւեալ … Քաղկեդոնի։

Տէր Սիմէովն ամ՝ մի եւ կէս, 

ՏԷր Միքայէլ ամս ԼԵ. Հայ թուականն ՃՂ. (190=741)։ 

Տէր Անաստաս ամս Դ. ,

Տէր Յուսէփ ամս ԺԵ.

Տէր Դաւիթ ամս Դ. 

Միւս Տէր Դաւիթ ամս Թ . Հայ թվ։ ՄԻԵ. 

Տէր Մատթէ ամ մի եւ կէս, 

Տէր Մովսէս ամ՝ մի եւ կէս, 

Տէր Ահարոն ամս Բ.

Տէր Սողոմոն կէս ամ. 

Տէր Թէոդորոս ամս Դ. հայ թ. ՄԼԴ (234 =785) ։ 

Տէր Սողոմոն ամս ԺԱ. 

Տէր Յովհաննէս ամս ԻԵ.

Տէր Մովսէս կէս ամ. 

Տէր Դաւիթ ամս ԻԸ . 

Տէր Յովսէփ ամս ԻԲ . Հայ թվ- ՅԻԷ (327=878)։ 

Տէր Սամուէլ ամս ԺԲ. 

Տէր Յոհան ամ. Ը. 

Տէր Սիմէոն ամս ԻԱ. 

Տէր Դաւիթ ամս ԼԵ. թու. ՅՀԸ (378–929) ։ 

Տէր Սահակ ամս ԻԵ.

Տէր Գագիկ ամս Ժ. 

Տէր Դաւիթ ամ Զ.

Տէր Պետրոս ամս ԺԲ. Սորա ի կենդանութեանն հրաժարեալ . յաթոռոյն՝ յաջորդէ յաթոռ իւր զՏէր Մովսես, վանական Փառիսոսոյ [104] ։ Իսկ զկնի Մովսիսի կալաւ զաթոռ հայրապետութեան այրն Աստուծոյ Տէր Մարկոս. եւ յետ նորա Տէր Յովսէփ. եւ ապա միւս Տէր Մարկոս. եւ զկնի նորա Տէր Ստեփաննոս. եւ ապա Տէր Յովհաննէս. եւ ապա Տէր Ստեփաննոս կոչեցաւ ի կաթողիկոսութիւն ի տիս պատանեկութեան, որ եւ կալաւ զաշտիճան Հայրապետութեան ամ՝ մի եւ կէս։ Ապա յետ վախճանելոյ նորա՝ զամս ութ առանց Հայրապետի եկաց նահանգս Աղուանից, յորում՝ եւ ոչ գոյր ի սմա եպիսկոպոս. մինչ զի զնուիրեալսն ի քահանայութիւն՝ յայլ գաւառ տանէին առ ձեռնադրութիւն. եւ այնքան սպառեցա իւղն օծութեան՝ մինչ զի լոկով ջրով մկրտէին զերեխայսն, եւ զոմանս սոսկ ձիթով օծանէին. իսկ յետ անցանելոյ ութ ամացն՝ Ի ՇՁԸ (588=1139) թուակ: Հայոց (եկն) ի Հայոց Սահակ աստուածընկալ եպիսկոպոս ի դրանէ սըրբազան Հայրապետին Տեառն Գրիգորիսի [105] Հայոց կաթողիկոսի որ ըստ հրամանի նորին եւ աղաքմանն՝ եկեալ ի գաւառսն Աղուանից, ի խնդրոյ եւ ի ձեռնարկութենէ Գրիգորոյ վարդապետի աշխարհիս մերոյ, որ էր աշակերտ Դաւթի փառաւոր եւ մեծահռչակ վարդապետի։ Արդ ի գալ Տէր Սահակայ յաշխարհս Աղուանից, ժողովէր զամենեսեան առ հասարակ ի տուն թագաւորին Աբասայ Բագրատունւոյ, որդւոյ Կիւրիկե (Բ) [106] արքայի. որ եւ ժողովեալ ամենեցուն առաջի նորա ի բերդն որ կոչի Տաւուշ [107], ուր եւ ժողովեալ Հարանց սրբոց եւ եպիսկոպոսաց. թագաւորն Դաւիթ եղբայր Աբասայ թագաւորի. Տէր Ստեփաննոս որդի Կիւրիկէի՝ նոցունց եղբայր։ Սարգիս վարդապետ աշակերտ Դաւթի վարդապետի. Գրիգոր արհեպիսկոպոս Գանձակայ. Սահակ եպիսկոպոս աշակերտ Սարգսի վարդապետի, Ստեփաննոս եպիսկոպոս Կողթ [108] գաւառին եւ քաղաքին Շամքորոյ [109]. Սարգիս եպիսկոպոս Շամիրամաձորnյ. Սամուել եպիսկոպոս Կաբրոյ. Հայր Սարգիս Խամշի վանից իսկ գլուխ Ժnղովոյն էր Տէր Սահակ Դրան եպիսկոպոս Հայոց կաթողիկոսի, եւ Սարգիս ճգնազգեաց եւ երանելի վարդապետ։ Եւ այսպէս մեծաւ հանդիսիւ եւ հռչակաւոր կոչմամբ ձեռնադրեցին կաթողիկոս Աղուանից զԳրիգորիս հօրեղբօրորդի Տեառն Ստեփաննոսի Աղուանից կաթողիկոսի։ Եւ էր Գրիգորիս յորժամ՝ ձեռնադրեցաւն եւ նա ի տիս պատանեկութեան, գոլով որդի Գեորգայ եւ եղբօրորդի Կարճկայ թոռն Կարապետին. իսկ օր ժողովելոցն ի միասին էր տօն պենտակոստէին եւ Գալուստ Հոգւոյն Սըրբոյ, յամսեանն տրէ։

Եւ ապա յետ այսորիկ չուեցին ժողովեալքն յիւրաքանչիւր տեղի իւր. ապա դարձեալ ի տօնի Վարդավառին Ժողովեալ ամենեցուն ի միասին ի բերդն որ ասի Կաթողիկոսի–քար, նոյնք վերասացեալ եպիսկոպոսունք եւ վարդապետք եւ Հարք սուրբք եւ այլ վարդապետք քան զառաջինն յոլովագոյն եւ քահանայք։ Ձորում՝ աւուր եւ ձեռնադրեցին երկու եւս այլ եպիսկոպոս եւ օրհնեցին զեւղն օծութեան յոլովագոյն, բազում՝ եւ առատ ընձեռմամբ բաշխեցին ընդ ամենայն տեղիս. եւ այսպէս խրախութիւն հոգեւորական կատարէին մինչեւ ցաւուրս Սրբոյ խաչին, զուարճացեալք ի միասին ի փառս Աստուծոյ... [110] ։ 

Իսկ շահապ քաղաքին Գանձակայ՝ որ կարգեալ Էր ծառայ մի նորա՝ անուն Խուհտուղտի, սորա ապստամբեալ ի սուլտանէն՝ յանդգնէր եւ ձեռնարկէր համարձակութեամբ արտաքոյ իշխանութեան սահմանաց իւրոց. եւ ապա ելեալ զօրօք բազմօք ի Գանձակայ՝ եկն ի լեռնակողմ՝ Հադահերայ , եւ հասեալ ի բերդն որ կոչի Կաթողիկոսի քար, եւ որ մերձն է առ նմին՝ որ անուանի Կարապետանց քար. եւ ի բազում՝ աւուրս պաշարեալ զերկոսին եւ ջանիւ մեծաւ առեալ՝ աւերեաց զերկոսին քակմամբ եւ հրկիզութեամբ. եւ եկեղեցիք սրբութեան կոխան եղեն անօրինացն, մինչ զի իսպառ ջնջել եւ ապրիլ Կաթողիկոսի – քարին ի ՇՂԱ (1142) թվակ. Հայոց. եւ ապա այսպէս վարելով ապստամբութեամբ աւուրս ինչ: իսկ զկնի այնորիկ եկն դարձեալ ի Պարսից զօրագլուխ մի անուն Չաւլի, որ ունէր զիշխանութիւն զօրօք ի դուռն Գանձակայ, յորում՝ եւ ապստամբեալ էր Խուհտուղտի եւ պաշարեալ գքաղաքն ամիս մի՝ առնոյր զնա. եւ կալեալ զԽուհտուղտի՝ փորեաց զաչս նորա, եւ ինքն նուաճեաց՝ զամենեսին, ի ՇՂԲ թուականին (1142-3)։ 

Ի սմին ամի մեռաւ Տէր Ստեփաննոս եպիսկոպոս որդի Կիւրիկէ ի թագաւորի՝ ի բերդին որ կոչի Խալնձաքար։ իսկ Չաւլեայ ամբարտաւանեալ յանձն իւր՝ դիմեաց ի կողմանս Խաչենւոյ եւ էառ զամենայն ամրոցս նոցա, քակեաց զեկեղեցիսն եւ այրեաց զվանորեայան, կոտորեաց զազատսն եւ գերեաց զզօրականն, եւ պէսպէս իսպառ մաշեաց զամենեսեան առ հասարակ ի սուր եւ ի գերութիւն. եւ ապա ինքն դարձեալ երթայր յաշխարէն Պարսից։ Ապա ի միւսում՝ ամին դարձեալ գայր ի գաւառս Առանայ, եւ փութանակի երթայր ի բերդն Տաւուշ, յորում՝ ամրացեալ էր թագաւորն Աբաս, եւ բազում՝ ջանիւ ընդերկար պաշարեալ զնա՝ ապա առնոյր զբերդն. իսկ Աբաս անցեալ գնաց առ թա. գաւորն Վրաց, ի ՇՂԴ թուականին (1145–6)։ Ի նմին ամի փոխի առ Քրիստոս թագաւորն Դաւիթ որդի Կիւրիկէի ի յամրոցին որ կոչի Մածնաբերդ [111]. եւ թագաւորեաց կիւրակէ որդի նորա ընդ նորա:

իսկ Չաւլի գնաց ի կողմ՝ Խաչենոյ , Տանձեաց եւ Ադախայ, կրկին անգամ.. քանզի յառաջնում՝ նուագին ոչ մնացին ընդ ձեռամբ նորա դղեակք այնոքիկ զորս գառն, այլ սակաւ ինչ մնացեալքն՝ յա. զատաց անտի որք էին ղօղեալք յանտառս մայրեաց, առին դարձեալ զբերդամրոցսն իւրեանց, եւ դարձեալ ապստամբութեամբ վարէին ընդ Տաճկացն: Վասն այսր պատճառանաց սրտմտեալ Չաւլեայ՝ դիմէ առ ի վրէժխնդրութիւն ի վերայ նոցա. իսկ զամրոցսն ոչ կարաց առնուլ, բայց զգաւառն զամենայն ի սպառ աւերէր. այրեաց եւ զառաքելադիր ուխտ սրբութեանն որ կոչի Դադուի վանք [112]. եւ ինքն չուեալ գնաց յաշխարէն Մարաց, եւ ապստամբեալ. ի սուլտանէն՝ [113] ապա չարաչար մահուամբ սատակի մերձ ի քաղաքն Զանգան [114], ի ՇՂԵ (1846–7) թվ Հայոց։ 

Իսկ այլ ոմն ամիրայ՝ անուն Փախրադին մեծատուն եւ մեծատոհմ՝ յազգէ, սա տիրեաց զօրացն   Չալեայ եւ գաւառացն համանգամայն որ ընդ իշխանութեամբ նորա. եւ ըստ հրամանի սուլտանին եկեալ ի գաւառս Առանայ՝ տիրէ ամենայնի, բայց զի ոխացեալ էր քինու ընդ թագաւորին Վրաց եւ սպառնայր աւերել զամենայն գաւառսն՝ որք ընդ իշխանութեամբ նորա, վասն այսր ահի եւ սպառնալեաց՝ տարակուսեալ յերկիւղէն՝ սուրբ մայրաքաղաք վանորեայսն, Հաղբատ եւ Սանահինն՝ միայն յաղօթս ապաւինեալ՝ հայցէին Աստուծոյ զփրկութիւն ամենայն հաւատացելոց. զոր եւ վաղվաղակի լսէր Աստուած աղօթից նոցա եւ բառնայր ի կենաց զՓախրադինն, սակաւ աւուրս տիրապետեալ Գանձակայ, սպանմամբ սրոյ ի ձեռն ամիրայի միոյ Խազբեկ կոչեցելոյ, որ ի տանէ սուլտանին՝ սպան զնա. եւ էր թուականս ՇՂԶ (596=1147–8), եւ Հոռոմին ՅԿԷ (367) [115]. իսկ Պարսիցն ՇԼԶ. եւ էր կայսր Յունաց Միխայել որդի Կալուժանայ, թոռն Ալեքսին, թագաւորն Վրաց Դեմետրէ որդի Դաւթի թոռն Գեորգայ Բագրատունի. իսկ Պարսից սուլտանն Մասուդ որդի Մահմետի , թոռն Մլեքշահի:

Իսկ ամիրային Փարսայ եւ Խուժաստանի [116] որում՝ անուն Բզափայ կոչիւր, լուեալ զսպանումն Փախրադինին, եւ իմացեալ թէ հրամանաւ սուլտանին է, զօրաժողով եղեալ դիմէր ի վերայ նորա, կամեցեալ ընկենուլ զնա իշխանութենէ. իսկ Խազբեկին [117] առեալ զզօրս իւր գնաց յօգնականութիւն սուլտանին. եւ սաստիկ պատերազմ՝ եղեալ՝ զմիմեանս զօրքն սատակէին. յորում պատերազմի սպանաւ Բզափայն, եւ եղեւ շփոթումն մեծ։

Յետ այսորիկ եկն ամիրայ ոմն անուն Ըրղիշ կոչեցեալ, առանց հրամանի սուլտանին տիրապետել կամեցաւ Գանձակայ զոր գիտացեալ քաղաքին գլխաւորաց եւ ոչ ընկալան զնա ի քաղաքն. եւ նա զչարեալ յաղագս արհամարհանաց իւրոց՝ ել ի լեռնակողմանս, եւ ժողովեալ զապստամբ զգլխաւորսն Թուրքմանին, եւ նոքօք բազում աւեր հասուցանէր լեռնակողմանցն, եւ զգաւառն բաժանեալ նոցա՝ ոչ սակաւ տագնապ հասուցանէր, եւ այնպէս կամեցեալ պաշարել զքաղաքն. իսկ քաղաքացեացն օգնականութիւն խնդրեալ ի թագաւորէն Վրաց՝ որում՝ անուն էր Դեմետրէ, զի դուստր նորա յառաջագոյն կին լեալ էր սուլտանին, որոյ անուն էր Ռուզուգան, եւ յանուն վարձանի տուեալ էր նոցա Գանձակ. ըստ այսմ՝ պատճառի զօրս առաքեալ թագաւորն Վրաց, եւ փախստական եղեալ Ըրղիշն դարձաւ ի կողմանս Պարսից: իսկ զկնի այսորիկ առաքէ սուլտան Մասուտն զամիրայ ոմն ՌովադՒ անուն շահապ քաղաքին Գանձակայ. որոյ եկեալ եւ կամեցաւ վրէժխնդիր լինել աւերման գաւառին ի Թուրքմանէն, եւ ոչ կարացեալ նուաճել զնոսա, զի ոչ էր մեծ ազգաւ եւ կամ զօրութեամբ, յաղագս որոյ արհամարհեալ զնա Թուրքմանի գլխուորացն՝ բազում ապստամբութիւն ցուցանէին նմա, նոյնպէս եւ ամենայն բերդորայք գաւառին ոչ հնազանդէին նմա. եւ նորա երթեալ եւ պաշարեալ ըզնոսա՝ ոչ ինչ կարաց առնել նոցա, եւ Թուրքմանին ոչ սակաւ աւերեալ զդաշտավայրս եւ զլեռնակողմանսն յաղագս որոյ զչարեալ ել, եւ բազում աւար առեալ ի Թուրքմանէն՝ եւ առաւել զնոսա ի թշնամութիւն իւր դարձուցանէր։ Ապա սէր եւ բարեկամութիւն եդեալ ընդ նոսա, առնու իւր կին ի նոցանէ, եւ զքոյր իւր տայ ի կնութիւն Ազադին կոչեցելոյ տեառն Հերքան–բերդոյ. եւ այսպէս խաղաղութիւն արարեալ գաւառին։

