Հայապատում

261. Գրիգոր Մագիստրոս [1]

Ի ժամանակս բարեպաշտ արքային Յունաց Կոստանդեայ Մոնոմախի, եւ թագաւորելոյ եւ բարեսիրի [2], եւ ի Հայրապետութեան Հայոց տեառն Պետրոսի, այր ոմն ի թագակալ տոհմէ Արշակունեաց, ի Պահլաւունեաց զարմէ, արեանառու ազգականութեամբ ի շառաւիղէ Սուրբ Լուսաւորչին մերոյ Գրիգորի, որդի Վասակայ Պահլաւունւոյ եւ մարտիրոսի, տեառն Բջնոյ, Գրիգորիոս անուն, յոյժ իմաստուն եւ հանճարեղ, եւ ներքին եւ արտաքին ուսմամբ ներակրթեալ վարժմամբ ի մանկական տիոց, հայկական եւ յունական դպրութեամբ. մինչեւ հասեալ ի հռետորական աստիճան փիլիսոփայութեան. որ եւ ուղեւորեալ ի թագաւորեալ քաղաքն Կոստանդինուպօլիս՝ յանդիման լինէր թագաւորին. եւ պատուեալ ինքնակալէն եւ ի մեծամեծաց պալատանն՝ ըստ արժանեաց քաջատոհմութեանն եւ ըստ մեծիմաստ գիտութեանն եւ հանճարոյն. քանզի ընդ իմաստունս Յունաց աւուրս բազումս ի հարց եւ ի փորձ դժուարալոյծ բանից մաքառեալ՝ ըստ փիլիսոփայական սարասի, եւ ըստ եկեղեցական օրինաց եւ կարգի, յաղթէր բնաւիցն. եւ տկարագոյն զամենեսեան երեւեցուցանէր անճշմարիտ գիտութիւնն [3]. հզօր գոլով նորա ի պատասխանիս, եւ հանճարեղ եւ խոհական ի դարձուածս բանից: Որոյ աղագաւ ընկալեալ լինէր յինքնակալէն զպատիւ մագիստռոսութեան եւ դքսութեան, եւ առաքէր յաշխարհն արեւելից տիրել յոգունց գաւառաց։ Որոյ եկեալ՝ ոչ միայն մարմնական իշխանութեամբ հովուէր զաշխարհ, ամենայն որ ընդ իշխանութեամբ նորա էին, այլ եւ հոգեւորապէս կարգաւորէր զամենեսեան ըստ հաճոյիցն Աստուծոյ։ Զարդարէր զվանորայսն եւ զեկեղեցիսն աստուածային պայծառագոյն կարգօք. յարգէր զարս իմաստունս եւ զառաքինիս եւ զդասս եկեղեցականաց, եւ յանձանձէր զամենեսեան աստուածայնապէս, ժողովէր զհոյլս վարդապետաց եւ քննէր նոքօք անդադար զխորս աստուածայնոցն իմաստից. եւ զօրացուցանէր զամենեսեան ի գործս առաքինութեան եւ աստուածպաշտութեան։ Հայր՝ ըստ Յովբայ՝ եղեալ որբոց եւ այրեաց, եւ ստացեալ գանձս նիւթականս՝ սերմանէր յանձինս տնանկաց եւ կարօտելոց։ 

Եւ քանզի ի ժամանակին յայնմիկ զօրացեալ լինէր աղանդն Մանիքեցւոց եւ Թոնդրակեցւոց, զորս խլէր արմատաքի աստուածուսոյց վարդապետութեամբ, եւ մաքրէր իմաստայեղց եւ կորավաբան թղթովք։ Իսկ առ անհաւատսն եւ խստացեալսն չարութեամբ՝ որք ըստ բնութեան իժից եւ քարբից՝ ոչ կամէին լսել զձայն թովչի ճարտարի, եւ ոչ առնուլ դեղ ի դեղատուէն իմաստնոյ, զիշխանականն սաստ ի կիր արկանէր, եւ այնպէս տապալէր ի հիմանէ զհնացեալն չարութիւն։ Եւ բարւոք կենցաղավարութեամբ եւ հաճոյական քաղաքավարութեամբ կացեալ փոխի յաստեացս՝ սերմանութեամբ յանվաղճան կեանսն, թողլով ժառանգ բարի զամենայնիւ նմանեալն բարելաւութեանց նախնոյն իւրեանց պարթեւազեան պահլաւուն Գրիգորի՝ Վահրամի անուն [4] ։

 

262. Թուղթ Գր. Մագիստրոսի առ հայր Սարգիս

Յորժամ տակաւին ի մերումն էաք բնակութեան, մնալով ղորմութեանն Աստուծոյ, ակն ունէի հրամանացն թագաւորական ըստ իմում յոգնաջան թախանձանացն՝ ազատել զիս յայսպիսի գործառնութենց, զի իմոյս պարապեցից տառապեալ հոգւոյս: Ապա հասին հրամանք թագաւորական ոչ մի կամ երկուց կամ երից, այլ բազում աղաչանօք առաւել քան զիմն թախանձումն նորայր արժանի հրաշից եւ փակեալ յամենայնի զելս իրացն իմոյ հայցուածոցն: Եւ տարակուսեալ յերկուցն, ոչ գտեալ զելս իրացն, ճեպէի զիս միայն զհնազանդութեանն սահման եւ զհրամանն արքունի կատարել: Յառաջեալ, առ լեառնոտամբն բարձրավանդակ, Իջորին կոչելոյ, թողեալ զայլ մանկունսն իմ հանդերձ մարբն ի տեղւոջն բնակութեան իւրեանց, իսկ զմանուկն զայն ոչ կարացի արգելուլ. քանզի որ երեւի ինձ կայտառ եւ արիական հարցն սերտութեամբ ունի զխոկումն մարտական եւ ընթացական մրցման: Արդ զի՞նչ զկնի իմ գայր. էհաս նմա պատահ խօթութեան սիւնքոսական ջերման, եւ առժամայն ամբարձեալ գոլորշի սաստիկ յուղման կոհակացն եռացելոյ արեանն ի խելապատակն, յեղափոխէր զնա ի մտաց եւ անծանօթս զմեզ առնէր. եւ այս հասանէր ի ձորակ միոջԱգարակի. եւ արգելեաց զմեզ Հոգին Սուրբ, ցուցանելով, եթէ մակացու եմ եւ գերագոյն ամենայն թագաւորական հրամանաց: Եւ եմ տարակուսեալ առաւել քան զսաստ հրամանացն Աստուծոյ ի թագաւորական խնդրոյն: Եւ բորբոքեալ եռանդնջերմանն ճեպէր զնա. մինչեւ ծանուցեալ մօր իւրոյ, եկն առ նա. եւ զի՞նչ արդեօք մորմոքումն այրեցման եւ կիզման մերոյս աղետի գրել քեզ հաւանիմ. քանզի առաւել քոյ ընդ մեզ կիզեալ եւ տոչորեալ հանդերձ բոլոր քրիստոսազգեաց եղբարբքդ:

Արդ յայսոսիկ տարակուսեալ ըստ իմում սովորութեան, քանզի բնաւորեալ եմ ոչ այլ ինչ աղօթել, բայց միայն եթէ Եղիցին կամք քո. քանզի դու Տէ՛ր առաւել գիտես զօգուտն մեր եւ կամիս, բայց երբէք Տէ՛ր իմ զգործոց իմոց մի՛ հատուսցես ինձ ըստ հոգւոյ եւ ըստ մարմնոյ:

Ապա բորբոքումն եռանդեան հրացեալ կայծակման զիւրն վերբուսուցանէր ծաղիկ զնախահօրն սերմանեալ յիւրոց վաստակոց. եւ զայն որքա՞ն եւ ո՞րպիսի, իբրու զկարկառ վիմաց եւ հուպ միմեանց հարթ եւ հոյծ կարկառեալ, անտեզի թողլով ի նմա մինչեւ ցմիոյ նշմարելսյ կառուցանելոյ ծայրի ասղան, եւ փքացեալ իրեւ զտիկ հողմով ուժգնակի փչմամբ անբարբառ եւ անտես յաչաց զնա առժամայն գործէր եւ անյուսալի ամենեցուն զնա ի կենացս գիտել:

Իսկ ստուգեալ ծանեայ եւ ճշմարտութեամբ հաւատոց ոչ ստել ի Քրիստոս. զի ձերդ զօրութեամբ հայցուածք խնդրոյ յայնմ աւուր իսկ վերարծարծեաց զնա, եւ ներեաց անտանելի բորբոքումն հրացեալ ախտին. եւ յուսամ եւ հաւատամ, զի զօրութեամբ ի մեռելոց յարուցեալ է ձեր զնա, հրաշագործեալ ի մեզ ներողութեանն Աստուծոյ այն, որ յամենայնի խնդրէ ի մէնջ զօգուտն մեր խորհել եւ առնել: …Իսկ մանուկն տակաւին տկարացեալ, ի մահիճս անկեալ դնի, մի՛ անփոյթ առնէք, թէպէտեւ դուք ոչ երբէք մոռանայք ըստ ձերումդ աստուածեղէն դպրութեան կաչգի, ողջ լերո՛ւք:

 

263. Փիլարտոս եւ Թոռնիկ (Մ. Ուռհայեցի, ՃԶ-Է)

Յայսմ ժամանակիս բռնակալեցաւ անօրէն եւ ամենաչար իշխանն Փիլառտոս, որ էր իսկ անդրանիկ որդի սատանայի, զի ի յանկանել Տիօժէնին բռնակալեցաւ ի վերայ երկրի՝ այր չարաշունչ, որ էր իսկ սա կարապետ պղծոյ նեռինն՝ դիւաբնակ եւ այլանդակ չարաչար վարուք։ Սա սկսաւ տալ պատերազմ ընդ հաւատացելոցն Քրիստոսի, վասն զի էր սա անհաւատ քրիստոնեայ, ոչ Հայ գիտելով զնա եւ ոչ Հոռոմ՝ վարքն եւ կրօնքն զՀոռոմոցն ունէր, եւ հայրենեօքն եւ մայրենեօքն Հայ էր, եւ ի տղայութեանն կացեալ առ հօրեղբայր իւր ի վանքն՝ որ կոչի Զօրավարի-Կոզեռն՝ ի Հարսն-Մսրայ գաւառին։ Սա ելեալ յանապատէ՝ եւ եղեւ պիղծ անապատի. սա տիրեալ բազում աշխարհաց եւ քաղաքաց եւ բազում մեծամեծ իշխանս կորոյս անողորմաբար եւ եկեալ բնակեցաւ ի Մշարն. եւ յղարկեաց եւ կոչեաց զքաջն Թոռնիկ զտէրն Սասնոյ գալ նմա ի հնազանդութիւն։ Եւ լուեալ զայս Թոռնիկ որդին Մուշեղայ եւ ծիծաղեալ զանմիտ հրամանս նորա եւ ասացեալ թէ՝ «Ահա որ բնաւ ես ոչ տեսանեմ զերեսս նորա»։ Եւ ասեն ցԹոռնիկ կոչնականքն Փիլառտոսին թէ՝ «Ահա գայ բազում զօրօք ի վերայ քո եւ տապալեալ աւերեսցէ զգաւառսն քո»։ Ասէ Թոռնիկ. «Եւ քանի՞ են զօրքն Փիլառտոսին». ասեն արքն՝ «Իբրեւ քսան հազար»։ Ասէ Թոռնիկն. «Են իմ հազար ձիաւորք, որ հանապազ հաղորդին ի մարմնոյ եւ յարենէ Որդւոյն Աստուծոյ, եւ զայս այսպէս գիտեմ՝ զի Փիլառտոսն եւ ամենայն զօրք իւր թափուր եւ ունայն են ի հաւատոցն Քրիստոսի եւ կան լցեալ ամենայն չարաչար յանցանօք»։ Եւ գնացին եւ զայս ամենայն պատմեցին Փիլառտոսին. եւ յայնժամ կոչեաց Փիլառտոսն զՏէր Գրիգորիս եւ ասէ ցնա՝ եթէ «Քո փեսայ է Թոռնիկն, գնա եւ կոչեա զնա ինձ ի հնազանդութիւն»։ Իսկ Տէր Վահրամն վասն չար բարուցն Փիլառտոսին յոչ կամաց գնաց առ Թոռնիկն եւ այլ ոչ տեսաւ զերեսն Փիլառտոսին։ Եւ պատմեաց զպատճառն գալոյն Թոռնկայ, եւ հիացեալ Թոռնիկն եւ ասէր՝ եթէ «Զիա՛րդ ոչ պատկառեցաւ երեսք անօրինին ի սաստիկ լրբութեանցն իւրոց յուղարկել զքեզ առ իս իբրեւ զդեսպան հանդերձ սուտ երդմամբ»։ Եւ գիտացեալ Փիլառտոսին, եթէ ոչ կամի գալ Թոռնիկն ի կոչ նորա, զօրաժողով արարեալ գնաց ի վերայ Թոռնկայ. եւ Թոռնիկ ոչ գիտացեալ զգալն նորա ի վերայ իւր՝ եւ իբրեւ լուաւ զգալն Փիլառտոսին, ձայն տուեալ զօրաց իւրոց եւ արար ժողով զամենայն Սասուն՝ յիսուն հազար հետեւակաց եւ վեց հազար ձիաւորաց, եւ գայր ի Ճապղ-ջուրն. եւ ոչ հաւատայր գալոյ Փիլառտոսին, դարձոյց զամենայն հետեւակազօրն, եւ ինքն հազար ձիաւորով գնայր ի յԱշմուշատ քաղաքն Հայոց։ Եւ յԱլելուայ դաշտին հանդիպեցան զօրքն Փիլառտոսին. եւ էր Փռանգաց կոմսն Ռմբաղատն զհետ Փիլառտոսին ութ հարիւր արամբք. եւ տրտմեցաւ Թոռնիկ, որ դարձոյց զհետեւակ զօրսն իւր. եւ յայնժամ կարգեաց Թոռնիկ զօր պատերազմին իւրոյ դաս առ դաս յայսկոյս եւ յայնկոյս եւ առաջոյ, եւ թիկնապահ իւր եդեալ զԿապոսն՝ զայր քաջ՝ երեք հարիւր արամբք, բայց ակնածէր ի Փռանգէն քան յայլ զօրացն եւ ասէր թէ՝ «Տեսէք զի մի գունդս երթիցէ ընդդէմ Փռանգին»։ Եւ ահա գայր Ռմբաղատ եւ զօրք իւր եւ ի դիմի հարաւ Թոռնկայ գնդին եւ պատառեաց զզօրսն եւ էանց ընդ մէջն. եւ յայնժամ ձայն տուեալ Թոռնիկ զօրաց իւրոց, եւ միաբան ի մէջ իւրեանց փակեցին զնոսա եւ զամենայն իշխանսն ձերբակալս արարին, կալան եւ զկոմսն նոցա եւ զՓիլառտոսն եւ զամենայն զօրս իւր արարին փախստական եւ զիշխանս նոցա ձերբակալս՝ արս հազար եւ հինգ հարիւր. եւ յաւուր յայնմիկ եղեւ բազում կոտորած Փռանգաց եւ այլոց քրիստոնէից։ Եւ դարձաւ Թոռնիկն եւ ամենայն զօրքն Հայոց՝ գնացին ի Սասուն բազում աւարաւ. եւ Փիլառտոսն գնաց փախստական եւ լի ամօթով մտանէր ի Խարգբերդ։ Այս եղեւ ի Յանձիթ գաւառին ի յԱլելուայ դաշտին։

Յայսմ աւուրս գայր Թոռնիկն սակաւ արամբք եւ մտանէր ի բերդն իւր յԱշմուշատ քաղաքի ի յԱրծնոյ վերայ. եւ յանկարծակի գայր ամիրայ ոմն բազում զօրօք, որում անուն էր Ամր-Փաքր. եւ լուաւ եթէ Թոռնիկ առանց զօրաց է, յայնժամ հրամանաւ Փիլառտոսին գայր ի վերայ Թոռնկայ եւ խաբանօք եւ սուտ երդմամբ սկսաւ սէր միաբանութեան կարգել ընդ նմա, մինչեւ ի ձեռն բազում տրոց եւ ընծայից հաւանեցուցանէր զծառայսն Թոռնկայ եւ այսու պատրեալ զնա՝ հանէր ի սուտ սէր միաբանութեան իւրեանց՝ երեք արամբ։ Եւ մինչդեռ կային ի գինարբուսն, վազեաց ամիրայն գազանաբար եւ կամէր սպանանել զնա. եւ ոչինչ ունէր ընդ իւր Թոռնիկն, բայց փոքր դանակով հարեալ զամիրայն՝ ի վայր թափեաց զփոր նորա եւ զայլոց ամիրայիցն բռնեալ զգլուխն՝ յիրար ծեծեալ սատակեաց. եւ ինքն ելեալ անվնաս գնայր ի բերդն, վասն զի մօտ էր բերդն. եւ ամենայն Թուրքն փախստական լինէին առաջի նորա։ Եւ յորժամ գնաց մօտ ի բերդն, մի ոմն ի թագստեան կայր յայլազգեացն, հարեալ զԹոռնիկ ռմբով ի սիրտն գաղտաբար, եւ անդէն մեռանէր քաջն Թոռնիկ. եւ տարան զգլուխն նորա առ Փիլառտոսն։ Եւ անօրէն Փիլառտոսին հանեալ զսկաւառակ գլխոյն՝ արար գաւաթ եւ նովաւ ըմպէր գինի, եւ զմնացեալն ի գլխոյն առաքէր առ ամիրայն Մուփարկնայ, եւ զամենայն մարմին նորա այրէր հրով, զորս յետոյ ժողովեցին զայրեցած զոսկերս նորա զառն քաջի եւ աստուածապաշտի եւ տարան թաղեցին ի դուռն սրբոյ Կարապետին։ Եւ մնաց իւր երկու որդի՝ Չորտուանէլն եւ Վասակ՝ ի տղայական հասակի։

