Հայապատում

81. ԿԱՐԱՊԵՏ ՍԱՍՆԱՑԻ 

Եպիսկոպոս եւ Վարդապետ ըլլալով կարապետ, Սասնացի` ըստ խորագրի իր գրածին, որ է «Ներբողեան յաղագս վարուց Սրբոյն Մեսրովպայ», նորերումս հրատարակուած Արարատ Օրագրի Էջմիածնի (ԼԱ, 1897). եւ պատմախառն ըլլալով եւ նոր ծանօթութիւնք ընծայելով մեր անմահ Հօր դպրութեան, Պատմըչաց կարգին դասեցինք զսա։ Թուի ԺԲ. դարու վերջերը գրող յաջորդ դարուն վերջերն այլ Յովհաննէս Արքայեղբայր օրինակած է զայդ, յորմէ յայտնի՝ որ աւելի նոր հեղինակ չէ։ Շատ եռանդեամբ գրած է, բայց ոչ ընտիր եւ յստակ ոճով, այլ շարադրութիւնն խրթին է, եւ բառերու խաղերով, բացատրութիւնքն այլ տեղ տեղ կ՚իմաստակօրէն, իբրեւ հին բաներ գիտցող, եւ մեծ ու դժուար բան մի ընող։ Հոմերոսի յիշած հսկայից նմանցընէ իր ըրածը, որք լեռ լերան վրայ է դրին՝ Արամազդայ հասնելու համար, «Որպէս զՈստոսն (թոս) եւ զփայտոսն (Եփալտէս) դնելով  զՈսիա (Ովսա լեռն) ի վերայ Ոլիմպիոսի եւ զԲիլոն տերեւաշարժ, յանելանելին ելանել, խօսել վասն հոմանոյն», այսինքն համազգի Մեսրովպայ։ Առասպելին յիշատակն անլույս առած է ի Դաւիթ Անյաղթէ կամ՝ Մագիստրոսի մէկ Թղթէն։ Ս. Մեսրովպայ Բայազգի ըլլալը ցուցընել ուզելով՝ ինչուան Արամ եւ Հայկ վեր կելնէ. զնա գովելու Համար այլ կ'ուզէ «Շարժել զկընդընդոցն (քնար) եւ ճառել փոքր ի շատէ». երբեմն այլ այբուբենի կարգաւ շարէ գովասանական տողերը։ Նկարա. գրութեանց մէջ լաւագոյն է Մեսրովպայ Հայրենեաց՝ Տարօն գաւառինը: լաւագոյն եւս (եթէ ստոյգ) անոր լատիներեն գիտնալն, եւ յառաջ քան զկրօնաւորութիւնն քաջ զինուորական ըլլալն։ Հայերէն տառից գիւտին համար այլ կ՚ըսէ, թէ հրեշտակն տասնըչորս գիր տպաւորեց ի սալս սրտին - Մեսրովպայ, որոց ձեռքն իրօք քարի վրայ տպաւորեցան եւ թէ մինչեւ հիմայ կ՚երեւին։

82.  ՋՈՒԱՆՇԻՐ

Ջուանշիր կամ Ջեւանշիր, ազգաւ Վրացի, եւ անշուշտ գրածն այլ վրացերէն. բայց ինչպէս Մի խայելի ասորւոյ իր բնիկ լեզուով գրածն կորած էր եւ հայերէն թարգմանութիւնն կար, այսպէս եւ սորա հայերէնս միայն կայ, յորմէ եւ փռանկերէն փոխարկեց Պրոսէ եւ տպագրեց ի Բեդրապուրկ։

Մէկ հեղինակի գործ չէ այս, որ սովորաբար Պատմութիւն Վրաց կոչուի. Ջուանշիր Ը. դարու անձն է Վրաց թագաւորական ցեղէ, եւ գրած է Պատմութիւնը՝ անոնց անուանի Վախտանկ թագաւորէն մինչեւ իր ժամանակը՝ խնդրելով որ ուրիշներն առաջ տանին պատմութեան կարգը, եւ այսպէս ըրած են։ Մէկ Ձեռագրի մէջ որ ինչուան 1125 տարին հասուցեր է, գրուի. «Գտաւ Պատմութիւնս համառօտ՝ ի ժամանակս շփոթմանն, եւ եդաւ ի գիրքս որ կոչի Քարթլիս ցխօրէպա, որ է Պատմութիւն Քարթլայ. եւ եգիտ զնա Ջուանշիր՝ գրեալ մինչեւ ի Վախտանգ թագաւոր, եւ մինչեւ ցայս վայր ինքն յաւել Ջուանշէր. եւ զգալոցն յանձնեաց տեսողացն եւ պատանւոցն ժամանակին»: - Յիշեալ թուականին հասնելով պատմութիւնն՝ մեզ ծանօթ Ձեռագիրք անկատար մնան, որով չէ յայտ թէ ինչուան որ տարի հասուցեր էին շարահարողք Ջուանշէրի։ Մէկ ցանկ մի Ձեռագրաց եւ ըսէ՝ որ մինչեւ ԺԲ. դարու կէսը կը հասնի այս պատմութիւնը եւ Ստեփանոս Օրպելեան յիշէ զՊատմութիւնս Վրաց եւ զԱղուանից,  կ՚իմացուի հայերէն։

Որչափ այլ` Վրաց Պատմութիւն կոչուի, շատ յիշատակք կան եւ Հայոց, սկսեալ ի Թորգոմայ եւ ի Հայկայ, որոյ կռիւն ընդ Բելայ եւ այլ ինչ գտնուին ի 5. 9. 72 Յօդուածս գրոցս, յ՚Բ Մասին։

Ջուանշիրի հայերէն գրուածն տպուած է ի Վանս մեր ի 1884, հանդերձ ծանօթութեամբք։

Պրոսէ թարգմանած է ժամանակագրութիւն մի եւս Վրաց ի հայերեն, ԺԴ. դարէն սկսեալ մինչեւ ի կէս ԺԸ. դարու։ 

83. ՎԱՐԴԱՆ ԱՅԳԵԿՑԻ 

Վերջին տարիներում յայտնեցաւ այս հետաքննելի հեղինակս, թէ եւ իր գլխաւոր գործն՝ առանց զինքը ճանչնալու՝ վաղուց ծանօթ էր մեր գրականութեան մէջ, եւ են Առակքն կամ Արուեսագիրք. յորում շատ տեղ կենդանեաց բերան եւ խօսք ընծայելով՝ բարոյական խրատներ տայ։ Յայտ է որ այս կերպով առակաբանութեան գիւտն շատ հին է, եւ քան զՍողոմոն հնագոյն համարուի, եւ ի գիտնոց Հնդկաց հնարեալ։ Այս մեր առա. կաբանին ծանօթութեան մեծապէս երախտաւոր է Մառ բանիբուն հայագէտ ռուսերէն գրողն, որ եւ հայերէն գրէ չափաւորապէս. եւ ետքի տարիներս այս գործ էս զատ՝ շատ կարեւոր տեղեկութիւններ այլ տուաւ մեր մատենագրութեան եւ տեղագրութեան նկատմամբ, անձամբ ճանապարհորդելով եւ քննելով զմասն ինչ Հայոց երկրին, եւ հետաքննական բաներ ի լոյս հանելով։ — Յիշեալ Առակաց գրոց թարգմանութեան Յառաջաբանին մէջ երկար խօսած է Մառ այս Վարդանայ վրայ։ 

Բարոյական կամ խրատական քանի մի գրուածք այլ Վարդանայ՝ ծանօթ են, յորս եւ իմացընէ՝ որ հայրենեօք Հայոց եւ Եփրատացւոց սահմաններէն եւ Կիւրիս քաղքէն էր եւ ստիպուեցաւ պանդխտիլ Այգեկ անապատ վանքն, որում իշխէին մեր Ռուբինեանք։ Վարդան գրէ կամ խօսի ծերօրէն. եւ այս գրուածոց մէջ խառնէ ազգային յիշատակներ ազգային ոգւով, ինչպէս է Հայկայ յիշատակն, (Տես գրոցս 10դ Յօդուածն, Բ Մասին). եւ երեւի հմուտ այդպիսի յիշատակաց, եւ գրող եւս պատմականաց, որոց մէկը գրեր է ի խնդրոյ Պարոն Պաղտնի՝ Լեւոն Ա թագաւորին ազգականին, ի ՈԿԱ թուականին  Հայոց (1211–2), Երուսաղեմի ի Սալահէտտինէ ի առմանէն քսան չորս տարի վերջը, երբ «Էր թագաւոր Հայոց, կ՚ըսէ, Լեւոն Ռուբինեաց ի Կիլիկիա, քրիստոսապսակ եւ ահարկու ի վերայ անօրինաց»։ (Տե ս Պատմութիւն Հայկական հին Դպրութեան, էջ 745)։

84. ՄԽԻԹԱՐ ՍԿԵՒՌԱՑԻ

Երեքտասաներորդ դարու կիսում Սկեւռայ անուանի վանաց գիտնական վարդապետներէն մէկն էր սա, որ եւ թուի հմուտ՝ ոչ միայն արեւմտեան կրօնական խնդրոց, այլ եւ լեզուաց. զի երբ Հռովմայ քահանայապետին, Ուրբանոսի Դ–ի, նուիրակն՝ արքեպիսկոպոսն Տիւրոսի Գուլիելմոս, եկաւ ի Պտղոմայիս (Աքքեա)՝ Հայոց եւ Լատինաց դաւանութեան միութեան կամ տարբերութեան վրայ խօսելու, Հեթում թագաւոր Ա զՄխիթար ղրկեց իր եւ կաթուղիկոսին կողմանէ պատգամաւոր, նուիրակն հանդիսական ժողով կազմված էր իր աստուածաբաններով եւ իշխանօք, որոց ներկայանալով՝ հետերնին վիճեցաւ Մխիթար, բաւական հմտութեամբ եւ ուժով. պաշտպանելով իր եկեղեցին, երբեմն եւ չափազանց յաջ ու ձախ խոտորելով։ Յետոյ այս ժողովոյ եւ վիճաբանութեանց Պատմութիւնը գրի անցընելով՝ տուաւ Հեթմոյ, քառատողեան ոտանաւորով մի։ Որչափ այլ յատուկ Հայոց քաղաքական պատմութիւն չէ գրածն, այլ նոյնպէս կրնայ ըսուիլ է ըստ եկեղեցականին, մանաւանդ որ ի սկզբան՝  Պապին Նուիրակին եւ անոր ժողովականաց վրայ եւ տեղեկութիւն տայ։ 

Նման գրուած մ՝այլ յետոյ շարադրեր է ի խընդրոյ Կաստաղոնի Յակովբ եպիսկոպոսին՝ երկոտասան Առաքելոց եւ իրենց Աթոռոց եւ յատկապէս  Յունաց՝ աստիճանաց հաւասարութեան կամ վեր վար դասակարգութեան վրայօք՝ որ առաջին գրուածքին չափ հետաքրքրական չէ, այլ այն դարուն համար՝ յորում Լատինաց եւ Հայոց եկեղեցւոյ  միաբանութեան խնդիրք յուզուէին, կարեւոր համարելի է։

Այս գրուածներէն զատ բան չէ յիշուած. սակայն անոնց մէջ ցուցած հմտութիւնն եւ ի դիմաց թագաւորին (եւ կաթուղիկոսի) նուիրակութիւնն՝  անտարակոյս կ՚ընեն՝ որ առաջուց այլ անուանի էր եւ գիտութեամբն, որոյ յայտնի նշան է ծանօթ գրուածն՝  Մխիթարայ գրածին նման մի լատիներէն թարգմանուած եւ տպագրուած է ի կարգի բազմահատոր  ընդարձակ Պատմութեան Ժողովոց Լատինաց։ 

85. ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ՎԱՆԱԿԱՆ ՎԱՐԴԱՊԵՏ 

Մխիթարայ Գոչի մեռասուն աշակերտ է Վանական Վարդապետ, եւ յետ նորա մեծաՀամբաւ ի վարդապետս եւ ի մատենագիրս մեր, եւ թերեւս վերջինն այսպիսեաց. իր աշակերտքն այլ, մանաւանդ Կիրակոս՝ շատ գովեն, եւ իր ժամանակին՝ եւ յառաջին կէս ԺԳ. դարու` ամենէն գիտուն եւ հըռչակեալն ցուցընեն։ իր մնացեալ եւ յիշեալ գրուածքըն այլ նոյնպէս՝ կ՚երեւցընեն շատգէտ, խոհական եւ հանդարտ գրող մի։ 

Գրեթէ հայրենակից է Մխիթարայ Գոչի, Տաւուշ գաւառէ Հայ–Աղուանից. որոյ մօտերը մեծ եկեղեցի եւ վանք մի շինեց` Խորանաշատ կոչելով։ Յետոյ աւելի առանձնանալ ուզելով, քանի մի աշակերտներով քաջուեցաւ ի քարայր մի ընդարձակ, ) փոքր եկեղեցի մի շինելով քովը, եւ հօն անզբաղ պարապէր ուսմանց, սովրեցընելու եւ աղօթելու։ Սակայն իր համբաւն հնչեց շատ հեռու կողմեր այլ: եւ երբ ըստ խնդրոյ Հռովմայ Հայրապետին՝ մեր Կոստանդին կաթուղիկոսն ուզեց պատասխանել է անոր՝ Հոգւոյն Սրբոյ ի Հօրէ եւ Որդւոյ բղխման խնդրոյն վրայօք, Հարցուեցաւ Վանական Վարդապետ այլ, որ եւ հմտութեամբ Ս. Հարց բանից՝ գրեց ի հաստատութիւն Հռոմէական դաւանութեանն եւ ղրկեց առ կաթուղիկոսն, որպէս պատմէ եւ գրածն այլ աւանդէ մեզ իր վերոյիշեալ աշակերտն Կիրակոս Պատմիչ. յիշելով եւ անոր ուրիշ գրուածները, ինչպէս Մեկնութիւն Գրոց Յովբայ, համեմատութիւն Հին եւ Նոր կտակարանաց, այլ եւայլ Ճառք եւ տեղեկութիւնք Տարեգլխոյ, Առաջաւորաց Պահոց, եւ այլն, եւ փոքրիկ բայց շատ պիտանի՝ սակաւածանօթ ազգային եւ կրոնական իրաց ծանօթութիւնք, Հարցմամբ եւ Համառօտ պատասխանով. յորոց մին է եւ խորենացւոյ պատմագրութեան սկզբան գրածն (Ա. Բ) Յունաց համար՝ թէ ասոնք հնարեցին կամ թարգմանեցին այլեւայլ արուեստ եւ գիտութիւն, «Որպէս զԱյբ: առ Քէ, եւ զԹոյ առ Փիւր, եւ զԿեն առ Եչ, եւ զՇայ: այ առ Թոյ» (կամ Սէ)։ 