Յետ այսորիկ որդի Դարին [118] Տաւղան անուն, իշխան աշխարհին Ճառաբերդոյ [119] եւ նորին դղեակին, ամպարտաւանեալ եւ կամեցեալ տիրել Առանայ. միանգամայն զի եկեալ ոմն որդի սուլտանի առ նա՝ որում՝ անուն էր Չախր–շահ, եւ առեալ զնա եւ զաներ իւր զԳրիգոր իշխան որդի Վասակայ տեառն Խաւախքան [120] բերդոյ. որոյ եկեալ առ նա՝ զի նովաւ վրէժ առցէ ի Հասանայ որդւոյ Դեսմոյ , յաղագս եղբօր իւրոյ Սմպատայ , զոր սպանել էր նա պատերազմի պատճառաւ, զոր ունէին ընդ միմեանս վայրապար, եւ յաղագս այդպիսի պատճառաց զդստերս իւրեանց յայլազգիս յամուսնութիւն տային։

Եւ զի ըստ այսմ՝ պատճառի Գրիգոր համարձակեալ եկն առ փեսայ իւր Տաւղան, եւ երթեալ Տաւղան նոքօք բանակէր ի լեառն որ կոչի Կայծոյ ծառ, մերձ ի Հերքան—բերդ. բայց զի յառաջագոյն փեսայացեալ էր Ռովադայի՝ Գուրբուղային՝ գլխաւորի թուրքմանի միոյ [121], զոր կոչէր Տաւղան ի հնազանդութիւն սուլտանին, զնա եւ զայլս որ ընդ նմա, զՏուտաքեանսն կոչեցեալ. եւ նոցա բանակեալ ի լեառն որ կոչի Դիւախոռ, ոչ գային ի հնազանդութիւն նոցա. եւ եղեւ յաղագս այսորիկ պատերազմն , եւ հարան զօրքն Տաւղանայ, եւ ինքն Տաւղան սպանաւ. սպանին եւ զԳրիգոր, եւ ընդ նմին այլ եւս ազատս, որ եւ թաղեալ անդ քրիստոնէից գաւառին. եւ զկնի ամի միոյ առեալ բերին ի վանքն անուանեալ Գանձասար [122], որ էր տապանատուն նախնեաց նորա, եւ անդ թաղեցին զնա իսկ զՉախըրշահն ըմբռնեալ տարան յՌովադի [123], ի քաղաքն Գանձակ իսկ նորա իբր զսուտ ոք եւ զխաբեբայ համարեալ զնա՝ այպն արարեալ շրջեցուցանէր ի քաղաքին նախատանօք, եւ ապա թողին զնա։ Եւ նորա երթեալ առ Թուրքմանսն զոր յառաջագոյն աւարեալ էր Ռովադի, եւ նոքա ուրախացեալ առ հասարակ կոչեն զամենայն Թուրքսն Գեղամայ լերինն, եւ պատուեալ զնա իբր թագաւոր , եւ զօր ժողովեալ եւ եկեալ զամենայն գաւառսն լեռնակողմանն բաժանէր նոցա, եւ ինքն զօրօք բազմօք եկեալ պաշարէր զքաղաքն Գանձակ։ Իսկ Ռովադի առաքեալ ի թագաւորն Վրաց եւ հայցեալ ի նմանէ զօրք յօգնականութիւն , եւ նորա առաքեալ զօր բազում. եւ լուեալ Չախըրշահին եւ փախուցեալ ի վայր քան զՊերոզապատ՝ որ այժմ ասի Պարտաւ, եւ անդ դադարեալ առ Թուրքմանսն ապստամբս։

Զկնի այսորիկ Սեւունճ ոմն ծառայ Թապակարղանայ, որ էր ի դղեկին եդեալ՝ որ կոչի Չարեք [124], նա մախանս ունելով ընդ Ռովադ , վասն յառառաջագոյն պաշարելոյ զնա յիւրում՝ ամրոցին եւ աւերման գաւառին իւրոյ , եւ միաբանութեան ոմանց ի քաղաքէն Գանձակայ, երթեալ առ Ելտկուզե՝ [125] որ էր տէր Նախճաւան քաղաքին եւ գաւառին. եւ կոչեալ զնա եւ բերեալ, եւ պաշարեալ զքաղաքն Գանձակ՝ առնու զկնի ամսոյ միոյ , յաւուր ճրագալուցի Յայտնութեան Տեառն մերոյ, կամօք քաղաքացեացն: Եւ Ռովադի իբր գիտաց զկամս քաղաքին՝ ինքն իսկ կամօք տայ զքաղաքն ի ձեռս նորա, բայց իբրեւ եկն Ելտկուզն ի դուռն քաղաքին՝ ասեն քաղաքացիքն. Եթէ զթշնամին մեր զՉախըրշահն ոչ բառնաս՝ ոչ հնազանդիմք քեզ. յաղագս որոյ անյապաղ երթեալ եւ ըմբռնեալ զնա՝ կախէ զփայտէ. եւ ապա եկեալ առնու զքաղաքն, որպէս ասացաք. իսկ Ռովադի անցեալ գնաց ի հայրենի գաւառն իւր մերձ ի Բելապատ քաղաք. Բայց զի ունէր կին Ելտկուզն ի կանանց սուլտանին, զկնի մահուան Մասուդին թագաւորեցուցանէ զԱսլան շահ, որ իր որդի կնոջ զոր ինքն ունէր, եւ առնու յինքն զպատիւ աթաբակութեան, զի սպանեալ էր զԽազբեկն աթաբակ որդւոցն սուլտանին՝ ի հակառակելն իւրեանց. եւ յաղագս այսորիկ տիրեալ թագաւորութեանն Պարսից՝ զօրացաւ յոյժ եւ եբարձ է զմեծամեծ իշխանսն ամենայն եւ հնազանդեցոյց զբազումս, եւ զգլխաւոր ապստամբսն ի Թուրքմանացն եբարձ բնաւ. եւ խաղաղացոյց զխռովութիւն աշխարհիս Առանայ. եւ վայրենամիտ ազգն իսմայելացւոց ընդանացան [126], եւ կապուտ կողոպուտն դադարեաց ի նոցանէ, զոր առնէին յաճախ աշխարիս Աղուանից: Բայց սակայն զմարտ պատե. րազմի ոչ դադարեցուցանէր ընդ թագաւորին Վրաց եւ ընդ իշխանսն Խաչենոյ. զի երթեալ երբեմն գաղտագողի եւ առեալ զամրոցն Հարու [127], եւ առ հասարակ զամենեսեան կոտորեալ սրով։ 

Իսկ իբրեւ մեռաւ թագաւորն Վրաց Դեմետրէ՝ թագաւորեաց փոխանակ նորա Դաւիթ որդի նորա, այր բարեմիտ՝ մանաւանդ առ իշխանսն Հայոց, որք էին ընդ ձեռամբ նորա. եւ զի յոյժ մեծարէր պատուով զշահապ քաղաքին Տըփխեաց՝ զՎասակ որդի Վահրամայ իշխանի եւ զեղբարս նորա զՔուրդն կոչեցեալ եւ զՍարգիս, եւ այնքան բարեսրտութիւն ցուցանէր՝ մինչ զի առաքէր եւ կոչէր զթագաւորն Կիւրիկե [128] որդի Դաւթի թագաւորի Բագրատունւոյ, եւ խոստանայր նմա [129] դարձուցանել ի նա զժառանգութիւն նորա, զոր նախնեացն իւրոց հանեալ էր ի նոցանէ . եւ այնպէս պարգեւօք յղարկէր զնա, ժամադիր եղեալ նմա, կամէր եւ ժողովս առնել եւ յաղագս հաւատոյ զճշմարիտն գիտել, եւ այնպէս պատուել զուղղափառութիւն։ Զայսպիսի զկամն իբրեւ գիտացին իշխանքն Վրաց՝ յոյժ նախանձաբեկ եղեն, մանաւանդ Որբելեանքն կոչեցեալ ազգ, եւ դեղ մահու արբուցեալ սպանին զթագաւորն Դաւիթ, եւ սուգ մեծ եւ բազմաժամանակեայ արարեալ աշխարհին Վրաց եւ Հայոց, եւ թագաւորեցուցին զԳիորգի եղբայր նորա ընդ նորա։

Իբր թագաւորեաց Գիորգի կամեցաւ ըմբռնել զիշխանն Վասակ, զի մախանս ունէր ընդ նմա, զի մինչ քաղաքապետն էր՝ ոչ մեծարէր զնա իբրեւ զեղբայր իւր զԴաւիթ, եւ ոչ ծառայէր նմա սպաս տանելով, չարախօսելով եւ այլոց իշխանացն Վրաց, յաղագս այսորիկ փախստական եղեալ Վասակայ իւրովք եղբարքն հանդերձ, եւ երթեալ ի Թիոդուպօլիս որ այժմ ասի Կարնոյ քաղաք։ Եւ ամիրային որ կոչէր Սալտուխ՝ խնդութեամբ եւ մեծարանօք ընկալեալ զնոսա. զի յորժամ՝ ըմբռնեցաւ Սալտուխն ի զօրացն Վրաց, մինչ պաշարեալ էր զքաղաքն Անի եւ ածաւ առ թագաւորն Դեմետրէ ի Տփխիս, բազում սպասակալութիւն արարեալ էր նմա Վասակ՝ յաղագս այսորիկ պատուեալ զնոսա պարգեւօք եւ շնորհեաց իշխանութիւն գիւղօրէից բազմաց: Եւ անդ լինելով ամեն ինչ մեռաւ Վասակ, եւ թաղեցաւ յեկեղեցւոջն որ կոչի Աստուածածին՝ ի քաղաքին: Իսկ զդրօշ նորա եւ զփող եւ զիշխանութիւն՝ տուեալ եղբօր նորա՝ որ կոչեցեալ էր Քուրդ [130], եւ կայր նա, անդ մեծաւ պատուով։ 

Իսկ Գիորգի իբրեւ թագաւորեաց եւ հաստատեցաւ՝ բազում գործ արութեան ցուցանէր, արշաւելով ի կողմանս կողմանս, զբազում՝ գաւառս հարկանէր զպատահեալսն պատերազմաւ, առնոյր եւ գքաղաքն Անի միանգամ, եւ երկիցս, կոչելով եպիսկոպոսին Բարսղի եւ եղբարց նորա՝ որդւոցն Մագիստրոսին Հասանայ. եւ ապա ընդդիմացեալ ոչ տային ի ձեռս նորա գքաղաքն. եւ առեալ բռնաբար զքաղաքն՝ եւ հրամայեաց աւար հարկանել. եւ մերկացուցեալ զօրացն զամենեսեան զարս եւ զկանայսն, զքայանայս եւ զկրօնաւորս՝ բազում՝ անարգանս ցուցանէին յաղագս ընդդիմանալոյն. եւ եդեալ շահապ քաղաքին եւ զօր ընդ նմա՝ գնաց ։

Եւ նեղեալ քաղաքն յարշաւանացն թշնամեացն՝ աղաղակեցին տալ ի ձեռս առաջին տեառնն՝ որ էր պարսիկ ազգաւ. եւ դարձեալ յայլ յայլմէ փոխեալ՝ ոչ լինէր խաղաղութիւն քաղաքին եւ գաւառին։ Ապա տայ ի ձեռս զօրավարին իւրոյ Իւանէի [131]. եւ ոչ եղեւ եւ ոչ այնպէս հանդարտութիւն, մինչեւ տալ ի ձեռս իւրոց առաջնոց տերանց ։ 

Իսկ Ելկտուզին՝ որ էր իշխան ամենայն թագաւորութեանն Պարսից՝ զայս իբրեւ ետես եւ զամենայն զօրութիւն նորա՝ յառաջ քան զայսոսիկ զօրաժողով եղեալ առեալ ընդ իւր զսուլտանն եւ եկեալ բանակեցաւ ի դաշտին մերձ ի բերդն որ կոչի Գագ [132]. եւ այրեալ զուխտն որ յանուն Սրբոյն Սարգըսի. եւ բազում՝ հարուած եղեալ ի բանական եւ բազումք յօձիցն սատակէին , իսկ թագաւորն Գիորգի Ժողով արարեալ զօրաց բազմաց՝ եկն բանակեցաւ եւ ընդդէմ նորա եւ պատրաստեցաւ պատերազմիլ։ Բայց զօրավարն նորա իջանէ որդի Սմբատայ ա. ռ շագոօaեան կոչեցեալ՝ ծածկաբար ազդ արարեալ աթարակին եւ սուլտանի, զի դաշնադիր էր նոցա եւ կաշառով կուրացեալ ի նոցանէ . եւ նոքա ի գին կ չերին յորում՝ հանդերձեալ էին վաղն պատերազմիլ՝ փախուցեալ գաղտագողի թողեալ զխորանս իւրեանց գնացին. այլ սակայն ոչ դադարէր ի չար կամաց որ ընդ քրիստոնեայս։ Եկեալ յանկարծ. օրէն ի սահմանս Անւոյ, եւ զԱշնակ եւ զԹալին [133] զաւանագեօղորեայսն առեալ եւ այրեալ զամրոցսն, եւ զբազում՝ զարս եւ զկանայս եւ զմանկտի ընդ նոսա. եւ զբազումս վարեաց ի գերութիւն վաճա. ռակուր եղեալ յազգս հեռաւորս, իսկ թագաւորն Գիորգի յանկարծօրէն երթեալ սակաւ արամբք ի քաղաքն Դվին, եւ զբազում՝ ժամանակեայ ի Պարսկաց մնացեալ… բազում՝ աւար առեալ փակեաց եւ զտունն... Որմըզդի [134] ։