 

264. Վրէժք Գորգայ Շիրակացւոյ յԱնտիոք (Մ. Ուռհայեցի, ՃԻԴ)

Եւ այլ իմն զարմանալի ասացից ձեզ՝ զոր ինչ եղեւ յԱնտիոք յառաջ քան զքսան ամ, զոր եւ մեք իսկ լուաք զայս ի քաղաքացեացն, եթէ այնչափ չար եւ ատեցողք էին Հայոց ազգին Անտիոքացիքն, զի յորժամ ի քաղաքն օտարական բռնէին, զմուրուքն կտրէին եւ հանէին ընդ դուռն քաղաքին։ Եւ յաւուր միում բռնեալ զոմն Անեցի այր փառաւոր եւ կտրեալ զմուրուսն նորա, եւ առին զամենայն ինչս նորա՝ եւ հանին զնա ի քաղաքէն. եւ նա վիրաւորեալ գնաց, եւ առեալ զզօրս Թուրքաց հինգ հարիւր այր, եւ եկեալ գերեաց զամենայն գաւառն Անտիոքայ եւ զտուկին երկոտասան գեղն այրեաց հրով. եւ բերեալ ի դուռն քաղաքին բազում գերութիւնս, կոտորեաց եւ ելից զնոսա ի գետն՝ եւ ձայն տուեալ ի քաղաքն եւ ասէր. «Ես եմ Գորգ Շիրակացին, որ զմուրուքն կտրեցիք. թէ ապա աժէ՞ այս մուրուք մի, թէ ոչ». եւ գնաց անհամար աւարաւ։

Նոյնպէս յաւուրսն բարեկենդանին ի նոյն ամին եկեալ կարաւան ի յարեւելից ի քաղաքն Անտիոք, եւ բարձեալ բերէին տարեխ ձուկն, եւ կային ի մէջ շուկային ի գինարբութեան. եւ ի լսել քաղաքացեացն զձայն պարուց նոցա, ամենայն արք քաղաքին հասանէին ի վերայ նոցա եւ ծեծելով գանալից արարին զնոսա, սկսան հանել զնոսա ի քաղաքէն. էին արքն իբրեւ ութսուն՝ բրէզածք եւ ընտրեալք քաջութեամբք։ Եւ յայնժամ ձայն տւեալ մանկտաւագն նոցա, եւ նոցա միաբան գինեմխեալք էին, յարձակեցան ի վերայ քաղաքացեացն եւ ի Սեւոտոյն դրանէն մինչեւ ի Տէր Պետրոս զամենայն արք քաղաքին փախստական արարին եւ կառափնաբեկ եւ ոտնակոտորս արարին արս բազումս. եւ ապա խաչիւ եւ աւետարանով երդուեալ նոցա բնաւ այլ ոչ մեղանչել նոցա։ Եւ յայնժամ արարին խաղաղութիւն եւ դարձան ի տեղիս իւրեանց անհամար աւարաւ։

 

265. Մէլիք-Շահ յափն Ովկիանի

Յայսմ ամի շարժեալ ահագին բազմութեամբ տիեզերակալ Մելեք-շահն սուլտանն Պարսից՝ Ասքանազանց ազգաւ՝ եւ անթիւ զօրականօք խաղայր գայր եւ շրջեալ եմուտ յարեւմուտս ի յաշխարհն Հոռոմոց առ ի տիրանալ այնմ աշխարհին. եւ քաղցրութեամբ եւ հեզութեամբ եւ ամենայն ողորմութեամբ լցեալ էր սիրտն նորա ի վերայ քրիստոնէից ազգին, եւ հայրախնամ գութ ցուցանէր ամենայն աշխարհի, եւ առանց պատերազմաց տիրեալ լինէր բազում քաղաքաց եւ գաւառաց։ Եւ յայսմ ամի տիրեաց սուլտանն ամենայն աշխարհին Հայոց եւ Հոռոմոց եւ գայր հասանէր ի մեծ քաղաքն Անտիոք եւ տիրանայր այնմ աշխարհին եւ Հալպայ՝ եւ տիրելով տիրեաց ի Կազբիականէն մինչեւ ի յՈվկիանոս. եւ հաւանեցոյց առ հասարակ զամենայն թագաւորութիւնս իւրոյ աթոռոյն՝ որք յայսկոյս Ովկիանոսի, եւ ոչ մնաց աշխարհ՝ որ ոչ հնազանդեցաւ նորա թագաւորութեանն. եւ եղեն հարկատուք եւ հնազանդեցան նմա երկոտասան ազգ թագաւորաց։ Եւ եղեւ յետ տիրանալոյն Անտիոքու՝ իջեալ յեզր յՈվկիանոս ծովուն ի տեղին՝ որ կոչի Սեւոտի, եւ տեսեալ սուլտանին զծովն մեծ՝ գոհանայր եւ օրհնէր զԱստուած, որ մեծացոյց զթագաւորութիւնն նորա առաւել քան զհօրն նորա Աբասլանայ. եւ ձիով իւրով մտեալ կոխէր զՈվկիանոս. եւ եհան զթուրն իւր եւ երեք հաղ մխեաց ի յՈվկիանոս զթուրն իւր եւ ասաց, եթէ «Ահա տիրել երետ ինձ Աստուած ի ծովէն Պարսից մինչեւ ի ծովս այս», եւ հանեալ զհանդերձս տարածեաց ի վերայ գետնոյն՝ եւ եկաց յաղօթս առ Տէր Աստուած եւ օրհնեաց զբարերար ողորմութիւնն Աստուծոյ. եւ հրամայեաց ծառայից իւրոց աւազանս բառնալ ի ծովէն, եւ տարաւ զայն ի Պարսիկս եւ էարկ գերեզմանի հօրն իւրոյ Աբասլանայ՝ եւ ասէր. «Հայր իմ Աբասլան, ահա աւետիք քեզ, վասն զի տղայ որդին քո, զոր թողեր, տիրելով տիրեաց մինչեւ ի ծագս աշխարհի»։ Եւ դնէր սուլտանն յԱնտիոք զամիրայն, որ ասի Աղսիան, այր չար եւ շուն եւ խռովարար եւ գազանամիտ. դնէր եւ ի Հալապ քաղաք զԱխ-Սնգոյր, որ էր այր բարի եւ քաղաղարար եւ քաղցր ի վերայ ամենայն ուրուք եւ շինող աշխարհի։

 

266. Նոյն ըստ Սարկաւագ Վարդապետի

Իբրեւ առնոյր զփառս իշխանութեանն բարեբաղդն Մէլէք–շահ՝ զկնի հօրն մահուան Ալփասլանն կոչեցելոյն, մեծապէս կարգօք յօրինէր զթագաւորութիւնն, ըստ անուանն արդարեւ եղեալ Արքայ արքայից. ոչ հետեւեալ հօրն բարուց եւ կամաց, այլ եւ յաւէտ մանաւանդ զընդդէման ախորժեալ. մինչ զի եւ մտահաճ եղեալ զնորայան բասրէր զիմացմունս, իբրեւ եղեալ հակառակ խաղաղութեան եւ կենաց մարդկան՝ արեամբ եւ զրկմամբ խանդացեալ։ Իսկ ինքն իմաստաբար քաղաքավարութեան կարգօք պատրաստէր զամենայն : 

Արդ, խոհեմն այն եւ արի քան զյոլովս ի թագաւորաց եւ քան զամենեսեան որ առ մեօք, ոչ այնքան տանէր հոգ որքան արդարութեամբ առ ամենեսին վարիլ, զի մի ոք լիցի տրտում՝ ի զրկելոց եւ հպարտ ի գոռոզաց։ Էր եւ ազատաբարոյ եւ մեծախորհուրդ. այլ եւ տեսիլ մարմնոյն արժանի թագաւորութեանն. ընդ որում՝ հեզութիւն ի քաղցրութիւն բարուցն լծակցեալ՝ առնէր սիրելի ամենեցուն. զոր միայն կոչեցից թագաւոր եւ փարթամ։ Սա ի դոյզն ժամանակի՝ փոքր ինչ նուազ զբոլորս հնազանդ էր զտիեզերս, զոր այլք ի թագաւորաց ի բազում՝ ժամանակս եւ կամ ոչ բնաւ. բայց ոչ այնքան պատերազմաւ եւ բռնութեամբ՝ որքան սիրով եւ քաղցրութեամբ. զի թէ սակաւ ժամանակաւ այնքան զօրեաց, կարծեմ թէ եւ ոչ Եւրոպէ կարէր ոչ տալ մուտս արքայութեան նորա, եթէ յոլովեալ էին կենացն նորա ժամանակք....

Ի ՇԽԱ (1092-3) թուականին [5] սպանաւ մեծ հազարապետն արքային Պարսից Մէլիք-շահի, որում անուն էր Հասան, իսկ ըստ պատւոյ աստիճանին՝ Վզրուկ–խօջա [6]. եւ զկնի աւուրց քսան եւ ութից մեռանի եւ ինքն Մէլիք-շահն, զորմէ համբաւէր յոմանց` դեղակուր ի կնոջէն լինել։ Որ էր մեզ առ ամենեսեան եւ քաղցր բարուք, յաւէտ առ ազգս քրիստոնէից. եւ յետ մահու նորա անպատմելի եղեւ խռովութիւն ամենայն ազգաց զամս չորս, զի եղբայր նորա Դրդուշն եւ որդի նորա Բեքիարուխն [7] զայսոսիկ զամս մարտիւ պատերազմաց ըզբարէ յարմարութիւն զամենայն ի բաց ընկեցին, վասն ոչ ընդ փոյթ միոյ ի նոցանէ տիրելով՝ հոսմունս արեանց իբրեւ զուղխից լինէր, ոչ միայն զինակիր նահատակաց՝ այլ առհասարակ ազանց եւ գաւառաց, եւ նեղութիւնք վշտաց, սովոյ եւ գերութեան, եւ այսպէս բարիքն ի բաց վճարեցան՝ ընդ խզման կենաց թագաւորին. որոյ երկք եւ աշխատութիւնք թագաւորականք՝ ուրոյն, եւ շահն եւ օգուտն՝ հասարակ ամենեցուն, մեծամեծքն եւ ընտրելիքն, մանաւանդ զխաղաղականն ասեմ կեանս, զանկարօտս եւ զանհակառակս։ Զի սիրէր զազգս մեր այնքան՝ մինչ զի աղօթս կայցէր եւ օրհնութիւն. յորմէ՝ անդ երբեմն չոքաւ հայրապետն Հայոց։ Օ՜շ, թէ միայն էր աշակերտեալ քրիստոնէական կրօնից եւ կարգաց: Արդ, ի քաղաքն յորում նստաւ եւ թագաւորեաց ի մայրաքաղաքն Ասպահան՝ մեռանի անդ :

 

 

267. Սենեքերիմ վերջին թագաւոր Սիւնեաց. Շինութիւնք նորա եւ Գրիգորի եպիսկոպոսի (Ստեփանոս Օրպելեան, ԾԹ)

Իսկ Գրիգոր առեալ էր իւր կին զամենօրհնեալ եւ մեծահաւատ բարեպաշտուհին շահանդուխտ ի տանէն Աղվանից՝ դւոստր նոցին թագաւորազինն մեծին Սեւադայի. եւ էին անզաւակ. եւ կամէր մնալ թագաւորութիւն նոցա անժառանգ. ապա խորհեալ ի միասին ընդ իշխանսն՝ ածեն յԱղվանից զՍենեքերիմ՝ եղբայր նորին Շահանդխտոյ թագաւորազն մանուկ, յոյժ գեղեցիկ տեսլեամբ եւ առոյգ հասակաւ՝ հանճարեղ եւ իմաստուն, նաեւ երկիւղած յԱստուծոյ։Եւ ստանայ զսա ժառանգ իւրեանց թագաւորութեանն ամս ինչ. եւ վախճանի եւ սա։

Եւ յայնմ ժամանակի էր բարձրացեալ եւ զօրացեալ տէրութիւնն Տաճկաց. եւ ամենայն աշխարհ ի ներքոյ հարկի նոցա նուաճեալ կայր. վասն որոյ եւ յոլով գաւառս շորթեալ հանին ի Սիսական աշխարհէս ի ձեռաց բնիկ տէրանցն. եւ էր յաթոռ սուլտանութեանն Մելիք շահն՝ այր բարեբարոյ եւ խաղաղարար, յորմէ մեծարեալ լինէր Սենեքերիմ ի պատիւ թագաւորութեան. եւ յոյժ երեւելի փառօք թագաւորեաց ի տանս Բաղաց, եւ ընդարձակեաց զամենայն սահմանս տէրութեան իւրոյ, եւ բազում ամօք վարեալ զթագաւորութիւնն քաղցր եւ խաղաղական կենօք մինչեւ ի մահ Մելիք սուլտանին որ մեռաւ ի 541 թուականին։ Եւ ապա սկսաւ քայքայել խաղաղութիւնն եւ ապականիլ ամենայն շինութիւնք աշխարհիս զոր իւրում տեղւոջ ասացից։ Եւ էին Սենեքերիմայ երեք որդիք՝ Գրիգոր, Սմբատ, Սեւադայ եւ դուստր մի։

Բայց մահ Սենեքերիմայ եղեւ այսպիսի պատճառաւ. զի յետ Մելիք շահին ամենայն ոք գլուխ ի վեր առեալ՝ եղեւ անձնիշխան եւ զմիմեամբք ելեալ ո՛ ոք որ կարողանայր, աւերեր զերկիր գերփմամբ եւ յափշտակութեամբ։

Սակս որոյ խանդացեալ ենիծեալ Իսմայէլականացն ընդ գեղեցիկ եւ ամուր թագաւորութիւնս Բաղայ, զոր խոչ մեծ համարէին ինքեանց. եւ ելեալ ամիրային Պարտաւայ եւ Ռանայ եւ Գանձակայ բազում զօրօք գայ ի պատերազմ ընդ Սենեքերիմայ, ընդ որում էր Շիրակայ իշխանն Գրիգոր Ապիրատեան։ Իմացեալ զայն Սենեքերիմայ եւ ամրացուցեալ զամենայն աշխարհն յանառիկ ամուրսն. եկեալ ապա նաիծեալ ամիրային. եւ տեսաւ զի անհնարին էր ի մարդկանէ, յուղարկէր զԳրիգոր իշխանն Անեցի, որ պատճառաւ ինչ կայր առ նմա, առ Սենեքերիմ արքայն եւ ասէ. երդմամբ հաւանեցո՛ զնա գալ առ իս եւ առնեմք զմիմեանս սէր. եւ մեծամեծ պարգեւօք արձակեմ զնա. ապա թէ ոչ հաւնեցուցանես, եւ զքոյդ գլուխ աստէն հատանեմ։ Գնացեալ ապա ԳՐիգորին այն զչար ճանապարհն, եւ մտեալ առ Սենեքրիմ, եւ մեծամեծ երդմամբ հաւանեցուցանէ զնա գալ առ ամիրայն. որք եւ եկինն ի միասին։   

     Իսկ տեսեալ զնա չարաթոյր գազանին եւ ստեաց ուխտին, եւ յարձակեալ մռմռանօք ի վերայ՝ եսպան զթագաւորն. եւ ինքն անց, գնաց յաշխարհ իւր։ Ահա այսպէս շիջաւ ճրագն քրիստոնէից որ կայր մնացեալ յամուրսն Բաղաց։ Զոր եւ եկեալ մեծամեծացն եւ որդեացն իւր՝ կոծ մեծ արարին ի վերայ եւ բարձեալ տարան ի սուրբ ուխտն Վահանու. եւ անդ եդին ի շիրմի ընդ այլ թագաւորսն։ Եւ յետ նորա էառ զտէրութիւն նորա որդի իւր Գրիգոր՝ նուազ եւ ընդաղօտ թագաւորեալ։ Բայց այս Սենեքերիմ եւ քոյրն իւր Շահանդուխտ բազումս արարին արդիւնս եւ շինուածս երեւելիս ի վանսն Յովհաննու. նաեւ բազում պարգեւս եւ ժառանգութիւնս ընծայեցին ի սուրբ մայրաքաղաքն աթոռ ի Տաթեւ։

Իբրեւ կատարեցաւ երանելի մետրապօլիտն Սիւնեաց Տէր Յովհաննէս. ապա աստուածապսակ թագաւորն Սմբատ ընտրէ այր մի պատշաճաւոր, վկայեալ յամենեցունց, զարդարեալ ամենայն առաքինութեամբ եւլի գիտութեամբ Գրիգոր անուն, յուղարկէ առ կաթողիկոսն Հայոց յԱնի, եւ տայ ձեռնադրել զնա եպիսկոպոս Սիւնեաց։ Որ եկեալ բազում ջանիւ, մեծավաստակ առաքինութեամբ քաղաքավարէր ի մարմնի, տուեալ զանձն օրինակ ամենայն բարեաց, տեւեալ ձիգ ժամանակօք մինչեւ ամս 58։ Սա արարեալ զարմանալի շինուածս յեպիսկոպոսարանին Տաթեւ, զի կանգնեաց կամարս ի վերայ դրան վանացն որ հայէր ընդ յարեւելս. եւ մերձ նմին տուն սրբաշէն. եւ ի վերայ սոցա եկեղեցի մի գմբէթաւոր գեղեցկայարմար յանուն սրբուհւոյ Աստուածածնին։ Եւ էր նա իբր դիտանոց բարձր որ հայէր ի վերայ վանացն. եւ ի չորեսին կողմանցն յօրինեաց գաւիթս. բայց յառաջի կողմն բարձրաբերձ սեամբք շինէր սրահս վայելուչս իբր քաղցր հովանոց. եւ գրէ ինքեան արձան յիշատակի ի վերայ եկեղցւոյն. եւ հաստատէ քառասուն մի՝ ամ յամէ կատարել անխափան ի յիշատակ իւր։