Ասոնց եւ նման գիտելեաց հմտացեր էր վանական՝ շատ ու շատ նախնեաց գրքեր քննելով. բայց այն ատեն հանդիպած արեւելքի քաղաքական մեծ յեղափոխութիւն մի արգելք եղաւ իր անզբաղութեանն եւ քննութեանց. — Թաթարաց արշաւանքն, որք եկան եւ իր ու շատ եկեղեցական եւ աշխարհական մարդկան ապաստան եղած քարայրը պաշարեցին, սովով եւ ծարաւով նեղեցին։ Վանական իբրեւ հասարակաց հոգացող հայր՝ երկու աշակերտներով ելաւ գնաց Թաթարաց գլխաւորին, աղաչելով որ խնայեն իրենց. եւ երբ անոնք խոստացան եւ պաշարեալքն դուրս ելան, բարբարոսքն կողոպտեցին զանոնք իրենց ամէն ստացուածէն եւ իբրեւ գերի Նչեցին ու յետոյ վաճառեցին. Վանական վարդապետն այլ յիսուն դահեկանի վաճառուեցաւ եւ գնուեցաւ, եւ դարձաւ իր քարայրը, եւ յետոյ իր առաջին վանքն՝ ի Խորանաշատ, ուր եւ վախճանեցաւ յամին 1251, 18 մարտի. եւ մեծաշուք յուղարկաւորութեամբ, որում հանդիսադիր էր Աղուանից կաթուղիկոսն հանդերձ իր եւ Հայոց եպիսկոպոսօք եւ վանականօք, իր շինած եկեղեցւոյն քով՝ աղքատաց գերեզմանոցի մէջ թաղուեցա, «Զի ինքն այսպէս հրամայեաց... ։ Յետ միոյ աւուր յիշատակին նորա, ողբացեալ եւ լացեալ յոյժ ի վերայ գերեզմանի նորա, եւ մխիթարեալ զեղբարս որ անդ՝ դարձան յիւրաքանչիւր տեղիս»։

Այս Թաթարաց արշաւանաց եւ Վանականի գերութեան դժբաղդութիւնն՝ մեր դպրութեան եւ մեր  այժմու նպատակին մեծ բաղդի պատճառ է եղաւ կամ եղած է (զի նոր դժբաղդութիւն ծածկեց զբաղդն). այսինքն՝ այս մեծ վարդապետն գրեց եւ մանրամասնաբար, կ՚ըսէ Վարդան՝ իր միւս գըլխաւոր աշակերտն, Թաթարաց կամ Նետողաց (ինչպէս կ'անուանուէին այն ատեն) ծագման եւ արշաւանաց Պատմութիւնը, սկսելով 1236 թուականէն. զոր յետոյ շարունակեց Կիրակոս մինչեւ. ի 1265. անոր համար ինքն Վարդան չուզեց - «երեքկնել եւ բազմաբանել», այսինքն, յետ այն  երկուքին (վարպետին եւ աշակերտակցին) երրորդ անգամ՝ զնոյն բան գրել։ — Կիրակոսի գրածն իր Պատմութեան մէջ գրեթէ բոլոր գրածին կիսով  չափ է, յորում եւ իր վարդապետին գերութիւնն,  զոր մենք այլ կցած եմք ի մեր հաւաքման, (Տես  Յօդուած 322, Բ Մասին)։

Իսկ իր վարդապետին գրածն ո՞րչափ եւ ո՞ւր է։. — Ահա մեր դժբաղդութիւնն, որ այս հետաքըննական պատմութենէն այլ է, եւ այնպիսի գրչէ ելած, է զրկուած եմք, եւ ոչ շատ ժամանակէ ի վեր։ Մխիթար Գոշի կորուստն ողբալով իջեցինք՝ որ ԺԸ. դարու վերջերը (1788) նա ծանօթ է եղեր մէկու  մի՝ որ անոր հետ յիշէ եւ զբանական (Տես էջ 102): Հետեւեալ ԺԹ. դարու սկիզբները, յամին 1812։  Ունկարաց երկրի գաղթական Հայոց մէկն գրէ առ. Աբբահայր Ուխտիս (Ստեփանոս Ագոնց Արքեպիսկոպոս) թէ կ'աշխատի գրել զպատմութիւն գործոց Ճինկիզխանի եւ Լենկթիմուրի եւ յետոյ նաեւ Ղուլի խան Թամազայ. որոյ համար ութ Հայ Պատմիչ գտեր է, յորս ամենէն կարեւորն է՝ «Վանական Վարդապետ մեծաւոր կրօնաւորաց, որ գերի վարեցաւ ի Մողոլաց… գրեաց զամենայն անցս որք է գործեցին Թաթարք ի Հայաստան եւ յայլ տեղիս, եւ աւարտեաց զՊատմութիւնն եուր (իւր) յամի Տեառն 1238»։ Վերոյիշեալ Վարդանայ ըսածն  ասոր ըսածին զուգելով՝ Վանական երեք տարուան պատմութիւն միայն գրած կ՚ըլլայ, եւ Կիրակոս անկէ ետեւ իբրեւ երեսուն տարուան. բայց զի նոյն Վարդան վկայեց, թէ երկուքն եւս մանրամասնաբար գրեր են, հետեւի թէ բաւական երկար գրած է Վանական, եւ գուցէ այդ Նետողաց առաջին անգամ՝ հետերնին ի Հայս հասուցած ատենէն սկսելով։ — Այս ետքի յիշողներէն առաջ Եսայի Հասան Ջալալեան եպիսկոպոսն այլ կ՚երեւցընէ թէ ունէր իր գրանոցին մէջ նաեւ այս մեր խնդրած Վանական Վարդապետի Թաթարաց Պատմութիւնը։ — Ոչ շատ տարի առաջ մտածելով թէ վերջին ստացողին (Ունկարիոյ Հայոյն) սերունդը կրնայ գտնուիլ եւ անոր քով թերեւս մնացեալ է իր նախնոյն յիշած պատմագրքերն, հաւատարմի ձեռօք ստուգեցի որ կայ նոյն մականուամբ մէկն՝ ոչ հեռու է Վիեննայէ, բայց իր բնիկ ազգին լեզուէն աւելի՝ օտարացեր է ի սիրոյն, եւ դժուար մերձենալի անձ է, խնդիրս առաջ չի գնաց։

Վանական վարդապետ այս Թաթարաց Պատմութենէն զատ՝ ուրիշ մ՚այլ գրած է՝ ոչ սակաւ կարեւոր եւ աւելի կրօնական տեսութեամբ, բայց քաղաքական՝ մանաւանդ ազգային իրօք՝ խառն. այն է ԺԳ. դարուն սկիզբներում՝ Զաքարիայ մեծ  Սպասալարի ստիպմամբ ի Լօռէ եւ Անի եղած Ժողովոց դէպքն, որ շատ յուզմանց պատճառ տուին ժամանակին նշանաւոր վարդապետաց եւ վանահարց, որոց անհաւանից վրայ՝ խստանայր սպարապետն, իսկ Մխիթար Գոշ գերագոյնն Վարդապետաց կակուղցընէր։ Կիրակոս Պատմիչ վկայէ (Գ) թէ «Զբովանդակ իրս եւ զբան եւ զգործ այս Ժողովոյ՝ գրեաց մեծ իմաստ եւ առատասիրտն Վարդապետ վանական՝ յիւրում Պատմութեանն, զի ականատես էր նա իրացն եղելոց եւ ականջալուր, յաշակերտի կարգի գոլով յայնժամ՝ առ Մեծ վարդապետն (Մխ. Գոշ)։ Այս, եւ այլ յոլով իրք գտանին ի գիրս նորա, որք կամին մտադիւրութեամբ ուսանիլ»։

Արդ եթէ զատ պատմագրութիւն եւ եթէ զոյգ ընդ Թաթարացն՝ դարձեալ ստուգուի Կիրակոսի հարազատին Վարդանայ ըսածն, թէ մանրամասնաբար գրած է Վանական, որով եւ մեր զրկումն աւելի կսկծալի. զի չունիմք այս հետաքննական ժողովոց պատմութիւնն, յորում ժամանակի գումարեալ էին երկու կողմ՝ բաժնուած եպիսկոպոսք եւ վարդապետք, որոց քսանիւ չափ յանուանէ յիշէ Կիրակոս, վկայելով թէ եկած էին «Եւ եւս յոլովք քան զյիշեալսն»։

86. ԿԻՐԱԿՈՍ Վ. ԳԱՆՁԱԿԵՑԻ. — 87. ՄԻԻՍ ԿԻՐԱԿՈՍ (?): 

Հիմայ կարգ մեր բանիս կու գայ սոյն Կիրակոս Վարդապետիս Պատմագրութեան, որ lայրենեօք էր ի Գանձակայ, եւ մերձաւոր սաէմանաց իր վար պետին Վանականայ եւ անոր վարպետին Գո. ի, զոր գուցէ տեսած ըլլայ իր նորաբոյս տղայութեան ատեն։ Բաւական կիրթ ճաշակ եւ լեզու ունի սա, եւ կընէ պատիւ իր շատ անգամ իջած եւ գոված Վանական վարդապետին. որոյ եւ հեռասուն եւ հաւատարիմ աշակերտաց գլխաւորն երեւի, անոր հետ պաշարուած եւ գերուած ի Թաթարաց, եւ միախստեամբ ապրած եւ դարձ ած նորէն առ սիրելի Հոգեւոր Հայրն՝ անոր lաստատած վանքերուն մին կամ մէկայլը, եւ յետ անոր վախճանին՝ շարունակած անոր Թաթարաց վրայ գրածը։ Բայց այս միայն չէ Կիրակոսի պատմագրութեան նիւթն, այլ նախ ճարտար «Համառօտ Պատմութիւն եւ ցուցմունք անուանց Սրբոյն Գրիգորի եւ որք. ես նորա յաջորդեցին». որ իր բոլոր պատմագրոց՝ գրեթէ ամբողջութեանն երրորդ մասն է, կամ՝ Էնգին երկուքն, եւ է ըստ վերնագրին խառն պատմութիւն եկեղեցական եւ քաղաքական ի Դ. դարէ մինչեւ ի վերջ ԺԲ–ին, յիշատակօք Արշակունեաց, մարզպանաց ժամանակի իրա] Հայոց, Ոստիկանաց Արաբացւոց, յետոյ Բագրատունեաց եւ Ռուբինեաց Պարոնայց, մինչեւ ի սկիզբն թագաւորութեան  նոցա, ճարտարութեամբ Հիւսուած եւ չարուած, կարեւոր դէպքերով. վայելուչ Յառաջաբանով, որոյ սկիզբն՝ իր (Կիւրակոս) անուան ութ տառերով երկերկու տողերով Պատմութեան գիտութիւնն բնական կիրք եւ պէտք է ըլլալն մարդուս՝ յայտ նէ, եւ թէ այն ազդմամբ չարժեալ են արտաքին գրողքն. իսկ ներքինքն՝ այսինքն սրբազան եւ եկեղեցական պատմագիրք՝ ի Հոգւոյն Սրբոյ գրեցին ինչ որ գրեցին, որոց գլխաւորաց անուանքն այլ յիշէ, եւ յատկապէս Հայոց՝ իրմէ առաջ գրող պատմըչաց` «Ագաթանգեղոսէ եւ ի Խորենացւոյ մինչեւ  ինքն քսան պատմիչ թուէ, որոց երեքն կամ՝ չորս դեռ չեն. յայտնուած, եւ. զորս ըստ ժամանակագրական կարգի իջած եմք. եւ յետ այն անուանելոց պատմեաց՝ «Մերս ձեռնարկութիւն» պատմագրութեան կ՚ըսէ, աղաչելով՝ որ «Մի ումեք յանդըգնութիւն համարեսցի, այլ առաւել բարեացն նախանձոյ գործ. զի հարկանեն զմեզ միտք մեր՝ ոչ տալ լռութեան զայսպէս աղէտ տարակուսանացն, զոր լուաք ականջօք մերովք եւ տեսաք ). այսինքն Թաթարաց աշխարհակալութիւնն կամ աշխարՏաւերութիւնն, որոց ջրածն՝ յետ Վանականի գրած ին, լռելն՝ խիղճ կամ՝ մեղք Համարէր, եւ գրեթէ վախէր որ այդ խուժքն առաջնորդ ըլլան Նեռին, եւ մօտենայ Քրիստոսի երկրորդ գալուստն,  ըստ Նորին բանի, թէ «Յարիցէ ազգ յազգի վերայ, եւ այլն, եւ «Զի զոր գուշակեաց այրն Աստուծոյ Սուրբն Ներսէս ( Պարթեւ) վասն ազգին Նետողաց եւ աւերման աշխարհիս Հայոց, այժմ կատարեցաւ յազգէն՝ որ Թաթարն կոչի, զի բազում ազգ եւ ազինք ջնջեաց. զոր եւ. յիւրում՝ տեղւոջն պատմեսցուք»: Այս տխուր տեսլեան վրայ ցաւալի` բայց յարմար խորհրդածութիւն մի կ՚ընէ, թէ առաջին պատմիչքն ախորժելի բանի մի ձեռք զարնէլն, կամ իրենց թագաւորաց կամ իշխանաց եւ ցեղից յաջող գործ ոց, իսկ ինքն ստիպուի այն իր ժամանակի ձախորդութեանց, եւ միայն մխիթարուի որ Հոգւոյն Սրբոյ գալըստեան տօնի օրն սկսի պատմագրել, եւ խնդրէ որ չարհամարտեն գրելիքը, «այլ զիջանել եղբայրաբար» եւ ընդունիլ ինչ որ ուզեց «Թողուլ յիշատակ ապագայից»։

Յետ վերոյիշեալ Առաջին մասին ընդհանուր պատմութեան՝ որ մէկ կտոր ձուլած է, սկսի իր ժամանակին եղածը եւ տեսածը պատմել՝ բաժնելով յատուկ գլուխներ, վաթսունեւերեք թուով, սկսանելով Լեւոն Ա. ի Կիլիկիա թագաւորելէն, յետոյ անոր յաջորդ Հեթմոյ եւ անոր Սմբատ եղբօր ի Թաթարստան երթալն, ճամբորդութեամբ հանդիպած տեղուանքն այլ մի առ մի յիշելով, եւ ուրիշ շատ դէպքեր. ինչպես մեր նախ յիշած Մխ. Գոշի, վանականի, Զաքարէի ընել տուած Ժողովոց պատմութիւնն, Թաթարաց գործերն յարեւելս, ի Հայս, ի Վիրս եւ ի Փոքր Ասիա եւ յԱսորիս, Աղուանից կողմերն եղած իշխանքն, կաթուղիկոսն, վանորայք եւ վարդապետքն, Հոգւոյն Սրբոյ բղխման խնդրոյ համար Կիլիկիոյ Ժողովն եւ Գրուածք, եւ այլն, մինչեւ ի Հուլաղուն Ղանի գործերն։

