Հայապատում

101. Ձիրաւայ պատերազմն Հայոց ընդ պարսից (Խորեն., Գ, լէ)

Ազգ արարեալ Մեհրուժանայ յերկիրն Խորասանայ առ Շապուհ զամենայն օգնականութիւն Թէոդոսի զոր արար առ Պապ՝ ելանէ հրաման ի Շապհոյ՝ ամենայն զօրացն Պարսից երթալ ընդ Մեհրուժանայ ի Հայս ի պատերազմ: Դոյնպէս ազգեն ինքնակալին Թէոդոսի Պապ եւ Տերենտիանոս զՇապհոյ, թէ ամենայն զօրացն հրամայեաց ելանել ի վերայ մեր, բայց ի դրանկացն: Ապա եւ Աւգոստոսն Թէոդոս հրամայեաց Ադդէի կոմսին մեծի երթալ յօգնականութիւն Պապայ, առնուլ զամենայն զօրս Յունաց, ոչ զոք թողուլ՝ զոր ոչ առցէ. այլ եւ զհետեւակս պահապանս քաղաքացն, որք զմետաքսեայսն ունէին զվիշապս:

Եւ խմբեցաւ պատերազմն ի դաշտին որ կոչի Ձիրաւ, եւ մատեան ճակատ առ ճակատ: Եւ մանկունք քաջ նախարարացն Հայոց, ինքնակամ նահատակեալք, մտին ի մէջ ճակատուցն, առաջնորդութեամբ սպարապետին իւրեանց Սմբատայ ասպետի, որդւոյ Բագարատայ, որ յազգէն Բագրատունեաց: Ելին եւ ի զօրացն Պարսից համատիք նոցա, եւ խաղացին ի մէջ ճակատուցն. եւ ցիրք ընդ ցիրս լինէին: Եւ ի դառնալ մանկանցն Պարսից, ընդ հուպ դարձեալ մերոցն զհետ նոցա, օրինակ իմն որպէս փոթորիկ յանտառէ տերեւաթափ, այնպէս երագ յերիվարացն առեալ նիզակօք, դի ցուրտ յերկիր ընկենուին, ոչ կարելով նոցա յիւրեանց ճակատն մտանել: Իսկ յորժամ պարսիկքն զմերն շրջէին՝ նոքա ի վահանափակն Յունաց իբր յամուր քաղաք մտանէին, առ ոչ ինչ վնասելոյ: Քանզի այնպէս արար Գորգոնոս իշխան հետեւակ զօրուն, իբր պարսպաւ պատեաց վահանօք զճակատն Պապայ:

Քանզի զօրքն Յունաց վառեալ էին ի զէնս ոսկւոյ եւ արծաթոյ, եւ երիվարք նոցա նոյնպէս զարդու, եւ էր տեսանել իբրեւ զպարիսպ ինչ, յորոց յոլովք ի ջղեայ եւ ի կաշեայ պահպանակաց զգեստուն զկարծրութեան վիմաց բերէին երեւոյթս. եւ ի վերայ նոցա անխալամ գէսք նշանք արձակեալք իբր զսաղարթս ինչ հովանաւոր ծառոց: Բայց զվիշապացն մանուածս, ահագին բերանաբացութեամբ ուռուցեալ ի փչմանէ օդոյն, ոչ ինչ ուրեք կարեմ նմանեցուցանել, այլ միայն իբրեւ զլեառն ինչ ադամանդեայ խոնարհիլ ի ծով - բովանդակ ճակատն Յունաց ի պարսկական զօրսն: Քանզի եւ զնոսա էր տեսանել իբրեւ զհզօր ինչ գետ առ ի կողմն ի լայն ծաւալեալ. արդարեւ զջրոյ գոյն զրահազգեստացն բերէր տեսութիւն:

Արդ՝ իբրեւ ետես մեծն Ներսէս զայն ամենայն՝ ել նա ի կատար լերինն Նպատայ. եւ ամբարձ զձեռս իւր յերկինս, անխոնարհելի պահելով ի խնդրուածս, հանգոյն նախամարգարէին Մովսիսի, մինչեւ պարտեցաւ երկրորդն Ամաղէկ:

Իսկ ի ծագել արեգականն ընդդէմ մերոց զօրացն, ի պղնձապատ վահանացն նշոյլք զլերամբքն փայլատակէին իբրեւ յամպոյ մեծէ, եւ ի նոցանէ ի դուրս ոստչէին ի մերոց նախարարացն քաջ զրահաւորք՝ որպէս փայլատականց ճառագայթք. յորոց միայն ի տեսութենէն զանգիտեալ պարսկական գունդն, սակաւ ինչ եւ մերն, վասն ոչ կարել հայել ընդդէմ արեգականն ծագման: Իսկ ի բաղխել զմիմեանս՝ եղեւ ի վերայ հովանի ամպոյ, եւ հողմ սաստիկ ի մերոցն կուսէ ընդդէմ պարսկականին փչեալ: Եւ ի խառնակել մարտին՝ պատահէ Կամսարականն Սպանդարատ խմբի մեծի, յորում էր քաջն Շերգիր Ղեկաց արքայ, զգլուխ միջին գնդին պնդութեամբ զտեղի ճակատուն կալեալ: Եւ յարձակեալ Սպանդարատ, եւ հերձեալ զխումբն, որպէս զշանթահար յերկիր կործանէր զքաջն, եւ զխումբն պտուտեալ՝ ի փախուստ դարձուցանէր: Եւ այսպէս ի վերին օգնականութենէն զօրացեալ առ հասարակ զօրքն Յունաց եւ Հայոց, դիակամբք թշնամեացն լցին զդաշտն ամենայն, եւ զմնացորդսն ամենայն ի փախուստ շրջեալ հալածեցին: Ընդ որս եւ զՈւռնայր Աղուանից արքայ, խոցոտեալ ի Մուշեղայ որդւոյ Վասակայ Մամիկոնենի, հանին ի պատերազմէն:

Բայց ամբարշտին Մեհրուժանայ վիրաւորեալ ձին՝ ոչ կարաց երագել ընդ փախստեայսն. որում աճապարեալ հասանէ սպարապետն հայոց Սմբատ, եւ զորս ընդ նմայն էին կոտորեալ՝ ձերբակալ առնէ զվատշուէրն յեզեր շամբին Կոգայովտի: Եւ զմտաւ ածեալ, թէ գուցէ թափիցէ զնա մեծն Ներսէս, այնորիկ աղագաւ ոչ ածէ ի բանակն. այլ զտեղեօքն գտանէ պատրաստական առ ի կորուստ ամբարշտին զոմանս խորանաւորս հուր լուցեալ, եւ շամփուր երկաթի՝ միս խորովելոյ. զոր ջեռուցեալ, կրկնեաց բոլորեալ որպէս պսակ, եւ յոյժ արտաշէկ արարեալ, ասէ. «Պսակեմ զքեզ, Մեհրուժան, քանզի ի խնդիր էիր թագաւորել Հայոց. եւ ինձ ասպետիս պարտ է զքեզ պսակել ըստ սովորական իշխանութեան իմոյ հայրենեացե: Եւ մինչ դեռ տաքն էր իբրեւ զհուր՝ եդ ի գլուխն Մեհրուժանայ, եւ այնպէս սատակեցաւ չարն: Եւ յայնմ հետէ խաղաղեցաւ երկիրն, ընդ ձեռամբ Պապայ նուաճեալ:

 

102. Նոյն բան ըստ Մեսրովպայ երիցու

 

Յետ այսորիկ , ի թիկունս կոչէր թագաւորն Պարսից Շապուհ՝ զթագաւորն Հոնաց զՈւռնայր, եւ բանայր զդուռն Ալանաց. եւ ժողովեցան առ նա զօրքն Հոնաց, եւ Մազքթաց, եւ Ագուգաց , եւ Լփնաց , Թաւմատկաց եւ Գուբուրէից, Ճմահաց , Գուդարաց, Ուզաց, Ճուճաց, Շղփաց. Մաղազճաց, Գերաց, Կուանաց, եւ այլ խառնաղանջ զօրացն [1] Պարսկաց, անթիւ յոյժ, եւ այլ անբնակ զօրաց լեռնականաց Քուրդէից։ Եւ եկեալ միաբան լցին զդաշտս Ատրպատականի, եւ տարածեցան ընդ աշխարհն Հայոց։ Եւ ասէր թագաւորն Հոնաց ցթագաւորն Պարսից. Ընդ Մուշեղայ ես ելից ախոյեան իմով. գնդաւս. եւ դու Արեաց գնդաւդ՝ ճակատեա՛ ընդդէմ՝ Հոռովմոց գնդին եւ իբրեւ լուաւ Մանուել Մամիկոն՝ եղբայր Մուշեղայ քաջի, ասէ ցնա. Գիրկս արկեր զբազում՝ փշով , թէ ժողովես՝ մանուկ [2] ես : Եւ ինքն յղէր առ Մուշեղ եղբայր իւր՝ զխորհուրդս թագաւորացն։ Ասէ Մուշեղ, վստակ եմ յաղօթս Սրբոյն Ներսիսի, զի նկուն լիցի փքալ դոցա: Եւ պատուէր տուեալ զօրացն Պարսկաց եւ Հոնաց , զի զզօրսն Հոռոմոց ձերբակալ արասցեն, եւ տարցեն յաշխարէն իւրեանց՝ ի գործս ապարանաց եւ բերդից (շինութեան) [3]. իսկ զզօրսն Հայոց՝ յանխնայ կոտորեսցեն, զի մի ոք մնասցէ ի Հայոց եւ աշխատ արասցէ զմեզ պատերազմաւ։ 

Եւ ժողովեցան զօրքն Հայոց եւ Հոռովմոց ի դաշտն Նպատակ [4], առ Պապ թագաւորն Հայոց ընդ նոսին ածաւ եւ սուրբ եպիսկոպոսապետն Ներսէս։ Իսկ Պապ՝ չտայր մտանել ի պատերազմ Մուշեղայ Մամիկոնենւոյ, ասելով, թէ վասն աւուրս այսորիկ եթող Մուշեղ զկանայսն Շապհոյ , զի ապըստամբեալ ի մէնջ՝ առաւել կորուստ գործիցէ զօրաց մերոց՝ քան զթշնամիս մեր։ Իսկ Մուշեղ անկանէր յոտս Սրբոյն Ներսիսի եւ բարեխօս ունէր եւ միջնորդ. եւ բուռն հարկանէր զաջոյ նորա, եւ սաստիկ երդնոյր եւ ասէր, եթէ, Ոչ (է) անկեալ խորհուրդդ այդ ի միտս իմ՝ զոր կարծէքդ։ Եւ ասէ Սուրբն Ներսէս ցՊապ. Ես եմ տէր վնասու դորա՝ յայսմ աւուր։ Եւ ապա լուեալ թագաւորն՝ հրամայեաց նմա վառել ի պատերազմ։ Իսկ Սուրբն Ներսէս հսկէր զգիշերն՝ նոքօք հանդերձ. եւ մատուցանէր պատարագ եւ հաղորդեցուցանէր զարժանացեալսն՝ մարմնոյ եւ արեան Տեառն: Եւ քաջն Մուշեղ բերեալ զգործիսն պատերազմի՝ զզէնսն՝ առ Սուրբն Ներսէս, զի նա զգեցուսցէ զնա : Եւ բերէին ամենայն զօրավարքն Հայոց եւ Հոռովմոց առ Սուրբ Ներսէս՝ զի տեառնագրեսցէ զզէնսն. եւ նորա տեառնագրեալ զզէնս նոցա եւ օրհնէր ըզնոսա. իսկ Մուշեղ առնոյր զդաստառակ Սրբոյն Ներսիսի եւ ի գեղարդն իւր կապէր, եւ յառաջ խաղայր ի գործ պատերազմին։ Եւ Սուրբն Ներսէս ելանէր ի գլուխ լերինն Նպատայ, եւ համբարձեալ զսուրբ ձեռս իւր յերկինս անխոնարհելի, յաղօթս կայր առ Աստուած։