     Սա առնոյր եւ զԲոլորաքարն Նորեաց բաժինն ի Դլենէ՝ որդւոյ Խաղբակայ. եւ հաստատէր նզովիւք ի սուրբ եկեղեցին։ Իձեռն սորա աւանդեաց երանելի եւ սուրբ թագուհին Սենեքերիմ եղբայր նորին, զԱրիտն աւան որ է մերձ եւ սահմանակից սրբոյ եւ մեծի աթոռոյն Տաթեւոյ. եւ գրեն զվճիռ պայմանին ահագին եւ սոսկալի նզովիւք՝ ինքն իսկ թագաւորն իւրով ձեռամբն որ էր այսպէս «կամաւ կարող հզօրին Յիսուսի ես Սենեքերիմ՝ թագաւոր Հայոց, կացեալ ի Սիսական եւ Բաղաց աշխարհիս, ընթերցեալ զառաջին հայրապետացն եւ զիշխանացն հաստատագիծ նամակ՝ կամեցաք վերստին նորոգել եւ անդրէն դարձուցանել. եւ գրեցաք զայս վճիռ պայմանի իմ յօժարութեամբ եւ հրմանաւ բարեպաշտ եւ քրիստոսազգեաց քերցս իմոց թագուհւոյս Շահանդխտոյ եւ սրբասնունդ օրիորդիս Կատայիս. որք լքին զերկրաւոր փառս աշխարհիս եւ զհետ երանաւէտ ձայնին Քրիստոսի ընթացան ճգնազգեստ առաքինութեամբ։ եւ ետու զԱրիտ իւր ամենայն սահմանօք շուրջանակի, հողով եւ ջրով եւ արտավարօք եւ զամենայն որ ինչ իւրն էր, ի Տաթեւոյ սուրբ եկեղեցիքն՝ ի հայրապետանիստ մայրաքաղաքն, ի սուրբ առաեքալքն եւ ի սուրբ Գրիգորն, ի հայրապետութեան Տեառն Գրիգորոյ՝ Սիւնեաց եպիսկոպոսի, եւ իւրեանն որդիացելոյ Տեառն Ստեփաննոսի։ Ետու անհաշիւ, անհամիամաղ, առանց զոք զրկելոյ, առանց զուրուք յափշտակելոյ, առանց ումեք տրտնջելոյ. քանզի մեր սեփական (էր) եւ ոչ այլ ումեք զոր ընծայեցի սուրբ ուխտիդ Տաթեւոյ յաղագս փրկութեան հոգւոյ իմոյ եւ քաւութեան մեղաց իմոց եւ հարազատաց իմոց քերց, եւ որդեկաց իմոց կենաց, եւ փրկութեան Գրիգորոյ, Սմբատայ եւ Սեւադայի եւ մօր իւրեանց եւ քեռն։Եւ կարգեցի քառասունքն մի՝ որ ամ յամէ կատարեն ի սուրբ եկեղեցիքն ի տէրունի քառասունքն՝ զսան օրն թագաւորին Գրիգորոյ՝ որդւոյ Աշոտոյ, եւ զքսան օրն՝ իմ մօրն Սոփիայ որչափ մեք կենդանի եմք, եւ յետ ելիցն մերոց՝ զքսան օրն իմ քուերն Շահանդխտոյ առնեն, եւ զքսան օրն՝ ինձ Սենեքերիմայ։

 

268. Սով յԱնի եւ գթասիրութիւն պարսկի միոյ (Վարդան)

Յայնմ ժամանակի եղեւ ի պատճառս մարախոյ եւ երաշտոյ սով սաստիկ, եւ ի յԱնի կարի իմն նեղութիւն մեծ. ուստի զմեռեալսն թաղել ոչ կարէին ի սովոյն եւ ոչ օրինացն հաղորդել. որ եւ այր մի ասեն քաջութիւն ցուցեալ եւ սէր առ Աստուած՝ թաղեաց վեց հազար անձինս, որում անուն էր Բեխ։ Զայսպիսի աղէտս լուեալ այր մի մեծատուն ի Պարսս, եւ երամակ մի ուղտուց բարձեալ ցորենով՝ գայր ի յԱնի, եւ ասէր, ոչ այլ ումեք տալ բայց տղայոց։ Զոր լուեալ բերէին զբազումս յորդառատ արտասուօք, եւ նա յագեցուցանէր եւ կերակրէր զնոսա. եւ ի սպառել ցորենոյն ձայն արարեալ ծնողաց մանկանցն զի եկեսցեն համբուրեսցեն զուստերս եւ զդստերս իւրեանց։ Եւ իբրեւ կական բարձեալ մորմոքէին գրկախառնեալք, եւ ահա բարբառ քաղցր եւ բարի այրն բարբառեալ ասաց. Առէք զտղայսդ ձեր, եւ գնացէք ի տունս ձեր փառաւորելով զտուողն բարեաց զԱստուած ի մեծութեանն իւրում, զոր եւ արարինն իսկ։

 

269. Սով ի Միջագետս եւ Աւետիք ողորմած քահանայ (Վարդան)

Յաւուրս սորա եղեւ  սով սաստիկ ի Միջագետս, եւ քահանայ մի Աւետ անուն հայ ազգաւ՝ բարձեալ ցորեան իշոց՝ տանէր աղալ ի ջրաղացն, եւ ի տեսլենէ տառապելոցն աղէխարշեալ բաշխէր զամենայն աղքատաց. եւ զէշսն վաճառեալ նոյնպէս արար, եւ այլ ոչ դարձաւ ի տուն իւր, այլ զգեցեալ այծեայս շրջէր քարողութեամբ ընդ քաղաքս եւ ընդ գեօղս քրիստոսաբար. զի ունէր բանս հանճարեղս, եւ ետ նմա Տէր շնորհս նշանաց. եւ զղջացեալ ի բանս նորա՝ դառնային բազումք ի չարեաց. եւ խնամ ածէր որբոց եւ այրեաց, լնլով զկարիս նոցա իւրով միջնորդութեամբ ի կարողացն։ Եւ ել համբաւ զնմանէ. եւ գային յարենային ի նա յոլովութիւնք ժողովոց, եւ եկն մինչեւ ի Մանծկերտ, եւ ել ընդ առաջ նորա Շահի Արմէնն մեծաւ հանդիսիւ եւ խնդրեաց ի նմանէ աղօթս եւ եմոյծ պատուով ի քաղաքն։ Եւ զի յանդիմանէր զպոռնիկ քահանայսն՝ քսեցին զնա առ շահն, թէ լրտես է Հոռոմ թագաւորին, եւ ետուն զնա քարկոծել. յորոյ վերայ տեսին լոյս երկնային զերիս տիւս եւ զերիս գիշերս։ Զոր տեսեալ շահն՝ աւաղեաց զմահ սրբոյն, եւ ետ հրաման պատուել զոսկերս նորա։

 

269. Ելն ֆռանկաց առաջին խաչակիրք (Մ. Ուռհայեցի, ՃԾ)

Իսկ ի ժամանակիս եղեւ ելն Հռոմայեցւոց, եւ բացաւ դուռն Լատինացւոց ազգին, վասն զի սոքօք կամեցաւ Տէր պատերազմել ընդ տունն Պարսից։ Եւ դարձեալ եղեւ Տէր ի բարկութենէ իւրմէ, ըստ բանի Դաւթի մարգարէին, ըստ այնմ զոր ասաց՝ եթէ «Զարթիր, ընդէ՞ր ննջես, Տէր, արի եւ մի՛ մերժեր զմեզ իսպառ». եւ թէ՝ «Զարթեաւ որպէս ի քնոյ Տէր, որպէս հզօր, զի թափէ զգինի. եհար յետս զթշնամիս եւ նախատինս յաւիտենից արար զնոսա»։ Եւ ահա յայսմ ամի շարժեալ եղեւ ամենայն Իտալիա եւ Սպանիա մինչեւ յԱփրիկէ եւ խորին ազգն Փռանգաց՝ եւ գրոհեա անթիւ եւ ահագին բազմութեամբ եւ անհամար դասապետութեամբ, որպէս զմարախ՝ որ ոչ թուի, եւ կամ որպէս զաւազ ծովու՝ որ ոչ քննի մտաց, եւ ահաւոր մեծութեամբ եւ բարձրագահ իշխանութեամբ ելեալ գային իշխանք ազգին Փռանգաց. եւ իւրաքանչիւր զօրօքն գային յօգնութիւն քրիստոնէից եւ առ ի փրկել յայլազգեաց զսուրբ քաղաքն Երուսաղէմ եւ ազատել ի Տաճկաց զսուրբ Գերեզմանն աստուածընկալ, արք փառաւորք եւ թագաւորազունք, հաւատով եւ ամենայն աստուածպաշտութեամբ զարդարեալք եւ էին սնեալք ի գործս բարութեան. որոց էին անուանքն այսոքիկ. Կոնդոփրէ, այր հզօր, որ էր յազգէ թագաւորացն Հռոմայեցւոց, եւ նորին եղբայրն Պաղտինն. Այս Կոնդոփրէ էր, որ ունէր զթուրն եւ զթագն ի հետ իւր Վեսպիանոսի թագաւորին, որ կոտորեաց զԵրուսաղէմ. էր եւ մեծ կոմսն, որ ասէին Պեմունդ, եւ Տանգրի քուրորդի նորա, եւ կոմսն՝ որ ասի Զնճիլ, այր ահարկու եւ փառաւոր, եւ Ռոպերդն Նորմնդաց կոմսն, եւ միւս այլ Պաղտինն. գայր եւ յետոյ կոմսն՝ որ ասի Ճօսլին, այր հզօր եւ քաջ։ Արդ այսքան արք հզօրք եւ պատերազմողք գային սոքա ահագին բազմութեամբ, որպէս զաստեղս երկնից. գային եւ զհետ սոցա բազում եպիոկոպոսունք, քահանայք եւ սարկաւագունք՝ եւ մեծաւ աշխատութեամբ ճանապարհորդեալ ընդ հեռաձիգ աշխարհն Հռոմայեցւոց եւ չարաչար նեղութեամբ անցանէին ընդ աշխարհն Ունգռաց ընդ նեղ եւ ընդ դժուար կապանս լերանց նոցա՝ եւ ժամանեալ հասանէին ի սահմանս Բուլղարաց, որ էր ընդ իշխանութեամբ Ալէքսին Յունաց թագաւորն, եւ այսպիսի ճանապարհորդութեամբ հասանէին ի մեծն Կոստանդնուպօլիս։

Եւ լուեալ զգալն նոցա թագաւորն Ալէքսն՝ առաքէր զօրս ընդդէմ նոցա ի պատերազմ. եւ եղեւ ահագին կոտորած յերկոցունց կողմանցն. եւ արար փախստական Փռանգն զզօրսն Յունաց. եւ յայնմ աււոր եղեւ բազում արեանց հեղումն։ Եւ այսպիս օրինակաւ ընդ որ անցանէին՝ գային ամենայն աշխարհք ի վերայ նոցա պատերազմ եւ նեղէին զնոսա բազում չարչարանօք։ Եւ լուեալ զայս ամենայն թագաւորն Ալէքսն, վերացոյց զսուրն եւ ոչ ետ այլ պատերազմ ընդ նոսա։ Եւ ամենայն բանակն առհասարակ եկեալ իջաւ ի դուռն Կոստանդնուպօլսի եւ խնդրէին անցանել ընդ ծովն Ովկիանոս. եւ թագաւորն Ալէքս արար սէր եւ միաբանութիւն ընդ ամենայն իշխանսն Փռանգաց եւ տարաւ զնոսա ի սուրբն Սոփի եւ ետ նոցա բազում տուրս ոսկւոյ եւ արծաթոյ. եւ նոքա երդուան նմա, զի ամենայն գաւառսն, որ յառաջ լեալ էր Հոռոմոց, թափեն ի Պարսից եւ տան զայն թագաւորին Ալէքսին, եւ աշխարհն Պարսից եւ Արապկաց եղիցին ազգին Փռանգաց. եւ այսպիսի դաւանութեամբս խաչով եւ աւետարանով կապեցին զերդումնն անլուծանելի կապանօք։ Եւ առեալ զօրս եւ իշխանս ի թագաւորէն՝ եւ նաւէին ընդ մեծն յՈվկիանոս եւ հասեալ բազմութեամբ բանակաւն ի քաղաքն, որ կոչի Նիկիա, մօտ ի ծովն յՈվկիանէ։

Եւ ամենայն զօրքն Պարսից ժողովեցան ի վերայ զօրացն Փռանգաց, որ բանակեալ էին ի սահմանս յայն, եւ արարին պատերազմ ընդ զօրսն Փռանգաց. եւ յայնժամ զօրք Փռանգաց յաղթեցին զօրացն Պարսից եւ արարին զնոսա փախստականս եւ յարձակեցան սրով զհետ նոցա՝ եւ արեամբ լցին զերկիրն. եւ պատերազմեալ ի վերայ քաղաքին Նիկիա՝ եւ սրով առին զքաղաքն եւ կոտորեցին զամենայն անհաւատսն։ Եւ յայնժամ գնացին ճիչկան առ սուլտանն Խլիճ-Ասլան, յորժամ պատերազմէր ի վերայ քաղաքին Մելտենւոյ, եւ զայս ամենայն ազգ արարին նմա։ Եւ նորա արարեալ ժողովս անթիւ բազմութեամբ եւ գայր ի վերայ Փռանգ զօրացն ի գաւառին Նիկիա. եւ արարին սաստիկ պատերազմ յերկոցունց կողմանցն եւ յանխնայ քաջապէս յարձակեցան ի վերայ միմեանց եւ գազանաբար բախէին զճակատ պատերազմացն. եւ ի փայլատակմանէ սաղաւարտացն եւ ի շաչել զրեհացն եւ ի ճայթմանէ աղեղանցն եղեն գումարեալք ամենայն բազմութիւնք զօրացն այլազգեացն, վասն զի սաստկութենէ ձայնիցն դողայր երկիրն եւ ի շաչել նետիցն՝ երիվարքն սարսէին. իսկ որ արիականքն եւ որ ընտիրքն էին, քաջքն ընդ քաջքն ելանէին՝ եւ որպէս զկորիւնս առիւծուց յանխնայ կոփէին զմիմեանս։ Եւ էր օրն այն օր մեծ եւ ահագին յառաջին պատերազմին, վասն զի վաթսուն բիւրով պատերազմէր սուլտանն ընդ ազգն Փռանգաց. եւ ի վերայ այսքան պատերազմաց յաղթեաց զօրքն Փռանգաց զօրացն Պարսից՝ եւ արարին զնոսա փախստականս ահագին եւ սաստիկ կոտորածով, որ եւ ծածկեալ եղեւ դաշտն դիակամբք մեռելօք, եւ առին բիւրս բիւրուց աւաւր եւ գերութիւն. եւ թիւ ոչ գոյր ոսկւոյ եւ արծաթոյ, զոր առին ի Պարսից։ Եւ զկնի երից աւուրց դարձեալ սուլտանն արար երկրորդ ժողով եւ ահագին բազմութեամբ գայր ի վերայ Փռանգ զօրացն. եւ արարին պատերազմ ահաւոր եւ սաստիկ քան զառաջինն. եւ զօրքն Փռանգաց զնոյն բարկութիւն արկանէին ի վերայ զօրացն Պարսից, եւ սաստիկ կոտորածով եւ գերութեամբ եհան զնոսա յայնմ աշխարհէն. եւ ետուն զօրքն Փռանգաց զՆիկիա ի ձեռս Հոռոմոց թագաւոր Ալէքսին։

 

270. Ծագումն Ռուբինեանց եւ երկրակալութիւն Կիլիկիոյ (Կիրակոս)