Ըստ այսմ վաթսուն տարուան պատմութիւն է Կիրակոսի գրածն, աւելի՝ Մեծ եւ արեւելեան Հայոց, բայց եւ արեւմուտս եւ ի հարաւակողմանս հանդիպածներու, եւ թէպէտ հաստ գիրք մի չէ, բայց բաւական հմտութեամբ եւ ախորժելի կարդալու, ըսածներն այլ ստուգութեան ջանքով եւ յստակութեամբ, որով ԺԳ. դարու պատմչաց ընտրելագոյնն կրնայ ըսուիլ։– Պատմածներուն կարեւորութեանն համար, մասամբք եւ ամբողջ այլ՝ փռանկերէն թարգ մանուած է ի Տիւլորիէէ, եւ 1858, եւ ի Պրոսէէ, ի 1871 ամի։

Մեր վանաց տպագրութեան (ի 1865) յարած եմք, «Միւս Պատմութիւն Սքանչելի վարդապետին Մխիթարայ» (Գոշի), հրաշախառն վիպասանական տեսիլք եւ գործ մի այդ մեծ վարդապետին. երեք չորս թուղթ բան, որոյ վերջը գրուած է. «Ես Կիրակոս Պատմագիր՝ բանի սպասաւոր եւ աշակերտ Ս. Վարդապետին Մխիթարայ՝ որ  մականուամբ Գոշ կոչիւր, ականջով իմով լուայ  եւ աչօքս տեսի զայսքան սքանչելիսս, եւ ձեռօք   իմովք գրեցի զատ ի Պատմութեանց իմոց, եւ եդի ընդ Ս. Նշանին. եւ յատուկ կայ գրեալ ընդ. Սկուտեղին (որ յիշուած է ի պատմութեանս), որ ամփոփեցաւ ի տաճարի Ս. Աստուածածնին»։ 

Տարակուսական է գրուածս, թէ իբրեւ պատմութիւն եւ թէ իբրեւ այս մեր Պատմիչ Կիրակոսէն գրուիլն։ Դէպքն եղած կ'ըսուի յամին 1196, յորում դեռ չէր ծնած Կիրակոս (եթէ ծնած է 1203-ին)։ Մխիթարայ աշակերտ ըլլալն այլ հազիւ կրնայ ըլլալ, զի նա մեռած է ի 1213. բայց ստոյգ է որ մեր պատմիչն Գանձակեցի կրթուած է ի Գետիկ` ի վանս Մխիթար Գոշի։ Ստոյգ թէ անստոյգ` կրնայ հաճոյաբար կարդացուիլ այդ վէպն։ 

Միւս նշանաւոր գործ Կիրակոսի, թէ եւ ասոր հեղինակութեան վրայ այլ տարակոյս եղած է, այլ ինձ հաւանական երեւի, է Յայսմաւուրքն, որ յանուն Արեւելցի Կիրակոսի յիշուի։ Այս կոչումն արգելք մի չէ եւ Գանձակեցի ըլլալուն. զի իր ընկեր Վարդանն այլ Արեւելցի կոչուի։ Յայտնի է  որ քանի մի տեսակ կամ կարգաւորութիւն Յայսմաւուրաց կայ, որոց մէկն այլ` կոչուի յանուն Տեր  Իսրայելի, որ անծանօթ անձ մի է, բայց նա այլ Վանականի աշակերտ համարուի. իսկ մեր ԿիրակոսՆ՝ Յիշատակարանին մէջ կ՚ըսէ, թէ այս գործս  հաւաքեր եւ կարգեր է ի Սիս Կիլիկիոյ գտնուած ատեն, յամին 1269, իր կենաց վաթսունեւվեցերորդ  տարին։ Հին օրինակի մի մանր յիշատակաց մէջգրուած է. «ԶԿիրակոս Վարդապետ Արեւելցի, ի Վանաց Գետիկցի, զյարմարիչ եւ լուսաւորիչ» այսմ կտակիս եւ զստացող սորա)։ Հոս պակսի հետեւեալն, բայց ուրիշ տեղ չունի այն ստացողն  ինքնագիր՝ Առաքել եպիսկոպոս, որ խնդրէ յիշել. իր ծնողքն եւ եղբարքը եւ քոյրերն։ Բայց երեւի որ  այդ յիշեալ թուականէն շատ տարի առաջ սկսեր  է Կիրակոս այդ Յայսմաւուրաց կարգաւ Սրբոց. վարուց հաւաքումը, ինչպէս ցուցընէ այդ գրոց՝  ուրիշ օրինակի մէջ հետեւեալ բանս. «Համարձակեալ ես նուաստ Ծառայ Ծառայիցն Քրիստոսի. Կիրակոս վարդապետ, ի թուականին Հայոց ՉԲ  (1953–4) աշխատեալ յաւելի ի Նախակարգեալ ի Տօնապատճառս՝ ճառս համառօտս հարիւր եւ երկոտասան [1], հաւաքեալ յաստուածաշունչ գրոց, ի, եւ պայծառութիւն կաթողիկէ եկեղեցւոյ եւ մեզ տօնողացս ի բարեխօսութիւն... ։ Զիղձս եւ զփափակ արտասանութեան այսմ եւ (երկու) սուրբ Վարդապետք լցին, Վահրամ եւ Ստեփաննոս,. զի գրեսցին ի գիրն կենաց: զոր սկսաք ի Վանքն  Կողայ [2] »: Որչափ այլ Ճառ եւ Տօնապատճառ  ըսուած է, սովորաբար նախնիք այդ Յայսմաւուրաց Սբոց իւրաքանչիւր վարքերն այլ մէկմէկ Ճառ կոչեն եւ համրեն։ Յայսմաւուրաց ձեւանալէն եւ անուանելէն առաջ՝ յարմար էր այդպիսի Հաւաքումը կոչել հնագոյն կարգաւորեալ գրոց անուամբ մի, Տօնամակ, Տօնանամակ, Տօնապատճառ, Տօնական, եւ այլն։ 

Ծանօթ է մեր եկեղեցւոյ ժամերգութեան սիրողաց՝ Ս. Աստուածածնի Վերափոխման պատմական Շարականն այբուբենի թուով տանց, հետեւակ պարզ ոճով, եւ որոյ հեղինակն կոչուի Կիրակոս Արեւելցի։ 

Կիրակոսի են, յ՚Բ Մասին գրոցս, Յօդուածքն 175. 270. 280 297. 312. 34. 319–20. 322–3։

Թաթարաց գործոց Պատմչաց կարգին երկբայութեամբ յիշենք եւ Կիրակոս մի՝ որիշ ի Գանձակեցւոյն. զի ԺԸ. դարու յիշատակագրող Վարդապետ մի (Իգնատիոս Ջաղատ) գրէր՝ թէ Լէնկթիմուր երբ մօտեցեր է Անի՝ իբրեւ թէ բնակիչքն փախեր եւ գաղթեր են ի Ղրիմք, ի Հին Ջուղայն, եւ այս «Ըստ Պատմութեան Կիրակոս գրքին»։ Ծանօթ Գանձակեցի Պատմիչն դարով յառաջ էր քան ըզԼենկթեմուր, իսկ իր ատենի Թաթարաց արշաւանաց ատեն չի յիշեր Անեցւոց գաղթիլը. ուստի թուի թէ ուրիշի է այս Կիրակոս գիրքն, կամ՝ իր պատմածներուն վրայ յաւելած պատմու թիւն մի Լէնկ թիմուրի գործոց։ 

88. ՎԱՐԴԱՆ 

Վարդան իբրեւ Հարազատ եղբայր եւ սիրելի աշակերտակից է Կիրակոսի, Վանական Վարդան պետի դաստիարակութեամբ։ Երկուքն այլ յար գանօք եւ ընտանեբար յիշեն մէկզմէկ իրենց գըրուածոց եւ յիշատակարանաց մէջ, եւ երբ հանդիպին ժամանակակից դիպուածոց՝ զընթերցողն մէկն առ մէկալը ղրկէ, զգուշանալով կրկնել ընկերին գրածը, երբեմն միատեղ ապրած, երբեմն իրարմէ հեռու, մի եւ նոյն տարի վախճանած չի չուին (1271), եւ թէ ոչ նոյն տեղ՝ այլ նոյն Հայոց արեւելեան հիւսիսային կողմ. հանգչած, ուր Հանգչէր եւ իրենց վարպետն։ Վարդանայ հայրենիքն՝ այսինքն ծննդեան տեն չի յիշուիը, գոնէ ես չեմ յիշեր, բայց Կիրակոսի պէս Արեւելցի կոչուի:, եւ իրեն մօտաւոր ժամանակի շատ Վարդաններէն որոչուելու համար՝ Մեծն Վարդան պետ) կ'անուանի։ Այս մեծութիւնն առած է իր շատ գիտութենէն եւ գրուածներէն, որ եւ բազմատեսակ են, խղճմտութեամբ եւ հմտութեամբ գրուած, միանգամայն եւ յատուկ եւ վայելչօրէն անոյշ բացատրութեամբ, գրեթէ ընտանօրէն ամենուն հետ, հանճարոյ փայլակներով զուարթացընէ առանց ի մաստակութեան, որովք ըստ հասարակաց հաւանութեան՝ վերադասեալ եւ համբաւեալ է քան իր մտերիմը. Քաղցրութեան հետ խոհեմութիւն եւ պատշաճ մարդավարութիւն ցուցած եւ հաճոյ եղած է՝ որոց հետ տեսնուեր, խօսեր եւ գրեր է, ըլլան ժամանակին վանահարք, վարդապետք եւ աշակերտք, ըլլան իշխանք արեւելեան Հայոց եւ Աղուանից, ըլլան եւ արեւմտեայքն՝ Հեթում Ա. եւ իր գլխոյն Զապել, Կոստանդին Ա կաթուղիկոս, որոց ստիպ մամբ կեցեր է ի Կիլիկիա չորս հինգ տարի եւ անոնց խնդրանօք գրաւոր եւ բանաւոր գործակատար եղած է. եւ ի դիմաց նոյն կաթուղիկոսի նուիրակ եկեր է առ արեւելեան վարդապետս։ Թագաւորին եւ  թագուհւոյն յօժարութիւնը տեսնելով՝ իբրեւ ծաղկահասակ ուսումնասէր պատանեաց, Ս. Գրոց` մանաւանդ Նոր կտակարանաց քանի մի բանից եւ անձանց եւ Քերականի ծանօթութիւններ տուած է աշխարհիկ եւ ընտանի լեզուով, եւ գրքոյկը կոչէ Ժորանք, այսինքն զուարճալիք կամ զբօսանք, եւ յանձնելով առ Հեթում՝ խնդրէ որ այդ Ժղլանքը՝ Թագուհի պահէ իր քովը։

Ո՜րչափ կ'ապշեցընէ զմեզ՝ երբ յանկարծ այդ Սսոյ ծիրանածաղիկ պսակաւորներու արքունիքէն  յափշտակուած՝ արեւելից խուժադուժ Մողոլաց Հուլաղու ղանին վրանին տակ տեսնենք զինքը՝ անոր հետ նոյն իր պարզութեամբ եւ զգաստութեամբ խօսիլ, պատասխանել, հասկըցընելն այլեւայլ բան, մանաւանդ կրօնական, եւ խրատելն որ խնայութեամբ վարուի ընդ քրիստոնէից եւ ամենուն հետ արդարութեամբ։ Այսպիսի տեսութեանց եւ խօսից, որպէս եւ իր ընտանեբար գրուածոց առ աշակերտակիցն՝ քանի մի ճաշակ ընծայեն Յօդուածքն 268. 315. 325–7, յ՚Բ Մասին գրոցս։

Քաղաքագիտութեանն հետ զուգելով իր գրագիտութիւնն, անտարակոյս յետ վանականի իր ժամանակին գերագոյն Մեծ վարդապետն է Վարդան։ — Յիշեցինք մէկ երկու գրուածքն եւ խօսուածքը. յիշենք յանուանէ միայն իր Մեկնութիւնները Սուրբ Գրոց. Սաղմոսի, Մովսէս մարգարէի հինգ գրոց, Երգերգոցի, զոր ընծայեր է առ խնդրող համշիրակն իւր Կիրակոս վարդապետ. միւս գրքերն այլ եւ այլ վանահարց խնդրով գրած է եւ նոյնպիսի քաղցր եւ փափուկ յիշատակարանօք կամ ընծայական թղթովք։ – Ունի եւս մի քանի վայելուչ Շարականք՝ որք ախորժով երգըցուին եւ պիտի երգըցուին յեկեղեցիս մեր, թէ եւ քիչ մի ծանր են եղանակքն՝ ԱԿ (առաջին կողմն)։ – Քանի մ` այլ մանր կրօնական գրուածներէ զատ, ունի գեղեցիկ  Ներբողեան մի ի Ս. Լուսաւորիչ մեր, եւ Ներբող ի Ս. խաչն, Մեկնութիւն Անթառամ ծաղիկ Շարականին, Վարք կամ՝ Գովեստ Յովհան Օձնեցի կաթուղիկոսն. բայց այս գրուածս չեմք տեսած եւ չեմք երաշխաւորեր։ 

Անշուշտ դեռ շատ բան այլ գրած է այդ արգասաւոր եւ դիւրավարժ գրիչն, որք գոնէ ինձ անծանօթ են։ Այլ բուն խնդրելիս եւ քննելիս է իր Պատմութիւնն, զոր լաւ եւս ինքն կոչէ Հաւաքումն Պատմութեան, որոյ նիւթական քանակն` երրորդ մասամբ մի նուազ է քան զԿիրակոսին, իսկ ժամանակի բովանդակութեամբ՝ աշխարհիս արար չագործութենէն սկսեալ հասնի եւ կ՚անցնի զկէս ԺԳ. դարու (1267) որ եւ յայտնէ համառօտութիւնը, միանգամայն եւ ոչ շատ հետաքննելի ըլլալը. բայց ունի եւ ճարտարութիւն ի համառօտութեանն, ըստուգագրութիւն, եւ ինչ ինչ նոր գիտելիք. վասն. զի շատ նախնի պատմագիրներ աչքէ անցուցեր: է։ Ի սկզբան Ս. Գրոց կամ՝ Հրէից պատմութիւնը կ՚ընծայէ, խառնելով եւ արեւելեան աշխարտակալ տէրութեանց եւ Յունաց յիշատակները, նաեւ մեր Հայկազանց, ամփոփելով յերեքտասան գլուխ բոլոր գործոյն հարիւր գլխէն, որով յայտնի դարձեալ համառօտութիւնն։