Իսկ Մուշեղ զօրավարն վառէր զգունդն Հայոց ընդդէմ՝ գնդին Հոռոմոց [5], եւ յառաջէր քան զնոսա ի զօրս թշնամեացն. եւ որպէս զհուր փոթորկեալ յեղէգն՝ ճեղքէր զզօրսն Պարսից եւ զՀոնաց: Իսկ իբրեւ ետես Պապ՝ եթէ ծածկեցաւ նշանն Մուշեղայ, ասէ ցՍուրբն Ներսէս, վայ, դու ետուր կոտորել զզօրսն Հայոց՝ գազանին Մուշեղայ : Ասէ Սուրբն Ներսէս ցթագաւորն. Մի կարծեր , ով թագաւոր, այդպիսի՝ վասն տիրասէր ազգին Մամիկոնէից եւ աննենգ. այլ տեսցես յայսմ աւուր ըզքաջութիւն նորա: Եւ ասէ Պապ (Սուրբն Ներսէս. Ստէպ աղօթեա առ Աստուած, ի ձա՜յն մաղթեա, ով սուրբ քահանայապետ։ Եւ նորա համբարձեալ զձեռսն ուժգին առնչմամբ ։ 

Իսկ զօրացն յիրեարս խառնեալ՝ քաջս ընդ քաջս ելանէ ին. եւ իբրեւ զձայն առանց դարբնաց եւ ըզճայթիւն մայրեւորաց՝ լսելի լինէին, եւ ի սաստկանալ մեծի պատերազմին՝ ի փախուստ դարձու. ցանէին զզօրսն Ալանաց եւ Պարսկաց եւ Ուզաց եւ Մասնթաց՝ գունդն Հայոց։ Եւ իբրեւ խոնարհէր ձեռք Սրբոյն Ներսիսի, զտեղի առնուին փախըս. տականքն եւ ընդդիմանային զօրացն Հայոց եւ իբրեւ համբառնայր Սուրբն Ներսէս զձեռսն, ցիրեւցան լինէին զօրքն անօրինաց՝ առաջի զօրացն Հայոց. եւ անտի փոթորկեալ զօրքն Հայոց զկնի փախստէիցն, սուր ի վերայ եդեալ առ հասարակ սատակէին զանօրէնսն։

Եւ Շապուհ արքայն Պարսից իջեալ յերիվարէն եւ այլափոխեալ զգեստն, եւ ի դարափոր մի մտեալ՝ ապրէր։ իսկ Մուշեղ զօրավարն Հայոց՝ տէրն Մամիկոնէից՝ Հասեալ Ուռնայրի Հոնաց [6] թագաւորին, եւ բնով նիզակին ծեծ էր զգլուխն նորա՝ թուլագոյն, եւ ասէր. Ահա ախոյեանս քո՝ զոր յուզէիր , բայց դու գնա շնորհակալ լեր այդմ՝ զի այր թագաւոր ես, եւ ես ոչ սպանից զթագաւոր զոք։ Ես եմ Մու. չեղ Մամիկոնեան զոր դուն ցանկայիր մենամարտիկ լինել։ Զայս ասացեալ եթող զնա եւ ոչ էած առ Պապ , զի մի սպանցէ զնա։ Եւ յետ յաղթութեանն եւ անհնարին եւ մեծ պատերազմին՝ դառնային զօրքն Հայոց եւ Հոռոմոց առ Պապ թագաւորն եւ առ եպիսկոպոսապետն Ներսէս, բազում աւարաւ եւ խնդութեամբ։ Բայց յայնմ՝ մեծի պատերազմին՝ ոչ ոք անկանէր ի զօրացն Հայոց։

Իսկ Մուշեղ Մամիկոնեան գործ մի զարմանալի պատմէր՝ թէ, իբրեւ սաստկացաւ մարտն ի մէջ երկոցունց՝ ընդ մեզ եւ ընդ թշնամիս մեր, ելեալ փոշին եւ շուք նետիցն յօդս ի վերայ մեր, եւ ի ձայնից փղացն եւ ի նիզակացն եւ ի խաւարէն՝ ոչ ռք ճանաչէր զիւր կողմն կամ զթշնամեացն, ապա երթայր սուրբ քահանայապետն առաջի մեր , եւ ձեռամբ իւրով ցուցանէր զթշնամիս մեր. զոր՝ ելա, նէաք ընդդէմ նոցա եւ յերկիր ընկենուաք։ Ըզնոյն տեսիլ եւ ամենայն զօրքն պատմէին. եւ անկանէին յոտս Սրբոյն Ներսիսի, եւ ասէին. թէ, Քո էր յաղթութիւնն։ Եւ իջեալ ի լեռնէն տօն մեծ կատարէին զօրն զայն [7] ։

 

103. Մահ Մեծին Ներսիսի (Մեսրովպ երէց)

104. Յաղագս սգոյն որպէս սգային զհայրապետն Ներսէս. եւ լինէին զնմանէ կաթոգի (Բուզանդ, Ե, է) 

Ապա յետ սպանանելոյն Պապայ զսուրբ հայրապետն Ներսէս, տխրեցաւ ամենայն մարդ խոր տրտմութեամբ. եւ ամենայն մարդ երկրին Հայոց հաւանէին խօսէին եւ ասէին. Բարձեալ են արդ փառք Հայոց, զի բարձաւ արդարն Աստուծոյ յայսմ երկրէ: Խօսէին իշխանքն եւ նախարարքն, եւ ասէին. Գիտեմք արդ թէ կորեաւ երկիրս մեր. զիա'րդ հեղաւ արիւն արդար ի տարապարտուց, մանաւանդ զի վասն Աստուծոյ սպանաւ: Եւ խօսէր Մուշեղ սպարապետն Հայոց եւ ասէր. Սրբոյն Աստուծոյ հեղաւ արիւն ի տարապարտուց. այսուհետեւ ես ոչ կարեմ երթալ ի վերայ թշնամեաց, եւ ոչ նիզակ ումեք ուղղել: Զի գիտեմ եթէ եթող Աստուած ի ձեռանէ զմեզ. եւ լքեալ եմք, եւ ոչ կարեմք համբառնալ զգլուխս մեր. զի գիտեմ ես` եթէ չիք յաղթութիւն ի վերայ թշնամեաց երկրիս Հայոց. յաղօթից նորա էր յաղթութիւն որ մեռաւն, եւ ազգի նոցա: Եւ սգային ամենայն ազատք եւ շինականք ծագէ ի ծագ ամենայն սահմանաց երկրին Հայոց, ազատք եւ շինականք ամենայն բնակիչք տանն Թորգոմայ, հայ լեզուն առ հասարակ:

 

105. Սպանումն սպիտակաձի Մուշեղի (Բուզանդ, Ե, լզ)

Այլ իբրեւ տեսանէին զթագաւորն Հայոց Վարազդատ մեծ նախարարքն Հայոց` թէ մանուկ բանսերթուկ է, զչար ի բարոյ որոշել չգիտէ, սկսան այնուհետեւ ըստ կամաց իւրեանց վարել զթագաւորն. որպէս եւ կամէին, բանիւք իւրեանց տանէին եւ բերէին զնա: Նա առաւել ունկն դնէր մանկտոյն` որ ի տիոց հասակակիցք էին նորա, առաւել քան զծերոցն իմաստնոց` որք կարող էին զօգտակար խրատն մատուցանել նմա:

Այլ Բատ, որ նահապետն էր ազգին Սահռունեաց տոհմին, դայեակ սնուցիչ թագաւորին Վարազդատայ, կամեցաւ նա զգործ զօրավարութեան սպարապետութեանն Մուշեղայ յինքն յափշտակել ի նմանէ: Վասն այսորիկ սկսաւ քսիս մատուցանել զնմանէն առ թագաւորին Վարազդատայ առ իւրում սանուն, եւ ասել` թէ ի սկզբան ի նախնեացն հետէ զձեր Արշակունեաց տոհմին Մամիկոնէից է կորուսեալ, զի հակառակորդք ձեր դոքա լեալ են ի բնէ անտի. եւ համակ զերկիրս Հայոց դոցա է կերեալ, մանաւանդ Մուշեղի. մանաւանդ զի այր չար է եւ նենգաւոր: Զի սիրելի է ի թշնամեաց ձերոց, եւ ատելի սիրելեաց ձերոց. եւ համակ ընդ ձեզ նենգաւ է գնացեալ, երկմտութեամբ եւ դժխեմութեամբ: Զի ո՞չ այն Մուշեղ է, որ ի թագաւորութեան ժամանակ Պապայ ի պատերազմունսն քանիցս անգամ ձեռնահաս եղեւ սպանանել զՇապուհ արքայն Պարսից, եւ ոչ եսպան, այլ արձակեաց զթշնամին. եւ երբեմն զկանայս Շապհոյ թագաւորին ի բուռն էարկ, եւ խնամոտ գթով ժանուարօք արձակեաց զնոսա զհետ Շապհոյ: Ո՞չ այդ այն Մուշեղն է, որ զՈւռնայր արքայ Աղուանից ի բուռն էարկ, եւ սպանանել ոչ կամեցաւ, այլ արձակեաց զթշնամին: Ո՞չ այդ այն Մուշեղն է, զի զարքայն Պապ հրամանաւ դորա եւ դորին խորհրդովդ զօրավարքն Յունաց սպանին. զի դա ոխացոյց եւ գրգռեաց զարքայն Յունաց ի վերայ թագաւորին Պապայ, մինչեւ ետ սպանանել: Այլ արժան է մեռանել ի ձեռաց քոց, եւ չէ պարտ կեալ դմա. այլ թէ ոչ աճապարեսցես, արքայ, այժմ զհայ երկիրս խորհի լնուլ քաղաքօք, եւ զօրանիստ առնէ բնակութեան զօրացն Յունաց: Եւ այնուհետեւ կամ թագաւորն Յունաց հանէ ի քէն զթագաւորութիւնս Հայոց, կամ այս Մուշեղ սպանանէ, եւ ինքն թագաւորէ: Եւ այսպիսի բանիւք գաղտնի հանապազ զթագաւորն գրգռէին, մինչեւ հաւանեցաւ ըստ կամաց նոցա զսպարապետն զզօրավարն Հայոց սպանանել:

Ապա խորհուրդ արարին, թէ ո'րպէս ըմբռնել կարասցեն զնա. քանզի մեծապէս երկնչէին ի նմանէն: Թէ զգայ, ասեն, մեծ պատերազմ առնէ. եւ ոչ ոք կարէ զդէմ քաջութեան նորա ունել, բայց հնարիւք մեքենաւորութեամբ ինչ լինիցի հնար: Այսպէս սպասէին նմա: Եւ եղեւ յաւուր միոջ հրաման ետ Վարազդատ արքայ Հայոց ընթրիս մեծ գործել եւ մեծ պատրաստութիւն առնել. եւ կոչել հրամայեաց յընթրիսն զամենայն աւագս պատուականս եւ զմեծամեծս, եւ զզօրավարն Մուշեղ: Պատրաստեաց Վարազդատ արս ընտիրս հզօրս, զօրեղք, զի կազմ կայցեն գործոյն, հարկանել յանկարծօրէն յանպարտրաստից յեղակարծումն ժամու ի վերայ Մուշեղի: Զնոսա քաջ ուրախ առնէր մեծապէս, եւ շատ գինի տայր ըմպել, եւ բազում առնէր զբօսումն ուրախութեան: Արքայն Վարազդատ տայր նշանս յառաջագոյն այնոցիկ, զոր էր սպանօղն պատրաստել, եթէ յորժամ գիտիցես` թէ քաջ արբեալ իցէ, եւ զմտօք զառանցեալ յարբեցութենէ սպարապետն Մուշեղ, ես յարուցեալ իբրեւ ի ճեմիշն երթալոյ պատճառաւ, եւ դուք պատեսջիք զնովաւ: Եւ եղեւ իբրեւ անցին զառանցին ի գինւոյն` ըստ չափ անցանելով, եւ թագաւորն Վարազդատ պահէր զանձն ի գինւոյն: Իբրեւ գիտաց Վարազդատ` թէ արդ յարբեցութենէ մտաց ինչ չզգաց, ինքն յարուցեալ իբրեւ յապարահէ զանց առնելոյ պատճառաւ, եւ աւագանին ամենայն բազմականացն յոտն կացին առ հասարակ, իբրեւ նմա պատիւ ինչ առնել: Եւ յանկարծ արքն, որոց էր տուեալ հրաման, երկոտասան այր կից զոյգ զկնի կողմանէ զնմանէ բուռն հարկանէին, վեց այր ի մի բազուկն Մուշեղի, եւ վեց այր ի միւս բազուկն: Եւ ընդ ոտն կալ թագաւորին, նայեցեալ ընդ նա` եթէ` Այս ընդէ՞ր է. եւ թագաւորին պատասխանի տուեալ, ասէ. Երթ առ Պապ արքայ, հարց եւ տես` թէ ընդէ՞ր է այդ: Եւ թագաւորն ի դուրս կոյս գնացեալ ելանէր, եւ ասէ Մուշեղ. Ի վերայ բազում իմոց վաստակոցն արեան եւ քրտան, եւ սլաքօքն զքիրտն ջնջելոյ, ա՞յս հատուցումն եղեւ ինձ: Բայց իբրեւ եհաս ինձ մահս, թէ ի վերայ ձիոյ դիպեալ էր…: Զայս միայն բանս ժամանեաց ասել, եւ այլ ոչ ինչ ոչ: Եւ անդէն Բատ Սահառունի, դայեակն արքային Վարազդատայ, զնրանն` զոր յիւրում ազդերն ունէր` հանեալ, անցոյց ընդ փողս զօրավարին Մուշեղի. եւ անդէն ի բաց եհատ զգլուխ նորա: Եւ բարձին զնա, եւ տարան զմարմին նորա ի գեւղն իւր:

Եւ եղեւ իբրեւ տարան զմրամինն սպարապետին Մուշեղի ի տուն իւր առ ընտանիս իւր, ոչ հաւատային ընդանիք նորա մահուն նորա, թէպէտ եւ տեսանէին զգլուխ նորուն զատ ի մարմնոյն անտի: Զի ասէին. Դորա յանթիւ ճակատ մտեալ էր, եւ վէր երբէք չէր առեալ. ոչ նետ մի դիպեցաւ երբէք, եւ ոչ այլոց զինու խոցեալ է զդա: Իսկ կէսք յառնելոյ ակն ունէին նմա. մինչեւ զգլուխն անդէն ի կոճեղն կարեալ կցեցին, եւ հանին եդին ի տանիսն աշտարակի միոյ. ասէին` թէ վասն զի այր քաջ էր, առլեզք իջանեն եւ յարուցանեն զդա: Պահապան կային, եւ ակն ունէին յառնելոյ, մինչեւ նեխեցաւ մարմինն: Ապա իջուցին յաշտարակէ անտի, եւ լացին թաղեցին զնա որպէս օրէն էր:

 

106. Մուշեղ եւ թագաւորն հոնաց, քանդակապատկերաւ (Մեսրովբ երէց. ի)

Մի ոմն յազգէ Գեդռեհոնի [9] որ մենամարտեցաւ յառաջնումն՝ ընդ Հայոց թագաւորին Տրդատայ, ապստամբեալ եւ անցեալ [10] յաշխարհն Ասորւոց, բռնանայր ի վերայ բազում՝ գաւառաց , եւ առնոյր զՆփրկերտ քաղաք եւ զԳզիրա [11], մինչեւ ի սահմանս Նինուէի՝ որ է Մօսլ. նա միանգամ եւ երկիցս ասպատակեալ յաշխարէն Հայոց եւ աւար առեալ ըզգաւառսն՝ զՎասպուրական եւ զՏարօն եւ զԽորձայն [12], մինչեւ ի սամանս Մելտենոյ: Եւ զօրքն Հայոց սրտաթափ եղեալ վասն համբաւոյ Հոնին այնորիկ: ապա Մուշեղ սպարապետն Հայոց տէրն Մամիկոնէից՝ ի մի վայր գումարեալ այր եւ ձիոյ [13] Հայոց Մեծաց , զէն զանձամբ առեալ եւ սպառազէն երիվարօք. քաջ ազգան իւրոց Մամիկոնէիցն, յառաջ հասանէին ժիր քաջ առն եւ ձիոյ, պատրաստ գտանել ի տեղի ճակատամարտիցն. եւ որք երթային ընդ նմա՝ ի կամաց [14] գնային եւ ոչ բռնութեամբ, եւ Վրզուկ [15] նահապետն Վրաց բազկակից էր եղեալ քաջին Մուշեղի, եւ այլ յորդորէր զնա ի մարտ պատերազմի։ Եւ սպառազէն գունդն Հայոց եւ Վրաց՝ զօրավարաւն Մուշեղաւ Մամիկոնէից` յառաջ խաղացեալ փութանակի զհետ Հոնաց անօրինացն , ճեպով ընթացեալ ընդ գաւառն [16] Ջերմաձորոյ , առ ոտս ամրոցացն Տմորից եւ բերդին Ալկոյ [17] ՝ զոր էր շինեալ արքայն Քաջ [18] յանուն կնոջ իւրոյ Ալիկայ, որ էր Սմբատն այն սնուցիչ Արտաշրի որդւոյ Սանատրկոյ՝ Հայոց թագաւորին։ Արդ , զօրքն Հայոց քսան եւ չորս հազարաց վաղվաղակի սրաթռիչ եղեալ որպէս զարծուիս՝ հասանէին ի սահմանս Ասորւոց : Իբրեւ լուաւ Հոնն այն՝ ընդ երկուս բաժանեալ զզօրս իւր՝ թաքուցանէր, զի զգունդն Հայոց ի մէջ առեալ՝ բարձցեն ի միջոյ ։ Իսկ ի տեսչութենէն Աստուծոյ գունդն Հայոց բան. դիպէին թաքստէիցն , եւ սրոյ ճարակ արարեալ զնոսա, եւ մնացեալքն առ Հոնն անկանէին։ Եւ Հոնն այն դիմէր ընդդէմ Մուշեղայ, ձայնեալ առ նա՝ այսպէս ասելով, եթէ , Ե՛կ, սուտանուն առիւծդ Արմնեաց [19], զի ես այսօր հարեալ մաշեմ զքեզ առ տապով արեգական՝ [20] գեղարդեամբ իմով։ Եւ ինքն յառաջ խաղացեալ՝ շառաչեցուցանէր զգեղարդն [21] եւ անցուցանէր զգլխովն, որպէս զշառաչիւն արծուոյ ի բարձանց ։ Իսկ Մուշեղ ոչ ժամանեալ իջանել յերիվարէն՝ զի աղօթեսցէ, ըստ սովորութեան իւրում, այլ սրտի մտօք հայցէր ի Տեառնէ յօգնականութիւն` զաղօթս Սրբոյն Ներսէսի` ի ժամուն յայնմիկ, ի մեծ պատերազմին [22] ։ Իսկ Հոնն այն ձիարշաւ արարեալ ի վերայ Մուշեղայ՝ որպէս զի ըզթչուն. եւ քաջին Մուշեղայ անցուցեալ վահանաւն զգեղարդն ահագին [23], եւ բաղխեալ ուժգին պողովատիկ սուսերաւն յուս նորա, ճեղքեալ զնա, եւ հարստահարեալ զսուրն յողն երիվարին, անկանէր գոռոզն այն՝ որպէս զԳողիաթն ի Դաւթէ, եւ ըզնախնին նորին զՀոնն առաջին ի Տրդատայ. եւ զօրացն ի փախուստ դարձեալ։ Իսկ գունդն Հայոց զհետ եղեալ դիաթաւալ կացուցանէ ին զնոսա մինչեւ ի դուռն Գզիրայոյ։ 

Իսկ ճարտարաց Ասորւոց պողովատիկ գրչած նկարեալ զՄուշեղ՝ Հերմակ երիվարաւն յարձանի՝ առ եզերդ գետոյն, եւ զՀոնն յոտս նորա . որ բնակիչ՝ գաւառին՝ Հոնի Դուռն ասեն զտեղին զայն մինչեւ ցայսօր [24] ։ Եւ զօրացն Հայոց դարձեալ մեծաւ յաղթութեամբ եւ աւարաւն յաշխարէն իւրեանց:

 

107. Սպանումն Պապայ (Բուզանդ, Ե, լբ)

Իշխանքն Յունաց եւ զօրքն նոցին տակաւին էին յերկրին Հայոց. եւ անուն իշխանացն` միումն Տէրէնտ, միւսումն Ադէ: Եւ յղեաց դեսպան մի գաղտուկ թագաւորն Յունաց առ իշխանսն զօրացն իւրոց` որ էին յերկրին Հայոց, եւ հրաման տայր սպանանել զթագաւորն Հայոց զՊապ: Եւ եղեւ իբրեւ ընկալան զայս հրաման ի թագաւորէն Յունաց իշխանքն իւր` որ էին ի Հայոց երկրին, սպասէին մահու ի դէպ` սպանանել զթագաւորն Հայոց զՊապ: Եւ եղեւ ի դիպան ժամանակի իբրեւ գիտացին Տէրէնդն եւ Ադէն զօրավարքն զօրացն Յունաց` թէ միայն է թագաւորն Հայոց Պապ, եւ ամենայն մեծամեծքն եւ զօրքն Հայոց չէին անդ, եւ էր թագաւորն Հայոց Պապ բանակեալ ի դաշտին ի Բագրաւանդ գաւառի ի Խու անուն տեղւոյն, եւ բանակ զօրացն Յունաց բանակեալ էր անդէն մօտ առ բանակին Հայոց արքային. ապա զօրավարն Յունաց հաց մեծապէս գործեալ յընթրիս հրաւիրեալ կոչեցին զմեծ թագաւորն Հայոց զՊապ մեծապէս ըստ արժանաւորութեան նորա, որպէս օրէն էր զայր թագաւոր ի հաց մեծ կոչել. եւ առնէին կազմութիւն պատրաստութեան:

Եւ եկեալ թագաւորն Պապ յընթրիս, մտեալ բազմեցաւ յուտել եւ յըմբել: Եւ իբրեւ մտանէր արքայն ի խորանն Տէրէնդի զօրավարին Յունաց, եւ լէգէոն սպարակիր հետեւակն վահան ի ձեռն, սակուր զգօտւոյ, շուրջ ի ներքոյ զորմովք խորանին պատեալ պսակէին. սոյնպէս եւ արտաքոյ կազմէին ի ներքոյ կուռ վառեալք, եւ ի վերոյ հանդերձք զգեցեալք պատրաստէին: Իսկ թագաւորն Պապ համարէր ի միտս իւր` թէ ի պատիւ ինչ նորա զայն առնիցեն: Եւ մինչ դեռ յընթրիսն ուտէր, սակրաւոր զօրքն ի թիկանց կուսէ նորա կարգեալք պսակեալք կային շուրջ զնովաւ յամենայն կուսէ: Իբրեւ ընդ գինիս մտին, որպէս զառաջին ուրախութեանցն նուագն մատուցին արքային Պապայ, եւ առ հասարակ թմբկահարք եւ սրընգահարք, քնարահարք եւ փողահարք իւրաքանչիւր արուեստօք պէսպէս ձայնիւք բարբառեցան: Եւ վահանաւոր լեգէոնին հրաման ետուն. եւ մինչ դեռ թագաւորն Պապ զուրախութեան գինին ունէր ի մատունս իւր, եւ նայէր ընդ պէսպէս ամբոխ գուսանացն, ահեակ ձեռամբն յարմունկ` յոր յեցեալ բազմեալ էր` ունէր տաշտ ոսկի ի մատունս իւր. իսկ աջ ձեռնն եդեալ էր ի դաստապան նրանին` զոր կապեալն էր յաջու ազդերն իւրում. եւ մինչ դեռ բերանն ի բաժակին էր յըմպելն, եւ աչօքն յառաջ կոյս պշուցեալ հայէր ընդ պէսպէս ամբոխս գուսանացն հրաման լինէր ակնարկելով զօրացն Յունաց: Եւ լեգէոն սակրաւորքն երկու ի թիկանց կուսէ կային ի սպասու ոսկիկմբէ վահանօքն, յանկարծօրէն կից ի վեր առեալ զսակուրսն, զարկանէին թագաւորին Պապայ. մին կշիռ զուլն հարկանէր սակրաւն, եւ միւսն եւս սակրաւորն զաջ թաթ ձեռինն` որ կայր ի վերոյ դաստապանի նրանին` հարկանէր, կտրէր եւ ի բաց ընգենոյր: Անդէն ի բերանս տապալէր թագաւորն Պապ. եւ գինին տաշտիւն եւ արիւնն պարանոցին նովաւ հանդերձ ի վերայ բաժակալ սկտեղն անկանէր առ հասարակ, եւ անդէն սատակէր թագաւորն Պապ: Ընդ շփոթելոյ տաճարին խռովութեան` Գնէլ տէր գաւառին Անձեւացեաց յոտն կացեալ յիւրմէ բազմականէն, հանեալ զիւր սուսերն` հարկանէր զմի ի լեգէոնաց անտի սպանանէր, յայնցանէ` որ հարին զթագաւորն: Ապա Տէրէնդ զօրավարին Յունաց զիւր սուսերն հանեալ ածէր, տարակաց ի գլխոյն Գնելոյ զսկաւառակն գլխոյն ի վերայ աչացն ի բաց ընգենոյր: Եւ այլ ինչ ոք ոչ կարաց յանդգնել ասել ինչ ընդ նոսա եւ ոչ ինչ:

 

108. Եղբայրսիրութիւն Կոմսի (Բուզանդ, Ե, լե)

Յայնմ ժամանակի դարձան ի գերութենէն եկին ի Պարսից, զոր տարեալ էր Շապհոյ արքային, արք երկու եղբարք ի մամիկոնեան տոհմէն. անուն միումն Մանուէլ, եւ անուն երկրորդին Կոմս: Քանզի զայն ժամանակաւ թագաւորին Պարսից սասանականին տուեալ էր պատերազմ ընդ մեծ թագաւորին Քուշանաց ընդ արշակունւոյն, որ նստէր ի Բաղհ քաղաքին: Եւ իբրեւ երթային զօրքն Պարսից ի Քուշանացն պատերազմն, ապա եւ զմարդիկ գերութեանն որ ի Հայոց էին թագաւորին Պարսից` յղէր ի պատերազմ ընդ իւր զօրսն. եւ Մանուէլս այս երթայր ընդ նոսա հանդերձ եղբարբն իւրով Կոմսիւ: Եւ իբրեւ եղեն խառնուրդք երկոցունց գնդացն ընդ միմեանս, ապա ի պարտութիւն մետնեցան զօրքն Պարսից յերեսաց զօրացն Քուշանաց. դարձան ի փախուստ անհնարին հարուածովք, հասին ի վերայ զօրացն Պարսից. զի ոչ մի ի նոցանէն ոչ ապրեցուցանէին ի զօրացն Պարսից. բանբեր անգամ ոչ ապրէր. բայց Մանուէլ որդի Արտաշինայ ի մամիկոնեան ի տոհմէն, հանդերձ եղբարբն իւրով Կոմսիւ, բազում քաջութիւնս կատարեալ ի նմին ճակատուն, սակայն հետիոտս ապրէին: Եւ գային յամենայն զօրացն Պարսիցն սոքա միայն հասանէին առ թագաւորն Պարսից ողջ ապրեալք, եւ բազում քաջութիւնս կատարեալ:

Սակայն թագաւորին Պարսից բազում տրտմութիւն լինէր յաղագս իւրոյ զօրացն եւ կոտորածոյն. սակայն եւ զայնու զայրացեալ զակատէր, զի զնոսա միայն տեսանէր ողջ եկեալ յամենայն զօրացն իւրոց: Ցասուցեալ ընդ նոսա, այպն արարեալ, հալածեաց յիւրոց սահմանացն. արձակեաց զնոսա յերկիրն իւրեանց: Եւ գնացեալք գային դէմ յանդիման յիւրեանց երկիրն արարեալ: Եւ էին հետիոտք երկոքին եղբարքն. եւ էին երկոքեան մեծք անհեդեղք, երկոքեան անձնեայք որպէս սկայազունք: Մինչ դեռ գային ի ճանապարհի, ոչ կարէր Մանուէլն գնալ, զի ոտիւքն ցաւած էր, ապա Կոմս եղբայր իւր ըստանձնեալ առեալ բառնայր, եւ տասն խրասախ բերէր ըստ անձին զայնչափ այրն զանհեդեդ զանարի. եկն եբեր յերկիրս Հայոց:

 

109. Կտակ Մանուէլի առ որդին իւր Արտաշիր (Բուզանդ, Ե, խդ)

Ապա յետ այսորիկ հիւանդացաւ սպարապետն զօրավարն Հայոց Մանուէլ զախտ հիւանդութեան մահու. եւ կոչեաց զորդի իւր զԱրտաշիր, եւ ետ նմա զտէրութիւն իւր եւ զսպարապետութիւն զօրավարութեանն իւրոյ: Եւ պատուիրէր նմա հնազանդ հպատակ կալ արքային Արշակայ, եւ լինել միամիտ. ջանալ եւ վաստակել, եւ տալ պատերազմ փոխանակ աշխարհին Հայոց զանձն քո, որպէս քաջ նախնիքն ի վերայ աշխարհին մտադիւր մեռանել: Զի, ասէ, առ Աստուած այն արդարութիւն մեծ է եւ ընդունելի. եւ ոչ Աստուած թողու ի ձեռաց, յորժամ այնպէս լինիք: Անուն քաջութեան յերկրի թողցուք, եւ զարդարութիւն յերկինս ընծայեցուցանէք. եւ ամենեւին ի մանուանէ մի' երկնչիք, այլ յուսասջիք յայն որ զամենայն արար եւ հաստատեաց: Եւ զնենգութիւն եւ զպղծութիւն եւ զչարութիւն յանձանց ձերոց ի բաց արարէք. եւ զտէր Աստուած սրբութեամբ եւ միամտութեամբ պաշտեցէք. եւ ի վերայ աստուածապաշտ աշխարհի համարձակութեամբ մեռարուք, զի այն ինքն մահ վասն Աստուծոյ է, փոխանակ եկեղեցեաց նորա եւ ուխտի նորա, եւ ի վերայ բնակ տէրանց աշխարհիս արշակունոյ:

 

110. Յովհաննէս եպիսկոպոս որդի Փառենի (Բուզանդ, Զ, ը)

Յոհան եպիսկոպոս, որդի Փառինայ հայրապետի հինաւուրց. թէ արժան իցէ զնա կոչել եպիսկոպոս: Եւ էր սա այր կեղծաւոր, եւ երեւեցուցանէր ինքն զանձն իւր մարդկան պահող եւ խորգահանդերձս. մինչ զի մոյգս անգամ ոչ ագանէր, այլ զամառն հեսկով պետէր, եւ զձմեռն կեմով: Եւ յագահութեան առանց չափոյ էր հեղեալ, եւ ոչ կարէր տալ զագահութիւն իւր ընդ երկիւղին աստուծոյ. այնչափ ինչ, զի զիրս անարժանս եւ չհաւատալիս գործէր:

Զի էր երբեմն դիպեալ ի ճանապարհի ուրեմն, զի նստէր նա ի գրաստու վերայ եւ գայր. եկ դիպեցաւ սմա օտար պատանի մի աշխարհական հեծեալ ի ձի, սուսեր ընդ մէջ, թուր զգօտւոյ, աղեղնակապարճ զմիջովն. լուացեալ զհերս իւր, օծեալ մերձեալ, վարսակալ եդեալ ի գլուխ իւր, եւ օդիկ արկեալ զուսովք իւր. եւ գայր զճանապարհս իւր, թերեւս յաւազակութենէ: Իսկ ձին` յորում հեծեալ` մեծ հասակաւ, եւ էր գունաւոր, գնացող, մինչ զի ի բացէ տեսանէր եպիսկոպոսն Յոհան զձին, մեծապէս զարմացեալ` ակնկառոյց լինէր: Ապա իբրեւ եկն մերձեցաւ հեծեալն մօտ ի նա անդր, ապա սպասեալ Յոհաննու` բուռն հարկանէր զերասանակաց ձիոյն, եւ ասէր. Էջ դու վաղվաղակի ի ձիոյ այտի, զի բանք են ինձ ընդ քեզ: Ասէ այրն. Զի ոչ դու զիս գիտես, եւ ոչ ես զքեզ, զի՞նչ այն բանք իցեն, զոր դու ընդ իս իցես խօսելոյ: Մանաւանդ զի այրն արբեալ եւս դիպեցաւ, եւ շատ յամառեաց այրն իջանել ի ձիոյն: Ապա բռնադատեաց զնա Յոհան, իջոյց ի ձիոյ անտի. եւ առ տարաւ զնա մեկուսի ի ճանապարհէն: Եւ առնն խոնարհիլ հրամայէր եւ ասէր. Զերիցութեան ձեռն դնեմ ի վերայ քո: Իսկ նա տայր պատասխանի զանձնէն, եթէ այր աւազակ սպանող չարագործ եւ խառնագնաց լեալ ի մանկութենէ իմմէ, ես ոչ ինչ եմ արժանի այդպիսի իրաց, եւ այժմ դեռ ի նմին գործ կամ: Եւ շատ ի վէգ եկեալ յամառէր այրն, եւ նա եւս չար քան զնա: Ապա բռնաբար զգետնեալ զայրն, դնէր Յոհան զձեռն իւր` առնել զնա երէց. եւ յարուցեալ հրամայէր լուծանել զհանգոյցս մեկնոցին, եւ արկանել նմա աղաբողոն: Եւ ասէր. Երթ ի գեւղ քո, եւ լիջիր դու անդ երէց գեղջն` ուստի ես: Եւ անգամ ոչ գիտէր զայրն թէ յորմէ' գեղջէ իցէ: Ինքն Յոհան մատուցեալ բուռն հարկանէր զձիոյն, եւ ասէր. Այս ինձ կօշիկք լիցին, փոխանակ զի երէց արարի զքեզ: Իսկ այրն յամառեալ ի վերայ ձիոյն չառնոյր յանձն տալ. ապա բռնաբար յինքն հանեալ զձին, եւ զայրն արձակեաց: Եւ այս ամենայն իրքս վասն ձիոյն եղեն:

Ապա այրն թէ ոչ կամօք` աղէբողոն արկեալ, գնայր ի տուն իւր, եւ երթեալ մտանէր ի մէջ ընդանեաց իւրոց: Ասէ ցկին իւր եւ ցընդանիս. Արիք յաղօթս կամք: Եւ նոքա ասեն. Մոլիս դու, դե՞ւ ուրեմն հարաւ ի քեզ: Իսկ նա ասէ. Արիք կամք յաղօթս, վասն զի երէց եմ: Իսկ նոքա զարմացեալ, մերթ շիկնէին, մերթ ծիծաղէին, մինչեւ բազում անգամ յամառեալք, ապա ուրեմն հաւանեցան կալ յաղօթս ընդ նմա: Ապա ասէ կինն ցայրն իւր. Ո՞չ դու երախայ էիր, եւ չէիր մկրտեալ: Ասէ այրն ցկինն իւր. Ապշեցոյց, չետ յիշել, եւ ոչ ես յիշեցի զայդ ասել ցնա. զիս երէց արար, եւ զձին սանձաւ թամբաւ առ եւ անց: Եւ ասեն ցայրն ընդանիքն իւր. Յարիցես անդրէն գնասցես առ եպիսկոպոսն, եւ ասասցես. Մկրտեալ չէի, զի՞ արարեր զիս երէց: Իսկ նորա յարուցեալ գնացեալ առ եպիսկոպոսն, ասէ ցնա. Ես մկրտեալ չէի, զի՞ արարեր զիս երէց: Եւ ասէ Յոհան. Սափորով միով ջուր բերէք: Եւ առեալ զջուրն էարկ զգլխով նորա, եւ ասէ. Երթ, մկրտեցի զքեզ: Եւ արձակէր զայրն վաղվաղակի յիւրմէ:

 

111. Դէպք ի քարայրս Մանանաղւոյ (Մ. Խորեն. Գ, խե)

Սուրենայ Խոռխոռունւոյ եւ Վահանայ Առաւեղենի եւ Աշխադարայ Դիմաքսենի գտեալ ժամ պատեհ, զի էր հանեալ զգանձսն Արշակայ յամրոցէն Հանւոյ՝ տանել յաշխարհն Ծոփաց, զոր յափշտակեալ, եւ կամեցեալ անցանել առ Խոսրով՝ ոչ ժամանեցին: Քանզի աճապարեալ Սամուելի Մամիկոնենի մտերմի Արշակայ, յոլովաձեռն գնդաւ զհետ մտեալ՝ փախստեայս արկանէ յամուր այրս ի գաւառին Մանանաղւոյ. յոր մուտ ոչ գտանէր, բայց ի կողմանէ դոյզն ելք էին առ ի թաւալ, եւ առաջի դրաց այրին սեպ էր ուղղորդ միապաղաղ. եւ ի վերուստ պաղանձաւ քուաւոր, որ հայի յանդունդս խորաձորոյն. եւ որ ինչ զերծանի՝ յանհնարին ուղխս սաստկութեան անկանի, անդադար հոլովմամբ գլորեալ, ոչ ուրեք լինել ոտնկռիւ: Վասն որոյ տարակուսեալ Սամուէլ վարանէր առ անհնարութեան տեղեացն: Եւ ազդ արարեալ Արշակայ՝ հրամայեաց արկղ գործել երկաթակապ, եւ քաջ արանց ի ներքս մտանել, եւ այնպէս շղթայատող կարիւք ի վերուստ ի վայր իջուցանել ի դուրս այրին: Սակայն եւ ոչ այն ինչ վնասեաց. քանզի յոյժ ի բացեայ պահէր ցիրդն:

Եւ մինչ դեռ նոքա յայնմ էին՝ լինէր իմն ըստ դիպուածոյ բախտի հասանել անդր ասպետին Սահակայ բովանդակ գնդաւն Խոսրովայ, որով հետամուտ յեղուզակացն էր: Թողեալ զնոսա՝ դիմէ ի վերայ այնոցիկ որք ընդ այրին մարտնչէին, եւ հալածական արարեալ հանէ զՍուրէն, եւ զՎահան եւ զԱշխադար հանդերձ գանձիւքն, փոյթ ընդ փոյթ հասուցանէ առ Խոսրով: Իսկ Խոսրովայ առեալ՝ ի գանձուցն հանէ եւ մասն Շապհոյ. եւ հրամանաւ նորա տայ նոցա գիւղս եւ դաստակերտս ընտիրս եւ յարմարս յայնոցիկ ժառանգութենէ, որք ի բաժնոյն Պարսից մնացին առ Արշակայ: Եւ այս եղեւ սկիզբն պատերազմին Արշակայ եւ Խոսրովայ:

 

112. Շապուհ արքայորդի պարսից արհամարհեալ ի հայոց (Մ. Խորեն. Գ, ծե)

Էր երբեմն զհետ երամակաց ցռուց յանդգնագոյնս արշաւել ընդ խորտաբորտս եւ ընդ վիմուտ տեղիս. յորմէ կասել սկսաւ Շապուհ: Իսկ Ատոմայ Մոկացւոյ եպերեալ զնա՝ ասէ. «Գնա՛, գնա՛, աստուածորդիդ Պարսից, եթէ այր իցեսե: Եւ նա ասէ. «Դո՛ւ երթիջիր, զի ի քարինս դիւաց է շահատակելե: Դարձեալ յայլում ժամու դիպեցաւ ի շամբս կինջս որսալ հրով, եւ Շապհոյ ոչ համարձակեալ ի թաւուն քաջարշաւ լինել, մինչեւ շրջապատէր հուրն. եւ նորա զհայեցուածսն յերկուս բաժանեալ՝ այսր անդր բերեալ լինէր երիվարաւն: Միւսանգամ ասէ Ատոմ. «Աստուածորդիդ Պարսից, ահա հայր քո եւ աստուած, ընդդէ՞ր զանգիտես»: Իսկ Շապուհ ասէ. «Թողեալ ի բաց զկատակելդ՝ յանցանել ընդ հուրդ դարձո՛ զքեզ, որ եւ ես զկնի քո. քանզի յառաջելն՝ ձիս իմ խրտչիե: Յայնժամ այպանեաց զնա Ատոմ՝ ասելով. «Միթէ եւ այդ քարի՞նք իցեն, զի ես յառաջեցից. եւ արդ՝ եթէ դու զՄոկացիս կոչես դիւազգիս՝ ես զՍասանեանսդ կոչեմ կնամարդիս»: Եւ մտրակեալ զերիվարն՝ իբրեւ ընդ հովիտ ծաղկանց անցանէր ընդ հուրն, զերծուցանելով զՇապուհ: Եւ յետ այնր գիտացեալ, եթէ նմա լուռ ոչ լինի՝ անցեալ ի Մոկացն գնայր յաշխարհ:

Այլ երբեմն ի մականական խաղուն երկիցս պատահեաց Շաւասպայ Արծրունւոյ զգնդակն հանել ի Շապհոյ: Եւ նորա ածեալ նմա մականաւն՝ ասէ. «Ծանի՛ր զքեզե: Իսկ նորա պատասխանեալ, թէ «Այո՛, ասէ, ճանաչեմ եւ զիս արքայորդի ի սերմանէ Սանասարայ, եւ ունիմ իշխանութիւն ընդ եղբարս քո զբարձն արքայի համբուրել, որպէս եւ անուանակոչեցեալս եմ»: Եւ զայս ասացեալ յոյժ քամահաբար, ի ձիարձակարանէն արփայագնաց լինէր:

Դարձեալ երբեմն ի խնջոյս ուրախութեան Խոսրով Գարդմանացի ի գինւոջ զեղխեալ առաջի Շապհոյ՝ զօրէն սեղեխի տռփեցելոյ զհետ ջնարահար քաջամատն կնոջ կրթէր: Ընդ որ ցասուցեալ Շապհոյ՝ հրամայէ ունել զնա եւ ի դահլճին պահել. այլ նա ի վաղակաւորն հաստատեալ զաջն, պէս գունակ Տրդատայ Բագրատունւոյ, յիւր տունն անցեալ գնայր, եւ ոչ ոք ի սպասաւորացն արքունի համարձակեալ արկանել ի նա ձեռն, յառաջագոյն գիտելով զփորձ առնն: Եւ զայս պատմել մեզ՝ քոյդ հարկաւորեաց ընդ վայր խնդիր:

 

113. Արշակ Գ. եւ Խոսրով Գ. - Պարարտութիւն Այրարատայ (Ղազար Փարպեցի, Ա, Բ)

 

Քանզի նախգոյն թագաւորն Հայոց Արշակ ունէր միահեծան զթագաւորութիւնն ի վերայ ամենայն աշխարհիս Հայոց։ Իբրեւ ետես, թէ խախտեալ քայքայեալ մատնեցաւ ի բաժանումն մեծ իշխանութիւն թագաւորութեան ազգին իւրեանց` մեծաւ տրտմութեամբ խռովեալ տարակուսէր յանձն իւր. տեսանէր նախ զանկանելն ընդ լծով ծառայութեան երկուց թագաւորաց զաշխարհս Հայոց. եւ դարձեալ` զմեծ մասն, զլաւն եւ զպիտանին եւ զարգաւանդն աշխարհիս Հայոց ունել ի բաժին արքային Պարսից. քանզի թէպէտեւ հասեալ բազում գաւառք այլ ի ժառանգութիւն մասին թագաւորին Յունաց` սակայն համեմատէին այն միայն Այրարատեան գաւառին։ Խորհուրդ բազմածուփ հանդերձ իւրովք սիրելեաւք ի մէջ առեալ թագաւորն Արշակ` մտայոյզ լինէր ի սիրտ իւր ասե լով. «Թէպէտ երբէք մինչեւ ցայժմ կամ հակառակութեամբ կամ սիրով եղեալք մեք ընդ միմեանս` զգացուցեալ էր մեր նոցա գործով պատերազմի, որպէս եւ պարտ էր ճանաչել առն զփորձ միւսոյ եւս լաւագունի քան զինքն. եւ թէ խոնարհեալ դիպէաք ի սէր առ միմեանս` սակայն եղբայր լինէաք հաշուեալ նոցա, պատուով եւ գահակցութեամբ ըստ կրսերագոյն մասին, եւ ոչ բնաւ անկեալք ի բաժին` զանուն ծառայութեան ստացեալ կրէաք յանձինս։ Իսկ այժմ, յաղագս ցասուցանելոյ մեր եւ մերոց առաջնոցն զերկայնամիտ եւ զքաղցր Աստուած` մատնեալ անկաք ի ստրկութիւն, եւ խոնարհեալք յանարգութիւն` անողորմութեամբ գտեալք ի բաժանումն. այլ եւ զգեղեցիկ տեղիս հանգստի մերոյ եւ բնակութեան տեսաք ժառանգեալ ամբարհաւաճ եւ անաստուած ազգին Պարսկաց։ Վասն որոյ ընտրելագոյն լիցի ինձ թողուլ զանձկալի եւ զամենատենչ վայրս երկրիս Այրարատոյ, զբնիկ եւ զսեպհական տեղիս նախնեաց իմոց, եւ գնալ զկնի աղքատութեան եւ կեալ բաղձալի կարաւտանաւք` քան թէ սիրել զկենցաղս աշխարհիս, զոր իբրեւ թողլոց եմք ակամայ. եւ ընտրել զբնակութիւն մասին այսորիկ` քան բնակել անարգանաւք ի մէջ անաւրինաց եւ կեալ միշտ ցաւաւք մտաց զյեր կար եւ կամ զկարճ կեանս անյայտ կենցաղոյս, եւ վախճանել անարգութեամբ, ըստ որում ոչ արժանի թագաւորական պատուոյ եւ շքեղութեան»։