(Յետ սպանման Գագկայ ի Յունաց) զմանուկն՝ որ էր ընդ նմա, գնեաց ոմն վաճառական հայ, եւ արար իւր փեսայ։ Եւ եղեւ յետ աւուրց, իբրեւ զարգացաւ մանուկն եւ եղեւ այր, գնաց ի սահմանս Կիլիկիոյ արամբ միով որսալ կաքաւս։ Եւ էր անդ բերդ մի, զոր Բարձրբերդ կոչեն։ Եւ էր անդ եպիսկոպոս մի հոռոմ. եւ եղեւ ծանօթութիւն առն եւ եպիսկոպոսին, եւ եղեն միմեանց սիրելիք. եւ զբազում աւուրս ուտէին եւ ըմպէին ի միասին։ Եւ այրն ոչ հանէր ի մտաց իւրոց զիրսն, զոր գործեցին հոռոմք ընդ թագաւորն Գագիկ, ընդ ազգական նորա։ Եւ եղեւ օր մի, զի ամենայն պաշտօնեայք եպիսկոպոսին ելեալ էին արտաքս ի բերդէն ի պէտս ինչ գործոյ իւրեանց. եւ էր միայն եպիսկոպոսն եւ պատանի մի ընդ նմա։ Եկն այրն որսորդ հուպ առ բերդն որսալ կաքաւս. եւ տեսեալ զեպիսկոպոսն ի պարսպին՝ ձայնեաց առ նա գալ եւ ի միասին ճաշակել։ Իսկ եպիսկոպոսն զայրն հրաւիրէր գալ ի բերդ անդր, եւ նա ոչ հաւանէր։ Ապա էջ առ նա եպիսկոպոսն առանց պաշտօնէի։ Իբրեւ ետես այրն, եթէ միայն գայ եպիսկոպոսն, ծանեաւ, եթէ ոչ ոք կայ ի բերդին, ասէ ցայրն, որ ընդ նմա էր. «Այսօր ի դէպ է մեզ առնուլ զվրէժ արեան սպանման թագաւորին մերոյ, զոր գործեցին հոռոմք։ Տե՛ս, գուցէ առաքիցէ զքեզ եպիսկոպոսն ի բերդ անդր, ջանասջի՛ր առնուլ զնա, եւ ինձ իմացուսցես ի ձեռն նշանի ինչ, զի եւ ես սպանից զեպիսկոպոսն»։ Եւ իբրեւ եկն եպիսկոպոսն, մտին ի ճաշել։ Եւ իբրեւ պակասեաց գինին, ասէ եպիսկոպոսն ցսպասաւորն. «Ե՛րթ ի բերդ անդր եւ բե՛ր մեզ գինի, զի ուրախասցուք ի միասին»։

Եւ իբրեւ գնաց այրն, ետ զհրաման եպիսկոպոսին սպասաւորի նորա։ Եւ իբրեւ նա խոնարհեցաւ ի կարաս անդր, զի հանցէ գինի, նա կալեալ զոտից նորա, դարձուցեալ ի վերայ գլխոյն՝ խեղդեաց զնա ի գինի անդր եւ, ելեալ ի պարիսպն՝ նշանակեաց տեառն իւրում, եթէ՝ «Առի զբերդս»։ Եւ սա աստէն ի ներքոյ խեղդեաց զեպիսկոպոսն։ Եւ ինքն մտեալ ի բերդ անդր, բռնացաւ եւ առ սակաւ-սակաւ աճեցոյց զկալուած իւր, զո՛ր բռնութեամբ եւ զո՛ր պատրանօք. մինչեւ տիրեցին նա եւ որդիք իւր, եւ թոռունք աշխարհին Կիլիկեցւոց՝ քաղաքաց եւ գաւառաց։ Սա է նախնի թագաւորին Լեւոնի, որ ընդարձակեաց զսահմանս իւր քաջութեամբ

 

271. Նոյն բան ըստ յիշատակագրի [8]

Յորժամ յաղախնածին զօրացն սրոյ եւ ի պարսկական խակամիտ նենգութենէ՝ սպառեցաւ թագաւորութիւնն Հայոց ի տանէն Արեւելից, եւ բարձա բազուկ տէրութեան նոցին ի կողմանցն հիւսիսոյ, յայնժամ սահեալք իշխանք Հայոց եւ որք ընդ իշխանութեամբ նոցին՝ զետեղեալ պանդխտեցան ի ստորին կողմանսն Գամրաց եւ Պոնտոսի. որք եւ անդանօր նեղեալք եւ նհանջեալք ի նենգաժէտ յազգէն Յունաց, խոյս տուեալ եկին ի սահմանս Կեսարիոյ Կապադովկացւոց [9] ։ Որոյ տիրեալ քաջութեամբ արքայն մեծ Գագիկ, եւ զբազումս ի Յունաց սատակեալ, ընդ որս եւ զմետրապօլիտ քաղաքին զՄարկոս, որ եղեռնական բարուք զանուն ազգին Հայոց՝ շանն իւրոյ մակադրեալ՝ Արմեն անուն վերաձայնէր։ Արքայն գարեշուք զնա եւ զշունն իւր ի միում Քրձի ածեալ՝ չար հարուածովք գանից,... վասն որոյ եւ յընթանուր Յունաց բնակչաց աշխարհին որսացեալ եղեւ, որով եւ սպանաւ արդար արքայն յամպարիշտ որդւոցն Մանտալէի, ի բերդն Կնտռասկաւի [10] ։ Եւ յայնմ պատճառէ ցրուեցան պայազատքն Հայոց եւ այլ եւս խառնաղանջ բազմութիւնքն ընդ բազում՝ տեղիս եւ գաւառս պանդըխտացեալք։

Ընդ որս եւ մեծափառ ոմն իշխան իշխանաց ի սեռէ թագաւորութեան, արեանառու մեծին Գագկայ, Ռուբղն անուն, յինքն յարեալ զյոլովս ի զօրացն, խաղացեալ գայ եւ առնու զամրոցն զԿաւռսիտառայ [11]. յորում եւ դնէ ինքեան տուն իշխանութեան, եւ տիրէ լեռնակողմանցն Փռիւգիոյ. եւ բարեպաշտութեան կենօք կացեալ՝ փոխեցաւ առ Քրիստոս։ Յաջորդեալ զփառս նորա որդի նորին Կոստանդին, այր քաջ եւ արդարագործ, որ եւ ի բազմաց սիրեցեալ եղեւ բնակչաց աշխարհին Կիլիկիոյ. որոյ ձեռնտուութեամբ ելեալ ի ծովակողմն Տօրոսի, տիրեաց նահանգին այնորիկ. նախ առեալ զդղեակն զՎահկայ [12], եւ ապա անտի յառաջ յոլովից տիրեալ տեղեաց՝ դաշտաց եւ ամրոցաց, զյոքունս ի Յունաց հարեալ։ Այլ եւ փռանգ զօրուն՝ որ յԱնտիոք, նիզակակից եղեալ ընդդէմ իսմայէլեան զօրուն, եւ քաջութիւնս զարմանալիս անդանօր կատարեալ, միացոյց զարիականաց գունդն [13]. յորոց եւ կոմսութեան անուն ստացեալ՝ Մարգիզ զնա վերակոչէին։ Եւ այնպիսի յաղթական կենօք կեցեալ եւ ծնեալ երկու որդիս, զԹորոս եւ զԼեւոն, ինքն փոխեցաւ առ Քրիստոս, եւ թաղեցաւ ի սուրբ ուխտն Կաստաղօն [14], տուեալ զիշխանութիւն իւր որդւոյ իւրոյ Թորոսի, այն որ ի Յունաց պատուեալ Պոտաշ–Սեւաստիօս կոչեցաւ։ Որ եւ իսկոյն ընդ տիրելն՝ խնդրեաց զվրէժ արեանն Գագկայ՝ յորդւոցն Մանդալէի. եւ առեալ զամրոցն յոլով գանձիւք, եւ զնոսին չարամահ սատակեալ, բերեալ ընդ ինքեան զպատկեր Տիրամօրն՝ եդ ի դղեակն Անարզաբայ [15], զոր իւր առեալ էր ի Յունաց. յորում եւ շինեաց զհռչակաւոր տաճարն [16], եւ եդ անդ զպատկերն, որպէս եւ գրեալ է յարձանի ի շինուածս տաճարին, այլ եւ բազում եկեղեցիս եւ ողովարանս միանձանց շինեալ, եւ առատատուր պարգեւօք կարգաւորեալ ճոխացոյց, միանգամայն եւ հիւրանոցս [17] բազումս, եւ ամենայն ազգաց քրիստոնէից տեղի եւ տուն պատրաստեալ, յարգեցաւ բարձրացաւ եւ հռչակեցաւ յամենայն լեզուս. որք զԿիլիկիա անուն լքեալ` Թորոսի Երկիր զաշխարհն նորին վերաձայնէին։ Եւ նա բարիոք վարուք կենցաղավարեալ հանգեաւ ի Քրիստոս, եւ թաղեցաւ ի սուրբ ուխտն Դրազարկն [18], թողեալ իւր որդի մի, որ նենգեալ սպանմամբ յամպարշտաց ոմանց, վասն որոյ ընկալաւ զիշխանութիւն մեծին Թորոսի եղբայր նորին Լեւոն, որ եւ ծնեալ երիս որդիս, զԹորոս, զՍտեֆանէ, եւ ի հարճէ՝ զոմն Ռուբեն անուն։

Այս Լեւոն տիրեալ Մամեստիոյ [19] եւ Տարսոնի եւ ամենայն սոցին նահանգի, եւ աջակցեալ Ֆռանգաց ի գործ պատերազմի, քաջութեան անուն ստացա, եւ կացեալ իշխանութեան կարողագոյն կենօք եւ առաքինի վարուք. մինչեւ եկն թագաւորն Յունաց Փեռփեռօժէն [20] ի Կիլիկիա, եւ պատրանօք կոչեալ զԼեւոն՝ ըմբռնեաց ի կապանս, երկու որդւովքն՝ Թորոսիւ եւ Ռուբենաւ, ոչ դիպեալ անդ Մլեհին եւ Ստեֆանէի, զի կային Ուռհա առ կոմս նորին [21], որ էր քեռի ինքեանց։ Առեալ Փերփեռօժէն զԼեւոն որդւովքն՝ տարաւ ի Կոստանդինուպօլիս եւ արկ ի բանտ. յորում՝ տեղոջ զՌուբէն՝ վասն անհնարին քաջութեանն կուրացուցին՝ կուրացեալ նախանձով ազգն Յունաց. եւ մեծն Լեւոն եւ որդի նորա Թորոս մնացին անդանօր ի բանտի. եւ իշխանութիւն Հայոց բարձաւ ի Կիլիկիոյ, տիրելով վերստին Յունաց: Յետ ժամանակաց ինչ լինելոյ ի բանտի, ետես երազ որդի նորա Թորոս եւ պատմեաց հօր իւրում, թէ, Տեսի յանուրջս, զի այր ոմն տայր յիս նկանակ մի հացի եւ ձուկն ի վերայ, եւ ես առի, եւ քեզ ոչ ետու ի նմանէ. եւ Հայրն խնդացեալ ելոյծ զտեսիլն որդւոյն. թէ, Ունիս վերստին տիրել Կիլիկիոյ, զոր նախնիքն մեր կալան քաջութեամբ. այլ եւ ընդարձակեսցես զտէրութիւն քո մինչեւ ի ծով, զոր ձուկն նշանակեաց, սակայն ես յայն ոչ ժամանեմ։ Որ եւ եղեւ իսկ, զի մեռաւ մեծն Լեւոն ի Կոստանդնուպոլիսն։ 

Ես մեծն Թորոս գտեալ օգնութիւն Աստուծոյ, եւ ի դիպող ժամու վերստին եկն ի Կիլիկիա, եւ ձեռնտուութեամբ լեռնակողմանց Տօրոսի ազինս Հայոց, որ մնացեալ էին անդանօր, տիրեաց նախ Վահկային եւ ամենայն Փռիւգիոյ. եւ յետ սակաւուց Անարզաբայ եւ ամենայն դաշտակողմանն։ Զորոյ զյեղանակ գալստեանն ի Կոստանդնուպօլսէ եւ զտիրելոյն Կիլիկեայ՝ այլ եւ այլ օրինակաւ պատմեն գիրք. բայց որպէս եւ է, գթութեամբն Աստուծոյ եւ օգնականութեամբն ազատեալ ի բանտէ, վերստին տիրեաց իշխանութեան նախնեաց իւրոց, զոր յափշտակեալ էր Յունաց. եւ եւս ընդարձակեալ զբազուկ տէրութեան իւրոյ՝ գնաց ի Մամուեստիա եւ առ զնա։ Եւ մինչ կայր նա յանհոգս՝ տուկն [22], յունական ազգին, որ էր ի կայսերէ կարգեալ, ժողովեալ զզօրս իւր եւս եւ զՀայկազունսն, զՆաթանելեանս [23] զտեարսն Ասկուռսայ [24], եւ զՀեթում՝ տէր Լամբրունին. որք եւ նոքա յարեւելից ի սրոյն իսմայելացւոց խոյս տուեալ եկին եւ կալան զկողմանսդ նախասացեալ, եւ մտին ընդ հնազանդութեամբ կայսերն Յունաց. վասն որոյ եւ ընդ նոցին զօրաց եւ զօրապետի եկին ի վերայ Թորոսի ի Մամեստիա. եւ նա յարուցեալ սակաւուք արամբք անզէն եւ անպատրաստ ի վերայ անկաւ բիւրական զօրացն յեղակարծ մամուլ զՅոյնսն եսպան եւ զՀայկազունսն ձերբակալ արարեալ կալաւ, եւ յետոյ ազատեաց։ Եւ այսպէս քաջացեալ էառ զՏարսոն, եւ զյոլով մասն Սավռիոյ [25]: Զորոյ քաջութեան համբաւ լուեալ կայսրն Էմմանուել որդին Փեռփեռօժէնին, մրմռեալ իբրեւ զառիւծ՝ եկն զօրօք բազմօք ի Կիլիկիա՝ ըմբռնել զԹորոս. եւ պաշարեալ զնա ի դղեակն Բարձրբերդ կոչեցեալ։ Յարձակեալ ապա քաջն Թորոս ի վերայ ժողովոյն Յունաց, զբազումս եսպան, եւ զյոլով Սեւաստիանոսս գերի տարեալ ի դղեակն, վաճառեաց ընդ ոսկւոյ՝ կայսերն Էմմանուէլի, եւ զգանձն բաշխեաց իւրոց հետեւակաց զօրուն։ Ընդ որոյ քաջութիւնն եւ առատամտութիւնն զարմացեալ՝ կոչեաց զնա իւր յորդեգրութիւն, եւ ետ զԿիլիկիա ձեռնագրով եւ ոսկի վուլով [26] Թորոսի, եւ այլ գանձս բազումս, եւ ինքն գնաց ի Կոստանդնուպօլիս։ Եւ վերստին լուեալ զհամբաւ բարութեան եւ զքաջութեան մեծին Թորոսի՝ կայսրն Էմմանուէլ, եւ ոչ կարացեալ տանել նախանձու, սկսաւ կաշառօք գրգռել զԽլիճ–Ասլան սուլտանն Իկոնիոյ՝ ի վերայ Թորոսի. որ եւ եկեալ բազում զօրօք ի Կիլիկիա՝ պաշարեաց զԹիլն [27] աւան, եւ ի Տեառնէ պատուհասեալ ախտիւ եւ ցաւօք, զորոց զերիվարսն շանաճանճ սպառեաց: Այլ եւ մեծն Թորոս ասպատակեալ զաշխարհն Իկոնիոյ աւերեաց, եւ զառ եւ զաւար էած ի Կիլիկիա, վասն որոյ՝ յայնմանէ Խլիճ–Ասլան եւ ի հարուածոցն Աստուծոյ նեղեալ, եւ այլ ոչ հրապուրեցաւ ի բանսն Էմմանուէլի։

Բայց իբրեւ եկն Թորոս ի Կոստանդնուպօլսէ ի Կիլիկիա, լուեալ եղբօր նորա Ստեֆանէի՝ եկն առ նա, բայց Մլեհն մնաց առ Նուրատին սուլտանն Հալպայ. եւ Ստեֆանէ ձեռնտուութեամբ եղբօր իւրոյ գնաց ի Սեաւ լեառն՝ [28] եւ տիրեաց ամենայն կողմանցն այնոցիկ, այլ եւ կալաւ զԳերմանիկէ [29] եւ զՊեհեսնի. եւ դաւեալ ի Յունացն՝ սպանաւ, յեռանդան կատսայի, եւ թաղեցաւ ի սուրբ ուխտն յԱրքայկաղնին [30], թողեալ իւր երկու որդի, զՌուբեն եւ զԼեւոն, որ եւ յետոյ թագաւորեաց։ 

Այլ մեծն Թորոս տիրեալ քաջութեամբ Կիլիկիոյ եւ Սաւրիոյ, վարէր զիշխանութիւնն ըստ հաճոյիցն Աստուծոյ. զի էր այր բարեպաշտ եւ ողորմած, մեծախորհուրդ եւ առատամիտ, վարժեալ էին եւ նոր օրինօք Աստուծոյ, տեղեակ գոլով եւ ամենայն իմաստասիրական արհեստից, զորմէ ասեն հոգի մարգարէութեան ունել, որ եւ զբազում դժուարալոյծ բանս մեկնեալ, զոր գտանի այժմ առ մեզ [31] ։ Կեցեալ սա այսպիսի բարեզարդ կենօք, փոխեցաւ յաշխարհն կենդանեաց: եւ հանգուցեալ եդա ի դամբարանի, ի հռչակաւոր անապատն սուրբ՝ Է Դրազարկն. եւ զերկիր իշխանութեան իւրոյ եւ զմատաղ որդին իւր վստահացաւ յաներն իւր Թումաս անուն իշխան մեծ, զոր եւ Պայլ [32] իսկ եդ Հայոց, ետ իւր։