293. Ընտանեկան սէր եւ սուգ Չորտուանէլեան իշխանազանց կողմանց Սասնոյ

Ի ձիր շնորհի սորա յուսացեալ աւգնութեամբ Երրորդութեանն սկսայ եւ ողորմութեամբ Նորին կատարեցի զՍուրբ Աւետարանս, ի Հայրապետութեանն Տեառն Ներսիսի Հայոց կաթուղիկոսի եւ ի տէրութեան Սասնոյ Վիգենոյ մեծի Պատուելէսիմոսի  որդւոյՉորտուանէլիթոռն Թոռնկայ մեծի հզաւրի եւ քաջի, որ բնիկ յԱստուծոյ հաստատուն հիմնակառուցեալ ունի զաթոռ հայրենի տէրութեան իւրոյ, եւ ի թուականութեանս Հայոց ի Ո. Ժ. Ը. հրամանաւ երանելի եւ Քրիստոսասէր թագուհւոյ Մէլէքսթոյ ամուսնոյ Վիգենոյ, որ է յազգէ Արծրունի եւ ի շառաւիղէ սրբոյն Վարդանայ դստեր մեծ իշխանին Մոկաց՝ Հմայեկի. իսկ բարեացապարտն երից երանեանն Վիգէն եւ ամենայն աւրհնութեանցն արժանի երանելի աստուածասէր թագուհին, սոքա ըստ ազնուականութեան հայրենի պատուոյն եւ ըստ աստուածային աւրինացն գեղեցիկ քաղաքավարութեամբ կացեալ առ միմեանս եւ զամենայն աւրինակ բարեպաշտութեան յանձինս իւրեանց բերելով եւ զարդարող ոչ միայն մարմնաւոր մեծութեամբ այլ եւ հոգեւոր փարթամութեամբ աստուածպաշտութեամբ. զի երանելի Վիգէն զխաղաղութեան զհետ երթեալ ըստ տէրունական բանին, որ ասէ. «Երանի է խաղաղարարաց զի նոքա որդիք Աստուծոյ կոչեսցին» եւ զաշխարհաշինութեան-զարդար-դատողութեան. խրատելով զստահակսն-դատ առնելով-զրկելոց, աւգնական լինելով-նեղելոց- եւ ապաւէն ամենայն փախուցելոց, շինելով զեկեղեցիս-Աստուծոյ- եւ զարդարելով-ամենահրաշ սպասուք եւ զարդուք, եւ զքահանայս Աստուծոյ պատուելով. եւ մեծարելով եւ զկեանս նոցա դարմանելով եւ յամենայնի առաջին սուրբ Նահապետացն եւ թագաւորացն նմանեալ. որք զպատուիրանս Աստուծոյ պահեցին եւ հաճոյ եղեն նմա. եւ ի վերայ այսր ամենայնի զողորմածութիւն եւ զսէրն ունելով որ է գլուխ ամենայն առաքինութեան։

ԱԶԳԱՑՈՒՑԱԿ
ԲԱԳՐԱՏՈՒՆԻ ԹԱԳԱՒՈՐԱՑ ԿՈՂՄԱՆՑ ԳՈՒԳԱՐԱՑ ԵՒ ԱՐՑԱԽՈՅ

Նոյնպէս եւ երանելի թագուհին զամենայն առաքինութեանց զհետ երթեալ, եւ զարդարեալ ոչ միայն ի հիւսս ոսկեմանս ընդելուզեալ մարգարտով եւ ակամբք պատուականաւք, կամ ի հանդերձս ոսկեհուռս հպարտացուցանողս զմիտս կանանց թագաւորազանց, այլ սա զկնի մարմնական մեծութեան՝ ստացեալ եւ զհոգեւոր առաքինութիւն, զսրբութիւն, զհամեստութիւն զխոնարհութիւն, զպահս սրբութեան եւ զաղաւթս հանապազորդս, եկեղեցեաց զարդարիչ եւ քահանայից յանձանձիչ, որբոց եւ այրեաց խնամածու, զմերկս զգեցուցանելով եւ զքաղցեալս կերակրելով. եւ այլ բազում առաքինութեամբ, ըստ աւրինակի առաջին սրբոցն որ ընթացան զկնի Քրիստոսի կոչմանն եւ առաքելական քարոզութեանն, որպէս ասէ Պաւղոս - փողն Տարսոնական - անաւթն ընտրութեան, քարոզն տիեզերաց, յուսուցանելն իւրում, եթէ Կանայք հնազանդ լերուք արանց ձերոց յամենայնի իբրեւ Տեառն. եւ Արք սիրեցէք զկանայս ձեր իբրեւ զանձինս ձեր։ Իսկ ամենագով երանելիքս ըստ առաքելական խրատու եւ ըստ Քրիստոսի պատուիրանացն, սուրբ եւ պարկեշտ ամուսնութեամբ կացեալ առ միմեանս որպէս զմի մարմին, եւ ծնեալ ուստերս լուսածաղիկս եւ դստերս գեղեցկատեսիլս, եւ սնուցեալ խրատու եւ ուսմամբ, կրթելով զնոսա յերկիւղ Տեառն եւ ի հրահանգս բարեպաշտութեան. ապա ոմանք ի զաւակաց սոցա յառաջագոյն փոխեցան յաստեացս ի հանդերձեալսն, իբրեւ զպտուղ ինչ նոր յառաջին արմտեաց ընծայ Տեառն մատուցեալ, յորոց մինն Գրիգորիոս ճանաչիւր, եւ այլոց անուանքն գրեալ են ի դպրութեան կենաց. եւ սուղ ինչ զվախճան նոցա արտասուեալ եւ գոհութիւն Աստուծոյ մատուցեալ, վասն ընդունելոյ զպտուղ որովայնի նոցա։ Ապա զկնի այսորիկ աստուածապաշտ կարգաւք ուրախացեալք բարեկարգութեամբ վարէին զիշխանական տէրութիւն իւրեանց, հանդերձ մնացեալ որդւովն - զերից երանեան եւ զամենագովելին ասեմ - զՉորտուանէլն, զգեղեցիկն, զբարետեսիլն, զգանգրահերն, զխարտիշագեղն, զլայնաթիկունքն, զհաստաբազուկն, զչափահասակն, զՔրիստոսասէրն, զաղաւթասէրն, զքահանայասէրն, զխոնարհամիտն, զհեզն, զերկայնամիտն, զսիրունն, զսիրեցեալն, զողորմածն առ ամենեսեան, զաւգնականն անաւգնականից եւ զբարեխաւսն դատապարտելոց եւ զհանիչն բանտարկելոց եւ զկերակրիչն քաղցելոց։ Եւ զի՞նչ թուեմ մի ըստ միոջէ, զի ամենայն շնորհաւք զարդարեալ էր ի հոգեւորականն եւ ի մարմնականս. եւ այսպիսի վարուք աճէր եւ իմաստնանայր եւ հնազանդ եւ հլու էր ծնողացն եւ հպատակ հրամանաց նոցա. եւ ոչ իբրեւ զմանուկ թագաւորազին ամբառնայր ընդդէմ, կամ բարձրամտէր, այլ ընդ խոնարհս զիջանէր. զՏէրունեան հրամանսն կատարելով թէ Որ խոնարհեցուցանէ զանձն բարձրասցի. - եւ վասն գեղեցիկ վարուցն եւ լաւութեան բարուցն, ծնողքն առաւել սիրէին զնա, ապա խորհուրդ ի մէջ առեալ աճեցուցանել կամելով զշառաւիղ ազգին իւրեանց. փեսայացուցանեն զնա ընդ դուստր Վասլի եղբաւր տեառն Գրիգորիսի Հայոց կաթուղիկոսի, հզաւրի եւ մեծի, որոյ անուն Վանինէ ճանաչի, որոց եկեալ առ միմեանս եղեալ իբրեւ զմի մարմին սիրունք, եւ սիրեցեալք. եւ ըստ Աստուածային օրինացն կեցեալք ծնանին երիս որդիս գեղեցիկս եւ հրեշտակատեսիլս. որում առաջնոյն ասի Վասիլ, իսկ երկրորդին Շահինշահ եւ երրորդին՝ Թոռնիկ. եւ կային բարեկարգութեամբ, զուարճացեալք լուսածաղիկ զաւակաւքն։ Իսկ զկնի այսմ եղելոցս աստուածասէրն Վիգէն եւ երանելի ամուսին նորա Մելեքսթի աւրհնութիւն ամենատեառն մատուցանէին, տեսանելով զբարեկարգութիւն տէրութեան իւրեանց եւ զաճումն զաւակաց եւ զշինութիւն աշխարհին։ Էր ապա դուստր մի իւրեանց կոյս գեղեցիկ յոյժ, զարդարեալ ամենայն բարեձեւութեամբ եւ յոյժ սիրեցեալ յաչս մաւրն առաւել քան զամենայն մանկունս իւր, որոյ անուն յորջորջեալ կոչի ԿԱՏԱ, կատարեալ հասակաւ եւ գեղեցկութեամբ, եւ ամենայն առաքինութեամբ, յորոյ անուն Ս. Աւետարանս գրեցաւ. զնա կամեցեալ ծնողացն իւրոց տալ մեծաշուք պատուով ի թագուհութիւն Շահինշահի որդւոյ Գրիգորի թոռին ԿԱՏԱԿԱԼՈՍԻ որդւոյ Կամենի մեծի, ի Դեգեաց գաւառ ի մեծ ամրոցն որ կոչի Սաղուկ. որ իբրեւ երթեալ անդ ըստ հայրենի ազնուականութեանն եւ ըստ մայրենի աստուածպաշտութեանն որով սնեալն էր. եւ անդ ցուցեալ զգեղեցիկ բարեձեւութիւնն, զսրբութիւնն, զողորմածութիւն, զեկեղեցեաց եւ զքահանայից հոգաբարձութիւն եւ սուրբ ամուսնութեամբ ծնեալ մանուկ մի գեղեցկատեսիլս, որոյ անուն է Շահմէլիք, զոր իբրեւ լսէին ծնողքն զնորա բարի յառաջադիմութիւնն. փառս ի բարձունս Աստուծոյ մատուցանէին. եւ ինքն երանելի չքնագեղն Կամայն գոհութիւն Աստուծոյ մատուցանէր, որ եթող զտուն հաւր իւրոյ ի մեծութեան եւ յուրախութեան, եղբարբքն հանդերձ եւ ամենայն ընտանեաւք. եւ մինչ յայսմ ուրախութեան էին եւ բերկրէին ի միմեանց բարեկեցութենէ. - եւ ի շինութեան էին եւ ուրախ էին առ հասարակ ամենայն սիրելիք. հեռաւորք եւ մերձաւորք, պետք եւ իշխանք եւ ամենայն քրիստոնեայք. եւ վանաւրայք. եւ կրաւնաւորք որ ընդ իշխանութեամբ սոցա էին. ապա մեղսասէրն եւ բարի-ատեացն սատանայ նախանձեալ ընդ բարի կեանս նոցա, մտեալ յիւր սիրելիսն… յարուցանէ պատերազմ ի վերայ տանն Վիգենայ. այլ ի զաւրութենէն Աստուծոյ յայտնապէս պատերազմաւ ոչինչ կարացին ստնանել նմա, այլ գաղտնագողի իբրեւ զաւձ սողեալ մտին եւ աւերեցին տեղիս տեղիս ի գաւառաց նորա, եւ գերեցին բազումս ի քրիստոնէից, եւ այն էր սկիզբն թանձրամած սգոյն զոր ունելոց էր զմեզ եւ զնոսա եւ զամենայն Քրիստոնեայքս, եւ զամենայն սիրելիս, զհեռաւորս եւ զմերձաւորս. զի հուպ ընդ հուպ, կարճ ի կարճոյ, ի նմին ամիս յաւուրս պահոց քառասնորդացն, ի հինգերորդում շաբաթոջն, զկնի տաւնի սրբոց Քառասնիցն, ըստ աստուածակոչ հրամանին հասանէր վախճան երանելւոյն  Չորտուանէլի  ի տիս երիտասարդութեան, թողեալ շառաւիղ ազգի զլուսածաղիկ զաւակսն իւր եւ մխիթարանք ծնողաց իւրոց, եւ ինքն փոխի ի Քրիստոս առ որ անձկացեալն էր. բայց զաղէտս տարակարծ դիպուածոյն եւ զիրս ամբաւ կոծոյն որ եղեն յայնժամ, զոր գործեցին հայակոյտ բազմութիւն ազատացն, ծառայից եւ աղախնեայց եւ տիկնանց ազատաց, եւ գաւառաց գաւառաց ընդ խուռն եկելոց ի կոծ լալեաց եւ զողբս հաւրն եւ մաւրն եւ ամուսնոյ նորա. ոչ կարեմք զգրով արկանել, բայց ի նմին ժամու ժողովեալ բազմութիւն քահանայից եւ կրաւնաւորաց եւ վարդապետաց, զսպեալ զգեղեցիկ մարմին նորա պայծառ եւ պատուական հանդերձիւք, եւ բարձեալ տարան ի հայրենի տապանատունն իւրեանց. յուխտին, որ կոչի Վանդիր. ի դուռն Սրբոյ Կաթուղիկէին զոր շինեաց իւր երանելի հայրն Վիգէն, ինն խորանեան, եւ փոխեն զնա ի հանգիստ սաղմոսիւք եւ աւրհնութեամբ եւ երգաւք հոգեւորաւք, եւ փառաւորեալ արձակեցին զժողովուրդսն։

Գործեցաւ այս ի Հայոց թուականիս ի Ո. Ժ. Դ։ Եւ մինչ յայսմ տրտմութեան էին եւ սակաւ մի զանձինս իւրեանց մխիթարել կամելով գեղեցիկ մանկամբն իւրեանց Վասակաւ եւ որդւովքնՉորտուանէլի, ապա յանկարծակի յետ ամի միոյ անցելոյ, զկնի մահուանն  Չորտուանէլին հասանէր նոցա տրտմութիւն ի վերայ տրտմութեան. զի Քրիստոսասէր եւ բարեպաշտուհի դուստրն իւրեանց Կամայն, մինչդեռ յուրախութեան էր եւ ի մեծութեան ինքն եւ ցանկալի տէրն իւր Շահինշահն, եւ համակեալ էին ի սէր իրերաց եւ բերկրէին ի միմեանց տեսլենէ, եւ զուարճանային ընդ տեսիլ զաւակի իւրեանց. եւ ոչ էր լուեալ զմահ եղբաւրն եւ զտրտմութիւն ծնողաց՝ եւ ակն ունէր բազում ժամանակս վայելել զկեանս աշխարհիս, եւ ծնանել ուստերս եւ դստերս, ապա եղեւ նորա ժամանակ ծնանելոյ՝ ունելով յորովայնին մանկունս երկուս, եկին հասին երկունք ծննդեանն, ըստ տէրունեան հրամանին որ ասաց ցնախամայրն, թէ Տրտմութեամբ ծնցիս որդիս. եւ ի կենսաբեր Ս. Աւետարանին ասէ. Կին յորժամ ծնանիցի տրտմութիւն է նմա զի հասեալ է ժամ նորա. եւ ստիպել երկանցն զկնի ճեպէին երկունք մահուն-. եւ ի մեկնել մանկանցն եկն եհաս աւրհասն մահու, եւ ուրախութեամբ փչեալ զոգին զերծեալ ի պատրանաց աշխարհիս եւ ի զբաղմանց սորա. փութացեալ առ նաւահանգիստն Քրիստոս. եւ անդ էր տեսանել զաղէտս ամբաւ տարակուսանացն եւ զողբս անհնարինս, զկականումն պատուական եւ ազատ կանանց, զաղիողորմ արտասուս տղայոցն, զհառաչանս սիրելեացն, զաշխարհանս բարեկամացն. զի ամենեքեան մինչդեռ յուրախութեան եւ ի հանդերձս հարսանեաց համակեալք էին. վաղվաղակի սգոյ հանդերձս զգեցեալ ի թխութիւն դառնային. եւ այսպիսի կոծով երանելի եւ սիրեցեալ առնն զվախճան նորա սգացեալ՝ զի ի մատաղ հասակի հրաժարեաց ի նմանէ, եւ սուղ ինչ ժամանակս բերկրեցան ի միմեանց տեսլենէ, եւ կարճակտուր եղեւ սէր նոցա. փոխի յաշխարհէս ի հանդերձեալն առ Քրիստոս յանվախճան ուրախութիւնսն։ Ապա առեալ զպատուական մարմինն պատեալ պայծառ հանդերձիւք եդեալ ի տապանի եւ բարձեալ դասուք քահանայից եւ բազմամբոխ ժողովրդովք տարեալ յիւր սեպհական վանքն որ կոչի Ս. Փրկիչ, յորում բնակեալ են կրաւնաւորք միաբանակեացք հրեշտակրաւնք, սուրբք եւ ընտրեալք փոխեն զնա ի հանգիստ սաղմոսիւք եւ աւրհնութեամբ եւ երգաւք հոգեւորաւք եւ կնքեալ զգերեզմանն եւ մեծարեալ զաւր հանգստեան նորա-արձակեալ զժողովուրդսն գնացին ի տունս իւրեանց։ Այսոցիկ այսպէս եղելոցս լուեալ ապա երանելի ծնողացն զվախճան դստերն, յանհնարին սուգ տրտմութեան ընկղմեցան եւ նորոգեցին կեղեքումն առաջին վիրացն, եւ յայրումն ի վերայ այրման. եւ մոռացան զառաջին սուգն՝ զսորայս խիստ համարելով. զի հեռատեսութեան եղեւ վախճան նորա, եւ ոչ տեսին զմահ նորա, եւ բազում աւուրս սգացեալ զնա, ապա զյոյսսն Քրիստոսի առաջի աչաց եդեալ. զմխիթարիչն ամենայն սգաւորաց, գոհութիւն Աստուծոյ մատուցեալ որ ետ զնոսա, եւ դարձեալ կամեցաւ առնուլ զնոսա։ Զոր տէր Քրիստոս մխիթարեսցէ զնոսա մխիթարիչ Ս. Հոգւովն, հանդերձեալ մնացեալ զաւակաւքն, անտրտում ուրախութեամբ, եւ հաստատուն պահեսցէ զտէրութիւն նոցա եւ յաղթող ի վերայ թշնամեաց ազգաց յազգս մինչեւ ցյաւիտեան։