Յետ Աղեքսանդրի Մակեդոնացւոյ երբ հասնի  Արշակունիս, ընդարձակի գրիչն՝ ազգային պատմութեամբ, եւ երբ հասնի ի թուականն Հայոց ի կէս Զ. դարում, այնուհետեւ անով դասէ զդիպուածսն, մինչեւ ի ՉԺԶ, որ է հարիւրերորդ գլուխն եւ որով կնքէ զՊատմութիւնը. յիշատակաւ մահուան Կոստանդնի Ա կաթուղիկոսին՝ իր հին հիւրընկալին, փափուկ եւ սրտաբուխ բացատրու թեամբք, որոց մէջ ծածկած է եւ կսկիծն իր էին ծանօթ եւ Ժղլանքով զուարճացող թագաւորին՝ այժմու ծանր սըգոյ համար, որդւոց մէկուն (Թորոսի) սպանմամբ, միւսոյն (Լեւոնի) գերութեամբ,  զորս կ՚ակնարկէ ի վերջ նախընթաց իննսուն եւ իններորդ գլխոյն, մաղթելով որ ողորմի Աստուած եւ «Բժշկէ զմեծաբաց խոցն (սրտից), առնելով գերեդարձ (Լեւոնի) զոր տարան ընդ այլսն (Մսըրցիքն), Հնգետասան օր յամելով յաշխարէն (Կիլիկիա), եւ լնլով աղետիւք, զնոսա ( զգերեալսն եւ կոտորեալս՝ իրօք, եւ զմեզ՝ խոցոտիչ Համբաւով»։ Այսպէս ըստ առթի եւ տեղւոյ՝ Վարդան ինքնաբերաբար թաթխէ գրիչն իր սըրտէն բղխած կակուղ կրից։

Ամենէն հետաքննական դէպքն են ՂԶ եւ  ՂԷ գլուխս գրած իր տեսութիւնն եւ խօսակցութիւն ընդ Հուլաղուն Ղանի, (Տես յատկապէս Յօդ. 325, Բ Մասին)։ Այս յիշատակիս կցած է Վարդան կարճ յիշատակ մ՚այլ, թէ նոյն օրերում գրած գիրքն եւ տղայքն, անշուշտ աշակերտքն՝ հարամեաց (աւազակաց) ձեռքն ընկեր են, տասնըհինգ օր ետքը տղայքն է՝ ազատին, իսկ գիրքն տարի եւ կէս վերջը, «ի Տփխիս ի վաճառ բերեալ եւ գնեալ լինի Հեռօք Մելեր անուամբ եղբօր մերոյ միոյ»։

Պատմագրութեան վերջին մասնը, ուր Բագրատունեաց եւ Վրաց թագաւորաց գործերը յիշէ, բաւական հետաքննական եւ կարեւոր է, իսկ ուր կրօնական կամ՝ հրաշալեաց յիշատակ կայ, Վարդան այլ իր տկար կողմն ունի, բայց միշտ իր յանդարտութեամբ։ Շարաբանութիւնն այլ պարզ է, եւ երբ Հուլաղուի խօսակցութիւնը պատմէ, ռամկօրէնի մօտենայ, ինչպէս Ժղլանաց մէջն։ (Տես զՊատմութիւն Հայկական Հին Դպրութեան, էջ 746)։ 

ինչպէս յուսացուէր՝ մանաւանդ Թաթարաց գործոց համար, Վարդանայ պատմութեան այդ մասն փռանկերէն թարգմաներ է Տիւլորիէ (ի 1861), բովանդակն այլ Պրոսէ (ի 1862), իսկ Ժղլանքը Բրիւտոմ (ի 1867)։

89. ՄԱՂԱՔԻԱ ԱԲԵՂԱ

Կրնամք զՄաղաքիա Աբեղայ տետեւող ըսել Վարդանայ եւ Կիրակոսի, զորս ինքն՝ «գովելի աշակերտքըն» Վանականի կոչէ, եւ անոնց հետ երկուք այլ, որ մեզ ծանօթ չեն, եւ չորսն մէկտեղ «Խաչանման բաժանեալ զաշխարհն արեւելից՝ լուսաւորեցին կենարար վարդապետութեամբ Հոգւոյն Սրբոյ»: Հետեւանքն՝ Թաթարաց պատմութեան նկատմամբ է, որ է յատուկ եւ միակ ծանօթ գործ այս անծանօթ աբեղային, որ գրեթէ ժամանակակից է իր գովելոցն, եւ գրածն է զուտ Պատմութիւն վասն «ազգին Նետողաց կարճ գրուած մի երկու երեք թերթ, որ թէ եւ Ադամայ անուամբ սկսի, բայց քանի մի տողով անցնի ի Նոյ, անկէ Աբրահամ.,  որպէս զի ասոր Քետուրա կնոջմէ ծնած զաւակները նախակարք ցուցընէ Պարթեւաց, Արշակունեաց, նաեւ Սկիւթացւոց, յորոց եւ Նետողքն կամ Թաթարք։ Ասոնց ծագման, կրօնից, սովորութեանց եւ քաղաքական օրինաց կամ վարչութեան վրայ խօսելով համառօտ, եւ այն մասանց վերաբերեալ Թաթար բառեր ի մէջ բերելով՝ զոմանս մեկնելով եւ զոմանս ոչ, կ՚անցնի անոնց առաջին անգամ ի կողմանս Վրաց եւ Հայոց արձակման, եւ իւանէ Աթաբէգի անոնց դէմ՝ ելնելն, բայց վատութեամբ կամ մատնութեամբ մեկ մարտակցին՝ յաղթուիլ եւ յետ քաշուիլն։ Առաջ տանի պատմութիւնը՝ Թաթարաց այլեւայլ կողմեր արշաւանաց եւ տիրելուն  եւ կողմնակալներ հաստատելուն դէպքերն ըսելով։ Բովանդակ պատմութիւնն քառասունեւչորս տարուան կ՚ըսէ ինքնին, որ հազիւ թէ կ՚անցնի իրմէ առջի գրող հեղինակաց ժամանակը։ – Շատ ստորին է լեզուն կամ շարաբանութիւնն. լաւագոյն մասն է, որ եւ գորովաշարժ, Հեթմոյ որդւոց պատերազմն ընդ Եգիպտացւոց, ձախորդ դէպքն, եւ, մանաւանդ Հեթմոյ սուգն, եւ դարձընելն զԼեւոն ի գերութենէ եւ հաստատելն զնա յաթոռ թաց գաւորութեան, ինչպէս կրնան դատել եւ մեր ընթերցողք ի Յօդուածս 316. 324, յ՚Բ Մասին գրոցս։

Ինչպէս իր յատուկ նպատակն էր Թաթարաց վրայ ծանօթութիւն տալ, հարկ էր որ արեւմտեայ բանասէրք եւ գրողք Խաչակրաց վրայ, չմոռնան եւ  զՄաղաքիա, որոյ բնագիրը տպագրած է Քերովբէ Պատկանեան ի Բեդրպուրկ, ի 1870, իսկ Պրոսէ. հանդերձ փռանկերէն թարգմանութեամբ, եւ Տիւլորիէ՝ ի Բարիզ, քաղելով։

Հայերէնը տպագրողն՝ հեղինակին յիշած.  Թաթար բառերէն քանի մի տասնեակ՝ գրոցն ետեւը դրած է արաբացի գրով եւ Հայերէն նշանակութեամբը: 

90. ԳՐԻԳՈՐ ՎԱՐԴԱՊԵՏ (ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ԹԱԹԱՐԱՑ) 

Թաթարաց վրայ գրողներուն կարգին հարկ յիշել եւ Գրիգոր Պատմիչ մի։ Ուռհայեցւոյն Տարէգրութեան շարունակող Գրիգոր մի յիշեցինք։ (Տե՛ս թիւ 76)։ Բայց սա ուրիշ Գրիգոր մ՚երեւի, եւ յատուկ գրող այդ ազգին արշաւանաց վրայ, վասն զի յիշուի երկու երեք Ձեռագրաց ցանկերու եւ Պատմըչաց շարքի մէջ. մէկն գրէ, «Գրիգոր Պատմագիր վասն Թաթարաց». միւս մի՝ նոյնպէս, եւ մինչեւ Ա Կոստանդին կաթուղիկոսի ժամանակ, երրորդ մի գրէ, թէ Գրիգոր վարդապետն. Ականց անապատի վանս Կիլիկիոյ՝ հրամանաւ Ստեփանոսի վանահօր՝ Միխայէլի ժամանակագրութեան դադրած տեղէն՝ շարունակեր է զպատմութիւնն քառասունեւչորս տարի եւս, յատկապէս զԹաթարաց գրելով։

Այսքան յիշատակք բաւական հաստատութիւն կու տան, թէ Ուռհայեցւոյն շարայարողէն տարբեր համանուն մէկն՝ գրած ըլլայ իր ժամանակին զամենքը սարսափեցընող նորատեսիլ Նետող ազգին ասպատակութեանց վրայ։ Թերեւս եւ այլ անյիշատակ պատմիչք կան։ Նոյն ատեններ գրուած Ձեռագրաց յիշատակարանք այլ հաւանական եւ ընեն զայս, մանաւանդ որ նշանակուած է ի ցանկս Ձեռագրաց Արղնի Վանաց՝ առանց անուան հեղինակ, մի Պատմիչ գործոց Հագարացւոց եւ Թաթարաց, Կ նաեւ Ռուբինեանց: — Ասոնց հարուածները մերային կրողը` աւելի Արեւելեան Հայք էին, բնականապէս եւ Պատմիչքն զոր յիշեցինք՝ այդ կողմի  ազգայինքն են։ Կան եւ այլք այս կողմի գրողներէն, որ ոչ յատուկ՝ այլ անցողաբար յիշեր են այս է աշխարհաերները. զորս պիտի յիշենք՝ յետ քանի. մի արեւմտեան եւ յատկապէս Կիլիկեցի Պատմիչներու, որոց գլխաւոր արժան է համարիլ՝ Արքայահայր Կոստանդին Պայլ հզօր իշխանի հանճարեղ եւ գործօնեայ որդւոց անդրանիկը, զՍմբատ Գունդստապլ։

91. ՍՄԲԱՏ ԳՈՒՆԴՍՏԱՊԼ 

Ռուբինյանց թագաւորութեան ժամանակի ամենէն նշանաւոր անձանց մէկն է Սմբատ Գունդստապլ, եւ քաջութիւնն ու գրչութիւնը զուգելով՝ գրեթէ առաջին կրնայ ըսուիլ։ Իր գրաւոր հանճարը յայտնէ քանի մի գրած արձակ եւ ոտանաւոր Յիշատակարանով եւ արձանագրութեամբք, եւ նոյն իսկ զասոնք կրող բերդերու եւ եկեղեցեաց մնացորդներով։ արժանաւոր անդրանիկ Հայոց թագաւորութիւնը յետ մահուան Ա Լեւոնի հաստատող Կոստանդնի Պայլի, եւ եղբայր Ա Հեթմոյ, յորմէ ինն կամ տասն տարի առաջ ծնած է (ի 1206), եւ անկէ եօթն տարի վերջ վախճանած (ի 1276), եւ իբր երկրորդ պայլ մի եղած է եւ հաւատարիմ պաշտպան իր թագակիր եղբօր, եւ աւելի քան յիսուն տարի այդ թագաւորութեան, զէնքով, արեամբ եւ քրտամբ. որով մեծ արդիւնք ունի` ըստ քաղաքական եւ հայրենանախանձ ոգւոյ. զոր եւ դեռ  տղայական հասակին մէջ սկսած է Մեծին Լեւոնի. Ա հաճութեամբ, եւ իր հօր կարգադրութեամբ՝ Սպարապետ եւ ըստ սովորութեան ժամանակին. լատին կամ փռանկ բառով Գունդստապը կոչուելով (Comes Stambulis, Connétable), որ իր գրեթէ յատուկ անունն եղած է, եւ կեանքն այլ գրեթէ պատերազմով եւ յաղթութեամբ կնքած է, երբ ետին  անգամ զԵգիպտացիս հալածելով՝ ի հանգիստ դառնալու ատեն խրոխտ ձին անզգուշութեամբ ծառի եւ մի զարնուելով՝ վիրաւորէ իր հեծեալը, եւ նա իբրեւ ի պատերազմի դաշտին՝ ի մահճի վախճանի  քանի մ'օր ետքը։ — Քաջութիւնը կրնայ ըսուիլ որ կենացն հետ իր հօրմէն ժառանգեր էր եւ աչօք տեսած Լեւոնի գործերէն, իսկ իմաստասիրութիւնը՝ յատուկ շնորհքով. որ փայլած է իր եղբարց վրայ այլ՝ Հեթմոյ թագաւորի եւ Բարսղի արքեպիսկոպոսի, այլ քան զնոսա առաւել, գոնէ անոնցմէ յայտնի աւանդ մի չունենալով մենք, եւ զանազան տեսակ գրուածով ցուցեր է հանճարը։ 

Միայն անուամբ կամ վերնագրով պարտաւորիմք. իչել իր երկու քաղաքագիտական՝ թարգմանաբար եւ յարմարաբար գրուածքը, զորս ընծայելն իսկ իր ազգին եւ տէրութեան՝ յայտնէ միանգամայն իր ոգին եւ ճարտարութիւնը. զի բաւական չհամարելով իր այնքան անգամ երկար տարիներով վանողա կան եւ պաշտպանողական զէնս գործածելը, եւ եր կար ճամբորդութիւնն մինչեւ ի Թաթարս (1248-50), իր եղբօր թագաւորութիւնը եւ ազգն ապահովցընելու համար, բարոյապէս այլ զայն ուզեր է հաստատել։ Ասոր համար՝ որովհետեւ իր եղբօր արքունեաց մէջ մտեր էին սովորութիւնը եւ օրէնք ինչ Փռանկաց, մանաւանդ իրենց փեսայացեալ Անտիոքայ իշխանաց, ասոնց համար նոյն ատեններ գրուած օրինագիրքը (Assises d Antioche) թարգմաներ է հայերէն ռամիկ լեզուաւ, Անսիզք Անտիոքայ կոչելով, որոյ փռանկ բնագիրն դեռ չէ յայտնուած Եւրոպացւոց, որք յօժարութեամբ ընդունեցան մեր՝ Սմբատի թարգմանութենէն յայժ մեր փռանկ լեզու թարգմանած եւ տպագրածն ի Վանս մեր՝ յամին 1876։