Այլ Մլեհն լուեալ զմահ եղբօր իւրոյ զմեծին Թորոսի, էառ զօր բազում ի Նուրատին սուլտանէն, եւ եկն առնուլ զտէրութիւնն ի վերայ Հայոց. եւ բազում՝ չար հասուցեալ աշխարհիս Կիլիկեցւոց, յորմէ նեղեալք բնակիչք եւ իշխանք աշխարհիս, կամօք ձեռնտու եղեն նմա տիրել ի վերայ ինքեանց։ Ուստի ընդ գալն նորա՝ Թումասն փախչէր Անտիոք՝ ուստի եւ եկեալն իսկ էր, եւ զորդի Թորոսին ամպարիշտք ոմանք կալեալ սպանին։ Եւ Մլեհն տիրեաց որոց ցանկայր անձն նորա, սակայն վասն խստասրտութեանն ոչ կարացեալ յերկարել, վաղվաղակի սպանաւ ի զօրաց իւրոց, ի քաղաքն Սիս [33], եւ թաղեցաւ ի վանքն Մեծ-Քար կոչեցեալ, զոր իւր իսկ շինեալ էր։ Եւ զօրք աշխարհին առաքեալ բերին զորդիսն Ստեֆանէի, որ սնանէին առ քեռին իւրեանց Բակուրան՝ ի Տարսոն, եւ կացուցին իշխան եւ պարոն՝ զՌուբեն զորդի Ստեֆանէի. որ եղեւ այր աշխարհաշէն առատամիտ եւ բարեգործ, որոյ ել համբաւ նորա ընդ ամենայն աշխարհ. վասն որոյ Հռովմայեցիքն զնա պատուեալ՝ յազգէ թագաւորութեանն կին ետուն նմա [34], յորմէ ծնաւ երկուս դստերս։ Սակայն ի տերանց Լամբրունի եղեւ դաւ նմա, զի սղարել [35] էր Ռուբէն զԼամբրուն, եւ նոքա նեղեալ յղեցին առ բրինձն Անտիոքու, զի ելս հնարեսցէ իրացն. իսկ բրինձն խաբանօք ի ճաշ կոչեալ զՌուբէն՝ արգել զնա յԱնտիոք, վստահանալով՝ թէ կարասցէ այնու զԿիլիկիա առնուլ։ Այլ Ռուբէն յղեաց առ եղբայր իւր Լեւոն՝ նստել յաթոռ պարոնութեան եւ պահել զերկիրն, եւ պնդել զսղար բերդին Լամբրունին եւ Լեւոն եւ իշխանքն այսպէս արարին, իսկ բրինձն իբրեւ ետես եթէ ոչինչ շահի այնու, ապա անկաւ ի բանս վաճառելոյ. զոր հաւանեալ Պարոն Լեւոն եւ իշխանքն՝ ետուն գանձ եւ երկիր, եւ թափեցին զՌուբէն. որ եկեալ եւ վերստին յինքն առեալ զպարոնութիւնն, կեցեալ աւուրս ինչ բարիոք, եւ ի վախճան մահու հասեալ՝ խրատեաց զեղբայրն իւր բազում իմաստութեամբ եւ բարութեան խրատով. թողեալ ի նա զիշխանութիւնն եւ զդստերս իւր, ինքն հանգեաւ ի Քրիստոս, եւ կրօնաւորեալ թաղեցաւ ի Դրազարկն։

 

272.  Գրիգոր (Բ) կաթողիկոս Վկայասէր Մեծ [36]

Սնեալ եւ վարժեալ ի մանկական տիոց ուսմամբ աստուածային գրոց եւ զարդարեալ ամենայն բարութեամբ. որոյ հասեալ ի հայրենին իշխանութեան աստիճան՝ [37] գեղեցիկ եւ պարկեշտ քաղաքավարութեամբ զարդարէր զանձն։ Ապա զմտաւ ածէր զտիրականն հրաման որ ասէ, թէ, «Որ ոչ առնու զխաչ իւր եւ ուրասցի զանձն եւ եկեսցէ զկնի իմ, ոչ կարէ իմ աշակերտ լինել». եւ վաղվաղակի ի բաց մերկանայր զաշխարհական ձեւ, եւ լուծանէր զիշխանականն կամար, եւ հրաժարեալ յիւրայոցն՝ հետեւէր ի միայնաստանս, զգեցեալ զխոնարհութիւն. եւ հնազանդեալ անզբաղական կենաց՝ ճգնէր պահօք ի տուէ եւ ի գիշերի. հանգոյն մեծին Յովհաննու, եւ աստուածաշունչ տառից միշտ ընթերցմամբ` կերակրէր զբանական Հոգին։ Այլ քանզի ոչ կարէ քաղաք թաքչել՝ որ ի վերայ լերին շինեալ իցէ ընդ այն ժամանակս բարձեալ լինէին հովուապետքն Հայոց՝ յաշխարհէ, եւ պակասեալ տունն Տեառն Պետրոսի [38] յարժանաւոր ժառանգաւորէ՝ որպէս ծերացեալն Հեղեայ, եւ մնայր տունս թորգոմեան զեւթն ամ առանց հայրապետի։ Քանզի աշխարհս՝ ընդ այն ժամանակս անկեալ էր ի ձեռս այլազգեաց, եւ աթոռ կաթողիկոսութեանն վտարեալ ի Սեբաստիա, եւ այն ընդ իշխանութեամբ Հոռոմոց. եւ վասն այնորիկ թագաւորք Յունաց ոչ տային թոյլ դնել զոք կաթողիկոս, սակս անառաջնորդ մնալոյ ազգիս մերոյ, եւ այնր աղագաւ յինքեանս դառնալոյ: Յայնժամ արքայն Հայոց Գագիկ [39] մեծաւ ջանիւ եւ բազում աշխատութեամբ գուն գործեալ՝ առաքէր առ թագաւորն Յունաց մեծաւ ծախիւք. եւ զամուրն զԿարս այսմ խնդրելոյ փոխանակեալ՝ տայր ի ձեռս Հոռոմոց, եւ առնոյր հրաման ի թագաւորէն՝ ոսկի մատանեաւ կնքեալ, նստուցանել զո եւ կամեսցին յաթոռ հայրապետութեանն Հայոց։ Ապա թագաւորն Հայոց Գագիկ ժողովէր զբարս Հայոց առ հասարակ, եւ միաբան համակամութեամբ գտեալ զարժանաւոր խնդրոյն, որպէս ի վերուստ ակնարկութեամբ Հոգւոյն Սրբոյ յայտնեալ զգանձն ծածկեալ յագարակի, եւ ամենեցուն համաձայնութեամբ յառաջ կոչեն զՎահրամ որդի Գրիգորի մագիստռոսի՝ զորմէ վերագոյն ասացաք. որոյ ծանուցեալ՝ հրաժարէր ի պատուոյն, անարժան վարկանելով զինքն մեծի կոչմանն, եւ Աստուծոյ եւ մարդկան միջնորդ լինելոյն: Որոց ամենեցուն բռնադատեալ՝ կոչեն զնա յանուն նախնոյն իւրոյ Սրբոյն Գրիգորի՝ Գրիգորիս. եւ արժանաւոր ձեռնադրութեամբ եւ հոգեւոր օծմամբ նստուցանեն յաթոռ կաթողիկոսութեան Հայոց եւ Թորգոմայ։ Որ Վիմին հաւատոյ եւ Անօթոյն ընտրութեան [40] համեմատ՝ հաստատեաց զհիմունս եկեղեցւոյ Հայաստանեայց, եւ վերստին լուսազարդեալ պայծառացոյց համանման Սուրբ Լուսաւորչին եւ Սրբոց Թարգմանչացն՝ Սահակայ եւ Մեսրովբայ։ Քանզի ունէր շնորհս թարգմանութեան, եւ միշտ քննէր զգիրս ամենայն ազգաց, եւ զպիտանիսն՝ զոր ըստ մերս թերի գտանէր՝ թարգմանէր աշխատասիրաբար, ինքեամբ եւ այլովք ոմամբք ճարտարօք, եւ աւանդէր եկեղեցւոյ սրբոյ։ Կարգէր տօնս վկայից եւ արանց սրբոց, եւ պատուէր զնոսս՝ պայծառագոյն տօնախմբութեամբ, եւ նորագոյն թարգմանեալ ճառիւք։ Եւ ինքն վառեալ ի հուր սիրոյ նոցին՝ խառնէր զիւրն մշտաթոր արտասուս՝ ընդ սուրբ եւ պատուական արիւնս նոցա. որ եւ ըստ ջերմեռանդն սիրոյն զոր ունէր առ սուրբ վկայսն՝ զՎկայասեր անուն ընկալաւ. զոր միշտ վերագոչէ եկեղեցի յամենեցուն լսելիս՝ զպարծանաց յորջորջումն։ Հովուէր զհօտս յանձն արարեալ նմա ի Տեառնէ՝ ըստ օրինի քաջ հովուապետին, եւ տածէր զամենեսեան ի վայրս դալար եւ ի ջուրս հանգստեան, յաստուածային պատուիրանացն պահպանութիւն, տքնէր հանապազ վասն փրկութեան Հոգւոց նոցա, եւ ոչինչ էր նմա փոյթ՝ բայց եթէ անխաս մնալն նոցա յապականիչ գայլոց. շրջէր միշտ առ նոսա եւ խրատէր զամենեսեան գնալ յօրէնս եւ ի պատուիրանս Տեառն անարատութեամբ։ Աշխատէր յընթացսն երբեմն յովանակաւ երբեմն ի հետիոտս, եւ քաղցրագոյն էր նմա աշխատութիւն մարմնոյն առ սէր աստուածայնոցն։ Արհամարհեալ էին ի նմանէ իր մարմնականք, եւ ոչ էր փոյթ ինչ նմա յաղագս փառաց անցաւորի, այսինքն հեծանելեաց, փափկերախ երիւարաց կամ՝ զարդարեալ կիսիշէից [41]. կամ՝ զգեստուց խենեշութեան՝ [42] որով բազումք արտաքուստ զարդարին, որպէս յայտնի է ամենեցուն. նա եւ ոչ գոյր նմա տուն հանգստեան կամ տեղի բնակութեան, որով հանգիստ տայր տկարութեան մարմնոյ՝ ի բազում՝ աշ խատութեանցն, կամ ժառանգութիւն ինչ մարմնական ստացեալ, կամ ի միում վայրի բնակութիւն կալեալ, այլ պանդխտաբար շրջէր յերկրի, եւ զքաղցեալ հոգիսն կերակրէր աստուածային բանիւն։ 

Գնայր ի սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ, եւ երկիր պագանէր սուրբ տեղեացն որ անդ. եւ հասանէր յարեւմուտս [43], ուր ազգ բազում՝ Հայոց իջեալ էին, եւ լուսաւորեալ զհոգիս նոցա, եւ հաստատեալ ի հաւատս, գայր հասանէր ի թագաւորեալ քաղաքն Կոստանդինուպօլիս, եւ յանդիման լինէր թագաւորին եւ պատրիարքին, որոց տեսեալ զայնպիսի աստուածազգեաց հայրապետ՝ զարդարեալ շնորհօք եւ իմաստութեամբ Հոգւոյն Սրբոյ, մեծաւ պատուով ընկալան զնա. մանաւանդ յորժամ խօսեցան ընդ միմեանս ի հարց եւ ի փորձ բանի, ըստ օրինին իմաստնոց, եւ գտին զնա անթերի լրմամբ լցեալն ի շնորհաց Հոգւոյն Սրբոյ. քանզի քաջ տեղեակ էր յունական լեզուին եւ դպրութեանն, եւ յիրս եւ ի բանս ըստ ամենայնի վարժ եւ կիրթ, ի հարցուածսն խոհեմ, ի պատասխանիսն՝ զգօն եւ հանդարտ, գեղ երեսացն բարետեսիլ եւ հեզահայեաց։ է, եւ բանք աստուածաներկ լեզուին՝ համեստ եւ քաղցրագոյն. յորս կապեցան սիրով թագաւորն եւ, բովանդակ իմաստնոցն ժողով։ Յայնժամ՝ սուրբն. Աստուծոյ ըստ խորագէտ իմաստութեանն իւրոյ՝ է խնդրէր ի թագաւորէն եւ ի պատրիարքէն դադարել ժամանակս ինչ առ նոսա եւ ընթեռնուլ զմատեանս նոցա եւ oգտել։ Յօժարեալ կարգեցին ամենեցուն որոց ընդ նմա՝ կերակուրս եւ ռոճիկս յարքունուստ, եւ հրամայեցին անխնայ տալ զմատեանսն ամենայն՝ նմա։ Որոյ դադարեալ անդ բազում՝ ժամանակս եւ առեալ թարգմանէր զվարս սուրբ Հարց եւ զՊատմութիւնս վկայից, եւ զմատեանս ուղղափառ վարդապետաց, եւ զճառս ներբողենից որ ի տօնս տէրունիս եւ յիշատակս Սրբոց. եւ տայր ցայնոսիկ որ ընդ նմայն էին՝ արք ճարտարք եւ իմաստունք՝ յարագագիր գրչութիւն եւ ի գիտութիւն բանի՝ զոր առեալ վաղվաղակի փոխարկէին, սրբաբանեալ ըստ մերումս բայի՝ ղորկս ամենեւին եւ քերեալս ըստ քերթողացն արհեստի։

 

273. Նոյն բան ըստ Մատթ. Ուռհայեցւոյ (ՃՁԷ)

Դարձեալ եղեւ ի թուականութեանն Հայոց ՇԾԴ լինէր փոխումն սուրբ հայրապետին Տեառն Գրիգորիսի համանուն Տէր Վահրամին որդի Գրիգորոյ՝ որդւոյ Վասակայ ի Պալհաւունի ազգէն։ Յայսմ ամի եղեւ անկաեալ սիւնն հաւատոյ Հայաստանեայց եւ պարիսպ սրբոյ եկեղեցւոյ տանն արեւելից Հայաստանեայց. վասն զի սա եղեւ սքանչելագործ ի մէջ Հայաստանեայց եւ պայծառ առաքինութեամբ պարապեալ կայր յամենայն ճգնողական վարս, եւ էր ժուժկալ պահօք եւ աղօթիւք, եւ կայր ի պաշտօնն Աստուծոյ անդաադար սաղմոսերգութեամբ. սա նորոգեաց զկարգ հաւատոց Հայաստանեայց եւ անհանգիստ թարգմանութեան էր պարապեալ, եւ զամենայն պակասութիւն կտակարանացն Աստուծոյ առ մեզ կարգաւ կատարեալ զարդարեաց ի Յունաց եւ յԱսորոց թարգմանութեան հոգս տարեալ՝ անդադար խորհրդով եւ ամենայն պայծառութեամբ Սուրբ Գրոց ելից զեկեղեցի Հայաստաեայցս. եւ էր ինքն հեզ բարուքն եւ խոնարհ սրտիւք. եւ ի վերայ այսր ամենայնի էրքյոյժ աստուածասէր եւ պատուիրանապահ եւ յամենայն կողմանցն կարող էր օգնել հօտին Քրիստոսի, վասն զի էր բանիբուն կորովի գրոց շնորհաց. եւ էր սա նմանեալ առաջին իմաստնոցն Հայոց՝ Մովսիսի ունիմ ասել եւ Դաւթի, վասն զի ունէր գլուխ աթենացի եւ լեզու հրեղէն ներկեալ եւ դիրաւ առնոյր զծածկոց յերեսաց Հին եւ Նոր կտակարանացն Աստուծոյ եւ բանայր զդուռն աստուածաբուղխ աղբիւրացն եւ զհոսումն Սրբոյ Հոգւոյն զեղոյր ի լսելիս հաւատացեալ ժողովրդոց. սա եղեւ օրինակ դասուց կրօնաւորաց՝ ամենայն քաջակիրթ առաքինութեամբ յառաջացեալ էր։ Եւ կացեալ սորա յաթոռ հայրապետութեանն ամս քառասուն. եւ ի ժամանակի մահուանն հանդիպեցաւ առ մեծ իշխանին Հայոց՝ որ ասի Գող Վասիլ, որ էր այր հզօր եւ պատերազմող, վասն զի առ սա եղեւ ժողովեալ մնացեալ գունդն հայոց։

Իսկ երեւեալ պատանի ոմն Գրիգորիս անուն՝ որ քուրոջ որդւոյ որդի էր Տեառն Վահրամայ, զնա յատենի կացուցանէր Տէր Գրիգորիս եւ անուանէր զնա կաթուղիկոս տանն Հայոց զկնի մահուան Տեառն Բարսեղի. եւ միջնորդ կացուցանէր զիշխանն Հայոց զՎասիլն՝ զտէրն Քեսնոյ եւ ամենայն աշխարհաց նորա։ Եւ Տէր Բարսեղ հազանդ լեալ ամենայն հրամանաց Տեառն Գրիգորիսի եւ յայնմ օրէ էառ առ ինքն զանուանեալն կաթուղիկոս զԳրիգորիս զորդի Ապիրատին։ Եւ եղեւ ի Տրէ ամիս, յառաջին շաբաթն ամռան աղուհացիցն, յաւուր շաբաթու վախճանեցաւ սուրբ հայրապետն Տէր Գրիգորիս եւ թաղեցաւ մեծաւ հանդիսիւ ի Կարմիր վանքն մերձ ի Քեսուն. եւ Տէր Ստեփաննոս հայր վանացն արար ժողով ի վերայ գերեզմանին նորա կրօնաւորաց եւ քահանայից՝ եւ հայրապետական պատուով յղարկեաց զնա ընդ սուրբսն. եւ իշխանն Հայոց Վասիլն եւ այլ ազատագունդքն Հայոց արարին կոծ մեծ ի վերայ նորա եւ դառնակոծ արտասուօք լային առհասարակ ի վերայ նորա, վասն զի զրկեալ եղեն յայնպիսի սուրբ հայրապետէն, եւ նովաւ յիշեալ լային տունն Հայոց եւ լային զանտիրանալն իւրեանց ի յօտար աշխարհ եւ զելանելն ի հայրենի տանէն իւրեանց։