Եւ խորհելով զայս ամենայն Արշակ թագաւորն ի միտս իւր` լքեալ մերժեալ թողոյր զբարի եւ զբնիկ ժառանգութիւն նախնեաց իւրոց, զգաւառն Այրարատու, զհոյակապն եւ զհռչակաւորն եւ զականաւորն. զամենաբոյսն, զամենաբուղխն, զամենալին, զամենագիւտն ի շահս եւ ի դարմանս մարդկային պիտոյիցս կենաց եւ վայելչութեան եւ սթափութեան. զդաշտս մեծատարածս եւ որսալիցս. զլերինս շուրջանակի գեղեցկանիստս եւ պարարտարաւտս, զհոծեալս էրէովքն կճղակաբաժնիւք եւ որոճայնովքն, եւ այլովք եւս բազմաւք ընդ նոսին։ Յորոց ի վերուստ ի կատարացն ջրոց հոսմունք, անկարաւտ ոռոգման արբոցանելով զդաշտս` մատակարարէ անբաւ բազմութեամբ յոստանն, կանամբք, արամբք եւ ընտանեաւք, զանպակասութիւն հացի եւ գինւոյ, զանուշահոտ զմեղրահամ քաղցրութիւն բանջարացն եւ զզանազանումն իւղաբուղխ սերմանցն։ Իսկ ի լանջակողմանսն կամ ի սարահարթ տեղիս սփռեալ, յոր դիպեցուցեալ զհայեցած նորոգատեսիլ մարդոց` հանդերձս ինչ եւ ոչ ծաղկաբոյս գոյնս կարծեցուցանեն սփռեալքս պարարտաբոյսք եւ պարարտ արաւտք պարարտահամք. որոց թանձրախիտ աճմունք խոտոցն զանթիւ արաւտականս ընդանի իշանց եւ զանհամբոյր բոյլս վայրենի էրէոցն յագեցուցեալ ` թանձրաթաղանթս, առոգագաւակս, սոնքացեալս գիրութեամբ զբնաւ մարմինն ցուցանեն։ Իսկ սաստկաբուրումն անուշահոտ ծաղկանցն, որ զարանցն քաջաց որսասէր նետողացն եւ զհաւտարած բացաւթէգացն, ընձեռելով առողջութիւն` զաւրացուցանեն զզգայութիւն խելացն եւ նորոգեն։ Անդ գտանին եւ ազգի ազգի արմատք բուսոց ի պէտս աւգտակարութեան դեղոց, ըստ ճարտարագէտ ճանաչողութեան ստուգահմուտ բժշկացն յաւրինուածոցն, երագահաս ախտահալած սպեղանիք, եւ կամ արբմամբ ` յերկարելոցն ի ցաւս պատահացուցանեն առողջութիւն։

Իսկ դաշտացն ամենալրութիւն զկամս աշխատասիրացն կորզելով յինքեանց իբրեւ բանիւ, եւ առլցեալ որ զինչ եւ է բարով` եւս առաւել փութանակի զդարձն առ ինքեանս հրաւիրեն միանգամայն։ Որք ոչ միայն երեւելութեամբն ցուցանեն, վերաբերեալ զշահաւորութիւն աւգտից մարդկան, այլ առաւել յորդորախոյզ աշխատո ղացն` զառ ընդ երկրաւ ծածկեալ աւգուտս ուսուցանեն, գանձել անձանց շահս եւ զվայելս այսր աշխարհիս ի մեծութիւն թագաւորաց եւ ի հաստատութիւն հարկահանաց, զոսկի եւ զպղինձ եւ զերկաթ եւ զպատուական քարինս. զոր ընկալեալ արուեստող ձեռաց` զարդարեն զթագաւորս մեծատեսիլ զարդեաւքն յաւրինուածովքն, զոր ի խոյրսն եւ ի թագսն եւ ի հանդերձսն յոսկէհուռս պաճուճեալս ընդելուզանեն։ Այլ եւ ածմամբ ջրոց` համածին անուշութիւնս մատուցանեն կերողացն զխորտկացն որոշութիւնս։ Նաեւ զարմատս եղէգնասեր բուսոցն ոչ ընդունայն սնուցանէ յինքեան ամենաբաղձ դաշտն Այրարատոյ, այլ եւ ի նմանէ ծնեալ որդունս, ի զարդ կարմրատեսիլ գունոց, ընծայէ աւգտասիրացն շահս եւ շքեղութիւնս։ Եւս եւ գետոցն գնացք բազմակերպ ձկամբք մեծամեծաւք եւ փոքումբք, զանազանեալ համովք եւ այլ եւ այլ տեսովք ` ուրախացուցեալ լցուցանէ զշնորհս ընչից եւ յագուրդ որովայնից ժրացելոցն եւ անվեհեր ջանացողացն։

Սնուցանէ յինքեան երկիրն ջրովք արուեստիւք եւ զառաւելութիւն հաւուցն յուրախութիւն եւ ի սթափումն որսատենչ ազատացն. զկրկջաձայն քաղցրաձայն առապարասէր վիմասոյզ սորամուտ երամս կաքաւացն եւ սալամբացն, եւ կամ զեղէգնաբնակ թփամուտ մացառաղաւղ պարարտամարմին զանուշահամ ազգ աքարացն վայրենեաց. այլ եւ զջրասուզակ մամռախնդիր խաւզակեր մեծանձունք եւ յաղթամարմինք հաւքն, փորն եւ թանձրն եւ սագն, եւ կամ այլ բազում եւ անհամար ցամաքայնոցն եւ ջրայնոցն ջոկք թռչնոցն։ Իսկ թակարդացն շրջափակութեամբք, երագազիւքն եւ գահողովքն, ելեալ ի յորս գունդք նախարարացն որդւովքն ազատացն. ուր ոմանք զհետ ցռուցն եւ այծեմանցն արշաւելով` զխիզախական զաղեղնաձայնն եւեթ բարբառիցին. եւ այլք զհետ բուլից եղջերուացն եւ եղանց ձիարձակ եղեալ` զգործ կորովաձիգ արանցն ցուցանեն. եւ կէսք սուսերաւք իբրեւ զմենամարտիկս` զսաստկանդամ երամս վարազացն գլորեցուցեալ սպանեն։ Եւ շատք ի մանր մանկանց նախարարաց որդւոցն դաստիարակաւք եւ ծառայիւք զայլ եւ այլ սեռս ի թռչնոցն որսացեալ բազայիւք` դարձեալ բերիցեն ի յաճումն ընթրեացն ուրախութեան. եւ այսպէս առլցեալք իւրաքանչիւր որսով` գնան ուրախացեալք։
       Որոց դէտ ակն կալեալ ըստ հանապազաւրեայ սովորութեան` ջրայոյզ ջրածուփ ձկնորսացն մանկունք, ընթացեալք ի յառաջս նախարարագունդ որերոյն` ձկունս ի յորսոյ եւ բազմազան վայրենի հաւուց ձագս եւ կամ ձուս ի կղզեաց գետոյն բերեալ մատուցանեն ընծայս իշխանացն։ Յորոց ընկալեալ մասն ինչ նախարարացն ըստ կամի` պարգեւեն եւ նոքա ի յիւրեանց բերոցն ըստ առաւելապէս բաւականի ընծայաւորացն. եւ հասեալք լի ամենայն բարութեամբ յիւրաքանչիւր յապարանս` շնորհեն եւ անպարապիցն մնացելոցն ի տան` զամբիծսն, առաւելապէս եւ առ աւտարսն։ Եւ տեսանել է յամենեցուն ընթրիս, որպէս եւ շեղջակոյտս ինչ ի վերայ միմեանց, զէրէոցն բազմութիւն եւ զնոցուն գլխոց կարգմանց զառաջադրութիւն. յորոց ուրախացեալ բերկրին ձկնակերացն եւ մսակերացն անձինք. առաւել քան զխորտկաց անուշութեամբ` հոգեւոր ճաշակաւք, սաղմոսիւք եւ մարգարէական երգաւք աւրհնելով զպարգեւատուն Քրիստոս եւ զտուիչ եւ զլցուցիչ ամենայն բարութեանց։

 

114. Ս. Յովհան Ոսկեբերան աքսորեալ ի Փոքր Հայս (Վարք Ոսկեբերանի)

 

Զինուորքն առեալ զճգնազգեաց քահանայապետն Քրիստոսի՝ տարան յանապատս Հայոց, ի գաւառս այլազգեաց ոմանց, որոյ անուն էր տեղւոյն կոկիսոն է։ Եւ էր անդ այր մի՝ որոյ անունն էր Ադելփիոս , որ էր եղեալ յառաջագոյն եպիսկոպոս Արաբացւոց։ Սա ի հրեշտակէ Աստուծոյ հրաման առեալ՝ ընդունել զնա ի տուն իւր, եւ այս լինէր ի տեսչութենէն Աստուծոյ , որ զայլոց ինքնակամ՝ չարութիւնն՝ իւրով մարդասիրութեամբն առեալ,  յայլոց բարեաց պատճառս ի կիր արկանէր . Քանզի նոքա յանդգնութեամբն իւրեանց աքսորել կամեցան զնա եւ ծածկել զլոյս ճառագայթից հոգւոյն  Սրբոյ՝ որ ի նմա ունակացեալ էր, իսկ նա անդ. եւս առաւել բորբոքեալ պայծառանայր, եւ զբազումս  լուսաւորէր. քանզի հեթանոսք էին բնակիչք տեղւոյն. այնորիկ ուստի ոմանք պաշտէին զկուռս անմըռունչս, եւ այլք զփայտս վարսաւորս անտառախիտ, ծառոցն. եւ կէսք արեգականն երկիր պագանէին։

 

115. Ս. Մեսրովպ Մաշտոց (Կորիւն)

  Առնն՝ զոր ի նախակարգ բանիս նշանակեցաք, վասն որոյ եւ փոյթ արարեալ մեր պատմելոյ, էր անուն Մաշտոց, ի Տարաւնական գաւառէ, ի Հացեկաց գեղջէ, որդի առն երեւելւոյ Վարդան կոչեցելոյ։ Ի մանկութեան աստիս վարժեալ հելլենական դպրութեամբն, եկեալ հասեալ ի դուռն Արշակունեաց թագաւորաց Հայոց Մեծաց. կացեալ յարքունական դիւանին՝ լինել սպասաւոր արքունատուր հրամանաց առ հազարապետութեամբ աշխարհիս Հայոց Առաւանայ ուրումն։ Տեղեկացեալ եւ հմուտ եղեալ աշխարհակեաց կարգաց, ցանկալի եղեալ զինուորական արուեստիւն իւրոց զաւրականացն։ Եւ անդէն ի նմին ուշ եդեալ փութով ընթերցուածոց աստուածեղէն գրոց, որով առժամայն լուսաւորեալ եւ թեւակոխ, միջամուխ եղեալ յաստուածատուր հրամանացն հանգամանս, եւ ամենայն պատրաստութեամբ զանձն զարդարեալ՝ առնէր զիշխանացն սպասաւորութիւն։