Իսկ ապա Քրիստոսասէր եւ բարեպաշտ թագուհի մայր գեղեցիկ աստուածասէր Կատային բարի խորհուրդ զմտաւ ածեալ, զպակասումն զաւակին լնուլ կամեցեալ, եւ զտրտմութիւնն յուրախութիւն փոխեցեալ, նմանեալ առն վաճառականին որ խնդրիցէ զպատուական մարգարիտն զոր Տէրն յԱւետարանիս առակեաց. ելեալ ի խնդիր այսմ լուսաւոր մարգարտի, որ ոչ ինչ յեղելոցս փոխանակի ընդ սմա. ստացաւ զսա նիւթականաւքս, զանանց մեծութիւնս ստացեալ, եւ յիշատակ դստեր իւրոյ ի տեղի նորա կացուցեալ, իբրեւ այն թէ զնա կենդանի տեսանելով, յորժամ զսա տեսանիցեն եւ ընթեռնուցուն։ Ապա հրաման ետ ստորագրել զսա, Արիստակիսի յոքնամեղ-անուն կրաւնաւորի-անիմաստ եւ փցուն գրչի։ Եւ գրեցաւ Ս. Աւետարանս ի լերինս Տաւրոսի սահմանս ՍԱՍՆՈՅ, յուխտիս, որ կոչի …ջն աղբիւր. որ է ի մէջ …աց քաղցրահամ ջուրց ընդ հովանեաւ Ս. Փրկչիս. եւ Սրբոյ Աստուածածնին, յառաջնորդութեան Տեառն Ստեփաննոսի, երջանիկ եւ ընտրեալ եպիսկոպոսի, զոր տէր աւրհնեսցէ եւ պահպանեսցէ ընդ երկայն աւուրս … նա էր հոգացեալ։

Եւ ետ Ս. Աւետարանս ի Ս. Փրկիչն, յորում է գերեզման դստեր իւրոյ, ի յիշատակ նորա, եւ պայծառութիւն տաւնից տէրունականաց, եւ ի զուարճութիւն մանկանց եկեղեցւոյ, ընթերնլով յաւուրս տաւնից եւ զատկաց. եւ ի ժամ պատարագելոյ մեղսաքաւիչ եւ կենարար մարմնոյ եւ արեանն Քրիստոսի։ Արդ ո՛վ դասք սրբոց, պարք երկնագումարք-հրեշտակք բանաւորք-տաճարք Երրորդութեան-որդիք վերին Սիոնի. Աղաչեմ զձեզ Ս. Աւետարանաւս. զոր յորժամ ընթեռնուք զՍուրբ Աւետարանս եւ լուսաւորիք, յիշեսջիք ի մաքրափայլ աղաւթս ձեր. զԱստուածասէր թագուհին զԿատայն, եւ զերանելի եղբայր իւր Չորտուանէլն, եւ զմայր իւր եւ զծնողս նորա, զի աղաւթիւք ձերով եւ աւետարանիս շնորհիւ՝ յորժամ գայցէ Տէր փառաւք հաւր յահագին աւուրն եւ ամենայն սուրբք ընդ նմա. Պսակել եւ փառաւորել զսուրբս, յայնժամ յանուանէ կոչեսցէ զնոսա. թէ «Եկայք աւրհնեալք հաւր իմոյ ժառանգեցէք պատրաստեալ ձեզ զարքայութիւնն. եւ ընդ աջակողմեանսն դասեսցէ ընդ սուրբս իւր ի հայրենի փառսն, յանեզրական ուրախութիւնսն, եւ նմա փառք յաւիտեանս. ամէն»։
        Վերջին երեսի վրայ ննջեցեալ եւ պատանեալ կնոջ պատկեր մը գծագրուած է։ Անշուշտ, Վիգենայ թագաւորին հանգուցեալ Կամայ դստեր պատկերն է, որուն քով նկարուած են նաեւ իւր երկու նորածին երախայից պատկերներ, եւ վրան Մեսրովպեան տառիւք գրուած.

«Ծրագրութիւն պատկերիս այս է յանուն Կամային դստեր Վիգենայ, որ ի ծնունդն վախճանեցաւ, ի տիս մանկութեան, եւ եթող սուգ անհնարին մաւր իւրում, որում ողորմեսցի Տէր յիւրում մեծ գալստեանն» ամէն։

294. Չորտուանէլ Մամիկոնեան իշխան Տարօնոյ [135]

Այս մեր բարձր հրամանաց է գիր եւ մեծի տէրութեան իշխանի Տարօնոյ եւ ամենայն Հայոց. Չորտուանելի` որդւոյ Տաճատայ քաջի Մամիկոնոյ: Քանզի ես Չորտուանէլ բազում աւուրց լեալ տիրեալ հայրենի աշխարհիս մերում Տարօնոյ եւ այլ բազում աշխարհաց, զօրավիգն ունելով զՔրիստոս եւ զսուրբ խաչն կենարար, եւ հրամանաւ ինքնակալացն Յունաց՝ ոչ զանգիտեցի ի սպառնալեաց եւ յարշաւանաց ազգին իսմայելացւոց, որք յայսմ՝ ժամանակի մարտեալ կռուին ընդ սուրբ եկեղեցիսն Աստուծոյ, եւ ծարաւին հեղման արեան որդւոց սուրբ աւազանին, եւ մեր ապաւինեալ վերին օգնականութեան, կացեալ արիաբար ընդդէմ բազմահնար եւ չարաչար մարտի նոցա՝ զամենայն աւուրս կենաց իմոց մինչեւ յետին օր ծերութեանս իմ, ոչ եղեւ խաղաղութիւն իմ ընդ նոսա. եւ զամենայն աշխարհն որ ընդ մեր ձեռամբ էր՝ ի խաղաղութեան պահեալ։ Ապա զմտաւ ածի զօր մահուան իմոյ եւ զյետին ելս իմ՝ յաշխարհէս. գնացի ի սուրբ ուխտ Առաքելոցն Ղազարոս վանաց՝ առ ծերունի եւ մեծ Հռետորն Հայոց Պօղոս, խնդրեցի ինձ գերեզման ի դուռն սուրբ ուխտին. խոստովանելով նմա զչարաչար յանցանս իմ, աղերսել ի նմանէ շնորհել ինձ թողութիւն եւ լուծումն ի կապանաց մեղաց։ Իսկ նա որպէս զհայր գթած գորովեաց զիս եւ մխիթարեաց զվշտացեալ հոգիս իմ՝ կանգնելով զիս վերստին ի գլորմանէ, եւ շնորհեաց ինձ զհայցուածս իմ զոր խնդրեցի, տեղի գերեզմանի մարմնոյս իմոյ. զի յետ ելից իմոց յաշխարհէս՝ անդ հանգուցից զծանրացեալ մեղօք մարմինս իմ, ի դուռն Սուրբ Առաքելոցն. վասն որոյ եւ ես Չորտուանէլ զուարթ դիմօք եւ յօժարական կամօք եւ սրտի մտօք աւանդեցի եւ ետու զսա.... [136]. դաստակերտս զհայրենի..... վ եւ բազում.... (ջա)ղացով եւ բուրաստանօք եւ այգեստանօք. այս սինաւռովս [137]. Արեւելեանն՝ ընդ Մղաւնք սպիտքարերն. եւ իջանէ ի Տանձի–ձորն՝ Կարմիր փոսովն ի վայր, մինչ ի յԱտամն, եւ երթայ յԱտամն ուր Խաչն է Դաթին, եւ անտի ի Սեղնքարն, եւ անտի յՈսկեծամին [138] Կունտ Խաչն, եւ երթայ ի Սնձնին՝ [139] վերեւ Նորշինի գերեզմանացն. եւ արեւմտեանն Ձորն Առղաց, եւ հարաւայինն՝ Խաչն՝ Գոմտրին [140] դաշտն. եւ ի ձորի անդ զՋերմաջուրն ջաղացքն երկուակնեան [141]. մնացական հայրենիս [142] Սուրբ Առաքելոցն Ղազարու վանիցն, ի յիշատակ ինձ եւ ծնողաց իմոց, Տամատա Մամիկոնոյ եւ մօրն իմոյ Զարմանդխտոյ, եւ նախնեաց իմոց քաջ արանցն Վեսենա եւ Մեհերա, որք յառաջ քան զմեզ տիրէ ին այսմ՝ աշխարհիս: Քանզի այս Բերդակ գեղս տեղիք էին զուարճանալոյ բուսօք եւ մրգօք անուշիւք՝ նախնեաց իմոց իշխանաց Մամիկոնէից, եւ մայրն իմ Զարմանդուխտ ի նոյն գեղի էր երկնել զիս յաշխարհ, եւ էր տեղիք ծննդեան իմոյ. թէպէտ եւ բազում տեղեաց ունէաք զիշխանութիւն, այլ սեպհական զայս համարեցաք զտեղի ծննդեան իմոյ՝ տալ գին մեղաց իմոց, եւ հող փոխանակ հողոյ ծածկել զհողային մարմինս իմ. զի որով ծնայ ի յայս գեղ Բերդակ մարմնով մահկանացու, դարձեալ լիցի սա ի պատճառ վերստին ծննդեան իմում՝ ի կեանս անմահականս. վասն այնր՝ սեպհականեցի զսա ընդ իմ՝ լինել կենդանի ծառայ եւ սատարիչ սուրբ տեղեացն, մինչեւ յաւիտեան, սակս թաչակի միանձնաւորաց եւ այլոց երթեւեկաց։ Զսա եդի ինձ վարշամակ սեղանոյ, ջնջել սովաւ զզազիր թարախ մեղաց իմոց, շնորհօք յուսոյն որ ի Քրիստոս։ Նոյնպէս եւ յարդար ստացուածոց՝ լուծս վեցից՝ որ են եզինս երկոտասանս, եւ երիս կիսագրաստս [143], եւ մաքիս ԵՃԾ [144] ի նոյն հանգստարան [145] Սրբոցն Առաքելոցն, ի սպաս պիտոյից հիւրատանն :

Դարձեալ աղաչեմք զամենեսեան ես Չորտուանէլ իշխան տանս Տարաւնոյ եւ ամենայն Հայոց [146], որք տիրէք յաթոռ եւ իշխանութիւնս մեր՝ թէ ի մերոց զարմից էք եւ թէ յայլոց, թէ քրիստոնեայ էք ազգաւ եւ թէ այլազգիք, նոյն պաշտօնեայք էք Տեառն Աստուծոյ մեծին։ Որք կարդայք եւ լսէք եւ զգիրս զայս տեսանէք, մի վարկպարազի ընդ՝ ոտն հարկանէք եւ ընդ վայր համարիք եւ ունայն զնշանագիրս եւ զաղաչանս՝ որք վասն այս գեղիս որ ի գրիս է՝ նուիրած Աստուծոյ եւ Սուրբ Առաքելոցն, ի գինս մեղաց իմոց. զի ի բազում ստացուածոց մերոց զոր ունէաք գանձս բազումս եւ այլ քաղաքս, գեղք եւ ագարակս եւ բազում մեծութիւնս, զարդս եւ հանդերձս պատուականս, զայս գեղս միայն իմ, առեալ ինձ յոյս կենաց աշխարհիս՝ ի թաւշակ հոգւոյ իմոյ այնմ՝ աշխարհին, եւ զայլ բազում՝ մեծութիւնս` եւ զիշխանութիւնս թողեալ եմ՝ իմոցդ եւ այլոց, որք տիրէք յաթոռ մեր եւ ի տեղի։ Եւ ես յաշխարհհս դատարկ եւ մերկ եւ ունայն կու գնամ. զի որք կարդալ եւ լսեն ի սմանէ՝ ընդունին եւ հաստատ պահեն զաւանդութիւնս ի մէնջ, նոքա հաստատին ի վերստին յոյս անմահին Աստուծոյ, ժառանգեն զկեանս անվախճան, վայելելով զանանց բարութիւն արքայութեան, զարդարեալ պսակին ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերոյ, ընդ սրբոց առաքելոցն եւ մարգարէիցն։ Ապա եթէ ոք յիշխանաց եւ ի բռնակալաց ոք իցէ եւ տիրեսցէ այսմ՝ աշխարհիս մերում, եւ կարդասցէ զվերոյիշեալս ի մէնջ եւ չընդունին եւ ընդ վայր հարկանեն զգիր աղաչանաց մերոց, եւ ջանան կտրել զսա կամ ի բաց հանել զգեղս զայս ի Սուրբ Առաքելոցն՝ զոր ոչ հրամայեցաք, կտրէ զնոսա Աստուած ընդ մէջ, եւ մասն նոցա ընդ անհաւատսն դիցէ, ընդ ուրացողսն եւ ընդ կողոպտիչս Սրբոց. եւ յահագին աւուր դատաստանին ընդ ամենայն մեղաց տոհմի իմում՝ ինքեանք տացեն պատասխանի, եւ մերկ թափուր մնան յիւրեանց բարի գործոցն, վճարեն յանշէջ հուրն եւ ի տարտարոս սառնամանիս, ուր լալ աչաց է եւ կրճել ատամանց։ 

Բայց աղաչեմ զամենեսեան՝ չկողոպտել զմեր սակաւ սատարս՝ (զոր) ի մեր բազում մեծութենէս բարձաք, եւ երկնաւորին նուիրեցաք ի թօշակս սովացեալ ոգւոց մերոց եւ մի զայս փոքրիկ նուէրս չարակնեայ յափշտակէք, զի մի եւ դուք ի յերկնաւորին փառացն զրկեսջիք եւ դատապարտեսջիք ի Սուրբ Առաքելոցն. այլ լինել սմա զօրավիգն եւ իրաւացի՝ զի հաստատ կացցէ ամենեւին յաւէտ: 