 

274. Գր. Վկայասէր եւ քեռորդի իւր յԵգիպտոս

Խորհուրդ զմտաւ ածեալ (Գրիգորի Վկայաuիրի), պատրաստէր զոր ընդ նմայն էին ազգայինքն իւր եւ ընտրելոց արանց ժողով, եւ զորդի ցեռն իւր զարդարեալն երկոքում գեղեցկութեամբ՝ ըստ մարմնոյ քաջագեղութեան եւ ըստ Հոգւոյ պարկե: տութեան եւ սրբութեան, զարքեպիսկոպոսն զՏէր Գրիգորիոս, հանդերձ ամենայն կահիւն իւրեանց, մտանել ի նաւ, եւ յառաջագոյն անցանել զսակմանս Պաղեստինացւոց եւ ինքն զկնի սակաւ աւուրց առեալ հրաման յարքայէ [44], եւ ողջունիւ բաժանեալ յամենեցունց, զի թեթեւակի բացակաւեալ հասցէ նոցունց: Որոց մտեալ ի նաւ, հնչեալ ուժգին հողմոյ՝ վարէր բռնութեամբ զնաւն, ձգէր Եգիպտոս։ Եւ քանզի աշխարհն Եգիպտացւոց ընդ իշխանութեամբ Արաբացւոց էր, երկեան երկիւղ մեծ, եւ ակն ունէին վարիլ յաւար եւ ի գերութիւն։ Յայնժամ խորհուրդ իմաստութեան զմտաւ ածէր Տէրն Գրիգորիոս, եւ զգենոյր զեկեղեցական զգեստն իւր եւ զգեցուցանէր զարսն եկեղեցականս՝ իւրեանց զգեստուք. զարդարեցան եւ աշխարհայինք իւրեանց ոսկիակուռ պատմուճանօք, զորս ընկալեալ էին պարգեւ ի թագաւորէն Յունաց. եւ ամենեքեան պաճուճեալք նստան, մեծամեծքն ըստ իւրաքանչիւր աստիճանի, եւ փոքունքն կանգնեցան ի սպասու առաջի։

Իսկ որպէս սովորութիւն էր՝ առաքեաց կարգեալ իշխան տեղւոյն տեսանել եւ իմանալ թէ զինչ իցէ որ կայ ի նաւին, կամ՝ ուստի իցեն եկեալ. գնացին առաքեալքն եւ տեսին արս պատուականս եւ գեղեցկատեսիլս, զարդարեալս պէսպէս զգեստուք. եւ հիացան ընդ սքանչելատեսիկն տեսիլ, ափ ի բերան եղեալ դարձան առ իշխանն եւ պատմեցին նմա։ Յայնժամ իշխանն յարուցեալ գայր առ նոսա յողջոյն, պատուով եւ հնազանդութեամբ, եւ հարցանէր հեզութեամբ, թէ ո ոք իցեն. եւ տուեալ պատասխանի, եթէ ազգականք եւ սպասաւորք կաթողիկոսին Հայոց եմք, եւ առաքեաց զմեզ յառաջագոյն, զի եւ ինքն եկեսցէ, որպէս զի տեսցուք զսուրբ լեառնն Սինա, եւ զմիայնարանս նախնի Սրբոցն որ աստ, եւ երկիր պագեալ դարձցուք յաշխարհ մեր։ Ապա ընկալեալ իշխանն ըզնոսա պատուով եւ հանգուցանէր մարդասիրաբար, եւ առաքէր վաղվաղակի ազդ առնէր ամիրապետին իւրեանց՝ մեծ խալիֆային, որ էր յառաջնորդական աթոռ ազգին իւրեանց. որ էր այր բարի եւ իմաստուն, առատաձեռն ի պարգեւս, քաղցր եւ ողորմած առ ամենեսեան։ Որ իբրեւ ծանեաւ՝ յոյժ ուրախ եղեւ, եւ փութանակի առաքեաց ածել ըզնոսա առ ինքն մեծաւ պատուով։ Զոր տեսեալ՝ համբուրէր ըղձական սիրով, եւ տեղեկացեալ հարցմամբ ի նոցանէ զպատճառս գալստեանն՝ ուրախ լինէր. մանաւանդ յորժամ՝ ծանեաւ թէ սուրբ հայրապետն գալոց էր անդրէն. եւ հրամայեաց հանգուցանել զնոսա ի պատշաճաւոր տեղւոջ, եւ տալ զպէտս նոցա առատապէս. իսկ արքեպիսկոպոսն Տէր Գրիգորիս վաղվաղակի առաքէր առ սուրբ հայրապետն եւ ծանուցանէր նմա զիւրեանցն պատահումն, եւ հայցէր փութապէս հասանել առ նոսա: Եւ լուեալ սրբոյն Աստուծոյ զայսոսիկ. վաղվաղակի մտեալ ի նաւ՝ անդր հասանէր. եւ բարեբարոյ խալիֆայն ամենայն մեծամեծովք իւրօք ելանէր ընդ առաջ նորա, եւ առեալ զսուրբ ձեռսն համբուրէր եւ դնէր ի վերայ աչաց եւ երեսաց իւրոց, եւ տայր մեծաւ գոհութեամբ օրհնութիւն Աստուծոյ, որ այնպիսի մեծի փարթամութեան արժանի արար զինքն. եւ հրամայէր պատրաստել նմա իջեւանս պատուականս, եւ հանգուցանէր զնոսա որպէս արժանն էր, եւ կարգէր նոցա սպասաւորս, պատրաստական առնել զամենայն պէտս նոցա մեծածախ եւ առատատուր պարգեւօք. եւ լցոյց զնոսա ի մեծամեծաց մինչեւ ի փոքունս՝ օժտապարգեւ ընծայիւք, ոսկւով արաբացւով եւ այլօք պատուականօք, զոր աշխարհն այն մատուցանէր տիեզերաց: 

Ապա յետ բազում աւուրց տեսանելոյ զմիմեանս եւ յոգնակի խօսակցութեան, խնդրէր հայրապետն հրաման դառնալոյ յաշխարէն իւր, իսկ նա ոչ առնոյր յանձն իւր ամենեւիմբ, թէպէտ սուրբ հայրապետն պատճառէր եւ դնէր առաջի զերկիւղն Աստուծոյ, յաղագս բազում՝ ժամանակաց անտերունչ թողլոյ զժողովուրդն իւր. ասէր։ Յայսպիսի մեծագոյն պարգեւէ առաքելոյ ինձ յԱստուծոյ՝ ոչ երբէք զրկեալ աղքատացայց. դնէր եւ այլ պատճառս բանի յաղագս ոչ լինելոյ անդ յազգէս Հայոց՝ ունայն զհովուելն իւր։ Իսկ նա բառնայր ըզպատճառանս եւ երդմամբ հաստատէր լնուլ զաշխարհն՝ Հայաստանեայց ազգօք, զոր եւ արար իսկ, եւ բազմացոյց անդ բազմութիւն յոյժ իբր տասն հազարաց. եւ ի նոցանէ բազում՝ իշխանս եւ հեծելազօրս պատուեալս։ Եւ տեսեալ սրբոյ հայրապետին զջերմեռանդն եւ զգորովալիր սէր նորա, թողոյր փոխանակ իւր անդր զորդի քեռն իւր, եւ ձեռնադրէր զնա կաթողիկոս [45] Եգիպտոսի, եւ այսու հաւանեցուցանէր զբարեբարոյ խալիֆայն՝ թողուլ զնա ելանել յաշխարհէն իւրոյ։ Այլ մեզ ոչ է եւ ժամանակ պատմել զբարէկրթութիւնս ի նմանէ եղեալս առ նորակերտ հայրապետն եւ առ ժողովուրդն իւր. քանզի նախկի յայլոց ճառեցաւ մանրապատում երկարագոյն ճառագրութեամբ։

 

275. Տօնամակ Գրիգորի (Բ) Վկայասիրի [46]

Այս է յիշատակարան տօնից տէրունականաց եւ Սրբոց Աստուծոյ. ցուցմամբ աւուրց Հոռոմի աւուրց՝ ըստ իւրաքանչիւր Սրբոց հանդիպմամբ չարչարանաց կատարման, եւ կամ՝ ըստ խաղաղական ելից հանգման [47] մարտիրոսաց եւ հայրապետաց սրբոց, որք հաճոյացան Աստուծոյ՝ նեղ եւ անձուկ ճանապարհաւն Յիսուսի։ 

Զոր ես Գրիգորիս ծառայ Աստուծոյ եւ դիտապետ Հայաստան ազգիս, համարձակեալ վասն սիրոյ վկայից Քրիստոսի, յաւելի ի նախակարգեալ տօնսն Հոռոմի ամսոց՝ ընտրեալ ի Տօնամակաց յոգունց զսակաւս, որ ի բազմաց անփոյթ էր լեալ։ Եւ մեք աշխատեալ զայսպիսի համառօտակաւաք Տօնամակս՝ գրեցաք ի պայծառութիւն եկեղեցւոյ. զոր ցանկ ընթերցցի ամենայն ժամու սոսկալի պատարագին, զոր մի ոք աւելորդ վարկցի. զորոց զվարս քաղաքավարական պատմութեանց՝ զոր ոչ գոյր առ մեզ հայ գրով, մենք աշխատութեամբ թարգմանեցաք ի յունականէն ի մերս գիր եւ բառ։ Վասն որոյ աղաչեմ սրբովք վկայիւքս զամենեսեան առասարակ՝ մի անփոյթ առնել զմեր աղէտանջ երկս աշխատութեան, այլ ընդօրինակել գաղափարաւ եւ գրելով՝ պահել ամենայն սուրբ եկեղեցիս, եւ անխափան առանց երկուանալոյ կատարել ըզկանոն ընթերցուածիս ի տօնի յիշատակի Սրբոցն։ Եւ որ ոք գրէ զգիրս զայս՝ աղաչեմք գրել ի գլուխս է գրոցն եւ զդոյզն բան յիշատակի մերոյ եւ աղօթիւք իջել ի Քրիստոս՝ զարարող գրոցս, եւ զԳրիգորիս [48] համանուն եւ համազգի իմ, որ եւ գրիչ եւ յօրինիչ գրոցս, յիշեսջիք ի Քրիստոս, եւ որք յիշէքդ յիշեալ լիջիք օրհնութեամբ ի Տէր։ Յիշեա Տէր եւ ողորմեա։

Ես Կիրակոս տրուպ Գիտնական եւ անարժան ծառայ Աստուծոյ, ծանուցանեմ՝ ձեզ վասն սուրբ կտակիս Տօնամակի եկեղեցւոյ սրբոյ եւ աստուածայնոյ յիշատակի։ Որպէս գիտէք՝ ի սկզբանէ հաւատոց մերոց, մեր ուղղադաւան ազգիս արամեան որդիացեալք՝ աշակերտութեամբ Սրբոյն Գրիգորի աստուածանման Լուսաւորչին մերոյ, համօրէն ամենայն Սրբովք՝ որ եղեն յազգս մեր հաճոյ Աստուծոյ, զայս գրոյ եկեղեցւոյ անփոյթ արարին՝ վասն ժամանակին. եւ մեծ եւ աստուածային տօնքն Խաչի կամ Աստուածածնի, վկայիցն եւ սուրբ հայրապետացն, հարցն ճգնաւորացն եւ կուսանաց վկայիցն, անփառաւոր եւ անկատար եւ անյարմար լինէր՝ առանց այս գրոց։ Ապա Հոգին Սուրբ ազդեաց սուրբ հայրապետին Գրիգորիսի աստուածասիրի եւ վկայասիրի, եւ նոր սկսեալ յօրինեաց զսա՝ ըստ ամենայն տօնից արժանապէս, ի դէպ սաղմոսիւք եւ ընթերցուածովք աստուածախօսիւք. բայց ոչ ի գլուխ աւարտեաց զամենայն՝ զոր պարտ եւ արժան էր տօնելոյ։ Ապա ինձ որ միշտ ընդ նմա էի՝ յամենայն իրս աստուածայինս կցորդ եւ յորդորիչ եւ փոյթ յաշխատութիւնս հոգեւորաց եւ Աստուծոյ սիրելեաց, հոգ եդ ի վախճանելն իւրում, մի անփոյթ առնել զսմանէ, այլ յանկել՝ [49] ընթերցուածովք ըստ արժանին, զոր եւ արարի։ Զի հարկ եդեալ է (վերայ) մեր Աստուծոյ՝ տօնել զսոսա. եւ է այսպէս. Քառասուն եւ վեց տօն սուրբ հայրապետացն [50] կարգեաց, եւ երեսուն ես տրուպս յաւելի, որ լինի ես: թանասուն եւ վեց՝ զորս բոլոր տարւոյն բաւական համարեցաք, ընթերցուածովքն եւ Մարտիրողոգօքն [51]. իսկ եթ է տարւոյն աւուրք չլինի բաւական, զի է տարի որ երկոտասան լուսին լինի եւ է որ երեքտասան, եւ տօնքն՝ կարճ տարին յաւելուն, դուք զերկուսն ի մի տօնեցէք՝ երեք եւ չորս, եւ այսպէս զբնաւն ի գլուխ տարէք. զի ըստ հաւատոց մերոց եւ տօնք Սրբոցն պարտ է որ կատարին։ Իսկ զի սկզբնից սրբոց եւ աստուածասիրաց գրեցի [52], զի մի հայիցիք ի ծոյլ եւ յորովայնամոլ կրօնաստանսն՝ եւ ընդ նոսին կորնչիցիք ի կենացն Աստուծոյ, այլ Սրբոց նմանեալ՝ մեծ փափագմամբ տօնեսջիք. մեք զընթերցուածսն առատապէս որիշ եդաք ընդ ամսոյն, զի մի աղքատ եղիցի կարգք եկեղեցւոյ։ 

Հարկ եւ հրաման ունիք Աստուծոյ՝ զսակաւ յիշատակարանս խրատու՝ ի գիրսն զոր նորոգեցէք՝ օրինակել, որպէս եւ զհոգեւոր Տեառն [53]. յիշատակ՝ ի նոր գիր։ Եւ ի վերայ ամենայնի զմեզ զերեքեանս ի նոյն, զսուրբ կաթողիկոսն եւ զհամանուն կարեւոր [54] իւր զԳրիգորիս, եւ զիս զԿիւրակոս յիշեսջիք առաջի Քրիստոսի ի սուրբ խորհրդին, եւ ի խորոց սրտէ թողութիւն խնդրեցէք ի Քրիստոսէ. եւ նոյն ինքն Յիսուս Քրիստոս ամենեցուն ողորմեսցի, եւ արժանի արասցէ արքայութեան երկնից. որում՝ փառք յաւիտեանս. ամէն։

 

276. Յիշատակարան Կիրակոսի վարդապետի թարգմանութեան Մեկնութեան Յովհ. աւետարանի յՈսկիբերանէ