Սմբատ ասոր յարեց Մխիթար Գոշի Դատաստանագիրքը՝ փոխելով իր աշխարտիկ լեզուին, քիչ փոփոխութեամբ էին բնագրին. Ասսիզաց հետ գրուած Լեւոն Դ-ի ժամանակ յամին 1334 եւ այդ թագաւորին պատկերով, օրինակ մի գտնուեցաւ մեր օրերում։ Ասոնց վրայօք տեղեկութիւն տուած եմք մեր փռանկերէն թարգմանութեան Յառաջաբանին մէջ, եւ ինչ ինչ ի Տեղագրոէթեան Սիսուանայ, ուր եւ Սմբատայ կենսագրութիւնն, եւ ուրիշ մանր գրուածք եւ Յիշատակքն, որոց գլխաւոր է առ քեռայր իւր՝ թագաւորն Կիպրոսի՝ գրած փռանկերէն Թուղթը, իր՝ ի Թաթարս ճանապարհորդութեան նկատմամբ։

Այս առթիւ յիչուի որ ի Թաթարստան եղած ատենն՝ Ղանն ըստ իրենց սովորութեան՝ կին մի ընծայեր է անոր, ուսկից ունեցած որդին՝ Վասակ կամ Վասիլ՝ Թաթար կոչուեր է ի վերայոց. իր մօրը քրիստոնեայ ըլլալն կամ ոչ` յիչուած չէ: Լեւոն Գ–ի հետ բռնուած եւ գերի գնացած է Վասիլ յԵգիպտոս եւ դարձած, թաղուած է ի Մլիճոյ վանքն։

Իբրեւ Պատմիչ` Սմբատ չի յիշուիր Պատմիչները յիշողներէն, ոչ իր գրածին քանակին համար, այլ առանձին երկրի մի եւ տէրութեան (Ռուբինեանց) վրայ գրելուն եւ այն ամառօտ իբրեւ տարեգիրք, բայց աւելի՝ իր գրածն իր երկրէն դուրս անծանօթ մնալուն համար։ Իր երկրին եւ  թագաւորութեանն առաջին զորական եւ զորապետ, գրեթէ միշտ զէնք ի ձեռին, դժուար էր որ եր կայն պատմագրէր. սակայն իր արթուն միտքն եւ հոգացող սիրտն՝ բաւական բան ամփոփված է այդ քանի մի թերթ գրածին մէջ, որոյ եւ ոչ հեղինակ՝ այլ Թարգմանող կոչէ զինքն, եւ հետեւած է Մատթէոսի Ուռհայեցւոյ, անոր պէս իր երկրին սահմաններէն շատ հեռու չորձըկելով իր սուր աչքերը, այլ իրենը եւ իր դրացիները դիտելով, բայց ոչ միայն ներկայն՝ այլ եւ անցեալն. իբրեւ Ժ. դարու կիսէն սկսեալ մինչեւ ի կէս ԺԳ –ին, քիչ մ՝ այլ այնդին. եւ ոչ միայն հետեւած է Ուռայեցւոյ ոճոյն, այլ եւ արդարեւ Թարգմանել է զնա մասամբ, անոր արդէն պարզ լեզուն՝ իր ժամանակի պարզագոյն լեզուով գրելով, եւ այսու չարունակելով իրեն մօտաւոր ժամանակի դեպքերը եւ իր տեսածն ու ըրածը: Այս գործս որչափ այլ ամփոփ կամ ոչ երկայն գործ մի երեւի, երեւցած Էն շատ աւելի յարգի ընծայեցաւ, թէ նոր եւ ստոյգ եւ երբեմն բաւական մանրամասն տեղեկութեանցն համար, եւ թէ փռանկաց եւ խաչակրաց յիշատակներուն, որոյ համար՝ ոչ միայն երկու անգամ տպագրեցաւ բնագիրն (ի 4856 ի Մոսկուա, եւ ի 1859 ի Բարիզ), այլ եւ երկու անգամ թարգմանուեցաւ ի Փռանկաց, (ի 1862, ի Լանկլուայէ եւ ի Տիւլորիէէ), որոց շատ պատուական են որ եւ է նշմարք իրենց ԺԲ–Դ. դարուց գործոց վերաբերեալ յարեւելս, եւ որոց հետ մեր հեղինակն գրեթէ ազգակից ըլլալով՝ խը նամութեամբ իր քերցն եւ ծնողացն, եւ անոնց լեզուով գրելով եւ անոնց լեզուէն թարգմանելով եւ իրենց կորուսած Ասսիզքն վերստին իրենց ընծայելով, իրաւունք մ'այլ կրնայ ունենալ իրենց մատենագրութեան մասնակից համարուելու եւ երախտաւոր:

Իսկ մեզ շատ աւելի եւ շատ կերպով երախտաւոր ըլլալն՝ արդէն առաջ յիշեցինք։ Բայց դառնալով Պատմագրութեանն, յիշեալ Տարեգրութեանց թէ հայերէն թէ՝ փռանկերէն հրատարակելէն վերջը, հասա ձեռուլինիս պատուական եւ ընդարձակագոյն գրուած մի, եւ գրուած հնագոյն, իբրեւ ի վերջ ԺԳ. դարու, որ գրեթէ այն ռամկօրէն գրուածին ոճն ունի, բայց մաքուր հայերէն գրուած է, եւ աւելի հարուստ, աւելի այլ յայտնի հետեւող Ուռհայեցւոյն, եւ աւելի հետաքրքրական եւ յարգի տեղեկութիւններ տուող, մանաւանդ Մեծագործ Լեւոնի Ա., Հեթմոյ Ա եւ Լեւոնի Բ վրայ. յորս պատուականագոյն է յիշատակ թագաւորօրէնութեան Լեւոնի Ա, եւ այն հանդիսին ներկայացուցիչ եպիսկոպոսաց եւ բազմաթիւ Պարոնայց անուանքն՝ Հանդերձ իրենց իշխած տեղեաց եւ բեր դից անուամբք՝ զորս եւ մենք հրատարակած եմք ի Տեղագրութեան Սիսուանայ։ Նոյնպէս, զատ յայլոց, գրաւիչ եւ սրտառուչ է այն Մեծագործ Լեւոնի՝ իբրեւ ինքն իրեն յուղարկաւոր երթալով հանդիսականօք՝ կենաց վերջին արարածին, տեղ  տեղ կանգ առնելով յ՚անդարձական ճանապարհին, խրատելով եւ կտակելով, մինչեւ «Սկսաւ զելիցն իւր ի կենցաղոյս հոգալ, եւ տիրաբար իմն «Յանձն առնէր զՀոգին հոգալ, եւ զմարմինն հանգուցանել ի Ս. Ուխտն Ակներն»: Այդ խրոխտ թագախնդիր գլուխը խոնարհած տեսնելով մահուան հարկապահանջին, կարծես պատմիչն սարսափած կամ սառած՝ չէ իշխեր յառաջ երթալ եւ ստորագրել յուղարկաւորութեան վերջին մասը, թաղումն եւ հոգեհանգիստը։ ( Տես զՅօդուածս 309–10, յ՚Բ Մասին)։ 

Արդ, Սմբատ կամ այս Պատմագրութենէն համառօտած է իր գրածը, կամ ինքն է թելադրել զայն, եւ յետագայք շարունակեր են, մինչեւ որ տարի, չէ յայտ. վասն զի մեր օրինակն հասցընելով մինչեւ գրեթէ ի վերջ ԺԳ. դարու՝ պակսած  մնայ. այսինքն գրոց վերջին թղթերն կորեր են, ինչպէս եւ առաջինքն, որով չեմք գիտեր թէ ի՞նչ վերնագիր կամ անուն ունէր գիրքն եւ գրողն. բայց, ինչպէս առաջ ըսինք, սկիզբներն գրեթէ օրինակուած են ի Մատթէոսէ Ուռհայեցւոյ. վերջերն՝ ըստ Սմբատայ՝ մաքուր լեզուով շարայարեալ։

Սմբատ Գունդստապլ բարեբաղդ գտնուեր է նաեւ  իր պարզ գրածին շարունակող գտնելու իր արիւնախառն եւ շատ մասամբ իր նման մէկ մը, իր Լեւոն որդւոյ դստեր Մարիանի փեսայն, մարաջախտն Պաղտին, որ գտնելով Գունդստապլի գրածը՝ յանձներ է Խորնի Վանաց առաջնորդ Կոստանդնի՝ նորոգել եւ հաւանօրէն չարաչարել զՊատմութիւնն։ Ինքն Պաղտին այլ պատմական յիշատակներ թողած է իր գործածած Ձեռագրաց մէջ, յորս եւ իր ցեղին եւ որդւոց ազգաբանութիւնը. թուի իր կնոջ պապուն (Սմբատայ) պէս ոչ միայն կտրիճ զինակիր, այլ եւ հմուտ քաղաքական իրաց եւ արեւմտեան լեզուի. որոյ համար Լեւոն Դ դեսպան ղրկեց զնա. Անգլիա, եւ յետոյ յԵգիպտոս. բայց սորա սուլտանն դրժող քաղաքական օրինաց՝ բանտեց ըզնա. եւ ասպատակելով եւ Կիլիկիա (ի 1336) առաւ եւ Պաղտընի ժառանգական բերդը, Նղիր, եւ աւրեց, գուցէ անոր յարեւմուտս դեսպանութեան կասկածով եւ վրէժխնդրութեամբ։ Բարի եւ հաւատարիմ, մարաջախտն մեռած է ի բանտին (12 դեկտ.  1336) եօթնամսեայ գերութեամբ, եւ մարմինն փոխադրեալ թաղուեր է Ակներ, իր նախնեաց եւ Մեծին Լեւոնի քով։

92. ՎԱՀՐԱՄ ՐԱԲՈՒՆ. — 93. ՎԱՀՐԱՄ ՈՐԴԻ ՏԻԳՐԱՆԱՅ 

Կարծոդք եղած են թէ նոյն անձն է Տիգրանայ որդի Պատմիչն՝ զոր Վարդան յիշած է, եւ Վահրամ Րաբոնն, — յայտնի սխալ՝ զի յիշողէն յայտնուի որ իրմէ առաջ էր Տիգրանայ որդին, եւ Uէլչուկեան Թուրքաց վրայօք էր գրածն, իսկ Րաբունս՝ որ այսպէս կոչուած է իր պատգիտութեան եւ աւելի մեծ բամբաւոյն Համար, որպէս աննման իր ժամանակի Րաբունեաց (Վարդապետաց) մէջ՝ ԺԳ. դարուն կիսէն ետեւ, Բ Լեւոնի ատեն էր, որ իր մեկենասն եղած է։ Այդ բարեպաշտ եւ գրասէր թագաւորն՝ շատ նիւթոց կամ տօնից վրայք խընդրեր եւ Վահրամ գրեր է Տօնական ճառեր եւ կրօնից վարդապետութիւն կամ դաւանութիւնք, բաւական վայելուչ եւ խոհական, որոց համար կ'արժէ իր Րաբուն պատկառելի կոչումը։ բայց ոչ այնքան վասն Վիպասանութեանն, որով դասի ընդ Պատմիչս, եւ որ շարունակութիւն մ՚է Շնորհալւոյն, սկսեալ անտի՝ ուր Սուրբս հասուցած է Ռուբինեանց առաջին Պարոնայց յիշատակաւ, որոց յաջորդաց եւ թագաւորացն Լեւոնի Ա, Հեթմոյ Ա եւ Լեւոնի Բ–ի գործերը վիպասանէ Վահրամ, ութոտեան եւ եալ եալ յանգի տաղտկալի կրկնութեամբ, եւ զայս այլ՝ կ՚ըսէ, նոյն Բ Լեւոնի հրամանաւ գրեր է, ինչ որ լսեր եւ տեսեր է, 

«Ի ստուգագոյն արանց պատմեալ
Եւ զոր աչօք մերովք տեսեալ...:
Արդ ես Վահրամ Րաբուն ձայնեալ... 
Ի յարքայէ յայս էարկեցեալ...
Ի նախնական զրուցաց առեալ, 
Համառօտիւք ըզնոյն գրրեալ,
Մինչեւ ի մերըս ժամանեալ»։ 

Պարզապէս յայտնէ Վահրամ իրեն հրամայուածը եւ իր կատարածը, Հետեւողութեամբ կլայեցւոյ ոճոյն եւ ձեւին գրել, որ՝ եթէ արձակ բանիւ ուզէր գրել, անտարակոյս շատ աւելի ազատօրէն  եւ վայելուչ շարադրէր, եւ կրնար պատուաւոր՝ նաեւ պիտանի տեղ մի բռնել ի շարս Պատմագրաց, մա. նաւանդ իր ժամանակին եւ Կիլիկիոյ դիպուածոց նկատմամբ, եւ ախորժելով կարդացուիլ։ – Իր ճառից վերնագրաց եւ վերջաբանից եւ գրութեան ընթացքին մէջ այլ կարճ յիշատակներ կ՚ընէ Վահրամ իր վրայ, խոնարհութեամբ, եւ իր մեկենաս Բ Լեւոնի թագաւորին, զոր միշտ յարգութեամբ Մեծ կ՚անուանէ, ինչպես մենք սովորաբար կ'անուանեմք իր մայրենի պապը. զԱ Լեւոն Մեծագործ։ Բայց թէ ոչ քաջութեան գործովք յիրաւի ըստ գրականութեան մեզի այլ մեկենաս մի կրնամք կոչել զնա. վասն զի այս գեղեցիկ փափագն եւ ոգին գրասիրութեան եւ գրագրութեան՝ որ իր ցեղին մէջ. ատկացեալ է, աւելի կերպով իրեն յատուկ ճանչ ցուի, շատ գրքեր գրել տալով, նաեւ յօրինել կամ շարադրել, գրագիտաց խրախոյս տալով, վանաց  մէջ եւ դուրս դպրոցներ հաստատելով, եւ Մեծ Հայոց եւ աւելի հեռաւոր կողմեր, ինչուան յԻտալիա պանդխտած Հայոց այլ պիտանի գրքեր ղրկելով, որոց ոմանք գտնուին ինչուան հիմայ: ( Տես 1 Յօդուած 335, յ'Բ Մասին)։ իրմէ վերջ իրեն հետեւող եղած են իր որդին Հեթում Բ, եւ ասոր համշիրակ համանուն տէրն Կոռիկոսի, զորս առանձին յիշել արժան է. եւ որք թէ եւ ԺԴ. դարու ըսկիզբը տեսեր են, բայց աւելի ապրեր եւ գործեր են ԺԳ-ին։