Եւ յետ այնորիկ՝ ըստ աւետարանական չափոյն ի ծառայութիւն մարդասիրին Աստուծոյ դարձեալ՝ մերկանայր այնուհետեւ զիշխանակիր ցանկութիւնսն. եւ առեալ զխաչն պարծանաց ելանէր զկնի ամենակեցոյց խաչելոյն։ Եւ հաճեալ զհրամանացն պայման՝ ի խաչակիր գունդն Քրիստոսի աշակերտացն խառնէր. եւ անդէն վաղվաղակի ի միայնակեցաց կրաւնս մտանէր։ Բազում եւ ազգի ազգի վշտակրութիւնս ըստ աւետարանին կրէր եւ ամենայն կրթութեամբ ամենայն իրաց հոգեւորաց զանձն տուեալ՝ միայնաւորութեան, լեռնակեցութեան, քաղցի եւ ծարաւոյ, եւ բանջարաճաշակ կենաց, եւ արգելարանաց անլուսից, խարազնազգեստ եւ գետնատարած անկողնոց, եւ բազում անգամ զհեշտական հանգիստ գիշերոյն եւ զհարկ քնոյ՝ յոտնաւոր տքնութեան ի թաւթափել ական վճարէր։ Եւ զայս ամենայն առնէր ոչ սակաւ ժամանակս։ Եւ գտեալ եւս զոմանս՝ յինքն յարեցուցանէր աշակերտեալ նմին աւետարանական սպասաւորութեան։ Եւ այսպէս ամենայն փորձութեանց ի վերայ հասելոց՝ կամայական քաջութեամբ տարեալ եւ նովիմբ լուսաւորեալ եւ պայծառացեալ ծանաւթական եւ հաճոյ լինէր Աստուծոյ եւ մարդկան։

 

116. Գիւտ հայերէն տառից (Մ. Խորեն. Գ, ծգ)

Յայնժամ Մեսրոպայ օգնականութիւն ի Բաբիլոսէ եպիսկոպոսէ գտեալ, եւ անցեալ ընդ Փիւնիկէ ի Սամոս դիմէ. քանզի Եպիփանու վճարելով զկենցաղս՝ թողեալ լինի աշակերտ մի անուանեալ Հռոփանոս, հրաշալի արուեստիւ հելլէն գրչութեան, որ ի Սամոս էր միայնացեալ: Առ սա երթեալ Մեսրոպայ, եւ յայսմ եւս անշահ մնացեալ՝ յաղօթս ապաւինի: Եւ տեսանէ ոչ ի քուն երազ եւ ոչ յարթնութեան տեսիլ, այլ ի սրտին գործարանի երեւութացեալ հոգւոյն աչաց թաթ ձեռին աջոյ՝ գրելով ի վերայ վիմի. զի որպէս ի ձեան վերջք գծին՝ կուտեալ ունէր քարն: Եւ ոչ միայն երեւութացաւ, այլ եւ հանգամանք ամենայնին որպէս յաման ինչ ի միտս նորա հաւաքեցաւ: Եւ յարուցեալ յաղօթիցն՝ եստեղծ զնշանագիրս մեր, հանդերձ Հռոփանոսիւ կերպաձեւեալ զգիրն առ ձեռն պատրաստ Մեսրոպայ, փոխատրելով զհայերէն աթութայսն ըստ անսայթաքութեան սիւղաբայից Հելլենացւոց: Եւ իսկոյն ի թարգմանութիւն ձեռն արկեալ, խորհրդաբար սկսեալ յԱռակացն, բովանդակելով զքսան եւ զերկու յայտնիսն, եւ զնոր Կտակս յեղու ի հայ բան, նա եւ աշակերտք նորա Յոհան Եկեղեցացին եւ Յովսէփ Պաղնացի, միանգամայն եւ զարուեստ գրչութեան ուսուցանել տալով իւրոց մանկագոյն աշակերտացն:

 

117. Խնդութիւն եւ գոհութիւն ընդ գիւտ հայկական տառից [25]

Յաւէտ ուրախացեալ բերկրալի ցնծութեամբ՝ մեծ գոհութիւն ամենողորմն Աստուծոյ մատուցանելով , որ ոչ անտես առնէ զաղաչանս ծառայից իւրոց , այլ ճշմարտութեամբ զկամս երկիւղածաց իւրոց առնէ Տէր, աղօթից նոցա լսէ եւ կեցուցանէ զնոսա. զի Աստուած փառաւորեալ է ի խորհուրդս սրբոց իւրոց , եւ զփառաւորիչս իւր փառաւորէ։ Արդարեւ ոչ ըստ մեղաց մերոց արար մեզ Տէր, այլ զօրացոյց զողորմութիւն իւր ի վերայ երկիւղածաց իւրոց, հեռի առնելով ի մէնջ` զխաւար տգիտութեան մերոյ . եւ մեծ արար Տէր զառնելն իւր ընդ մեզ՝ ըստ իւրում առատ ողորմութեան գթալով ի ստեղծուածս ձեռաց իւրոց. վասն որոյ , եկայք ցնծասցուք ի Տէր , եւ օրհնեսցուք զբարերար փըրկիչն մեր՝ կանխեսցուք առաջի նորա խոստովանութեամբ, եւ գոբացարուք զառատ ողորմութենէ նորա։ Տուք փառք Աստուծոյ, տուք օրհնութիւն Տեառն Աստուծոյ մերոյ , ժողովուրդք հաւատացելոց եւ պաշտօնեայք պանծալի մօր մերոյ Սիովնի։ Մեծացուսցուք զբարերարութիւն Աստուծոյ եւ բարձըր արասցուք զանուն նորա ի միասին, եւ գոհացարուք զբարերար Տեառնէ մերմէ . զի քաղցր է, զի յաւիտեան է ողորմ նորա։ Այժմ աչք կուրաց բացցին եւ ականջք խլից լուիցեն. այժմ երագեսցէ կաղութիւն լեզուիս մերոյ , որ ոչ կարէր զխաղտախուղտ ասորերէնն բարբառել կամ զյունարէն ծեքածուռ ծեթեւեթելն [26]. այժմ պարզեսցին լեզուն ծանրախօսք, եւ զօրասցի տկարութիւն տգիտութեան մերոյ, ի փառս եւ ի գովութիւն մարդասիրին Աստուծոյ։ Այժմ, ոչ լիցի ասել խուժ եւ լսել դուժ, այլ եւ ամէնն վերաձայնեսցի [27] ի ժողովըրդենէն՝ ի փառատրութիւն պաշտօնէիցն, եւ ունկնդրութիւն լիցի վերծանողաց. եւ ծանիցէ ռամիկն զծանրութիւն պատուիրանացն Աստուծոյ , եւ գեղջուկն գովեսցէ զսքանչելարար Տէրն։ Այժմ ոչ կարօտասցի ոք թարգմանութեան, եւ ոչ ընթասցի ոք առ ոք, թէ ընթերցիր ինձ զայս , այլ միաւորեալք միաբանութեամբ ներքինք եւ արտաքինք, հեռաբնակք եւ մերձակայք, ի փոքունց մինչեւ ցմեծամեծս, ամենեքեան ծանիցեն զճշմարտութիւն, իմասցին զարդարութիւն, փառաբանեսցեն զպարգեւատուն։ Լուծաւ կապ բերանոյ. փարատեցաւ նսեմութիւն խաւարի, սիւն ամպոյ լուսաւորէ. ստին հոգեւոր դիեցուցանէ, ընչընչութիւն կերակրոյ ի ստուգութիւն փոխեցաւ, եւ դառնութիւն ջուրց՝ ի քաղցրութիւն, սեղան հոգեւոր պատրաստական է, բաժակ իմանալի մատռուակի. փութացարուք հաւատացեալ ժողովուրդք , եկայք ճաշակեցէք , եկայք զմայլեցարուք։ Ոչ սղիւ վաճառի, այլ ձրի պարգեւի [28]. ոչ տարակուսիւ խնդրեսցի՝ այլ դիւրալուր իմանի։ Առէք, լիացարուք, առէք բերկրեցարուք, ճաշակեցէք եւ տեսէք զի քաղցր է Տէր. կերակրողին փառս վերառաքեցէք, զի անբաւ է մարդասիրութիւն նորա : Վա՜շ արարչին, փա՜ռք փրկչին, մեծութիւն մարդասիրին, գոհութիւն գովելի տէրութեան, շնորք շտեմարանապետին, օրհնութիւն ողորմածին, բարեբանութիւն բժշկողին։

 

118. Ս. Սահակ Թարգմանիչ սուրբ գրոց (Ղազար Փարպ. ժա)

ժողովեալ ամենայն աւագ քահանայք աշխարհին Հայոց հանդերձ երանելեաւն Մաշտոցիւ եւ ամենայն նախարարաւք աշխարհիս Հայոց եւ մեծամեծ տանուտերաւք առ թագաւորն Հայոց Վռամշապուհ, եւ հանդերձ թագաւորաւն սկսան աղաչել զսուրբ կաթողիկոսն Սահակ, արկանել զանձն յաշխատութիւն հոգեւոր եւ թարգմանել զաստուածաշունչ կտակարանս ի յոյն լեզուոյ ի հայ բարբառս։ Եւ դասք աւագ քահանայիցն ասէին ցսուրբ քահանայա պետն, թէ «Մեք որ կամքս առաջի քո, հանդերձ երանելեաւն Մաշտոցիւ, զոր զարթոյց աստուածայինն շնորհ ի ցանկութիւն այս ` կարգել զվաղընջուցն գրեալ շարագիրս տառիցն, զորս ոչ ուրուք էր հոգացեալ արկանել ի կիր, այլ ասորի մեծաջան եւ անաւգուտ ուսմամբքն աշխատեալք յոխորտ. յորոց բազմութիւնք ժողովրդոց ունայնք եւ թափուրք հրաժարեալք գնային յեկեղեցւոյն. եւ ուսուցիչքն հանելով յոգւոց եւ հառաչելով` զղջանային զսնոտի ջանն իւրեանց, յորում ոչ զոք յուսումնասէր ժողովելոցն տեսանէին աւգտեալ ի վարդապետութենէ հոգեւոր խրատուցն, որ է կերակուր եւ պարարումն իմաստնախնդիր անձանց. մինչեւ գտաւ գիր եւ աջողելով Քրիստոսի եկեալ յաճումն տակաւին զաւրանայ։ Համայն եւ զայս վաստակոյս կարգումն քոյին առաքինութեանդ գիտութեամբ եղիցի եւ կատարեա՛։ Արդ` որպէս եւ սուրբ նահատակն Քրիստոսի Գրիգորիոս պահեալ ի խոշտանգանսն անվնաս աջով հզաւրին` ի լուսաւորութիւն գիտութեան աշխարհիս Հայոց տուաւ` պահեալ շնորհեցաւ եւ քեզ, նորին շառաւեղի, վիճակ ժառանգութեան պայծառութեան պաշտամանս այսորիկ, սկիզբն առնել գործոյ մշակութեանս այսմիկ եւ լինել նմանող սուրբ նախնւոյն քում, որ յանգիտութենէ ի ճշմարիտ աստուածգիտութիւն առաջնորդեաց աշխարհիս Հայոց։ Արդ` եւ դու յանաւգուտ մուրողաբանութենէն ի ստոյգ հոգէշահ եւ եկեղեցազարդ բանաւորութիւնս առաջնորդեա բազում ժողովրդոց աշխարհիս մեծի, լնուլ զպակասութիւնս զայս, մնացեալ ի սուրբ նախնեացն քոց. զոր պահեաց քեզ Աստուած, զոր ոչ ումեք այլում ի Հայաստան աշխարհիս մարդկան գոյ հնար ձեռն արկանել յայդպիսի գործ մեծ։ Վասն զի եւ ոչ կարացաք հմուտ լինել եւ տեղեկանալ այդչափ արուեստաւոր ուսմանցդ, որպէս եւ քեզ տուաւ զաւրութիւն ճարտարութեան ի վերին աւգնականութենէն յաղագս քո առաքինասէր եւ պարկեշտ հոգւոյդ, որ նմանեալ ճշգրտապէս աւրինակեցեր ի քեզ զվարս երանելւոյ հաւր քո Ներսէսի»։