Զանգիւտ Հայկազանցս զլուսաւոր մարգարտիս զպատճառն, զերանելի Լուսաւորչին մերոյ զփոխանորդ զԳրիգորիս [55] զհոգեւոր հայրն մեր եւ զխնամածու՝ յիշեցէք ի Տէր. վասնզի նա եղեւ սկիզբն զսուրբ Աւետարանիս զմեկնութիւնս գրելոյ ի գիրս՝ յայս, ի ձեռն բազում աղաչանաց իմոց՝ զինքն զերանելին. որ եւ լուեալ ինձ՝ ըստ աստուածասէր հոգւոյ իւրոյ՝ սկիզբն ետ առնել թարգմանութեան, նախ յասորւոյն լեզուէ, եւ քանզի շաղփաղփ այլատարազ գայ լեզուն ասորի ի մերս Հայկազանցս արամեանցս ազգ եւ լեզու, ըստ որում՝ վերստին իմ՝ աղաչանս ի ձեռն առեալ վկայասէր ոգւոյն, ի յունականէն առնել զթարգմանութիւն գերահրաշ ճառիցս աստուածաբան աւետարանչիս Յովհաննու մեկնութեան, ի ձեռն համանուն երանելի պատրիարքին Կոստանդնուպօլսի՝ տիեզերակեցոյց աշխարհալոյս վարդապետի, Ոսկեբերան կոչեցելոյ մականունութեամբ. զոր օրինակ եւ վերագոյնդ առ նա արարեալ իմ Կիրակոսի զբանս մաղթանաց. վասն զի յարմար գոյ յունականն բարբառ ի մերս՝ ըստ թարգմանութեանն։ Արդ, ունկնդիր եղեալ ինձ՝ թողեալ զԱնդրեաս երէց ասորի զթարգմանիչ. յղէ ի Միսապօտամն [56] գաւառ, առ յունականն հռետոր Թէոպիստէ կոչեցեալ՝ որ էր քարտուղար եւ պռտոյնօտար [57] իշխանին Առօմն կոչեցեալ [58]. եւ բազում ծախիւք առատատուր պարգեւօք նմա ետ թարգմանել զսուրբ գիրս։ Եւ արդ, նա ի Քրիստոս փոխեալ յերանելի կեանսն, բազում՝ ճառք մնացին անթարգման. յոր ես ձեռն արկեալ նոյնպէս առատաբար ձրիւք զմնացեալսն ետու աւարտել նմին առն։ Եւ է ճառիցս թիւ զոր նորոգ ի յայտ ածաք՝ յիսուն եւ հինգ ճառ. քանզի զերեսուն եւ զերին՝ բազում՝ յուզիւք յառաջին մեր թարգմանչացն գտաք թարգմանեալ՝ ի սկզբան տասն եւ երեք ճառ յասորի լեզու է, բանքն իսկ ցուցանեն. իսկ զքսանն ի յունականէն, որք լինին երեսուն եւ երեք ճառք։ Բովանդակ էր գիրքն լեալ թարգմանած ի հայս, եւ ի ծուլութենէ եւ յանփոյթ առնելոյ՝ այլքն կորուսեալ եւ եղծեալ էին յօրինակս հինս՝ ուր եւ կայր: Եւ զայս զոր գտաք՝ ի յախմար եւ ի տգէտ խաւարած գրագրերոյ այլայլած եւ թիւրած էին բանքն եւ տունքն, եւ աւելի եւ պակաս, անօգուտ ի կարդալոյ եւ յիմանալոյ : Զոր իմ Կիւրակոսի տրպի եւ անարժանի ի ձեռն առեալ՝ ուղիղ յօրինեցի ըստ կարի, ա՛յլ ի մտաց բանիցն եւ այլ ի կրկին օրինակաց, եւ ըստ այսմ՝ զնորոգ թարգմանեալս բազում՝ ջանիւ եւ աշխատութեամբ յերիւրեցաք յուղիղն բառ եւ բանս՝ ըստ մերումն, զհատակոտոր զխրթին բանսն, եւ ըստ վերագոյն գրելոցն՝ ոչ աւելի եւ ոչ պակաս։ Արդ, այսպէս գրեցաք եւ տուաք վերջին աւուրց վերջին դարուս, յորում՝ ըստ կանխասացութեան Փրկչին եւ Առաքելոց նորա՝ չար եւ դժնդակ են աւուրքս. սատանայ թագաւորեալ, եւ սէր եւ հաւատ եւ ճշմարտութիւն բարձեալ յամենայն մարդկանէ. քանզի բոլոր տիեզերք գնացին զհետ սատանայի, է որ անհաւատութեամբ եւ է որ հերետիկոսութեամբ, եւ է որ մեղօք՝ որ թաւալեցան առհասարակ եւ մերս ազգ։ Հաւատօք եւ կարգօք ուղիղ, եւ գործովք ըստ բանսարկուին կամաց հետեւեալք, եւ հեռացեալք յերկնաւոր կոչմանէն. նա եւ բարձրացեալ յերկինս աշտիճանաւ կրօնաւորք եւ քահանայք՝ ընդ այլ չարահաւատ ազգս նախանձեալ՝ ի մարմին դարձան եւ ի կամս նորա, օտարացեալք ի կոչմանէն Քրիստոսի։ Այլ եւ յանիշխանութեան գոլով տիեզերք, քանզի կարծեալքն իշխանք ի սուր եւ յաւեր դարձան յիրեարս, եւս եւ որք թագաւորք անուանէին։ Եւ մեք ի սոյն աւուրս աշխատեալք՝ նորոգեցաք զսա, եւ տուաք ի յիշատակ աստուածասէր եղբարց սրբոց, թերեւս անձանց եւ բազմաց օգուտս գործիցեն. որք եւ հովացեալք եւ ցրտացեալք եղեն բնաւք ի պատուիրանացն Աստուծոյ եւ ի սիրոյ գրոց։ Զայս գրեցաք՝ զի որք ընթեռնուցուք՝ իմացեալք զմերս եւ զսուրբ դիտապետին [59] ջանս, ըստ այսմ՝ ի Փրկչէն հայցեցէք զողորմութիւն վասն նորա։ Ընդ որս եւ զսուրբ վարդապետն մեր զԳէորգ յիշեսջիք. զդիտապետն Հայոց եւ զհովիւն բարի [60] եւ զգաստ եւ զմարդասէր հոգին, որ վերստին ծնաւ զմեզ բանիւն կենաց, եւ զերէց աւուրբք խոհականութեամբ զեղբայրն մեր եւ զանդրանիկ մերոյն կրթավարժ եւ հրահանգայեղձ աշակերտութեան՝ զքրիստոսազգեացն զԳեորգ մականուն Մեղր [61] կոչեցեալ՝ յիշեսջիք ի Քրիստոս, եւ եւս զծնօղսն իմ՝ հանգուցեալս ի Քրիստոս՝ յիշեսջիք աղօթիւք, որպէս զի աղօթիւք ձեր եւ ամենայն սրբոց հաճոյացելոց Տեառն ի սկզբանէ` գտցուք միաբան արժանաւորք կենացն յաւիտենից ի Քրիստոս Յիսուս ի Տէր մեր, ընդ որում՝ Հօր եւ Ամենասուրբ Հոգւոյն փառք եւ պատիւ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն:

Էր թիւ ի սկզբանց արարչութեանց ի մեզ ՑՇԼԶ (6536) ամ, իսկ ի կենարար գալստենէն Քրիստոuի ՌՃԺԲ (1112) ամ. իսկ ի Խոսրովայն Պարսից [62] սկսեալ մերս թիւ ըստ ամաց՝ ԵՃԿԶ (566). իսկ ըստ աւարտման առաջին շրջանին [63] ԵՃԼԲ, եւ նորս սկսեալ շար ամաց ԼԴ (34) ամ։ Այլ եւ զաղաչանս իմ՝ զվերջին ընկալջիք սիրովն Աստուծոյ. զկնի վախճանի իմոյ ում եւ տայ Աստուած ի ձեռն իմ զսուրբ գիրս զայս, մի արգելցէ տալ զսա օրինակ ով եւ կամեսցի գրել, զի տարածեսցի եւ մի իւիք միակեսցի խօսքս Աստուծոյ։ Եւ որք գրել տայցեն՝ գրեսցեն եւ զյիշատակարանս զայս բովանդակ ի նմին, եւ մի հատցեն ի սմանէ բան մի. եւ որք զերկու խնդիրս զիմ՝ կատարեսցեն՝ գրեսցէ զնոսա Աստուած ի դպրութեան կենաց. իսկ որք ստունգանեն՝ եղիցին ընդ դատաստանաւ Տեառն Աստուծոյ, որ է օրհնեալ յանբաւ յաւիտեանս. ամէն։

Եւ որ զգիրքս գրեցի հրամանաւ սուրբ աստուածարեալ վարդապետիս Կիրակոսի՝ որում՝ Յիշատակարանս է, եւ բովանդակ գիրքս յօրինեալ եւ յարմարեալ ըստ տանց եւ ըստ ամենայն արհեստից ` պատշաճեալ, դիւրական ընթերցողաց եւ լսողաց. թէպէտ եւ խոշոր է գիրս եւ անարհեստ եւ ախմար գրիչոյ, բայց աղաչեմք յիշել ի սուրբ մաղթանս՝ զբազմամեղս Ստեփանոս կոչեցեալ, եւ զեղբարս իմ, որպէս զի աղօթիւք ձեր եւ ամենայն Սրբոց հաճոյացելոց Տեառն ի սկզբանէ՝ գտցուք միաբան արժանաւորք կենացն յաւիտենից։

 

277. Գող Վասիլ գնէ զգերեալն Պեմունդ. վանէ զպարսիկս (Մ. Ուռհայեցի ՃՀԸ)

Յայսմ ամի (1104) գնեցին զկոմսն Փռանգաց զՊեմունդն ի ձեռաց Դամիշմանին հարիւր հազար դահեկան, միջնորդութեամբ եւ օգնութեամբ մեծ իշխանին Հայոց, որ ասի Գող Վասիլ. եւ սորա տուեալ տասն հազար դահեկան ի գինսն նորա, իսկ կոմսն Անտիոքայ Տանգրի ոչ տայր ի գինս Պեմունդին եւ ոչ մի ինչ։ Եւ յայնժամ ժողովեցան ամենայն գանձն առ Վասիլն. եւ մեծաւ իշխանութեամբ ջան եդեալ եւ տայր բերել զնոսա ի սահմանս աշխարհին իւրոյ. եւ տայր զգանձն հարիւր հազար դահեկան՝ եւ առեալ զՊեմունդն առ իւր. եւ ելանէր ընդ առաջ նորա եւ մեծաւ պատուով հանգուցանէր զնա ի տան իւրում. եւ բազում ընծայս տայ Պեմնդին եւ ամենայն բերողացն, որ ընդ ամենայն լինէր քսան հազար դահեկան։ Եւ զկնի աւուրցն գնացեալ Պեմունդն ի քաղաքն իւր Անտիոք եւ մեծաւ երդմամբ եղեւ որդեդիր Գող Վասիլին Հայոց իշխանին. եւ զՌաջարդն զքուրորդին Պեմնդին երետ Դամիշմանն տուրս Ալէքսին՝ Յունաց թագաւորին ի ձեռն բազում գանձուց։

Յայսմ ամի (1108) զօրաժողով եղեալ ազգն Պարսից երկոտասան հազար եւ անցեալ ընդ Տօրոս լեառն ի գաւառն, որ կոչի Անաւարզա, եւ արար աւար զամենայն երկիրն Թորոսի՝ որդւոյ Ռուբենայ, եւ գայր անցանէր ընդ դաշտն քաղաքին Մարաշայ. եւ անթիւ բազմութեամբ հասանէր յերկիրն Գող Վասլին, ի տեղին, որ կոչի Բերդուս՝ ի սահմանս նուիրական։ Եւ լուեալ զայս իշխանն Հայոց Վասիլն, զօրաժողով արարեալ զգունդն Հայոց զօրացն եւ նոքա որպէս զարծիւս եւ կամ որպէս զկորիւն առիւծուց հասանէին ի վերայ այլազգեացն. եւ արարին սաստիկ եւ ահաւոր պատրազմ եւ մեծաւ յաղթութեամբ դարձուցին զԹուրքն ի փախուստ եւ միաբան սրով զհետ ընթացան եւ արարին անթիւ կոտորածս զնոսա եւ կալան զբազումս ի նոցանէ եւ թափեցին զամենայն առ եւ զգերութիւն։ Եւ դարձաւ իշխանն Հայոց Վասիլն եւ ամենայն ազատագունդն Հայոց մեծաւ յաղթութեամբ եւ բազում ուրախութեամբ եկեալ ի քաղաքն իւր Քեսուն՝ եւ տուեալ գոհութիւն Աստուծոյ, որ յամօթ արար զթշնամիսն խաչին Քրիստոսի։

Իսկ ի հասանել թուականութեանն Հայոց ՇԾԷ (1108-1109) դարձեալ կրկնապատիկ ժողով արարին ազգն Պարսից եւ արս ընտիրս լինէին իբրեւ վեց հազար՝ եւ հանդերձ սուլտանովն իւրեանց գային յաշխարհն Վալսին՝ Հայոց իշխանին, եւ քինախնդիր լինէին վասն առաջին կոտորածին, զոր կոտորեաց իշխանն Վասիլն ի Բերդուսն, եւ գազանաբար հասանէին ի սահմանս քաղաքին, որ կոչի Հարսն մսուր։ Եւ էր ժամանակ հնձոցն արտորեայցն. եւ արարին կոտորածս զվաստակաւորսն եւ հանդերձ գերութեամբ դարձան եւ իջան առ բերդին, որ ասի Հարթան։ Եւ յորժամ լուաւ աշխանն Հայոց Գող Վասիլն զգալ այլազգեացն, հասանէր զօրօք իւրովք ի վերայ նոցա հինգ հարիւր արամբք. եւ արարին սաստիկ պատերազմ քաջագունդքն Հայոց եւ ազատքն զմիմեանս յորդորէին եւ յօժարաբար քաջանային ընդդէմ Թուրքացն զօրացն. Ապլասաթ յազատ ազգէ իւր զօրօք յարձակեալ ի վերայ այլազգեացն, եւ Պետրոս քեռորդին Գող Վասլին իւր ազատօքն արիանայր, եւ Վասիլ ոմն Տղայ անուն՝ մայրենեօք յազատ ազգէ, եւ նա իւր զօրօքն բեկանէր զթեւսն զօրացն Պարսից, եւ Տիրան այր քաջ, որդի ազնուական ի մեծամեծացն Հայոց. եւ արարին պատերազմ ահաւոր քաջագունդն Հայոց եւ յաղթեցին զօրաց այլազգեացն մեծաւ յաղթութեամբ եւ արարին սաստիկ կոտորածս զնոսա եւ կալան զսուլտանն նոցա եւ զայլ բազում իշխանսն Պարսից եւ ի գերութիւն վարէին զնոսա առաջի իւրեանց։ Եւ դարձաւ իշխանն Հայոց Վասիլն մեծաւ յաղթութեամբ եւ բազում աւարաւ եւ եկեալ ի քաղաքն իւր Քեսուն՝ եւ փրկեաց զամենայն գերութիւնն, զոր առին այլազգիքն. եւ եղեւ մեծ ուրախութիւն հաւատացելոցն։

Յայսմ ամի(1113) յԱրեգի ամսոյ քսան եւ չորս՝ մեռանէր մեծ իշխանն Հայոց, որ կոչեցաւ Գող Վասիլ, եւ եղեւ սուգ սաստիկ ամենայն տանն Հայոց, վասն զի առ նա էին ժողովեալ մնացեալ զօրքն Հայոց եւ ամենայն ազգն Բագրատունեացն եւ Պալհաւունեացն եւ որդիք թագաւորացն Հայոց, եւ ամենայն ազգն Պալհաւունեացն հանդերձ ազատագունդ զօրօք Հայոց առ նա կային հանդուցեալ մեծաւ փառաւորութեամբ. եւ աթոռ հայրապետութեանն Հայոց առ նա եդաւ, վասն զի տիրեալ էր բազում գաւառաց իւրով զօրութեամբ, եւ ամենայն երամք կրօնաւորաց, եպիսկոպոսաց, հարց եւ վարդապետաց առ սա ժողովեցան եւ առհասարակ կային ի մեծ ուրախութեան։ Մեռաւ իշխանն Հայոց Վասիլն եւ թաղեցաւ ի Կարմիր վանքն. եւ էր հոգեբարձու նորա եւ հայր խոստովանութեան Տէր Բարսեղ կաթուղիկոսն Հայոց. եւ տուաւ հողադրամ հազար դահեկան, պատարագաց հարիւր եւ յիսուն հազար դահեկան, աւելի եւ ոչ պակաս, եւ մատաղ անթիւ։ Եւ տարան Տանգրէի բազում տուրս ի տանէն Վասլին, բազում գանձս եւ դիպակս, ձիս եւ ջորիս, տարան եւ զթագն կնոջն Վասլին կնոջն Տանգրէի, եւ այլ իշխանացն գաւառացն տուաւ բազում ընծայս եւ աղքատաց բազում ինչս։ Եւ տան զիշխանութիւն Վասլին՝ տղայ Վասլին, որ էր մայրենեօք յազգէ Կամսարական, սնեալ եւ զարգացեալ ի տուն Վասլին՝ որպէս զորդի ի ծոցս հօր իւրոյ, գեղեցկատեսիլ եւ առիւծադէմ, յաջողակ եւ սրագլուխ եւ այր քաջ եւ պատերազմող, ամաց քսան եւ հնգից. զսա նստուցին յաթոռ մեծ իշխանին Վասլին, եւ նմա հնազանդեցան ամենայն զօրքն, վասն զի էր յոյժ առատաձեռն եւ մեծատուր եւ եղեւ սիրեցեալ յաչս ամենայն զօրացն։ Եւ արար միաբան ժողով Տէր Բարսեղ եւ տայ զամենայն իշխանութիւնն ի տղայ Վասիլն, եւ եղեւ ուրախութիւն ի վերայ ամենայն տանն Հայոց։

 

278. Թորոս Ա առնու զվրէժ սպանման Գագկայ (Մ. Ուռհայեցի ՄԵ)