Դարձեալ եթէ ոք առաջնորդ եպիսկոպոս լիցի ուխտին կամ՝ թէ Հայր վանաց կամ ձեռնաւոր կրօնաւոր, եւ յաղագս իրի պատճառանաց [147] վերոյգրեալ գեղս ծախէ կամ գրաւէ, կամ յայգեաց կամ՝ յանդաստանաց սորա կամ զջաղացքն երկու – ակնեան ծախեն կամ գրաւ դիցեն, լուծցին եւ նոքա ի ժառանգութենէ կենացն յաւիտենից. եւ մի լիցի նոցա մասն բարեաց ընդ Սրբոց Առաքելոցն, այլ մնաս(ցեն)…… [148]

 

 

295. Կեչառուաց վանք. Պետրոս առաջնորդ [149]

Իղձք բաղձալեաց եւ ամենչումն փափագանաց սիրոյ՝ բնաւորեալ են զցանկալին իւրեանց մոռացունս առնել բնութեան, եւ անհաւանելեաց ձեռն արկանել՝ որ անդր քան զզօրութիւնս իւրեանց, իբր զլերինս ձեռամբ բերել եւ կամ՝ յօդս եւ յերկինս ճանապարհ առնել, սակայն ապշեալքն ի ցանկութեանց՝ նկրտիլ ջանան։ Այսպէս ես թշուառս Աստուածատուր լոկ անուամբ կրօնաւոր եւ անպիտան աբեղայ, ցանկացեալ սուրբ եւ երկնատեղեաց տառիս, զոր ըստ օրինի երփնազան եւ պայծառացուցիչ ծաղկանց՝ ի միասին հաւաքեալ է աշխատասէր եւ արի մշակին Տեառն մտասէր եւ հանճարեղ իմաստիւք հոգւոյն՝ Սարգիս կոչեցեալ եւ Կունդ, ժողովեալ զսոսա ի միասին, զերկոցունց գլխոց աւետաբեր բանից Տեառն զմեկնութիւնս, ի բազում՝ սրբոց զխօսեցեալսն ի մի վայր գումարեալ, զՂուկասուն եւ զՅովհանուն։ Որում, եւ ես տառապեալս Աստուածատուր՝ ցանկայի եւ ոչ զօրէի, բայց սակայն պարտեալ ի փափագանացս՝ սկիզբն արարի. զոր եւ օժտեալ ինձ եւ կարեկցեալ որդի եմ՝ անդրանիկ ըստ հոգւոյս՝ Ադդէ, որ եւ նա տակաւին տկար գոլով մարմնով եւ անհմուտ գրչութեան արհեստի, սակայն անտես արարեալ զամենայն դանդաղանս տկարութեան՝ ըստ սիրոյ օրինի, սկիզբն արար. իսկ ամենատես պարգեւագիր Սուրբ Հոգին՝ որ մերձ է առ կարդացողս իւր, օգնական եղեալ եւ զօրութիւն պարգեւեալ, աւարտեցաւ բազում թախանձանօք եւ տաժանմամբ։ Եւ արդ, գրեցաւ ի վանս հռչակաւոր եւ հրաշազան հանդիսարանիս Կեչառուս [150], ընդ հովանեաւ սուրբ Լուսաւորչիս Գրիգորի, որ եւ պայծառապէս ճոխացեալ ի սկզբանն՝ եւ դարձեալ խրթնացեալ [151] ըստ յաճախելոյ մեղաց քրիստոնէից, զոր նորոգեաց սուրբ հայրն Պետրոս հանդերձ հարազատաւն իւրով Տեառն Յուսիփաւ [152]: Բայց զերանաւէտ անձին հօր Պետրոսի օրինակ բարեաց եղեալ՝ ով ոք բաւականասցի պատմել զառաքինութիւնս. զի որպէս ճշմարիտ է ասել, վայել է իսկ խնամոցն Աստուծոյ այսպիսում քաւարանի [153] լինել այսպիսի նորոգիչ. զի բնաւ զպատկեր կենաց առաքինութեան, մանաւանդ զհեզութեան եւ զխոնարհութեան, հանդերձ բնաւ առաքինութեանցն անդամօք յօրինեալ՝ արար զմարդն Աստուծոյ կատարեալ տիպ մաքրութեան եւ պատկեր առաքինութեան, ինքն առաջին առնող բարեացն մաքրափայլ բազմալոյս. զի որ զկնի նորա էաք՝ ի նա ամենեքեան նկրտէաք. եւ թէպէտ եւ անհասանելի էր այրն՝ սակայն պատճառ բարեաց հանդիսաւոր շընորհի սուրբ եղբայրանոցիս լինէր. եւ այնքան՝ մինչ զի զամենեսեան զգեստաւորեալ կրկին պատմուճանօք, եւ ինքն զժամանակս ձմերայնոյ միով ասուեաւ՝ դաժան եւ դառն սառամանեաց տեւէր. եւ թախանձել եղբարցն՝ հազիւ հնով յետնոյն՝ [154] թէ յանձն առնոյր շատանալ։ Իսկ վասն ակնառութեան արեան ընտանութեան եւ կամ՝ կողմնաւոր սիրոյ՝ այսպիսի էր որպէս Տէրն վկայէր, թէ իմ եղբարք եւ մարք՝ սոքա են որ զբանն Աստուծոյ լսեն եւ առնեն։ Իսկ վասն արծաթսիրութեան՝ որպէս կամակ եւ ախորժ է գայռ՝ [155] փափկասուն արանց, այսպէս գրեսջիր եւ սորայս բարեuնունդ ոգի առ երկրաւորս ամենայն. իսկ աղօթիւք՝ անշէջ վատից նմանեալ էր։ Իսկ օտարսիրութեամբ եւ հիւրընկալութեամբ՝ յաւէտ գերազանց էր, եթէ ոչ յանդգնութիւն է ասել՝ ըստ Աբրահամու օրինացն. ըստ Յոբայն՝ հայր որբոց եւ հանգուցիչ պանդխտացելոց. ըստ Մովսեսի՝ հեզ, ըստ Դաւթի՝ ողորմած, ըստ Սողոմոնի՝ հանճարեղ քան զամենայն նմանիսն. ըստ Երեմիայի՝ գթած եւ ամենեցուն փարելի, եւ ըստ Պաւղոսի՝ ընդ ամենայնի ամենայն, մինչեւ զամենեսին շահել. ըստ Յիսուսի՝ վասն ամենեցուն չարչարեալ եւ բնաւից հանգուցիչ։ Եւ այս փոքր ի շատէ գրեցաւ. զի բազումն ի սակաւուցն ճանաչի: Եւ արդ, զի յիշատակ արդարոցն օրհնութեամբ լի է՝ ըստ իմաստնոյն, զի որք ընթեռնուք եւ կամ՝ օգտիք եւ ընդօրինակէք, նախ զՀայր Պետրոս բարի ապահով մեր յիշեսջիք յաղօթս, եւ ապա զԱնդէ [156] գծող եւ զձեռասուն մանուկ մեր, եւ ապա զթշուառ Աստուածատուր՝ պատրաստիչ նիւթոց, եւ զԱռաքեալ համբակ քահանայ, զի յոլովս աշխատեցաւ ի սպասաւորութեան գրոցս։ Բայց գրեցաւ ի թուականից Հայոց ՈԼԳ:

 

296. Մխիթար Հերացի բժիշկ. Բժշկարան Մխիթարայ իմաստուն բժշկի որ ի Հեր քաղաքէ ծննդեամբ եւ վարժեալ իմաստութեամբն Հելլենացւոց, Հայոց, Արաբացւոց եւ Պարսից, օգնականութեամբն Աստուծոյ

Ես Մխիթար Հերացի տրուպս ի բժշկաց, որ ի մանկութենէ սիրող եղէ իմաստութեան եւ բժշկական արուեստից, եւ վարժեցայ՝ դպրութիւն արաբացւոց, Պարսից եւ Հելենացւոց, տեսի յընթերցումն որ առ նոսա գրոցն, զի ունին զարուեստ բժշկութեան լի եւ կատարեալ ըստ առաջին իմաստնոցն. այսինքն զնախագիտութիւն, որ է իմաստ եւ վարդապետութիւն բժշկական արուեստից. եւ ի Հայքն բնաւ ոչ գտի զվարդապետութիւն եւ զիմաստ նախագիտութեանն, այլ զստածում միայն. եւ այս ոչ ըստ կարգի եւ լի, յայլ համառօտ և ծաղկաքաղ աստի և անտի հաւաքեալ» յայլ եւ այլ գրչաց եւ մտաց այլայլած։ Կամեցայ ըստ իմոյ կարողութեանս առնել զգիրքս զայս՝ միայն վասն երեք ազգ ջերմանցն համառօտ՝ նախագիտութեամբն եւ ստածմամբն։ Զբովանդակն որ վասն արուեստի բժշկութեանս իմաստութիւն՝ թողի եւ զերեք ազգ ջերմանցս միայն հաւաքեցի, եւ թարգմանեցի ի Հայ բառ: Պատճառ ունելով այսմ աշխատութեան եւ զսէր եւ զյօժարութիւն սրբոյ ևաստուածապատիւ կաթուղիկոսին Հայոց տեառն Գրիգորի, որ մակակոչի Տղայ։

Սա որ էր առաջնորդ յաթոռ սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին Հայոց. զոր տեսի ամենայնիւ սիրող իմաստութեան եւ հմուտ։ Եւ յաղագս այսորիկ յօժարեցի ի պէտս եւ ի օգուտ սորա առնել զգիրքս զայս ի Հոռոմ եւ յարապիկ եւ ի պարսիկ գրենաց. ըստ իմոյ կարողութեանս եւ շնորհի՝ զոր ետ ինձ տէր գիտութիւն լեզուաց եւ գրոց նոցա։ 

Կարգեցի եւ շարեցի ըստ չորից նիւթոց կարգի․ զնախագիտութիւն եւ զստածումն նորա կարգի եւ բժշկութեան՝ վասն երեք ազգ ջերմերուն միայն. զբորբոսայինն եւ զանբորբոսն, զսուրն եւ զերկարօրեայն, զնոպայով եւ զաննոպան. զսեռ նոցա եւ զտարբերութիւն, զտեսակ եւ զյատուկ զպատահումն, որք զկնի Հիւանդութեանցն լինին։ 

Զի առին նախ բժշկական վարդապետքն զՀինգ ձայն ներածութեանցն Պորփիւրի յառս Արիստոտէլի իմաստասիրի, եդին հին եւ կանոնք բժշկական արուեստին նմանապէս եւ մեք շարեցաք եւ հաստատեցաք ըստ կարգի Հին և նոր վարդապետացն, արարաք զգիրքս զայս, եւ անուանեցաք ՋԵՐՄԱՆՑ ՄԽԻԹԱՐՈՒԹԻՒՆ. զի սա մխիթարէ զբժիշկն ուսմամբ, իսկ հիւանդն առողջութեամբ, ողորմութեամբ եւ օգնականութեամբ արարչագործին Աստուծոյ։ Եւ արարի զսա գեղջուկ եւ արձակ բարբառով, զի դիւրահաս լիցի ամենայն ընթերցողաց, առ ի յիշատակել զմեզ և խնդրել թողութիւն մեղաց ի մարդասիրն Աստուծոյ։

Թարգմանեցաւ և գրեցա գիրքս այս յամի հազարերորդի հարիւրերորդի ութսուներորդի չորրորդի Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի գալստեանն․ յորում էր եւ թուականս Հայոց ՈԼԳ. ի Հայրապետութեան սրբազան կաթուղիկոսիս Հայոց տեառն Գրիգորի որդւոյ Վասլի բարեպաշտ իշխանի Պահլաւունւոյ, որ եւ պատճառն է գրոցս։

 

297. Մխիթար Գոշ Վարդապետ (Կիրակոս, գլ. ԾԱ-Դ)

Ա. Վասն վարդապետին Մխիթարայ՝ թէ ուստի էր, եւ կամ որպիսի ոք էր, սակաւ ինչ առդիցուք

Հռչակաւորն այն եւ մեծիմաստն գիտութեամբ՝ էր ի քաղաքէն Գանձակայ, քրիստոնեայ ծնողաց զաւակ, որք ետուն զնա յուսումն գրոց սրբոց. եւ իբրեւ եհաս նա արբունս հասակի, ձեռնադրեցին զնա քահանայ կուսակրօն։ Եւ պաշտեալ զքահանայութիւնն յոլով ամս՝ ցանկացաւ նա հմուտ լինել մտաց գրոց սրբոց եւ առակաց խորնոց, որ կան ի նոսա։ Եւ հանդիպեցաւ նմա Յովհաննէս վարդապետն՝ Տաւուշեցի անուանեալ, որ ի ժամանակին յայնմիկ երեւելի էր գիտութեամբ. զառաջինն յաշխարհակեաց կեանս կացեալ սակաւ ինչ, եւ մնացեալ յամուսնոյն, կրօնաւորութեան հետեւեալ. եւ հասու եղեալ աստուածայնոց գրոց՝ զվարդապետական պատիւ ժառանգեալ։ Առ սմա կացեալ Մխիթար ամս յոլովս, ուսման գրոց պարապեալ։

Եւ էր վարդապետն Յովհաննէս շրջագայ՝ տեղւոջէ ի տեղի շրջելոյ, քարոզելով զբանն աստուծոյ եւ ուսուցանելով զբարի վարս մարդկան։ Սա բազում իրս կարգաւորեաց կարգաց եւ կրօնից քրիստոնէից, զի դեռ ցայն ժամանակն ի տեղիս լուծանէին զշաբաթ եւ զկիրակէ սուրբ քառասնորդաց աղուհացիցն։ Սա եդ օրէնս պահօք վճաել, որպէս զայլ աւուրս շաբաթուն. բայց միայն զի տօնեսցեն ի շաբաթու՝ վկայից աստուծոյ եւ ի կիրակէի՝ խորհրդոյ յարութեանն Քրիստոսի եւ մատուսցեն զպատարագ։ Եւ այսպէս հաստատութիւն կալաւ յամենայն տեղիս՝ զյիսներեակն պահօք վճարել, զոր յառաջն կէսք պահէին, եւ կէսք ոչ։

Կացեալ առ սմա Մխիթարայ եւ առ այլս ոմանս, էառ նա զանուն վարդապետական։ Եւ այնու ո՛չ շատացաւ, այլ չոգաւ նա յարեւմուտս կոյս յաշխարհն, որ կոչի Սեաւ լեառն, առ վարդապետսն, որք էին ուսուցիչք, եւ զայն ինչ ի վեր ոչ հանեալ, թէ իցէ նորա առեալ զայն պատիւ, այլ բազում ինչ օգտեալ ի նոցանէ, եկն նա ի Կարնոյ քաղաք։ Եւ անդ գտանէ նա զբարեպաշտ իշխանն՝ զանուանեալն Քուրդ, եւ հաւատովն քրիստոնեայ, որ ընդ այն ժամանակս անդ լինէր՝ սարտուցեալ ի թագաւորէն վրաց. եւ եղեալ նորա ծանօթ, սիրեցաւ ի նմանէ իբրեւ զհայր։ Եւ յետ այսորիկ դարձաւ նա յաշխարհ իւր։

  Եւ ել համբաւ իմաստութեան նոա ընդ ամենայն աշխարհս. եւ բազումք աշակերտէին նմա յուսումն վարդապետութեան։ Եւ ապա նեղեալ ի տաճկաց՝ ի սադրելոյ կաթողիկոսին Աղուանից Ստեփաննոսի, եւ եկեալ նորա աշխարհն Խաչենոյ առ Վախթանկ, իշխանն Հաթերքոյ, եւ առ եղբարս նորա, որք բազում պատուով պատուեցին զնա, եւ անդ դադարեալ ամս ինչ։