Եւ լուեալ զայս ամենայն բարեպաշտ կաթողիկոսն Հայոց սուրբն Սահակ ի թագաւորէն Հայոց Վռամշապհոյ եւ յերանելւոյն Մաշտոցէ եւ յամենայն ուխտէ քահանայիցն, եւս առաւել յաւագ տանուտերացն եւ յամենայն նախարարացն Հայոց` զուարճացաւ յոգի իւր, փառաւորելով զՓրկիչն ամենեցուն զտէր Յիսուս Քրիստոս։ Եւ կամաւոր յաւժարութեամբ ետ զանձն ի գործ, պանծացեալ յԱստուծոյ գործակցու թիւնն, որ ետ նմա զայնպիսի շնորհս առաւելապէս գիտութեան. եւ անվեհեր ջանալով զցայգ եւ զցերեկ` թարգմանեաց զկտակարանս ամենայն, զխաւսեցեալս ճշմարիտ մարգարէիւք սուրբ Հոգւոյն, եւ հաստատեալ կնքեաց երջանիկ առաքելովքն զնորոց կտակարանացն զլուսաւոր եւ զկենսատուր քարոզութիւնս նովին Հոգւով։
       Եւ տարեալ ի գլուխ սրբոյ հայրապետին Հայոց Սահակայ զգործ մեծ հոգեւոր վաստակոյն` կարգեցան վաղվաղակի յայնմհետէ դպրոցք հաւտին ուսմանց. բազմացան դասք գրչաց, ելեւելս առնելով զմիմեամբք. զարդարեցան պաշտամունք սուրբ եկեղեցւոյ. յորդորեցան բազմութիւնք արանց եւ կանանց ժողովրդոց ի տաւնս Փրկչին եւ ի ժողովս մարտիրոսաց։ Որ շահեալք լի հոգեւոր աւգտիւ` ընթանային խնդալիցք ի հաղորդմանէ մեծի խորհրդոյն, արձակեալք յիւրաքանչիւր ի տունս, մեծամեծք եւ տղայք, սաղմոսելով եւ կցորդս ասելով ընդ ամենայն տեղիս, ի հրապարակս եւ ի փողոցս եւ առտնին։

 

119. Առաքումն աշակերտաց յուսումն եւ ի թարգմանութիւն (անծանօթ հեղինակ)

 

120. Մերժել նախարարաց հայոց զթագաւոր իւրեանց (Ղազար Փարպ. ժդ)

Միաբանեալ գնացին ի դուռնն, եւ երթեալք անդր յանդիման եղեն արքային Պարսից Վռամայ։ Ընդ որս էր եւ երէց մի Սուրմակ անուն ի գաւառէն Բզնունեաց, ի գեղջէն որ կոչի Արծկէ, ի տոհմէ քահանայից գաւառին [մեկուսանայր]. որոյ միաբանեալ ընդ նախարարսն Հայոց, ճեղքեալ ի խրատուէ սրբոյ հայրապետին Սահակայ` խաւսէր բանս անհանճարս եւ առաւել աղտեղիս քան զամենայն նախարարսն Հայոց զթագաւորէն Արտաշեսէ առաջի աւագորերոյն Պարսից. շնորհ առնելով նախարարացն Հայոց` յաղագս խոստանալոյ նմա ոմանց յաւագանւոյն Հայոց զաթոռ կաթողիկոսութեան աշխարհին Հայոց։ Եւ ծանուցեալ նախագոյն զպատճառս տրտնջոյն իւրեանց Սուրենայ եւ այլ աւագանւոյն Պարսից. քանզի Սուրէնն պահլաւ` էր ի ժամանակին յայնմիկ հազարապետ դրանն արքունի. եւ հանդերձ նովաւ եւ այլ մեծամեծաւք դրանն հասուցին զբանս ամբաստանութեանն առ Վռամ արքայն Պարսից։
       Եւ լուեալ արքային Պարսից այնպիսի բողոք յազատանւոյն` ոչ թոյլ տայր նոցա խաւսել առ վայր մի առանց գալոյ ոսոխին ի դուռնն։ Վաղվաղակի դեսպան արարեալ զթագաւորէն Հայոց զԱրտաշեսէ ` առ ինքն ճեպով գալ հրամայէր. գալ ընդ նմա գրէր եւ մեծի քահանայապետին Հայոց Սահակայ։ Եւ եկեալ նոցա ի դուռն` հարցանէր նախ առանձին արքայն Պարսից զթագաւորն Հայոց զԱրտաշէս, եւ թէ «Զի՞նչ են իրքդ, յաղագս որոյ ամբաստանեն զքէն նախարարքդ Հայոց»։ Եւ նորա պատասխանի տուեալ ասէր, ե թէ «Ամենեւին ոչ գիտեմ, զի՛նչ խաւսին եւ չարախաւսեն դոքա զինէն. այլ որպէս սովոր են ի բնէ թշնամանել զտեարս իւրեանց` ըստ նմին աւրինակի եւ այժմ կամին կատարել զչար կամաց իւրեանց զխնդիրս. քանզի միշտ իշխանափոխք լեալ են եւ տիրատեացք»։ Եւ թագաւորն Արեաց Վռամ հրաման տայր` միայն ընդ միայն կոչել առ ինքն զսուրբ կաթողիկոսն Հայոց զՍահակ. քանզի մեծարէր զնա, նախ` վասն ազգականութեան առնն, եւ դարձեալ` զի առաջի անհաւատիցն յարգոյ եւ պատուական ցուցանէր զսուրբ ծառայս իւր Աստուած. եւ հարցեալ զերանելի կաթողիկոսն` կամէր լսել ի նմանէ զամենայն բանիցն զչարախաւսացն թագաւորացն Հայոց։ Իսկ նորա պատասխանի արարեալ ասէր, ե թէ «Ոչ գիտեմ, զի՛նչ խաւսին նոքա զնմանէ. նոքին իսկ ասասցեն, եւ դուք լուարուք ի նոցանէ. եւ որպէս ասենն առաջի ձեր` յանձինս իւրեանց ընդունին զհատուցումն. զիս ինչ այդպիսի խնդիրս բանից մի՛ հարցանէք. զի ոչ ինչ լսելոց էք յինէն յաղագս չարախաւսութեանդ այդորիկ չար ինչ եւ կամ բարի»։
       Ապա կոչէր առ ինքն թագաւորն Վռամ զՍուրէն պալհաւն, զիւր զհազարապետն, որ ազգակից եւ տոհմակից էր մեծի քահանայապետին Սահակայ, որպէս զի միաբանեալ եւ նա ընդ այլ նախարարսն Հայոց` վկայեսցէ չարախաւսութեան նոցա, եւ պատուեալ բազում պարգեւաւք եւ մեծապէս շքեղութեամբ դարձցի յիշխանութիւն կաթողիկոսութեան իւրոյ եւ յաշխարհ։ Եւ Սուրենայ բերեալ զպատգամն զարքայի առ երանելին Սահակ` խոստանայր նմա ըստ ասացածին Վռամայ շքեղութիւն մեծ եւ աւգուտ գտանել ի թագաւորէն։ «Թէ հաւանեալ, ասէ, կամաց նորա, տացես վկայութիւն նախարարացն Հայոց` մեծարեալ բազում պատուովք դառնաս յիշխանութիւնդ. ապա եթէ այլազգագոյն ինչ խորհիս յամառեալ` եւ զքո կաթողիկոսական տունն կորուսանես ի քէն եւ յիշխանութենէդ զոր ունիս` մերժեալ լինիս. եւ ես վասն զի ազգակից քո եմ` եւ զբարին քո կամիմ, եւ ոչ թեթեւութեամբ տամ քեզ այսպիսի սիրոյ խրատ»։ Եւ այսպիսի բանիւք ջանայր հաւանեցուցանել զսուրբ հայրապետն զՍահակ. քանզի կամէին բառնալ ի միջոյ զթագաւորութիւնն Հայոց։

Իսկ սուրբն եւ բնաւ իսկ յանձն ոչ առնոյր այսպիսի բանից` տալ վկայութիւն իշխանացն Հայոց. այլ հաստատեալ ի նոյն միտս` ասէր, ե թէ «Ես զԱրտաշեսի զայդպիսի ինչ զվատթարութիւն ոչ գիտեմ, որով թէ արժան է ի ձէնջ դատելոյ եւ անարգանաց. զի թէպէտ եւ ըստ սրբասէր մերոց աւրինաց անարգանաց արժանի է եւ անգոսնելոյ, այլ ըստ հրամանի ձեր աղտեղասէր աւրինացդ` գովութեան արժանի է եւ մեծարանաց»։

Եւ լուեալ զայս պատասխանի Սուրենայ ի մեծ հայրապետէն Հայոց Սահակայ յիւրմէ տոհմակցէն, եւ պատմեալ թագաւորին Արեաց` ի ցասումն զայրացման գրգռեալ թագաւորն` հրաման տայ այնուհետեւ յանդիման բազմամբոխ ատենին հարցանել զնախարարսն Հայոց եւ զԱրտաշէս։ Եւ կուտեալ իշխանացն Հայոց բազում աղտեղաբանութիւնս եւ ազգի ազգի խաւսս անարժանութեան ի վերայ թագաւորին իւրեանց. քանզի ոչ եթէ ի նմա եղեալ զիրսն խաւսէին, այլ եւս յաւելուածովք ըստ աւրինի թշնամութեան կուտէին ի վերայ նորա բազում վնաս. որ թէպէտ եւ յուրաստ եղեալ Արտաշեսի, թէ չէ այդպէս` ոչ հաւատացին լսողքն, եդեալ զկամս իւրեանց` բառնալ ի միջոյ զթագաւորութիւնն յԱրշակունեաց ազգէն։ Մանաւանդ զի լուաւ թագաւորն Արեաց ամենայն աւագանեաւք դրանն ի դատախազացն Արտաշեսի, թէ բնաւ զի՞ իսկ եւս պիտոյ է թագաւոր. այլ իշխան պարսիկ ըստ ժամանակի եկեալ վերակացու լիցի մեզ, որ եւ զիւրաքանչիւր ուրուք ի մէնջ ծանուցեալ զհպատակութիւն եւ զանհպատակութիւն` ցուցցէ ձեզ։

Եւ լուեալ զայս Վռամայ հանդերձ աւագանւով դրանն` ոյժ ուրախանայր. եւ այնուհետեւ հրաման տայր վաղվաղակի ի բաց առնուլ զթագաւորութիւնն յԱրտաշեսէ. ընդ նմին եւ զտունն կաթողիկոսական ի սրբոյն Սահակայ` յարքունիս ունել, փոխանակ զի ոչ միաբանեցաւ տալ վկայութիւն ընդ նախարարսն Հայոց։ Եւ այսպէս վճարեալ` հրաման Պարսից թագաւորին ի գլուխ ելանէր։ Յայնմհետէ բարձաւ թագաւորութիւն յազգէն Արշակունեաց ի վեցերորդ ամի Արտաշեսի, ըստ բանի երանելւոյ առն Աստուծոյ մեծի քահանայապետին Ներսէսի, եւ անկաւ աշխարհս Հայոց ընդ լծով ծառայութեան անաւրէն իշխանութեան Պարսից։ Եւ առեալ գինս իշխանացն Հայոց ի թագաւորէն Պարսից, ընդ մատնութեանն Արտաշեսի, պատիւս եւ մեծութիւնս, նման արծաթոյն զոր առին ընդ Յովսեփայ եղբարքն, ընդ մատնութեանն իսմայէլացի վաճառականացն, եւ այսպէս հրաժարեալք ի դրանէ` եկին յաշխարհն իւրեանց։