94. ՀԵԹՈՒՄ ՊԱՏՄԻՉ, ՏԷՐ ԿՈՌԻԿՈՍԻ.  — 95. ՀԵԹՈՒՄ-ՀԵՂԻ, ՏԷՐ ԼԱՄԲՐՈՒՆԻ

Մեր գրականութեան մէջ սովորաբար իբր յատուկ մականուն տրուի Հեթմոյ՝ Պատմիչ կոչումն. իսկ արեւմտեայք՝ որոց իբրեւ քաղաքական գործիչ ծանօթ էր իր ժամանակէն, ի կիսոյ ԺԳ. դարու մինչ յառաջին տասնեակ ԺԴ–ին, իր ժառանգութեան երկրին կամ գլխաւոր բերդին անուամբ Կոռիկոսցի կոչեն։ Երկրորդ անգամ ծանօթացաւ անոնց՝ գիտութեանց նորոգման ժամանակ նոր դարուց՝ նախ քան զամենայն մատենագիրս Հայոց, իր Պատմութեան գրքովն, որ գրեթէ անծանօթ մնացած ըլլալով իր՝ այսինքն մեր ազգին, եւ դեռ կիսով այնպէս, անոնք ի սկզբանէ ԺԶ. դարու (1520) իրենց լեզուով՝ լատին եւ փռանկ տպագրութեամբք հրատարակեցին. վասն զի նոյն իսկ հեղինակն Հեթում՝ փռանկերէն բերանացի տուն տալով թարգմանեց ի պալատան Ե կղեմայ Պապին ի Բուադիէ, եւ անոր հրամանաւ գրել տուաւ Ֆալկոն (կամ՝ Սալկոն) Նիկողոս անուամբ մէկու, որ յետոյ ի լատին՝ դարձուց։ Տասնեւվեցերորդ եւ յետագայ դարուց մէջ շատ տեղ տպագրուած է, ոչ միայն նոյն յիշեալ լեզուօք, այլ եւ իտալ եւ սպանիոլ, եւ շատ գոչութեամբ ընդունուած ի սիրողաց եւ խնդրողաց պատ մութեան արեւելից միջին դարուց եւ յատկապէս խաչակրաց, եւ Թաթարաց, եւ ասոնց տէրութեան տեղեաց, որ է խորին Ասիա, Չինաստան եւ աւելի ծանօթագոյն կողմանք մօտաւորք Հնդկաց եւ Պարսից. թէ ասոնց եւ թէ աւելի արեւմտագոյն աշխարհաց Ասիոյ՝ մինչեւ մեր Հայոց եւ Կիլիկեցւոց, է առանձին գլուխ կամ՝ հատուած բաժնելով՝ Հեթում տեղեկութիւն գրած է. եւ ասով. յետ Մարկոս–Պօղոս (Marco-Polo) անուանեալ Վենետկեցի մեծ ճանապարհագրին, պիտանեգոյն գրող համարուի ժամանակակցաց եւ քիչ առաջ վերջը՝ այն տեղեաց վրայօք գրողաց մէջ։ 

Մեր օրերս դեռ չէ յայտնուած հայերէն բնագիր գործոյն, բայց ըլլալն անտարակոյս է, զի յիշեն Պատմչաց անուանագրովքն, որպէս Ջահկեցին, իբր կէս դար առաջ այլ գրէին Էջմիածնէ, թէ կար հօն այդ գործդ, բայց յետագայ ցանկից մէջ չի յիշուիր։ — Յիշողքն՝ «Պատմութիւն Թաթարաց անուանեն, որպէս եւ Լատինն Liber Historiarum partium Orientis. բայց փռանկ եւ սպանիոլ Հին թարգմանութիւնքն կոչեն Ծաղիկ կամ Ծաղկունք Արեւելեան Պատմութեանց. այսինքն, փռանկն,  La Fleur des Historiens de la terre d'Orient, եւ սպանիոյն, La Flor des Istorias de Orient.  Իսկ լատինարէն շատ անգամ տպագրուած է քիչ տարբերութեամբ վերնագրին։ 

Իբր վաթսուն տարի առաջ (ի 1842) հայերէն վերաթարգմանեալ ի լատինէ՝ տպագրեցաւ ի վեր Վանս, ի Ս. Ղազար։ Սա յիսունեւչորս գլուխ բաժնուած է, բայց կան օրինակք վերոյիշեալ էին թարգմանութեանց՝ որ աւելի կամ պակաս բաներ ունին։ հարազատ էին լատին թարգմանութիւնն շատ տարի չէ որ յայտնեցաւ եւ հրատարակուեցաւ (ի 187) ի Բարիզ, ուրիշ Արեւելից վրայ գրող միջին դարուց հեղինակաց հետ (L'Extr eme Orient au Moyen-âge, par Louis Backer).

Այս ո՛ր եւ է կոչմամբ Պատմութիւնս Թաթարաց՝ մասամբ նոյն իսկ Թաթար պատմիչներէն առած է Հեթում, ինչպէս կ՚ըսէ (Գ - ԽԶ), մաս մ՚այլ իր անուանակից եւ անոնց ականատես Ա Հեթում թագաւորին պատմածներէն, զոր գուցէ ինքն իսկ այն մեր մեծ թագաւորն գրեր էր, ինչպէս իր եղբայրն Սմբատ իր ճամբորդութիւնը, կամ իր ուղեկից վարդապետք եւ երէ ՅՔ, զորս յիշէ Կիրակոս Պատմիչ, եւ անոնցմէ առած գրէ մի առ մի անոնց երկայն ճամբորդութեամբ անցած տեղեաց անուններն, որ շատ լոյս տան այն խաւարեալ կողմանց վրայօք. եւ շատ հաւանական է որ աւելի մանրամասնաբար գրողք այլ եղած են մեր թագաւորին տարեկան պանդխտութեանն ամեն տեսած եւ գործած իրաց, այն նորայայտ Նետող ազգին խորին բնակութեանց եւ սովորութեանց մէջ։ Երրորդ մաս այլ մեր Պատմիչն իր օրերուն հանդիպածը գրած է, ինչ որ տեսեր եւ լսեր է, եւ այսպէս հետաքննելի եւ նորալուր գործ մի ի լոյս հանելով՝ անմոռանալի ըրեր է իր անունը՝ հին եւ նոր այդ տեսակ բան գրողաց մէջ։

Օտարք բաղդաւոր եղած են Հեթմոյ գլխաւոր գործն իրենց լեզուով վաղուց ունենալով՝ մենք առ այժմ բաղդ ունիմք գոնէ իր եւ մեր բնիկ լեզուաւ գրածը գտնելով, որոյ վերնագիրն է. «Ժամանակագրութիւնը երեք հարիւր եւ մի ամաց, կարճ ի կարճոյ հաւաքեալ ի զանազան Պատմութեանց Հայ, Ֆռանկ եւ Ասորի. Շարագրեալ Պարոն Հեթմոյ, տեառն Կոռիկոսոյ: Եւ արար զայս բանք ի թուին Հայոց ՉԽԵ, եւ յամի մարդեղութեան Տեառն ՌՄՂԶ» (1296)։ Այս վերնագրի  տակ՝ չորս հինգ թուղթ բան է գրածն ժամանակագրական կարգաւ թուականօք, իբրեւ ութսուն յիշատակ, ոմանք մէկ երկու տողով, ոմանք քանի մի աւելի, սկսեալ ի 1076 տարւոյ՝ յորում Գագիկ վերջին թագաւորն Բագրատունեաց սպանուեցաւ ի Մանտալեանց. իսկ վերջն՝ վերի յիշեալ (1296). թուականէն տասնումէկ տարի այլ յետոյ՝ 1307ին, սպանմամբ Հեթմոյ Բ եւ Լեւոնի Գ, զոր կամ՝ ինքն մեր Պատմիչն աւելցուցեր է, կամ՝ ուրիշ մի յարեր է։ Յայտ է թէ մեծ եւ կարեւոր բան չէին կրնար բովանդակել այս կարճ է կարճոյ տարեգիրքն, այլ այսու հանդերձ պատուական են, թէ ստուգութեանն համար եւ թէ Ռուբինեանց տէրութեան սահմանաց մօտերն ուրիշ տէրութեանց հանդիպած գործոց յիշատակօք։ Այս գործս տպագրեալ է, Պատմութեանը վերոյիշեալ նոր հայերենին հետ. փռանկերէն այլ թարգմանած ի Լանկլուայէ. եւ Տիւլորիէ ալ օգտուած է։ 

Յիշենք որ Բարիզու մեծ գրատան փռանկ Ձեռագրաց թիւն 12201, Merveilles du Monde անուամբ հրաչազարդ նկարէն պատկերօք գիրքն՝ բովանդակէ եւ մեր Հեթմոյ նոյն լեզուաւ Պատմագրութիւնը, քառասունեւերեք գունագեղ պատկերօք, յորոց հատ մի առանց գոյներու ընծայուած է եւ մեր Սիսուանի մէջ (երես 341)։

Վերոյգրեալքս բաւական է՝ իմացընեն Հեթմոյ մտաւոր կամ ուսումնական հանճարը եւ լեզուաւ՝ գիտութիւնը, զի ըստ իր ըսածին՝ Պատմագրութիւնը եւ Ժամանակագրութիւնը քաղեր է ի պատմութեանց ոչ միայն Հայոց՝ այլ եւ Ֆռանկաց, Ասորւոց եւ Թաթարաց թուի թէ ոչ անհմուտ էր եւ Լատիներենի. վասն զի՝ երբ իր երեք համանուն թագաւորաց եւ պայազատաց նման աշխարհէ հրաժարելով կրօնաւորական վիճակ ընտրեց, եւ քաջուելով ի Կիպրոս (1305ին), Պիեմոնտրեանց (Prémontres) կարգը մտաւ՝ անունն այլ փոխելով յԵղբ. Անտոն, ընդ Լատին Հարս եւ Եղբարս բնակելով՝ հաւանական է թէ անոնց լեզուին այլ ծանօթ էր։ Ոչ միայն լեզուի, այլ եւ կրօնական գիտութեանց հմուտ եւ հետեւող վկայուի յօտարաց, եթէ ստուգիւ գրած է նա Մեկնութիւն մի Յայտնութեան գրոց Յովհաննու Աւետարանչի, որ հիմայ անծանօթ է, իսկ ինքն ծանօթ այլ ըլլալով Քահանայապետական Աթոռոյն, կանոնիկոսական պատիւ կամ աստիճան այլ՝ առած կ՚ըսուի։ Բաց աստի, այս երեք համանուանքն թէպէտ եւ հրաժարեր են ի քաղաքական աշխարհէ, ի հարկին կամ՝ ի հրամանէ՝ երբեմն մտնէին եւ խառնուէին ի նոյն գործս. մին՝ Ներսիսի Լամբրունեցւոյ երէց եղբայրն՝ Հեթում–Հեղի՝ Լեւոնի Ա դեսպան եղած է տարեւոր ժամանակաւ: Իսկ Բ Հեթումն-Եղբ. Յովհան՝ երբեմն ի վանս Փրանկիսկեանց թաւ ցունցով, երբեմն զրահազգեստ՝ Եգիպտացիները քշէր մինչեւ իրենց երկիրը։ — Կոռիկոսեցի Եղբ. Անտոն այլ վանական ըլլալէն երկու տարի վերջը՝ գնացեր կամ կոչուեր է ի դուռն Պապին (ըստ վերոյիշելոյս՝ որպէս երեւի՝ անոր յուզած Տաճարական Ասպետաց բարոյական կենացն քննութեան համար, եւ այն առթիւ իր Պատմութիւնը ներկայացուցեր է առ Պապն։ Մեր հիմայ յիշեալ Հեթմոյ Բ–ի եւ անոր եղբօրորդւոյ Լեւոն Գ տղայ թագաւորի հետ այլ քաղաքական տեսութեամբ գործակցութիւն ունեցած է եւ ոչ համակարծիք եղած թուի, սակայն մութ է այս խնդիրս, եւ ոչ մեզ այս տեղ քննելի, իսկ իրեն՝ Պատմչիս՝ վախճանն ուր եւ ե՞րբ եւ ի՞նչպէս եղած է, այս այլ ի մթան մնայ։ — Իր ուրիշ յիշատակաց համար կրնայ տեսնուիլ ի Սիսուան։

Արժան համարիմ՝ վերոյգրեալ Հեթմեանց երիցագոյնը, որ է եղբայրն Ներսիսի Լամբրունացւոյ, նորէն յիշել իբրեւ մասնակից Պատմչաց: Ինձ անտարակոյս երեւի որ իր գրեթէ տարի եւ կէս դեսպանութեամբ ի Գերմանիա եւ ուրիշ Եւրոպիոյ կողմեր տեսածն եւ ըրածն գրած է, բայց ծանօթն  եւ մնայունն այն է, ըստ իր յատուկ գրածին. «ի  վերայ ծովուս ի նաւարկութեանս մերոյ ի կողմանս Սիկիլիոյ) թարգմանեցի զառ ի Հռովմականէն ի մերս, ի թու. Հայոց ՈԾԹ» (1210): Թարգմանածն է՝ իբրեւ դար մի առաջ Նեղոս անուամբ եւ Դոքսոպատրիոս (Doxopatrios) մականուամբ արքիմանտրիտի (արբայի) մի յoրինած  Գաւազանագիրքն Հինգ Պատրիարքութեանց (Հռոմայ, Անտիոքայ, Աղեքսանդրիոյ, Երուսաղեմի եւ ի Կոստանդնուպօլսի), յոր յարեր է եւ կայսերաց յիշատակ։ Ծովու վրայ նաւարկութեան ատեն գրողն՝ շատ հաւանօրէն ի ցամաքի եւ ի Դրազարկ վանս իւր (ուր առաջնորդ էր՝ կրօնաւորական Հեղի անուամբ) աւելի այլ կրնար գրել եւ պատմագրել։