Յայսմ ամի եղեւ վրէժխնդրութիւն յԱստուծոյ անմեղ արեան Գագկայ Շահնշահի՝ որդւոյ Աշոտոյ Բագրատունւոյ, ի ձեռն առն հզօրի մեծ իշխանին Հայոց Թորոսի՝ որդւոյ Կոստանդի՝ որդւոյ Ռուբենայ։ Արդ ի յաւուրս Թորոսի էին սպանողքն Գագկայ արքային Հայոց ի բերդն, որ անուանեալ կոչի Կնդռօսկաւիս, ահաւոր ամրութեամբ բարձրացեալ՝ անպարտելի յամենայն կողմանց. եւ որդիքն Մանդալէի դեռ եւս կենդանի էին երեք եղբարքն, եւ մին ի նոցանէ ունէր ընդ Թորոս միաբանութիւն վասն խնամութեան, եւ յաղագս այսորիկ խոստացեալ էին տալ զբերդն ի Թորոս, վասն զի սահմանակից էր գաւառին նորա մերձ ի յերկիրն, որ կոչի Ձկնջուր, լեռնահայեաց Գամրաց աշխարհին։ Յայսմ ամի յարուցեալ իշխանն Հայոց եւ սկսաւ ինչ զօրօք գնաց առ նոսա սիրոյ աղագաւ՝ եւ իջեալ առ սահմանսն յայն՝ յղեաց առ նոսա եւ ծանուցանէր նոցա զգալն իւր. յայնժամ մի ոմն ի սպանողացն առեալ ընծայս եւ գայր առ Թորոսն. եւ նա մեծարեաց զնա. եւ նա հանեալ դանակ մի ծանրագին եւ հանդերձ մի՝ դնէր առաջի Թորոսի. կերան եւ արբին. յայնժամ ասէր ցնա Թորոս՝ եթէ «Առ իս խոստումն կայ ձեր վասն բրդին, տուք յիս, եւ զամենայն գաւառս իմ առէք ձեզ տեղի, զոր եւ կամիք»։ Եւ որա ստեալ զառաջասացեալսն եւ ասէր ցիշխանն Հայոց, եթէ «Ոչ կարեմք տալ զբերդն, վասն զի մեր հայրենիք է եւ ազգի տեղիք»։ Եւ իբրեւ գիտաց Թորոս, եթէ խաբեցաւ ի նոցանէ, տայր զբերեալ նուէրսն յինքն եւ սրտմտեալ ասէր. «Արի եւ գնա ի տուն քո, եւ յայսմ հետէ պատրաստ եղերուք յինէն»։
Եւ յարուցեալ աստուածասպանին՝ դարձաւ ի տուն իւր. դարձաւ եւ Թորոս դիմօք ի տուն առաջի աչաց նորա։ Եւ իբրեւ գնաց սպանողն եւ եղեւ աներեւոյթ, դարձաւ Թորոսն զօրօքն եւ ի գիշերին հասանէր ի վերայ բերդին՝ եւ դարանակալ առնէր զհետեւակ զօրսն եւ ձիաւորովն հեռանայր յագարակսն՝ կամեցաւ ասպատակ առնել զերկիրն։ Իսկ ի լուսանալ առաւօտուն ելանէին ի փայտէ բերդացիքն եւ հանդիպեցան ի վերայ քմնին, եւ յորժամ տեսին՝ եղեն փախստական։ Եւ յարուցեալ զօրացն Թորոսի՝ ընթանային ընդ զառ ի վեր բերդին. եւ յորժամ տեսին բերդացիքն, փակեցաւ դուռն բերդին, եւ նոքա արտաքոյ կալան զդուռն եւ սկսան պատերազմել, եւ կրակ հարկանէին ընդ ցուեաց բերդին, եւ նա յոյժ բորբոքեցաւ։ Եւ յորժամ տեսին բնակիչքն՝ բացեալ յայլ կողմանէ դուռն եւ ելեալ փախեան. եւ զօրքն Թորոսի առին զբերդն եւ կալան զփախստականսն եւ հաասեալ պատմեցին Թորոսի. եւ նա յոյժ հիանայր եւ գայր մեծաւ ուրախութեամբ ի բերդն ի Կոնդռօսկաւիս։ Եւ յորժամ մտաւ ի բերդն, սկսաւ քննութիւն առնել գանձատան նոցա, վասն զի ամենայն գաւառին ոսկի եւ արծաթ անդ ի պահեստի էր ժողովեալ. եւ ասէր Թորոս ցՄանդալէի որդիքն, եթէ «Բերէք առ իս զԳագկայ թուրն եւ զհանդերձն Հայոց թագաւորին»։ Եւ նոքա բերին. եւ տեսեալ Թորոսի ելաց դառնապէս, լային եւ ամենայն զօրքն։ Եւ յայնժամ հրամայեաց Թորոս ցուցանել զգանձսն իւրեանց, եւ նոքա պնդեալ ոչ գային ի խոստ, եւ սկսան ի խոշտանգանս արկանել զնոսա. յայնժամ միւս եղբայրն աղաչէր զզօրականսն, զի տարցեն զնա ի քարակտուրն, զի ջուր հեղցէ. եւ յորջժամ տարան, ձգէր զինքն ի բարձրութենէ քարին ի վայր եւ անկեալ սատակեցաւ չարաչար. իսկ միւս եղբայրն սկսաւ վտանգ արկանել Թորոսի, եւ նա լրբենի երեսօք ասէր ցԹորոս, եթէ «Դու Հայ մարդ ես, եւ մեք Հոռոմի իշխանք, զի՞նչ կամիս պատասխանի տալ Հոռոմոց թագաւորին, որ դատես զՀոռոմ մարդ»։ Յայնժամ սրտմտեալ Թորոս, եւ գոյն երեսաց այլագունեցաւ, եւ առեալ ի ձեռին իւրում բիր մի կռանի եւ գազանաբար յարձակեցաւ ի վերայ նորա եւ ասէր, եթէ «Ո՞վ էիք դուք, որ զայր հզօր եւ զօծեալ թագաւոր Հայոց սպանանէիք եւ կամ զի՞նչ պատասխանի ետուք ազգին Հայոց». եւ լալախառն սկսաւ չարաչար հարկանել զնա՝ մինչեւ սատակեցաւ դառնահառաչ մահուամբ։ Եւ յայնժամ գոհանայր զԱստուծոյ, որ էառ զվրէժ արեանն Գագկայ Հայոց արքային, վասն զի հայր հօրն նորա Ռուբէն ի զօրացն Գագկայ էր. եւ միաբարձ արարեալ զամենայն տունս նոցա՝ բազում գանձս եւ դիպակս եւ խաչս յոյժ մեծամեծս արծաթիս եւ պատկեր ոսկեձոյլ եւ արծաթ առեալ գնաց ի Վահկայն. եւ զմիւս եղբայրն զկնի տանէր եւ դնէր ի զօրացն պահապանս բերդին։

 

279. Հայք զերծուցանեն ի Խարբերդէ զկոմսն Ճոսլին (Մ. Ուռհայեցի, ՄԼԵ)

Դարձեալ ի թուականութեանն Հայոց ի յամի ՇՀԲ (1123-1124) զօրաժողով արարեալ թագաւորն Երուսաղէմի Պաղտինն եւ յուզէր պատերազմ ընդ Պալակ ամիրային վասն երկու իշխանացն Փռանգաց, զոր արկեալ էր ի բանտին՝ զՃօսլինն եւ զԿալարանն։ Եւ հասանէր թագաւորն ամենայն զօրօքն Փռանգաց ի Ռապան քաղաք, եւ Պալակն յառաջագոյն եկեալ էր մերձ ի յայնմ գաւառին, զի զերկիրն արասցէ աւար եւ գերութիւն. եւ զմիմեանս ոչ գիտելով երկոցունց կողմանցն, եւ եկեալ թագաւորն սակաւ զօրօքն ի Շնջէոյ կանդարան եւ անցեալ գետովն ի վեր կամէր իջանել ի տեղին, որ ասի Շնջրիկ, եւ Պալակն բազում զօրօք կայր մերձ ի քմին, յորժամ հարին զվրան թագաւորին. եւ թագաւորն կամէր որսալ պազայովն. եւ Պալակն յանկասկած յարձակեցաւ ի վերայ իւր ամենայն զօրօքն եւ արար կոտորածս արս հզօրս եւ կալաւ զթագաւորն Երուսաղէմի եւ զքուրորդի թագաւորին. այս եղեւ յամսեանն ի Հոռի, զկնի չորս աւուր անցանելոյ սուրբ Զատկին։ Եւ տարաւ Պալակն զթագաւորն ի դուռն Կառկառայ, եւ նա տայր զԿառկառ ի ձեռս Պալակին. եւ տարան զթագաւորն եւ զքուրորդին իւր ի Խարբերդ եւ երկաթի կապանօք եդին ի խոր բանտին, ուր եդեալ կայր Ճօսլին եւ Կալարանն։

Յայսմ ամի զկնի հինգ ամսոց, որ այս գործեցաւ՝ եղեւ զարմանալի ինչ. վասն զի յաղագս այսորիկ եղեւ կատարած կորստեանս. յարուցեալ միաբան արք հնգետասանք ի յամուր բերդին Պահեսնոյ եւ խորհեցան խորհուրդս քաջաց եւ կատարեցին զգործ անմահից. յարուցեալ արանցս այսոցիկ գնան ի Յանձիթ գաւառն եւ յաշու ունէին զամուր բերդն Խարբերդու, ուր կայր յարգելանոցի թագաւորն Փռանգաց եւ Ճօսլինն եւ Կալարանն. եւ տեսին զպահապանս բերդին սակաւս եւ կային յանհոգս, գնացին ի դուռն գծուծ կերպարանօք եւ իբրեւ զդատաստանաւորք. կայր եւ այլ ոք բանատու ի ներքս ի բերդն. եւ զկնի սակաւ մի ժամու դիմեցին եւ մտին ի ներքս եւ քաջապէս ջանացեալ ի բանտն՝ սպանին զորս ի դուռն գտին եւ փակեցին զդուռն եւ մեծաւ աղաղակաւ հասանէին ի բերդն, ուր էր թագաւորն արգելած եւ Ճօսլինն եւ Կալարանն եւ այլ իշխանքն, եւ հանին զնոսա ի բանտէն մեծաւ ուրախութեամբ. եւ զայլս ոմանս զօրս բազումս հանին ի կապանաց արք եւ կանայք. եւ ոմանք ի տեղացեացն մտին ի բանտն վասն փրկութեան թագաւորին եւ Ճօսլնին եւ այլոց կալանաւորացն. եւ ելեալ թագաւորն եւ ամենայն բանտարգեալքն եւ առին զբերդն եւ տիրեցին ամենայն տանն Պալակին։ Եւ իբրեւ լուան զայս զօրք այլազգեացն, որք էին ի գաւառին, փախեան ի յայլ աշխարհս. եւ զմիւս այլ գիշերի ի չորեքշաբաթ լուսանալն՝ ելեալ Ճօսլին եւ հետեւակ մի ընդ նմա եւ գաղտաբար գնացին ի Քեսուն եւ անտի գնացին յԱնտիոք, զի զօրաժողով արասցէ եւ գայցէ յօգնութիւն թագաւորին եւ այլոց կալանաւորացն։

 

280. Յովհ. Սարկաւագ Վարդապետ (Կիրակոս)

Մեծիմաստն գիտութեամբ քան զյոլովս եւ հանճարեղն յամենայնի՝ մտահարուստն Յովհաննէս, Սարկաւագն կոչեցեալ, ի Հաղբատ։ Սա բազում ինչ աշխատասիրաց ի գիրս՝ յիշատակ բարի թողեալ. սա զբազմաց փափագելին եւ ո՛չ ձեռնհաս, զհաստատ եւ զանշարժ տոմարն կարգեաց հայոց փոխանակ շարժականին եւ անհաստատնոյն. արար եւ միաբանութիւն ամենայն ազգաց տոմարի ընդ հայոց. վասն զի յոյժ իմաստուն էր այրն եւ աստուածային շնորհօք զարդարեալ, նորա բանքն ամենայն իմաստասիրական ոճով, որպէս զԳրիգորի Աստուածաբանին, եւ ոչ գեղջուկ։ Սա գրեաց ճառս ներբողականս ի մեծազօր արքայն Հայոց Տրդատ, եւ ի սուրբ հայրապետն Ներսէս, եւ ի սքանչելին Սահակ եւ Մեսրոպ. արար եւ շարական Ղեւոնդեանցն քաղցր եղանակաւ եւ յարմար բանիւ, որոյ սկիզբն է այս. «Պայծառացան այսօր սուրբ եկեղեցիք»։ Գրեաց նոցուն եւ ճառս ներբողականս. գրեաց սա եւ գիրս աղօթից. գրեաց եւ օրինակս ստոյգ գրոց։

     Եւ կարի յոյժ սիրէր զսա թագաւորն Վրաց Դաւիթ, հայրն Դեմետրեայ, պապն Դաւթի եւ Գիորգեայ, այնքա՛ն, զի մինչ լսէր զգալուստ նորա, յոտն յառնէր եւ ելանէր ընդ առաջ նորա, եւ խոնարհեցուցեալ զգլուխն՝ խնդրէր ի նմանէ օրհնութիւն. եւ նա եդեալ զձեռն ի վերայ գլխոյ նորա, զայս սաղմոս ասէր. «Գտի զԴաւիթ ծառայ իմ եւ իւղով սրբով իմով օծի զնա։ Ձեռն իմ ընկալցի զնա եւ բազուկ իմ զօրացուսց է զնա»։ Եւ ի պատճառս, սորա սիրէր թագաւորն զազգս հայոց։

     Դէպ եղեւ յաւուր միում վասն անառակ գնացից որոշել զոմն ի խորհրդական պատարագէն, Զոմզոմայ անուն։ Եւ նա փոխանակ զղջանալոյ եւ ապաշխարելոյ՝ խորհէր սպանանել զսքանչելին։ Օր մի պատահեալ նմա,, մինչդեռ գայր նա յայրէ անտի, որ ի ներքոյ կայ վանիցն, հայելով ի վերայ գետոյն՝ ըմբռնեալ անամօթն, ընկէց յերկիր եւ հարաւ ի վերայ նորա։ Իսկ սուրբն զի իմաստուն էր, ասէ ցնա. «Ո՛րդեակ Ստեփաննոս, մի՛ սպանաներ զիս»։ Եւ ասէ ցնա յանդուգն. «Մինչեւ ցայժմ Զոմզոմայ էի, իսկ այժմ փոխանակ միոյ նուի բազումս յաւելուս՝ Ստեփաննոս։ Քանզի Զոմզոմայն մականուն էր նորա։ Դու ընդէ՞ր սպաներ զիս, զի հաներ յեկեղեցւոյ»։ Ասէ ցնա իմաստասէրն. «Եւ դարձեալ մուծից զքեզ յեկեղեցի»։ Եւ եթող զնա։ Եւ եկեալ նորա ի վանսն՝ ասէ ցեղբարսն. «Զոր ինչ ասէին զեղբօրէս զայսմանէ, կարծեմ թէ՝ սուտ է, ահաւասիկ մուծանեմ զսա յեկեղեցի»։ Եւ հրամայեաց եկեղեցապանին առնել զնա աւագ երէց։ Եւ բազում քրթմնջիւն էր վասն այնորիկ, որպէս թէ անարժան էր, եւ նա կաշառս էառ եւ եմոյծ զնա յեկեղեցին։

     Իբրեւ եհաս ժամ խորհրդական պատարագին, ել թշուառականն ի բեմ անդր, զի մատուսցէ պատարագ։ Եկն վարդապետն ի գաւիթ անդր ի մեջ ատենին՝ հանդէպ սրբոյ սեղանոյն, եբաց զգլուխ իւր եւ սկսաւ աղօթել։ Եւ վաղվաղակի ոգի չար եմուտ յայրն աներկիւղ, եւ ընկէց զնա ի բեմէ անտի ի յատակս տաճարին, սկսաւ լլկել զնա յոյժ. եւ հանին զնա յարտաքս ի տաճարէ անտի, որպէս զՈզիայն, եւ երկիւղ մեծ անկաւ ի վերայ տեսողացն։

     Եւ այսպիսի բարւոք քաղաքավարութեամբ կեցեալ յաշխարհի՝ փոխեցաւ ի Քրիստոս աշխատասէրն ի Հաղբատ. եւ թաղեցին զնա յարեւելից կուսէ եկեղեցւոյն մեծի առ դուրս փոքրագոյն եկեղեցւոյն, զոր յետոյ քակեաց եպիսկոպոսն Համազասպ եւ շինեաց հրաշալի շինուած, ուր զզանգակսն կախէին՝ յարմարեալ ի նմին եւ եկեղեցիս։ Եւ վախճան սրբոյն ի ՇՀԸ թուականին։

     Եւ զկնի ամի միոյ վախճանեցաւ սուրբ լուսաւորիչն Դաւիթ վարդապետն, Ալաւկայ որդի, որ գրեաց զԿանոնական օրինադրութիւնս՝ գեղեցկայարմարս եւ պիտանացուս ի խնդրոյ քահանայի միոջ, որում անուն էր Արքայութիւն, ի քաղաքէն Գանձակայ։ Եւ միւս եւս սքանչելի վարդապետ, զոր Թոքակերի որդի կոչէին, Գրիգոր անուն։ Սոքա երեքեանս էին յաշխարհէն Գանձակայ, ուստի եւ ես։

     Դէպ եղեւ, զի յաւուր միում նստէին երեքեան արքս սքանչելի, եկն անդ ոմն շինական այր մի եւ ասէ ցնոսա. «Երանի՜ որ գիտէ, թէ ի ձէնջ ո՞ իմաստագոյն իցէ»։ Զայս իբրեւ ծաղրական ասաց։ Պատասխանի ետ Թոքակերի որդին եւ ասէ. «Ես ասեմ քեզ։ Մինչդեռ էաք ի մերում աշխարհին, ես կարող էի եւ կարող. իսկ Սարկաւագս՝ կարել միայն գիտէր. իսկ այժմ սա կտրէ եւ կարէ, եւ բազում նկարս յաւերու ի վերայ»։ Զայս առակաբար վասն իմաստութեան նորա ասաց։ Զի ա՛յնպէս փոյթ էր այրն յուսումն, մինչ զի պատահեաց յաւուր միում գնել նմա յայրն, ու՛ր գրեանն էին, այլք ընդ նմա։ Իբրեւ ելին, որ ընդ նմայն էին, եւ փակեցին զդուռն, նա թաքոյց զանձն ի ներքս, այսպէս գիտելով նոցա, եթէ նախ ել նա։ Իբրեւ անցին բազում աւուրք ի վերայ, դարձեալ գնացին յայրն ի պէտս ինչ, տեսին զնա եւ սքանչացան, հարցանէին զնա, թէ՝ «Ո՞րպէս ապրեցար առանց կերակրոյ եւ ըմպելոյ»։ Եւ նա եցոյց նոցա զգրեանն, զոր ընթերցեալ էր. եւ ասէ՝ «Այդ է իմ կերակուր եւ ըմպելի, զոր կերայ եւ արբի զաւուրս այսոսիկ»։