  Ապա դարձ եղեւ իշխանին Քրդին ի հայրենիսն իւր գալ յաշխարհն Կայենոյ եւ Մահկանաբերդոյ Եւ բազում մեծարանս եդ նմա թագուհին Վրաց, որ Թամարն կոչէր, դարձուցանելով ի նա զհայրենի տեղիսն եւ այլս յոլովս։ Սա է հայր Սադունին եւ Դաւթի, պապ Շէրբարոքին, հօրն Սադունին։

Իսկ իբրեւ լուաւ վարդապետն Մխիթար, թէ դարձաւ իշխանն ի հայրենիս իւր, եկն նա առ նա վասն առաջին սիրոյն եւ միաբանութեանն, որ առ միմեանս։ Եւ բնակեցաւ նա ի վանքն, որ կոչիւր Գետիկ, ի գաւառին Կայենոյ, ի վերայ գետոյն մեծագունի, զոր անուանեն Աղստեւոյ գետ, յաջմէ կողմանէ գետոյն։

Եւ էր առաջնորդ վանիցն վարդապետն՝ որ Սարկաւագ անուանիւր, աշակերտ նորին, որ բազում ուրախութեամբ ընկալաւ զնա, եւ ինքն սպասաւորէր նմա. եւ անդ դադարեալ ժամանակս։

Ապա եղեւ շարժ սաստիկ, որ զբազում տեղիս կործանեաց եւ տապալեաց զբարձաբերձ շինուածս, ընդ որս խախտեցաւ եւ եկեղեցին Գետկայ սաստիկ յոյժ, մինչ զի ոչ լինէր հնար վերստին նորոգել։ Ապա երկմտեալ բնակչացն՝ կամէին ցրուել այսր եւ անդր, ո՛չ միայն վասն խախտեոյ եկեղեցւոյն, այլ զի նեղեալ էին ի մերձակայիցն, քանզի մի ոմն յիշխանացն, Սարգիս անուն, փոխեաց զգիւղ իւր ի տեղւոջէ իւրմէ եւ բերեալ շինեաց մերձ ի վանս այլ գիւղ։ Եւ այնուհետեւ բազում գժտութեամբ կային ընդ միմեանս, քանզի պարսաւադէտք էին հանապազօր։

Իսկ վարդապետն սուրբ արգել զնոսա ի խորհրդոյն յայնմանէ, ոչ թողուլ զմիմեանս եւ ցրուիլ, այլ ի միասին կեալ, եւ խնդրել իւրեանց տեղի բնակութեան։ Ապա չոգան միաբան առ մեծ իշխանն Իւանէ, եղբայր զօրավարին Վաց Զաքարէի, որդիք քեռ բարեպաշտ իշխանին Քրդին, որ ընդ այն ժամանակս իշխէր բերդին Կայենոյ եւ գաւառին, եւ ցուցին նմա զխնդիրս իւրեանց, զի տացէ նոցա տեղի, ուր փոխեսցեն զվանս իւրեանց։ Եւ նա հրամայեաց նոցա տեսանել, թէ որ տեղի պատշաճ իցէ։ Եւ նոքա շրջեալ գտին տեղի մի բարեվայելուչ եւ գոգաձեւ առ ստորոտս երկուց լերանցն, որ կայ ի գլխոյ նորա, զոր անուանէին զտեղին Տանձուտայ ձոր։ Եւ էր ի նմա գիւղ, եւ ձոակ մի փոքրագոյն անցանէր ընդ մէջ նորա, եւ միւս եւս յորդագոյն յաջմէ կողմանէ, տեղի փայտաւէտ եւ ջաւէտ։ Անդ համարեցան, թէ պատշաճ իցէ զետեղիլ։

Բ. Վասն շինութեան վանաց Նորն Գետկայ

Սկսաւ այնուհետեւ վարդապետն սքանչելի հանդերձ միաբանօք իւրովք ձեռն ի գործ արկանել շինութեան վանիցն եւ եկեղեցւոյ ն վերասացեալ ձորն Տանձուտայ՝ հրամանաւ մեծ իշխանին Իւանէի։ Եւ շինեցին եկեղեցի մի գեղեցկաշէն փայտակերտ, եւ օծեալ կնքեցաւ յանուն սուրբ Լուսաւորչին Գրիգորի։

Էր ի տօնախմբութեան եկեղեցւոյն եւ սուրբ վարդապետն Խաչատուր Տարօնացի, առաջնորդ սուրբ ուխտին, որ կոչի Հաղարծին, այր սուրբ եւ առաքինի եւ գիտութեամբ հռչակեալ՝ մանաւանդ երաժշտական արուեստիւ։ Սա պայծառացոյց զսուրբ ուխտն, յորում առաջնորդ էր ինքն, որ յառաջ քան զգալն նորա՝ ամայի էր եւ խամրացեալ։ Զսա պատուէր մեծապէս թագաւորն Վրաց Գիորգի, հայր Թամարին։ Եւ ետ եկեղեցւոյն ձեռնագրովն իւրով զերկուս գիւղսն՝ զԱբասաձոր եւ զՏանձուտն, եւ այգի մի ի Միջնաշինին. եւ եդ նզովս ամենայն սրբովք, զի մի՛ ոք իշխեսցէ հանել զնոսա ի վանիցն։ Սա եբեր զխազն ի կողմանս արեւելից, զանմարմին եղանակսն ի մարմին ածել, զարարեալսն իմաստնոց, որ ցայն ժամանակս չեւ էր սփռեալ ընդ աշխարհս։ Սա եկեալ գրեաց եւ ուսոյց բազմաց. եւ բազում հանգիստ եղեւ ի ծանր աշխատութեանցն, եւ ինքն անդ հանգեաւ ի Քրիստոս եւ կայ թաղեալ յարեւմտից կուսէ եկեղեցւոյն։

Շինեցին ի Նորն Գետիկ եւս փոքրագոյն եկեղեցի մի յանուն սուրբ Կարապետին Յովհաննու ի ծնունդս կանանց մեծի եւ Քրիստոսի ձեռնադրողի, ի գլուխ վանիցն։ Եւ ապա սկսան հիմն արկանել մեծափառ եկեղեցւոյն կոփածոյ վիմօք եւ գեղեցկաշէն արուեստիւ գմբեթարդ երկնանման, սխրալի տեսողաց, սկսեալ ի ՈԽ թուականին հայոց, զկնի չորս ամաց առնլոյ զԵրուսաղէմ Սալահադնին, եւ կատարի յամս հինգ ի խանգար զատկին յունաց։

Վասն այսր զատկի բազում հակաակութիւն եւ վէճ էր ամենայն ազգաց ընդ հայոց, եւս առաւել վրաց ազգին, զի լրբեալ ասէին զթիւրն ուղիղ. զոր ղծ եւ ապականեաց Իրոն անիծեալ, որ ի դրան ամբարիշտին Յուստի[նի]անոսի, որ վասն ոչ կոչելոյ զնա ի ժողովն, որ եղեւ յԱղեքսանդրիա, վասն լրմանցն զատկաց եւ այլ տօնից։ Յետ վճարելոյ երկերիւրեկին Անդրէասի՝ զինն ամ խանգար եկաց տօնքն ամենայն, զի ոչ կարացին ուղղապէս վարել զարուեստն նորա յետ վճարելոյն։ Ապա իմաստասէր ոմն, Էաս անուն, ձայն արկեալ առ ինքն կոչել յամենայն ազգաց զիմաստունս՝ զՓենեհէզ հրեայ, զԳիգան յԱսորւոց, զԱդդէ ի Գամրաց, զԵլոգս ի Յունաց, եւ զայլս յոլովս։ Եւ սկսեալ ներքուստ ի վեր թուել զամսն եւ գտեալ հաստատութեամբ՝ կարգեցին զհինգ հարիւրեակ բոլորն՝ անտարակուսելի օրինակ յաւիտեան. զոր տարեալ առ Յուստի[նի]անոս կայսրն, նա հրամայեալ Իրոնի. եւ նա նախանձաբեկ եղեալ վասն արուեստին մեծանձնութեան եւ իւրն ոչ կոչեցելոյ, կամեցաւ եղծումն ինչ առնել իրացն. փոխեաց զապրիլի հնգետասան ի վեշտասան, եւ զվեց ի հինգ, բաղայս յօդեալ, թէ այլն ամենայն ճշմարիտ է, բայց յայսմանէ. այն վեշտասան ոչ ինչ սխլ է, իսկ այն հինգն յիննսունեւհինգ ամի հանապազ սխալէ զնոսա՝ ընդ հրեայսն առնելով զզատիկն ի ներքոյ լրմանն. քանզի շաբաթ ածէ նոցա հինգն, իսկ վեցն մեզ կիրակէ, որպէս դիպեցաւ եւ աստ։

Եւ վասն այսպիսի վիճման հայոց եւ վրաց առաքէ թագուհին Թամար եւ սպարապետն Զաքարիայ, զմի ոմն ի մեծ իշխանացն վրաց, նմանապէս եւ ի հայոց յԵրուսաղէմ, յառաջ քան զզատիկն, տեսանել զճշմարիտն. եւ այսոցիկ դատավճիռ լուցումն կանթեղին, որ ի սուրբ գերեզմանին Քրիստոսի, զոր ասեն խնդրուածովք սրբոյն Գրիգորի հայոց լուսաւորչի՝ առանց ձեռաց մարդոյ եւ զգալի հրոյ՝ լուցանիլ հրամանաւ աստուծոյ յամենայն զատկի, որ լինի ցայսօր ժամանակի։

Բայց զվերակացութիւն քաղաքին տաճիկք ունէին, հարցին ցքրիստոնեայսն, թէ՝ «Ե՞րբ իցէ զատիկն ձեր»։ Պատասխանեցին, որ ի յունաց եւ յայլոց ազգաց, թէ՝ «Յայսմ կիրակէի»։ Իսկ որ ի հայոց էին, ասացին. «Ոչ յայսմ կիրակէի, այլ ի միւս կիրակէի»։ Իսկ որ տաճիկ վերակացուն էր խաղաքին՝ այր իմաստուն էր, հրամայեաց շիջուցանել զամենայն լոյսս, որ էին ի տաճարի անդ, եւ փակեալ զդուրսն, կնքեալ մատանեաւ իւրով, եւ ոչ ումեք հրամայեաց մտանել ի ներքս, տեսանել, թէ որ ազգն իցէ ճշմարիտ։

Եւ իբրեւ անց օրն այն եւ եղեւ երեկոյ, եւ սպասէին լուցման կանթեղին, եւ իբեւ ոչ լուցաւ, հրամայեաց իշխանն անարգանօք հանել զամենեսեան եւ գանիւ մեծաւ, իբրեւ զտգէտս եւ զսուտս, բայց ի հայոց։ Եւ իբրեւ անց շաբաթն, եւ եկն միւս կիրակէն, զոր ասէին հայք զատիկ, մինչդեռ ի պաշտաման եւ յաղօթս էին ի տասներորդ ժաուն՝ ազդումն ամենեցուն, եւ վաղվաղակի լուցաւ կանթեղն առանց ձեաց։ Եւ եղեւ ուրախութիւն մեծ հայոց։ Եւ առաւել գան հարին այլոց ազգաց եւ գովէին ամենեքեան զիմաստութիւն եւ զհաւատն հայոց եւ առաւել ազգն տաճկաց, եւ անարգէին ձաղէին զյոյնս յամենայն քաղաքս, որ ընդ իշխանութեամբ տաճկաց։ Տեսին զայն եւ արքն առաքեալք եւ թագաւորէն Վրաց եւ ի զօրավարէն, եւ եկեալ պատմեցին, զո տեսին։ Եւ խնդաց մեծ զօրավարն Զաքարէ, եւ ամենայն հայեարն, որ էին ի զօրուն. եւ առաւել եւս հաստատէին յուղիղ հաւատն հայոց։

Յայսմ ամի եղեւ աւարտ հռչակաւոր եւ խնդատես եկեղեցւոյն Գետկայ, զոր շինեաց վարդապետն Մխիթար իւր միաբանօքն՝ ձեռնտուութեամբ Վախթանկայ Խաչենցւոյ՝ տեառն Հաթերքոյ, եւ եղբարց իւրոց՝ Գիգորոյ, եւ Գրիգորիսի, եւ Խոյդանայ, եւ Վասակայ, եւ այլոց իշխանաց բարեպաշտաց, որդւոց Քրդին՝ Դաւթի եւ Սադունին, նաեւ քոյր սոցա, որու անուն էր Արզու խաթուն, կին Վախթանկայ Հաթերքեցւոյ։

Սա բազում ինչ օժանդակ եղեւ, արար եւ վարագոյր գեղեցիկ՝ դստերօք իւրովք՝ ծածկոյթ սուրբ խորանին, զարմանալի տեսողաց, ի մազոյ այծից կակղագունաց՝ ներկեալ պէսպէս եւ զանազան, գործ քանդակակերպ եւ նկաեալ պատկերօք, ճշգրտագոյն հանուածովք՝ տնօրինականօք փրկչին եւ այլ սրբոց, որ հիացուցանէր զտեսնողսն։ Եւ որք տեսանէին, օրհնութիւն տային աստուծոյ, որ ետ կանանց իմաստութիւն ոստյնանկութեան եւ հնիճար նկարակերտութեան, որպէս առ Յոբն ասացաւ, որ ոչինչ ընդհատ էր ի կազմուածոյ խորանին, զոր արարին Բեսելիէլ եւ Եղիաբ, թէ ոչ յանդգնութիւն է ասելիս, զի նոյն հոգի էր, որ շարժէր զնոսա եւ զսոսա։ Եւ ո՛չ միայն այս եկեղեցւոյս արար ծածկոյթ, այլ եւ այլոց եկեղեցաց՝ Հաղբատայ եւ Մակարայ վանից եւ Դագի վանից, քանզի յոյժ սիրող էր եկեղեցեաց բարեպաշտ կինն։

Եւ արարին նաւակատիս եկեղեցւոյն մեծապէս խմբիւք։ Անդ էր եպիսկոպոսն Հաղբատայ՝ Յովհաննէս, առաքինի եւ սուրբ այր, եւ այլ բազմութիւն քահանայից եւ պաշտօնէից։ Եւ օծեալ կնքեցաւ եկեղեցին յանուն սրբոյ Աստուածածնին։

Շինեցաւ եւ գաւիթ եկեղեցւոյն գեղազադ եւ կոփածոյ վիմօք։ Յոլով ձեռնտու եղեն մեծ զօրավարն Զաքարէ եւ եղբայն իւր Իւանէ. քանզի նոքա ունէին զիշխանութիւն գաւառին, եւ յոյժ սիրէին զսուրբ վարդապետն, քանզի Զաքարէ խոստովանութեամբ որդի էր նորա հոգեւոր։ Եւ ընծայեցին եկեղեցւոյն սահման ջրադարձիւք՝ լեռնէ ի լեառն, եւ բով մի յԱբասաձոր եւ զԶօրոձոր ի նահանգին Բջնոյ, եւ զԱշաւա ի գլուխ վանիցն։

Շինեցին եւ ինքեանք գիւղ մի մերձ ի ծովակն փոքրագոյն անհնարին խորութեամբ եւ անուանեցին զգիւղն յանուն ծովակին Տզրկածով, քանզի բազումք կային ի նմա մօրասէր եւ տղմասէր սողունք, եւ այլ միւս եւս փոքրագոյն գիւղ՝ ներքոյ վանիցն, զոր Ուռելանջ անուանեցին։ Շինեցին եւ այլ մատրունս յանուն սրբոց աաքելոցն եւ սրբոյն Հռիփսիմեայ։