96.  ՀԵԹՈՒՄ Բ ԹԱԳԱՒՈՐ 

Կոռիկոսի Տիրոջ յիշատակաւ յիշեցինք իր համշիրակ եւ համանուն թագաւորս, որ քան զնա նշանաւոր եղած է քաղաքագիտութեամբ, բարեպաշտութեամբ, աշխարհաշինութեամբ եւ քաջութեամբ, եւ ոչ ըստ բաւականին ճանչցուած կամ՝ յարգուած.  չեմք կրնար ըսել՝ թէ եւ մատենագրութեամբ, բայց անտարակոյս է իր ուսումնասիրութիւնն, շատ գրքեր օրինակել տալն, եւ իր իսկ ճարտար շարադրութիւնն, որ երեւի իր իբրեւ երկու հարիւր երեսուն տող ութոտեան (յամի 1275) գրած Յիշատակարանի մի մէջ (Տես Յօդ: 342. յ՚Բ Մասին գրոցս), յանցաւոր, բայց ոչ Վահրամայ նման ձանձրալի նոյնայանգ, այլ փոփոխուկ։ Այս յիշատակիս մէկ մասն է՝ կարճօրէն՝ իր նախնեաց Ռուբինեանց տիրութիւնն եւ յաջորդութիւնն մինչեւ ինքն, Եգիպտոսի Սուլտանին արշաւանքն, առնուլն զԱնտիոք, զԱքքեա (St. —Jean d'Acre) պատսպարանն Խաչակրաց, եւ զՀռոմկլայ, եւ իրեն երկրին Կիլիկիոյ) ազատ մնալն։ Երկրորդ մասն. այլ է նոյն ատեն հանդիպած Ծռազատկի խնդիրն, զոր ինքն ժողովով եւ գիտնովք ստուգելով պնդեց՝ տօնել այն տարին ի 6 ապրիլի (յորում լուսնին պատշաճ օրն ժդ. կատարուած էր) եւ ոչ շաբաթ մի վերջը։ Փոքր ինչ նշմար մի է այս քերթուածս. այլ առհաւատչեայ անոր նման եւ աննման բաներ այլ գրած ըլլալուն այս զարմանալի թագաւոր եւ կրօնաւոր անձին, որ եւ յետին Մեծ կոչուելի անձն է ի Ռուբինեանս մեր, եթէ արդարութեամբ քննուի ինչ որ իր վրայ գրեն մերայինքն - եւ խոհական գրողք, որպէս Կոստանդին կաթուղիկոս, Յովհաննէս Եզնկայեցի, Գրիգոր Սկեւռացի, եւ այլն, — եւ օտարք, առ որս եւ Երանելի կոչմամբ եւ միանձնական ձեւով եւ անուամբն (Եղբ. Յովհաննես) դասեալ է ընդ սրբազանս, իրենց շատ փրանկիսկեան վանորէից մէջ նկարած են՝ Երանելւոյն պատկերը՝ պէսպէս կերպարանօք, ըստ իրենց կարծեաց կամ՝ երեւակայութեան, յորոց երկուքն ներկայանան. էջս գրոցս 516 եւ 522։

97. ԶԱՔԱՐԱ ԾՈՐԾՈՐԵՑԻ

Արտազու կամ Թադէոսի Առաքելոյ աթոռոյն յաջորդ արքեպիսկոպոսներէն է Զաքարիա Ծործորեցի, ԺԳ. դարու վերջն եւ ի սկիզբն ԺԴ–ին, իր ժամանակին շատ խոչական նշանաւոր եկեղեցականաց մին, բարեկամ եւ ասպնջական Յովհաննու Եզնկայեցւոյ, եւ համամիտ անոր՝ այն ժամանակի Լատին Քարոզչաց վարդապետութեան մասին, որոց եւ ընդունող, եւ թղթակից ընդ Հռովմէական գերագոյն աթոռոյ: յորմէ եւ մէկ ընդունած լատին թղթոյ պատճէնն կայ յայտնի, իսկ իր գրածն յի չուի միայն։ ՅԱյրարատ ամսագրի հրատարակուեցաւ գրուած մի վասն այն Թադէոսի Առաքելոյն յաջորդաց, յորոց հինգ կամ վեց յիշուին անմի ջական յաջորդք Առաքելոյն, իբր գտնուած ի Զաքարիայէ։ Այս ստուգելու համար՝ տողերս գրելու տարին խնդրեցաւ եւ փնտռուեցաւ բնագիրն ու գրատան եւ ի դիւանս Էջմիածնի հաւատարիմ եւ մեծապատիւ անձանց ձեռօք, բայց չի գտնուեցաւ:

Զաքարիայի ուրիշ հետաքննական պատմական կարեւոր գործ մի յիշէ Վարդան Յովնանեան ի Թղթին առ Եւդոկիացիս, եւ է ժողովոց Պատմութիւն, յորմէ եւ վկայութիւն բերէ յ՚Թ գլխոյ, որ է Եզր կաթուղիկոսի ժողովոյն պատմութիւնն, մեր ձեռք չէ հասած այս գործս, թերեւս գտնուի ի կողմանս Լեհահայոց: Նոյն բանասէր եպիսկոպոսն  (Վարդան) ուրիշ տեղ այլ յիշէ որ Զաքարիա հաստատէ թէ Լուսաւորիչն ի Յունաց առած է մեր եկեղեցւոյ կարգաւորութիւնքը, որ անտարակոյս է։

Ծանօթ մեզ գրուած մի Զաքարիայի է երկար Թուղթն առ Յովհաննէս Օրպելեան, արքեպիսկոպոս Սիւնեաց, Հայոց եւ Հռովմայ եկեղեցւոյ խընդրոյն՝ վրայօք, ի պատասխանի անոր տիրաբար եւ  կծու գրածին, մեծարանօք՝ ծանրութեամբ եւ խոհեմութեամբ՝ անոր ամէն մէկ առաջարկածին՝ ստոյգը. դիմադրելով, եւ այսպէս կնքելով. «Ի լրումն բանիս՝ գիտեա, զի իմ գիրս եւ քոյդ պարտին յանդիման լինել առաջի երեսացն Աստուծոյ, եթ է, եւ ոչ հնարինք եւ յայսմ կենցաղի պատառենք»։  Լաւ է որ ինքն չէ պատռած իր գրածը. սակայն. եւ անով ոչ բաւական ճանչցուեր է յազգայնոց եւ  ի գլխաւորացն՝ իր յարգն եւ ողջմտութիւնը։

98. ՄԽԻԹԱՐ ԱՅՐԻՎԱՆԵՑԻ 

Ինքնատիպ եւ մանրամասն քննող եւ գրող հեղինակ մի է Մխիթար Այրիվանեցի, որ աւելի քան զառաջինս՝ գտեր եւ կարգաւ անուանէ զՊատմիչս Հայոց իբրեւ քառասուն, անոնցմէ առաջ այլ Հայոց ծանօթ եւ թարգմանեալ քանի մի յոյն պատմիչ ներ, եւ ամենէն վերջը զինքը գրէ. «Ես Տէր Մխիթար»։ 

Երկու մասն կամ կերպ գրուած է, զոր ինքն  «Կրկին ձեռնարկութիւն» կ'անուանէ. — Մէկն ալ  աշխարհի ստեղծման վրայ այլ խօսելով, երկնից կամարները, երկրիս տարերքն յիշէ. եւ աւելի վեր ելնելով՝ Հրեշտակաց ստեղծումն եւ դասքը, զորս բոլորակ շրջանակօք շարակարգէ, եւ յետոյ նահապետաց շարքն, նոյնպէս այլ Հրէից եւ օտար էին ազգաց եւ Հայոց թագաւորաց շարքն, նաեւ քահանայապետաց, Հայրապետաց, եւ այլն. եւս եւ Ս. Գրոց  իւրաքանչիւրին անուններն եւ կարգն, ըստ Յովհաննու Սարկաւագ վարդապետի ստուգածին. որ պէս եւ օտար եւ Հայ Պատմչաց շարքն, եւ այլն, որք որչափ այլ ցամաք եւ լոկ անուանք ըլլան, կարեւորք են։ — Երկրորդ մասն կամ գործն է, Համառօտ յիշատակ պատմութեան՝ նախ Ս. Գրոց, ապա Հայոց մինչեւ իր ատեն, միայն քանի մի տող բանիւ ժամանակագրութիւն. մինչեւ ի թուականն Հայոց՝ արարչագործութեան եւ ապա Քրիստոսի թուականը գործածելով, յետոյ զՀայոցս. տասն տասն տարիներու բաժնելով իջածները, սակայն եւ այն տասնամեկին որ տարին հանդիպիլն ճշդիւ չիմացուիր:

Յայտնի երեւի որ Այրիվանեցին աչքէ անցուցեր է բոլոր յիշած պատմիչները եւ գլխաւոր կէտերը նշաներ է, արդարեւ իբր մի մի կիտիւ միայն, զորս եթէ բացատրելով ուզէր կամ կարենար պատմել, քան զամեն պատմագիրս մեր ընդարձակ գրող կ'ըլլար։ Եթէ այդ անկարելի էր կամ անյուսալի, փափագելի էր որ գոնէ իր ժամանակին դիպուածները գրէր քիչ մի ընդարձակ, իրմէ անմիջապէս առաջ իջած պատմիչներն են Կիրակոս, Վարդան, Վանական վարդապետ։ Չէ ճանչցած Օրպելեանի Սիւնեաց Պատմութիւնը, որ ոչ միայն դեռ չէրհրատարակուած, այլ եւ չէր ամբողջ գրուած։ 

Իր վերջին յիշատակն է ի կարգի թագաւորաց՝  Հեթում Բ, որոյ եւ թագաւորութեան եօթնեւ. տասն տարին նշանակէ, որ է ասոր մահուանէն տարի մ'առաջ (1307)։ Իսկ կաթուղիկոսաց կարգն նշանակուած է մինչեւ ի Յակովբ Անաւարզեցի։ Սակայն ուրիշ մի աւելցուցած երեւի զայս. վասն զի Հեթմոյ ժամանակագրական պատմութիւնն դադրի ՉԼԸ թուականաւ (1289), որ է վերջինն կենաց Լեւոնի Բ–ի եւ առաջին Հեթմոյ Բ–ի։

Այրիվանեցւոյն գրութեան նշանաւոր եւ կարեւոր ըլլալն է պատճառս ժամանակակից շատ անձանց եւ թուականաց զուգութեան, եւ ազգային հեղինակներու յիշատակաց համար (յորս կան եւ սակաւածանօթք) ճանչցեր է եւ Հայագէտն Պրոսէ, եւ Ռուսաց Բեդրպուրկի Ճեմարանին թերթից մէջ երկար մասեր թարգմաներ եւ ծանօթագրեր է։

Մխիթար ինքնին խորհըրդած է մեր վերը ըսածն, թէ այնքան երկար ժամանակաց պատմութիւնը գրելն անկարելի էր. զի եթէ, կ՚ըսէ, Յովհաննէս Աւետարանիչ Քրիստոսի երեք տարուան եւ երեք ամսոց մէջ ըրածներուն համար՝ «Եւ ոչ աշխարհս բաւական էր տանել (ըսած է). իսկ եթէ այսպէս, որպէս եւ է իսկ, ապա զի՞նչ պարտ է ասել վասն ի սկզբանէ աշխարհի անցիցն անցելոց՝ զոր եթէ գրեալ էին», եւ այլն։ 

Տես յ՚Բ Մասին Հայապատում գրոցս, զվերջին  Յօդուածն, որ է 400։

99. ՍՏԵՓԱՆՈՍ ՕՐՊԵԼԵԱՆ 

Ըստ աւանդութեան Վրաց (քան Հայոց) առ, որս դեռ կան ազնուական սերունդք Օրպելեանց, նախահայր ցեղիս ոչ Վրացի էր եւ ոչ Հայ, այլ Ճենացի (Չին), որ այն Հին աշխարհին տէրութեան մէջ ծագած շփոթության մի պատճառաւ՝ ընտանեօք փախեր եկեր է շատ դարերով առաջ քան զթուական Քրիստոսի, եւ ի թագաւորաց Վրաց ընդուներ է անոնց հնագոյն բերդերէն մէկը, Օրբեթ, որոյ անուամբ իր ցեղն Օրբեթուլ [3] կոչուեր է, յորմէ ապա Օրպելեանք։ Սոքա այն մութ դարերէ ի վեր մինչեւ ի ԺԱ. դար՝ միշտ իրենց ազնուականութիւնն եւ պատիւն պահեր են, բայց այդ դարէն մինչեւ ի ԺԴ. կամ՝ ԺԵ. պայծառացեր են ի թագաւորութեան Վրաց, գրեթէ ամենէն պատուաւոր ցեղն համարուելով, մեծամեծ պաշտօն եւ ծառայութիւն ըրած եւ արքունի ցեղի խնամեցեր են. անկէ ետեւ այլ մինչեւ ի մեր ժամանակս պահեն իրենց ազնուականութեան պատիւն։

Երեքտասաներորդ դարու մէջ նշանաւոր եղած է այս տոհմէն Տարսայիճ գոռոզ եւ շինարար իշխանն, որոյ որդւոց մէկն է Պատմիչս Ստեփանոս, որ քաղաքական կամ ընտանեկան ազնուականութեանն զուգեց եկեղեցականն եւս, Սիւնեաց աշխարհին նախագահ, եպիսկոպոս կամ արքեպիսկոպոս ըլլալով, եւ ըստ իր մեծաբանութեանն Մետրապօլիտ, իբր զի դարերով առաջ եպիսկոպոսաց դասակարգութեան վէճ ըլլալով ի Հայս, ժողովով սահմանեցին որ այդ յոյն (մայրաքաղաքացի) անուամբ նախապատիւ ըլլայ եւ կոչուի Սիւնեաց  Գլխաւոր եպիսկոպոսն։ Թէ՛ ցեղին պատմութիւնն եւ թէ՛ իր ընտրութիւնն՝ երկար պատմէ ինքն Ստեփանոս (Տես Յօդուած 337, յ՚Բ Մասին), քիչ  շատ պանծացընելով թէ իր աթոռոյն պատիւը եւ  թէ իր ցեղին. թէ եւ շատ տեղ իրաւացի է եւ արդարադատ. եւ երբ կարգն գայ իր հօր մեծագործութիւնները յիշել, չի կրնար ծածկել անոր ապօրինաւոր երկրորդ ամուսնութիւնը, որուն չհաւնեցան կ՚ըսէ վարդապետքն։

Իբրեւ Պատմիչ շատ երախտաւոր եւ գովելի է, եւ կրնայ վերջին կոչուիլ ի նշանաւոր եւ մեծ պատմիչս մեր, եւ պիտանի քան զամենքն իր (ԺԳ. ) դարուն, ի բաց առեալ Վանական վարդապետի պատմութիւնն, որ դեռ անծանօթ է մեզի. եւ եթէ ասոր հարազատ աշակերտքն Վարդան եւ Կիրակոս՝ աւելի համբաւելի են եւ ունին կարեւոր պատմական յիշատակներ, հայաբանութեամբ այլ թերեւս աւելի յստակ, սակայն Ստեփանոս աւելի արդիւնաւոր է՝ իր եւ Հայոց մէկ մեծ ցեղի եւ աշխարհի մի Սիւնեաց՝ թէ քաղաքական եւ թէ եկեղեցական պատմութիւնը մանր քննութեամբ գտնելով եւ պատմելով մինչեւ ի վերջ ԺԳ. դարում, ոչ միայն իշխաններն եւ եպիսկոպոսներն յիշելով, այլ եւ զանազան վանորէից շինութիւնն եւ առաջնորդքն, եւ այլեւայլ հետաքննական դէպք, երբեմն եւ կրօնական խնդիրք, որոց վրայք առանձին այլ գրած է, ոչ հաւանելով իր ժամանակին Կիլիկիոյ Հայրապետաց ընտանութեանն ընդ արեւմտեայս։