Եւ ինքն քանզի սիրէր զանապատ եւ զամայութիւն, արար իւր տուն բնակութեան բացագոյն ի վանիցն։ Շինեաց եւ անդ փոքագոյն եկեղեցի մի փայտակերտ՝ յանուն սուրբ հոգւոյն։ Եւ ի ժամանակի ծերութեան, ի գլուխ վանիցն յաջմէ կողմանէ շինեաց եկեղացի մի շիրիմ գերեզմանի իւրոյ, կրով եւ վիմօք մածուցեալ սրբագործ, յանուն Համբարձմանն Քրիստոսի։

Գ. Թէ ոյք էին, որք երեւելիք էին յաշակերտսն նորա

Բազումք էին, որք աշակերտեցան ի նմանէ վարդապետական բանին, քանզի համբաւ իմաստութեան նորա հռչակեցաւ ընդ ամենայն տեղիս։ Եւ գային առ նա յամենայն կողմանց, քանզի՝ ըստ անուանն իւրոյ՝ մխիթարէր զամենեսեան. քանզի էր նա մխիթարական, որպէս զԲառնաբաս, եւ նշանաւոր ի մէջ ժողովրդոց, որպէս զԱնտոն. եւ բանք նորա արդիւնականք լի շնորհօք. եւ ամենայն ոք փափագէր տեսանել զնա եւ լսել ի նմանէ։ Վասն այսպիսի համբաւոյ բազումք, որ էին ն կարգի վարդապետաց, ծածկէին զինքեանս եւ գյին, ի կարգի աշակերտաց կալով՝ ուսանէին ի նմանէ եւ առնուին վերստին հրաման։ Եւ բազումք յաշակերտաց նորա հասին ի պատիւ վարդապետական։ Բայց երկուք ոմանք ի նոցանէ իմաստագոյնք էին քան զայլսն, որք կարող էին եւ զայլս օգտեցուցանել. առաջնոյն՝ Թորոս անուն, ի սահմանացն Մելիտինոյ Հայոց, հայր նորա հայկզն եւ մայր նորա ասորի, այր հեզ եւ խոնարհ, առաքինի եւ աղքատասէր յոյժ, ասպնջական օտարաց եւ առատ ի տուրս, որ զժամանակս կենաց իւրոց բարւոքապէս վարեալ՝ ի ծերութիւն պարարտութեան յաւելաւ առ հարս իւր եւ կայ թաղեալ ի հռչավանուն վանքն Հաղբատ, ի գլուխ վանիցն, ի գերեզմանս եպիսկոպոսացն եւ վարդապետացն, որոյ յիշատակն օրհնութեամբ եղիցի, եւ աղօթք սորա պարիսպ հաւատացելոց։

Եւ երկրորդին՝ Վանական անուն, այր սուրբ եւ պարկեշտ եւ յամենայն գործս բարիս յառաջադէմ, ողջախոհ եւ զգաստ յամենայնի եւ վարդապետական բանիւ քան զամենեսին, որ ի ժամանակին էին, գերազանցեալ, ծննդական մտօք եւ յարմար բանիւք։ Վասն որոյ բազումք դեգերէին առ նա ուսման աղագաւ ո՛չ միայն վարդապետական բանի, այլ ամենայն կեանք նորա եւ շարժումն անգիր օրէնք էին տեսողացն։ Եւ զայս ո՛չ թէ ականջալուր միայն ասեմ, այլ եւ ականատես, զի բազում ժամանակս կացաք մեք առ նմա ի վարժս կրթութեան ի սահմանս Տաւուշ բերդոյ, յանապատ անդ, զո ստացաւ իւր բնակութիւն եւ աղբիւրաբար արբուցանէր ամենեցուն զբանն վարդապետական։

Դ. Վասն վախճանի մեծ վարդապետին Մխիթարայ, որ Գոշն կոչի

Սա երանելիս, զոր վերագոյն ասացաք, զընթացսն կատարեալ եւ զհաւատս պահեալ, եհաս ի խորին ծերութիւն։ Եւ իբրեւ ետես նա, եթէ տկարացաւ ի զօրութենէ մարմնոյ եւ հանդերձեալ է այնուհետեւ յաւելուլ առ հարսն իւր, կոչեաց նա զբնակիչս ուխտի վանիցն Նորն Գետկայ, որ ընդ նմա ժուժկալեալ էին յամենայն աշխատութիւնս վանիցն եւ եկեղեցւոյն, եւ օրհնեաց զնոսա եւ զաշակերտս իւր յանուն տեառն. եւ զմի ոմն ի նոցանէ ընտրեալ՝ Մարտիրոս անուն նորա, որ աշակերտեալ էր նմա եւ ընտանի էր նմա, կացոյց զնա առաջնորդ աոցա. մանուկ տիօք, բայց կատարեալ իմաստութեամբ, այր քաղցրաձայն յերգս պաշտամանն, եւ առատամիտ ընթերծող, եւ եագ ի գրչութիւն. նմա հրամայեաց իշխել նոցա։ Եւ գրեաց առ մեծ հազարապետն Իւանէ, եղբայրն Զաքարէի, եւ յանձնեաց ի նա զվանսն եւ զառաջնորդն. եւ ինքն փոխեցաւ յաստեացս առ Քրիստոս՝ ալեւորեալ եւ լի ասուրբք։ Եւ վերակացու վանիցն Մարտիրոս հանդերձ միաբանօքն գեղեցկապէս յարդաեաց զպատշաճս թաղմանն նորա հոգեկան եւ մարմնական պիտոյիւք, եւ տաեալ հանգուցին զնա առաջին դրան եկեղեցւոյն փոքրագունի, որ կայ ի գլուխ վանիցն յարեւմտից կողմանէ։ Եւ մինչեւ ցայսօր գերեզման նորա օգնէ ցաւագնելոց, որք հաւատով ապաւինին յաղօթս նորա, եւ զհող տեղւոյն հանապազ տանին ի պէտս հիւանդաց մարդոյ եւ անասնոյ, զի աստուած զփառաւորիչս իւր փառաւորէ կենդանութեամբ եւ մահուամբ։

Դէպ եղեւ երբեմն, զի պաշտօնեայք նորա գային գրաստուք՝ բարձեալ գինի ի պէտս վանիցն։ Վրացի ոմն, Բասիլա անուն, եկեալ՝ բռնութեամբ կամէր առնուլ ի նոցանէ ի գինւոյ անտի, զի գործակալ էր նա Իւանէի ի վերայ մայրոյն, որ պահէր զտեղի իջաւանի նորա։ Եւ պաշտօնեայքն ասեն ցնա. «Մի՛ նեղեր զմեզ, քանզի Գոշին եմք»։ և Զի այսպէս կոչէին զնա մականուամբ, քանզի հաղգագոյն եկին ալիք նորա։ և Իսկ թշուառականն անարգեաց զնոսա եւ զԳոշն հայհոյութեամբ։ Եւ իբրեւ եկն յայն տեղի, որ յիշէր զանուն նորա ձաղանօք, անդէն վաղվաղակի համրացաւ, եւ կապեցաւ լեզու նորա, եւ թիւրեցան շրթունք նորա, եւ այնպէս եկաց զբազում աւուրս, մինչեւ հառաչանօք խնդրեաց թողութիւն։ Եւ ամենայն ոք, որ տեսանէր զայրն, գովէին զծառայն աստուծոյ։

Եւ եթող նա յիշատակ եւ արձան գերեզմանի գիրս իմաստախոհս յօգուտ ուսումնասիրաց՝ Համառօտ մարգարեութեանն Երեմիայի՝ գեղեցկադիր կարգօք, եւ սուղ ինչ կանոնս վասն սպասաւորելոյ մարմնոյ եւ արեան տեառն, թէ որպէս պատշաճ իցէ, կամ որպիսի կարգօք, եւ դիրք մի՝ Ողբք ի վերայ բնութեանս՝ ի դիմաց Ադամայ առ որդիս նորա, եւ ի դիմաց Եւայի առ դստերս նորա. եւ գիրք մի՝ Յայտարարութիւն ուղղափառութեան հաւատոյ ընդդէմ ամենայն հերձուածողաց, ի խնդրոյ մեծ զօրավարին Զաքարէի եւ եղբօր իւրոյ, եւ այլ թուղթս խրատականս։ Եւ եղեւ վախճան նորա ի ՈԿԲ թուականին։

298. Մխիթար Գոշ եւ Դատաստանագիրք իւր

Իսկ եթէ յումէ՞ յորդորեալ եկաք ի գրել։

Ի բազում ժամանակաց հետէ տարակուսեալ յաղագս սորին լինէի՝ խոցոտելով ի նախատելն զմեզ մերոց եւ աւտարաց ազգաց։ Սակայն վստահել ի սոյն ոչ իշխէի՝ գիտելով զանձին տկարութիւն։ Յաղագս որոյ զվարանսն ի զրուցատրելն մեր լուաւ եղբայրն Պաւղոս՝ սիրելի աշակերտն աստուածային գրոց, եւ խոստովան եղեւ փափագող այնմիկ լինել. առաւել եւս սկսաւ շարժել զմեզ հարկեցուցիչ բանիւք։ Նաեւ ոչ այնու ձեռնամուխ լինել կամեցաք, այլ խորհէի զայլս աղաչել զաւրաւորս, որք կարող էին զհարկ վճարել բանին, զի բազումք իսկ էին։ Բայց զի զանընդունելութիւն ազգիս գիտէի պատճառել եւ այնու ոչ կամեցայ զոք առ այս աղերսել. լռեցի ապա այնուհետեւ եւ ես։ Եւ զարմացեալ յաղագս այսորիկ լինէի, թէ զի՞արդ յառաջնոցն հարանցն մերոց ոչ կարգեցաւ։ Եւ զնոյն գիտացեալ պատճառ, զի եւ ոչ առաքելոց Տէրն տուաւ, եւ կամ զի ոչ ոք հրաւիրեաց եւ անձամբ ոչ ետուն՝ զարհուրեալք ի պարսաւադիտաց, եւ կամ ի հալածանաց եւ ի խռովութեանց անպարապ պատահեցան, եւ կամ ընդ տէրութեամբ անկեալ այլոց ազգաց՝ նոցունց վարեցան դատաստանաւ։ Եւ թէպէտ ամենայն պատահեաց ըստ ժամանակիս եւ նոյն պատճառ, որպէս յաւուրս հարցն մերոց՝ ոչ աւանդիլ գրով դատաստան, բայց ի միոյն, զի եւ ոչ յառաքելոց անտի տուաւ, բայց սակայն հարկաւոր եղեւ գրել, որպէս վերագոյն ցուցաւ։ Եւ սկիզբն առնել այսմ իրողութեան այսպիսի եղեւ։

Հանդիպեցաք առաջի տեառն Ստեփաննոսի՝ շնորհիւ Տեառն Յիսուսի Աղուանից կաթողիկոսի, եւ նոյն իրի վերստին յիշատակ եղեւ։ Եւ նա յորդորեալ փութացոյց զմեզ՝ ասելով, եթէ շնորհ յոյժ ունիմ իրիդ կատարման։ Առաջի եւ մեք զմերս եդաք անկարութիւն, որպէս վերագոյնն։ Սակայն յերկրորդելն եւ ի քաջալերելն խորհուրդ իմն ի մեզ եղեւ, եթէ արժան է հոգեւոր հրամանի անսալ, զի թէ ի Տեառնէ իցէ, բարւոք յանգեալ կատարեսցի իմաստախոհութեամբ, զի թերեւս ի նմանէ լինի առաջատութիւնս, ապա թէ ոչ՝ պատճառ լիցի կատարելոց ոմանց շարժիլ ի սոյն։ Զի եւ ոչ գործ ամենայն եւ արուեստ ի միոջէ սկսողէ աւարտեալ կատարեցաւ ի սկզբանէ, այլ ի բազմաց, զի մասնաւոր գտեալքն ժողովեալ գոյացուցին զարուեստն, ըստ առակի ոստայնանկաց։ Նաեւ պատշաճ ինձ վարկայ ընդոստնուլ սովաւ, եթէ յատեան մտանելոց եմ յանկաշառ եւ յանողոքելի, ըստ որում ձեռամբ իսկ գծեմ զապագայիցն նշանակ։

Եւ արդ, մի՛ ոք պարսաւանս դիցէ ասացելոցս, զի եթէ տխմար ոք իցէ՝ ուսցի, եւ թէ ամենակատար իմաստուն՝ զթերին լցցէ։ Երկաքանչիւրոցն պատրաստ եմք սիրով ընդառաջել։

Նշանակ չափաւորապէս զաւրութեան առաջիկայ իրողութեանս հանդերձ աղերսաբանութեամբ առ տէր Ստեփաննոս Աղուանից կաթողիկոս

Քանի հարկաւոր է զկնի այսոցիկ սակաւուք ցուցանել զզաւրութիւն առաջիկայ ձեռնարկութեանս, զոր եւ աղաչեմ, ո՜վ պատուականդ գլուխ եկեղեցեաց սրբոց տանս Աղուանից, մի՛ վարկպարազի համարել զհարկս հոգեւորս, զոր եդիր, զի եւ կանոնական ունի սահման գիրս դատաստանի, զոր յարմարել այնոսիկ պարտիմք, զի յայտ լիցի չափ նորին։

Եւ զի թէպէտ բնաւորական է ամենեցուն լաւին ցանկալ եւ անսխալ յիրս ամենայն լինել, սակայն ոչ է հնար, որ ի լինելութեան եւ յապականութեան է բնութիւնս, եւ այդ՝ յոյժ քաջաբանից, ո՞րչափ եւ մեզ իցէ, որ ամենայն ինչ գործ սխալեալն եղեւ եւ գրեթէ ի սկզբանէ։ Վասն որոյ զամենեսեան զկնի մեր եկեալսդ՝ զհարս եւ զեղբարսդ ի զանազան ժամանակս, աղաչեմ մաղթանաւք՝ զյոլով եւ զոչ սակաւ սխալանս ուղղեսջիք պատահեալք յընթերցման տառիս եւ զիրաւացի թերին լցջիք, որպէս վերագոյն ծանուցաւ։ Զի հասարակ եւ ի վեր քան զհասարակ սխալանացն ունիմ զպատճառ. նախ՝ զբիծս անձին, զոր զներգործութիւն խափանէ զՀոգւոյն. եւ ապա՝ զախտս մարմնոյ. եւ զի յայտ անվարժութիւն համաւրէն է սեռի եւ յատկի. եւ դարձեալ՝ անպարապութիւն, զի ընդ ստեամբք ախտաժէտիւ զմանկունս ունէի բանի. եւ զպանդխտութիւն եւ զանտեղութիւն. եւ զանտեղեկութիւն գրչութեան. եւ զհակառակութիւն ներքնոց եւ արտաքնոց. զգայութեանց տկարութիւն եւ զմարտս դիւաց. եւ զպակասութիւն գործեաց գծագրութեան. եւ զաղքատութիւն մատենից, յորոց զնիւթս հաւաքել ի դէպ էր բանից։ Ապա եթէ ընտանի ազգիս բարոյիւք սխալանացն լինիք պարսաւիչ եւ ոչ ուղղիչ, գիտելով գործ Հայկազնեայցս զայդոսիկ, միանգամայն զչափ անձին, անմեղադիր ձեզ յայդոսիկ լինիմք։ Ապա եթէ սիրով մերոցս պատահիք բանից եւ խնամիչ կամաւք զթերին լնուսջիք, ի Տեառնէ զհատուցումնն առջիք բարեաց եւ զգանձս բանից ձերովք երկամբք յեկեղեցիս ամբարեսջիք՝ յիշատակ բարեաց մնալ ձեզ ի նմա։