Եթէ իր մեծաբանութեան կամ պարծանաց հետ թեթեւութիւն կամ՝ իմաստակութիւն մը համարուի Պատմութեան եօթանասուեւերեք գլխոց առաջին տասնըութին սկզբնական տառերով իր անունը կապելն (Ստեփաննոսի է ասացեալ), բայց ընդհանրապէս կարգաւ եւ խոհեմութեամբ եւ ընտրանօք գրէ, որոյ համար եւ շատ աշխատած է՝ գտնել իր երկրին անցեալն եւ ներկայն եւ ստոյգն ի վեր հանել եւ աւանդել։ Պատմութեան սկիզբն այլ իբրեւ յառաջաբան՝ անակնկալ աստուածաբանութեամբ իմն սկըսի (հանդերձ իր անուան առաջին Ա տառիւ)։ «Սկիզբն ամենայն գոյացութեանց Աստուած. սկիզբն ամենայն բարեաց Սէր. սկիզբն եւ ամենայն շնորհաց՝ խոհականութիւն. եւ հետեւցընէ թէ Աստուած զմարդն իրեն նմանցուց՝ տալով անոր սէր՝ բարւոյն ցանկալու, խոհականութիւն՝ ընտրելու, այլ եւ արարչութիւն, այսինքն ճանչնալ, գիտնալ, հնարել եւ սովորեցընել։ Սիրովն այլ ձկտիլ առ Աստուած եւ առ բարին, եւ բաղձալով առ այն՝ «Ի կատարումն ածել զբաղձային», խոհականութեամբ։ Պարզապէս, ըսել կ'ուզէ թէ օրինաւոր է սիրել իր ազգը, քննել եւ ստուգութեամբ աւանդել ապագայից՝ իրենց նախնեաց գործերը։ Այսպիսի զգացմամբ ուզեր է գրել Սիւնեաց ազգին եւ երկրին Պատմութիւնը, զոր իրմէ առաջ կարգաւ գրող մը չէ գտած. եւ չուզելով որ իսպառ անծանօթ մնան նախնեաց գործքն եւ քաջութիւնք, եւ շփոթութիւն չծագի երկրին վրայ տիրողաց մէջ, յետ երկար փափագանաց՝ «Բազում՝ խոյզ քննութեան ի մէջ առեալ, կ՚ըսէ, տեղեկացայ յաշխարհս հեռաւորս եւ մօտաւորս, ի վանորայս եւ յարկեղu կտակարանաց, այլ եւ ի գիտունս եւ ի տեղեակս հնագէտ պատմութեանց»: » (Բայց ոճով գրուած բան մի չէ գտած)։ Ապա հանդէս արարեալ ամենայն պատմագրաց Հայոց, եւ զոր գտաք՝ հաւաքեցաք ի նոցանէ՝ ամենայն ճշդիւ, նաեւ ի Ճառից, ի հին Նամակաց թագաւորաց եւ իշխանաց. եւ ի կոնդակաց կաթուղիկոսաց, «Որ մնացեալ էին ի վաղ ժամանակաց յամուրս քարանձաւին, եւ որ ի սուրբ ուխտս Հայրապետանոցիս Տաթեւու, եւ յԱրձանագրութեանց եկեղեցեաց եւ ի Յիշատակարանաց գրոց»:  Նաեւ ժամանակաց ստուգութեան համար հոգ տանելը վկայէ, եւ կարդացողին կ՚ըսէ. «Ընկալ դու  սիրով, եւ հաւատա՛ գրելեացս՝ ամենայն ողջմտութեամբ, եւ շնորհ կալ զՀոգւոյն, եւ զմեզ անմեղադրելի թող»։ 

Ճշմարտութեան հետ, որ պատմութեան կարեւորագոյն խնդրելին է, Ստեփանոս ունի չափաւոր մաքուր լեզու, ծանրութիւն եւ ազնուականութիւն մի պատշաճ իր ցեղին եւ աստիճանին, հանդերձ համեստութեամբ, որով յայտնէ ոչ ինքն իրեն՝ այլ իր աթոռոյն մեծութիւնը ցուցընել փափագած։ — Յայտ է որ իր վերոյիշեալ քարանձաւին եւ ուրիշ տեղեաց մէջ շատ գրքեր եւ յիշատակներ գտեր եւ քաղեր է. ի վերայ այսր ամենայնի շատ երկար  բան չէ գրած, թէ եւ տեղ տեղ բառ առ բառ օրինակեր է։ Բայց աւելի ստուգութեան հոգ տարեր է ամենայն ճշդիւ աւանդելու՝ քան երկարաբանութեան եւ տարակուսական բաներ յիշելու, որով  կրնամք վստակութեամբ ընդունիլ մեզի ընկա՛լ  ըսածները, եւ ախորժաբար՝ իր տեղ տեղ ընտրանօք  եւ զգացմամբ գրածները, որոց ճաշակ ընծայեն  Գործոյս Բ Մասին մէջ` Յօդուածքն 33. 89. 91–2, 168. 179. 495. 201. 217։ 

Պատմութեան վերջաբանին մէջ այլ սկզբանը նման կրկնէ. «Սկիզբն եւ կատարած ամենայնի Աստուած. որպէս ի կարակնակերտ բոլորումն (կարկինով գծած բոլորակի մէջ) է տեսանել, զի ուստի  սկսաւ (գիծն)՝ ի նոյն յանգեալ միացաւ. եւ այլն, եւ անբաւ գոհութիւն մատուցանէ Աստուծոյ՝ որ կարողացուց գրել եւ աւարտել այս գործը, ի դառն աւուրս եւ ի սովամատոյց մահաշունչ ժամանակիս, յորում՝ մահն՝ ցանկալի եւ երանական, եւ կեանքն՝ ատելի եւ թշուառական». անշուշտ Թաթարաց եւ Եգիպտացւոց արշաւանաց պատճառաւ։

Յիշեցընէ դարձեալ իր Պատմութեան աղբիւրները, նաեւ զաւանդութիւնս «Ստուգագէտ արանց, որում, վկայէին իրքն եւ տեղիքն. զհետ մտեալ ամենայն ճշդիւ ստուգութեան, ի բաց ձգեալ եւ զունայնախոյզ զրաբանութիւնն, զի մի տաղտկասցին լսողք. եւ կարճառօտ վիպասանութեամբ ցուցաք համառօտիւ զառաւել պիտանին եւ զճահագոյնն»։ Սրտառուչ բանիւ նուիրէ գրածն՝ Եկեղեցւոյն Տաթեւոյ. նշանակէ եւ զթուական գրոցն լրանալուն, 1299 Քրիստոսի. բայց Հայոց թուական 746 դնելուն՝ պէտք է զՔրիստոսին գոնէ տարի մի առաջ համրել։

Օրպելեանի Պատմութիւնն ամբողջ փռանկերէն թարգմաներ եւ հրատարակեր է Պրոսէ ի Բեդրպուրկ, որ եւ հմուտ ըլլալով Վրաց պատմութեան, շատ ծանօթութեամբք լուսաբաներ է։ 

Թողլով կրօնական խնդրոց վրայ գրածները, որոց մէջ վիճաբանական ոգւով աւելի կամ պակաս մղուած է, եւ աւելի չափաւոր գրած Թուղթն առ Գրիգոր Անաւարզեցի կաթուղիկոս, իբրեւ պատմութեան վերաբերեալ ինչ յիշեմք Ստեփանոսի` գրած Ողբն ի դիմաց Վաղարշապատի, այսինքն Էջմիածնի, «Վասն աերման աշխարհիս Հայոց... շարժեալ չափազան բերմամբ Հոմերական արուեստիւ... ի խնդրոյ շնորհազարդ Վարդապետի  Խաչատուրոյ Կեչառեցի, ի թուին ՉԽԸ», (1999–1300)։ Չորս հարիւր քառասուն տող ութոտեան եւ ինին վերջայանգ ոտանաւոր է. յորում կան վայելուչ իմաստներ, յիշելով ազգին անցեալ փառքն եւ իշխաններն, եւ աւելի մօտ ժամանակի Բագրատունիքն եւ Պահլաւունիք։ Ողբին կցած է այլեւայլ յանգով ոտանաւոր Յիշատակարան մի իբր եօթանասուն տող։

100. ԽԱՉԱՏՈՒՐ ԿԵՉԱՌԵՑԻ 

Այրարատայ Կեչառուաց աւանէն եւ վանքէն ընծայուած է Խաչատուր, այն եւ այլ շատ կողմերու տառապանաց ատեն ի Թաթարաց եւ նմանեաց, յորոց իր մօտ ժամանակի ծաղկած եւ խամրած ազնուազունքը կ'ողբայ համառօտ քերդուածով մի (Տե՛ս Յօդուած 354, յ՚Բ Մասին). աւելի յստակ լեզուաւ քան ուրիշ ռամկօրէն գրածներն. յորոց նշանելի են Աղեքսանդրի Վարոց այլեւայլ մասանց յարած բարոյական կամ ողբական տողերն, զորս Բարառնութիւն անուանէ. նաեւ արձակողական բան մի։ Բայց իր ամենէն նշանաւոր գործն է այդ յիշեալ՝ մեր հին թարգմանչաց ճարտար թարգմանութիւնն Մեծին Ալեքսանդրի Պատմութեան. որոյ հեթանոսական համարձակ բացատրութիւնները յապաւելով հրատարակեր է Խաչատուր, որով թէ ոչ ինքնին Պատմիչ, այլ մասնակից է Պատմչաց: Արժան է մտադրութեան այս գործոյն համար գրած Յիշատակարանը եւ տեղն, ի խընդրոյ «Սրբազան Հարանց հոգեւորաց եւ համշիրակ համբակաց»։— «Որք լսէք զաղիողորմ Բարառնութիւնս, զյարմարող սորա զԽաչատուր Կեչառեցիս յիշեցէք ի Քրիստոս... ։ Ի յարմարումն, սակաւ բանիցս եւ ի գրչութիւն գրոցս՝ հաւատով աշխատեցայ։ Նաեւ զի հեթանոսական գրեալքն անմիաբան են եւ անվայելուչ, ի վերոյ շաղկապ բայիւք որակացեալ եւ ի ներքոյ լի սնոտի կարծիւք խաբէութեամբ, որպէս եւ առ գրասիրաւն Պտղոմէոսիւ անպատուեցաւ իսկ զայս Պատմութիւնս աշխարհակալին Ալեքսանդրու՝ զոր գրեցի իմով ձեռամբ ի մեծ քաղաքն Հռովմ, առ Պապն Ֆռանգաց, ի յաթոռ նստեալ Պետրոսի եւ Պաւղոսի Առաքելոցն, սրբագրեալ ի գրոց հնոցն՝ սակս օգտի. եւ զարդարեցի ոսկով եւ տնօրինականով եւ ոտանաւորով, ի փառս Փրկչին, եւ բերեալ ի Հայս՝ պարգեւս մեծ վարդապետին եւ քաջ վարպետին իմոյ Եսայեայ (Նչեցւոյ) եւ Պարոն եղբարցն իմոց եւ Հարցն Պռաւշանց... զի թէպէտ էր յընտիր եւ ի հին օրինակ է, այլ անյարմար եւ շաղփաղփ. վասն որոյ զտեալ եւ քերեալ քերողօրէն՝ արարի անխոտորնակ ճանապարհ. զի յընթեռնուլն իմասցին պուէտիկոսք եւ քարտուղարք, եւ ապա գիտասցեն զիմ աշխատանս ի սմա՝ զոր լիապէս վաստակեցի»։

Շատ նկատելի կէտք կան ի յիշատակիս, որ գործոյս քննութեան չեն վերաբերիր, ամենէն նշանաւորն՝ ի Հռովմ՝ քաղաքն աշխատիլն է, ուր եւ ենթադրի թէ կարեւոր գործոյ համար գնացեր էր. բայց աւելի զարմանալին այդպիսի գրոց վրայ պարապիլն, որոյ թերեւս քանի մի ձեռագիր օրինակ ունէր, հետը տարած կամ հօն գտած. զի այն ԺԳ. դարուն կիսէն առաջ եւ վերջ այլ Հայք ունէին վանատունս կամ՝ հիւրանոցս, մօտ թէ ի Ս. Պետրոս եւ թէ ի Ս. Պօղոս, անտարակոյս է հետերնին իրենց լեզուով Ձեռագիրներ այլ տանելնին, եւ նոյն իսկ ի Հռովմ՝ ընդօրինակելնին, յորոց ոմանք գտնուին դեռ Էջմիածին եւ առ մեզ. բայց Աղեքսանդր Պատմութիսն այլ տանելն, ով որ ըլլայ տանողն, արդարեւ զարմանալի է։

Դառնալով առ Խաչատուր, իր հետախոյզ բարուց շատ յարմար եւ ընդունելի է՝ որ այդ մեծ քաղքին Լատին լեզուին այլ ծանօթացեալ ըլ լայ, ինչպէս ժանանակակից Եզնկացին, ինքն այլ ծանօթացեալ է արեւմտեայց, որ եւ է՝ բայց թուի կարեւոր պատճառաւ՝ երթալով եւ կալով ի Հռովմ՝ առ ժամանակ մի։ Այս բանիս հեռաւոր ակնարկ մի ընծայէ իր բարեկամն Օրպելեան ի յիշատակարանի Վաղարշապատու Ողբոցն, 

 

«Րաբունապետս հոգւով լըցեալ,
Անյաղթ հռետոր շնորհօք ծաղկեալ,
Եւ բանիբուն մեզ ճանաչեալ,
Յազգաց բազմաց գովաբանեալ:
Որ Խաչատուր է յորջորջեալ,
Արարատեան տանէն եկեալ»։

 

Այսչափ գովեստ սոսկ բարեկամութեան համար չի կարծուիր։ Հարկ է թէ Խաչատուր իր հիմայ մեզի ծանօթ քանի մի քերդուածներէն եւ Գանձերէն զատ՝ կարեւոր գրուած այլ արտադրած ըլլայ, թերեւս եւ Պատմական։