Բայց ձեռնարկութիւն մեզ յայսմ իրողութեան եղեւ ի թուականութեանն Հայոց ՈԼԳ եւ շրջանին երթալոյ ի բաց ՃԱ, որ կոչի Փոքր, իսկ Հոռոմին՝ ՆԵ, յամս անիշխանութեան թագաւորութեան մերոյ, ի վաղնջուց ժամանակի մնացելոց սակաւ իշխանացս ի կողմանս Խաչենոյ, ընդ ժամանակս անուանելոյ Հասանայ՝ որդւոյ Վախտանկայ կրաւնաւորեցելոյ, եւ որդւոյ նորա Վախտանկայ, ի դղեկին, որ անուանեալ կոչի Հաթերք, գլխաւորի այլոց իշխանացն, եւ կողմանցն Կիւղիկեայ մեծի իշխանին Ռոբենի, յամի, յորում մեռաւ յաղթող թագաւորն Վրաց Գեաւրգե, ի հայրապետութեան տեառն Գրիգորի Հայոց Մեծաց եւ ի դիտապետութեան տեառն Ստեփաննոսի տանս Աղուանից, յաշխարիս Առանայ, ի նահանգիս, որ կոչի մայրաքաղաքին Գանձակայ, յանապատի եւ յեղբայրանոցիս անուանեալ Դասնոյ, սկզբնաւորեալ ի լեռնակողմն մենաստանին կոչեցելոյ Հոռոմաշէն, ընդ հովանեաւ սրբոց եկեղեցեաց կուսաստանացն յիշեցելոց, ձեռնտուութեամբ հաւր Յովսեփայ եւ եղբաւր Պաւղոսի յորդորմամբ յառաջարկութիւնս։

Բայց գծագրութիւն յիշատակիս ի Նախադրութիւն գրոցս դատաստանի եղեւ, զի կատարած սորա ի ձեռն մեր միանգամ ոչ է, որպէս ասացեալ է կանխաւ զպատճառն։ Եւ արդ, որքան է կար՝ ի գործ անկանիմք հիւսել զկնի զիրս դատաստանի։ Ընդ որս եւ զայս եւս մաղթեմք. եթէ պատահի եւ հաճոյ ոմանց թուի յաւրինակէ աստի փոխել զիրս դատաստանի, ընդ նմին փոխեսջիք եւ զյիշատակս զայսորիկ, յիշատակել սոքաւք զմեզ, որով եւ դուք համաւրէն յիշեալ լիջիք ի Քրիստոս Յիսուս ի Տէր մեր, որում փառք յաւիտեանս ամէն։

299. Առումն Երուսաղէմի ի Սալահէտտինէ ըստ Միխայէլի Ասորւոյ

Ի ՈԼԸ թուին (638=1189) զօրացա Սալահատինն, ի յաճախութենէ մեղաց մերոց, եւ ժողովեաց զամենայն հնազանդեալսն իւր, զԵգիպտացիսն, եւ զներքին Լիբէացիս [157] եւ զՊտույիս [158], եւ զԱթուրացիս [159], եւ զՄիջագետս, եւ եղեւ բանակ մեծ եւ ահագին, եւ արար պատրաստութիւն զինուց եւ մեքենայից՝ որոյ ոչ էր թիւ։ Եւ խաղաց գնաց ամենայն բազմութեամբ լէգէոնին իւրոյ ի վերայ թագաւորին Երուսաղէմի, առնուլ զքէն վրիժուց կորանաց իւրոց, զորս կրեաց ի նոցանէ յառաջին ելանելն իւրում, Եգիպտոսէ՝ երեսուն եւ երկու հազար սպառազինօքն՝ զորս կորոյսն, եւ տկարացաւ եւ գանձեաց ի սրտի իւրում՝ զթիւնն տրտմութեանց, մինչեւ եգիտ օր թափելոյ զնա, եւ զօրս՝ որում, ցանկայր նա. եկն եբեր սպանողն մեր էին չարութիւնն, զոր սերմանեաց որոմանցն մշակ: 

Արդ, գնաց երկրորդն Րոբովամ՝ սատանն Սողովմոնին մերոյ՝ Սալահատինն՝ եւ եհար զբանակն իւր մօտ ի Տապարիա, եւ գնաց թագաւորն Երուսաղէմի ի վերայ եւ նորա Յիշատակեցաւ մեղքն քրիստոնէից առաջի Տեառն, եւ քննեցան ի կանոնս արդար իրաւանցն Աստուծոյ, եւ կշռեցաւ ի կշիռս, եւ գտաւ պակասեալ։ Քանզի կոմսն Տրապօլեայ եդեալ էր յառաջագոյն բանս ընդ անօրէնսն, եւ ծարաւեցոյց զզօրսն, եւ տկարացոյց, եւ մատնեաց ի ձեռս թշնամեացն եւ ինքն անցաւ գնաց ի կողմն օտարացն: Եւ զօրացան ատելիքն ի վերայ անդամոցն Քրիստոսի, եւ արկին զնոսա ի սուրն իւրեանց անողորմն։ Ո՜հ ահագին ժամուն եւ նսեմացեալ պահուն, եւ կորստեան աւուրն մերում՝. յորում հօտն դրոշմաւոր [160] եւ գառինքն երկնաւոր՝ գազանաց մատնեցան՝ ընդ երեսս դիակոյտ դաշտին. քանզի ծարաւեալ երիվարքն խնդրէին ջուր՝ դիմելով ի ծովն, եւ թուլացուցանէին զբազուկս արիական քաջացն, եւ գայլքն գիջասէրք ծարաւեալք արեան պարարտ զուարակացն՝ խնդրէին զնոսա, եռանդնոտ եւ սրեալ ժանեօքն. եւ ի համառօտ ժամու՝ զաստեղագեղ բանակն ցուցանէին իբրեւ զկոյտս դերբուկ քարանց, եւ զդրախտս աստուածատունկ՝ իբրեւ զմայրիս կոտորեալ ի փայտակարաց. եւ արդարեւ սաստկացաւ կոծ յԵրուսաղէմ, այսինքն յամենայն եկեղեցիս իբրեւ զկոծ մանկանցն կոտորելոց ի դաշտի։ Զի կալան զմատաղ թագաւորն [161], եւ զվառեալ գունդն Ֆրերացն գովելեաց [162]. եւ սպան ի նոցանէ կատաղին [163] Զամբրի երեք հարիւր անձինս եւ զբրինձն Անտառայ։ եւ լուացաւ արեամբ նոցա, եւ ետ փառս Մամէտի եւ աղօթեաց Եւ առ զՏապարիա, եւ կոտորեաց զնոսա եւ չոքաւ յԱքայ [164], եւ առ զնա եւս. եւ իշխանքն որ կային անդ՝ փախեան նաւու ի Սուր [165], իսկ Կեսարիա [166] եւ Նազարէթ եւ Ճափն [167] թողին զտեղիս իւրեանց եւ փախեան. եւ դիւրաւ տիրեաց ի վերայ նոցա որպէս եւ կամէրն: Եւ ո՞ է կարող ողբալ զնախատինսն եւ զոտնհարութիւն՝ զոր առնէր նա մեզ, զպէսպէս կատականսն եւ զթուքսն, զմնացորդս կրիցն Քրիստոսի։ Քանզի ոչ գիտեմ՝ ըստ մասանց զորպիսութիւնս անցիցն զորս գործեցին, եւ զոր ինչ խօսեցան, զորս բերեն յինքեանս յոլով մատեանք ըստ լեզուաց եւ ազգաց. այլ մեզ թեթեւաբանութիւն է ցանկալի, եւ մանաւանդ ըղձանալի։ Աղետիցն մերոց հանգամանք որոշեաց զդասս լալեացն՝ ըստ ազգաց արուաց եւ իգաց, հասակաց եւ արժանաւորութեանց. վասն զի յետ այսորիկ գնաց ի յԱսղալան [168], եւ զի մի աշխատ լիցի վասն ամրութեան տեղւոյն, եւ սակաւ մի հանգիցէ ի սպանութիւն հօտից հաւատացելոց, խօսեցաւ կակղութեամբ, եւ երդուաւ թողուլ զթագաւոր նոցա ազատս, ուր եւ կամիցի երթ ալ հանդերձ նոքօք. եւ ետուն զքաղաքն ի ձեռն նորա, եւ առեալ զթագաւորն Երուսաղէմի գնացին ի Տիւրոս, որ է Սուր, անառիկ քաղաք, եթէ Տէր պահեսցէ, եւ թէ ոչ՝ ընդունայն տքնին շինողքն եւ զգուշանան պահապանքն։

Եւ Սալահատինն մխեալ յաղթութեամբ իբրեւ զպողովատ՝ ել խնդութեամբ ի Սուրբն Երուսաղէմ, եւ աւուրս ինչ պաշարեաց զնա. եւ զի ոչ գոյր նոցա ուստեք ակնկալութիւն, կամեցան տալ զքաղաքն, եւ մատնել զանձինս անագորոյն հեթանոսաց: Բայց նա անդանօր եցոյց զանձն մեծախորհուրդ. եւ կտրեաց նոցա գինս տասն դահեկանս ըստ գլուխս, տալ եւ գնալ ի խաղաղութիւն. եւ արարին այնպէս, եւ ելանէին կականեալք յարտասուացն, եւ իբրեւ զգառինս ի մօրէ զատչէին բառաչելով՝ յաստուածընկալ քաղաքէն, շարժելով յարտասուս եւ զվիմեղէնս անգամ, եւ որ մնացին ի տեղն՝ էին քսան հազար արք եւ կանայք. եւ ազատեաց ի նոցանէ չորեք հազար անձինս ծերս եւ պառաւունս, եւ եօթն հազար տղայք արու եւ էգ բաշխեաց զօրաց իւրոց, եւ հինգ հազար երիտասարդս առաքեաց Եգիպտոս յաղիւսագործութիւն, ի շինութիւն պարսպաց եւ ապարանից։ Ազատածին որդիքն Սիոնի դարձան ի գործ հնոյն Իսրայէլի՝ ի մերոյն Փարաւոնէ. զորս ետ մեզ չարչարիչ՝ անմարմինն փարաւոն [169], եւ հինգ հազարս եթող անդէն յԵրուսաղէմ, լինել զպարիսպն յամրութիւն իւրում անձինն սեփականեալ զնա [170] ։

 

300. ՆՈՅՆ ԲԱՆ ԸՍՏ ՅԻՇԱՏԱԿԱԳՐԻ [171]

Յամի վեցհարիւրերորդի քառասներորդի երկրորդի Հայկականս տումարի, ի հայրապետութեան Տեառն Գրիգորի կաթողիկոսի Հայոց, եւ իշխանութեան բարեպաշտ իշխանին Լեւոնի. իսկ ի բռնակալութեան Հաքարացւոց ումեն Սալահատին կոչեցեալ, ըստ իւրեանց առասպելաբանութեան, որ եւ տիրեաց Եգիպտացւոց եւ մինչեւ ի կողմանս արեւելից, եւ զբազումս յազգայնոց իւրոց արկեալ ընդ իշխանութեամբ իւրով, եւ զօրացեալ այսու՝ սկսաւ պատերազմել ընդ սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ, եւ ընդ զօրս նորա։ Զորս թուլագոյնս գտանէր ի հաւատս՝ զնոսա կարասեաւ եւ խոստմամբ պատրէր, եւ որք քաջ սպառազէնքն էին՝ բանիւք ողոքանօք հաւանեցուցանէր. եւ զայլս ի մեծամեծացն՝ երդմունս հաստատէր նոցա՝ ունել զտէրութիւն աշխարհացն։ Եւ այսպիսի խորամանկութեամբ քակեաց զամենեսին ի միմեանց եւ արար ի միում՝ տան խռովութիւն. եւ զայս արարեալ ի բազում՝ ամս՝ ոչ կարաց յաղթել նոցա, եւ ապա օրինակօք խնդրէր պատերազմել ընդ նոսա, զի գիտէր զթուլութիւն եւ զերկպառակութիւն զօրացն եւ զյետս կացելոցն ի սուրբ ուխտէն։ Եւ պատերազմեալ ընդ նոսա՝ յաղթեաց, զի զորքն ընդ չորս մասունս բաժանեալ էին, եւ ձերբակալ արարեալ զթագաւորն եւ զարս պատերազմող՝ որ կոչին Փրէրք [172], եւ զայլ զարսն կոտորեաց. եւ բռնացեալ աւ զսուրբ քաղաքն Երուսաղէմ եւ զԱսկաղովն, եւ զամենայն սահմանս աշխարհին, եւ գայ ի սահմանս Անտիոքու, եւ քակեալ աւերեաց զաշխարհն եւ զամուրս նորա։ 

Եւ անարին այն Բրինձ կոչեցեալ՝ [173] ոչ կարաց ելանել ընդդէմ նորա, իսկ նորա կատարեալ զկամս իւրոյ չարութեան՝ կամեցաւ մտանել յաշխարհն Կիլիկիոյ, նոյնպէս կարծելով զնոսա անարիս գոլ. քանզի գոռայր իբրեւ զառիւծ զօրաւոր, եւ դառնայր իբրեւ զաղուէս տկար։ 

Քանզի յառաջ ասացեալ Հայրապետն Սուրբ Գրիգորիս, որ ունէր զաթոռ հայրապետութեան Սրբոյն Գրիգորի, որ եւ շառաւիղ գոլով նորին լուսաւորչին Հայոց, պահպանեալ ընդ ամրածածուկ աջոյ Աստուծոյ՝ յամուր դղեկին կոչեցեալ Ռոմելիսի կլայ, որ եւ սա բազում նեղութիւնս կրեալ ի շրջաբնակ այլազանիցն, ընդդէմ՝ կացեալ աղօթիւք եւ զօրութեամբն Աստուծոյ, եւ ըստ տուեցելոյ նմա յԱստուծոյ ամենաշնորհ իմաստութեանն, խրատէր եւ զօրացուցանէր զթագաւորն եւ զզօրս Կիլիկեցւոց, ընդդէմ՝ կալ նորա չարութեանն. որ եւ ոչ կարաց ձեռն արկանել ի նոսա։ Այլ քանզի հայրապետն սուրբ տեսանելով զայսպիսի նեղութիւնս տարակուսանաց, զառումն սրբոյ քաղաքին եւ զաւերումն սրբոց տաճարացն, եւ զգերութիւն ժողովրդեանն Աստուծոյ, եւ զայլանդակ գործ պղծութեան նոցա, զորս ոչ է պարտ ընդ գրով արկանել, զայսոսիկ տեսեալ սրբոյ հայրապետին, վիտացեալ ի հոգի իւր՝ միշտ աղօթից եւ արտասուաց պարապեալ խնդրէր փրկութիւն սրբոյ քաղաքին եւ ժողովրդեանն Աստուծոյ: Գրէր եւ ցուցանէր զամենայն՝ թագաւորացն Յունաց եւ Հռովմայեցւոց, զի եթէ իցեն ինչ ձեռնհաս՝ եկեսցեն յօգնականութիւն քրիստոնէից. եւ ինքն աղաւթից եւ սրբութեան պարապեալ։ Եւ ապա շարժեալ մի ոմն ի թագաւորացն Հռովմայեցւոց Ալաման [174] կոչեցեալ, գայ մինչեւ ի սահմանս Կիւլիկեցւոց. եւ ոչինչ արիութիւն ցուցեալ՝ կատարի մահուամբ գետասոյզ եղեալ՝ եւ զօրքն ցրուեալ բաժանեցան։