Հայապատում

1. Ծագումն Հայոց յորդւոյ Յաբեթի (Յովհաննէս Զ կաթողիկոս)

Յետ երկնասահանացն հեղեղաց եւ անդնդապտոյտ ջրահեղձն լինելոյ բոլոր շնչականաց, եւ յետ ակամայ կամաւ նաւարկութեանն Նոյի եւ ի ցամաք ելանելոյ ի Հայս ըստ հրամանի Տեառն որդւովք եւ կանամբք հանդերձ եւ այլովք եւս ընդ նոսին անբան կենդանեօք՝ սկիզբն ապա դարձեալ առնու աստուածային այցելութեամբն աճելութիւն ծննդոց երկրի։ Եւ ի մերոյն Յաբեթէ նախ ծնանի որդիեւ անուանի Գամեր. ուստի ի նորուն անուն աշխարհ կալուածոց նորա կոչեցաւ Գամիրք։ Զկնի ծնանի Մագոգ, եւ սերունդք Մագոգայ Կեղտք եւ Գաղատացիք։ Եւ ապա զՄադայ, որ զաշխարհ տոհմի իւրոյ յիւր անուն Մարսանուանեաց։ Եւ ապա զԹոբէլ, յորմէ Թէտալք ազգն անուանիւր. եւ զՄոսոք, որ պայազատէր զԼիւրիկիայ։ Իսկ վեցերորդ զԹիրաս, յորմէ մերն իսկ Ասքանազ. եւ Թորգոմ, որ զմիապետեալն իւր աշխարհ յիւր անուն յորջորջէր Թրակացիս։ Եւ զՔիտիիմ, որ զՄակեդոնացիս նուաճէր ընդ ինքեամբ։ Իսկ որդիք Թիրասայ Ասքանազ, յորմէ Սարմատք եւ Րիփատք. յորմէ Սօրամատք։ ԵւԹորգոմ, որ ըստ Երեմիայ՝ զԱսքանազեանս գունդ յիւրանուն նուաճէր տուն Թորգոմեայ. զի նախ Ասքանազ իսկէր յիւր անուն սահմանեալ զմերազնեայսս ըստ երիցութեանն սակի, զոր յիւրում տեղւոջ ասացից։ Իսկ Յաւանայ նախնւոյն Յունաց Եղիշա, յորմէ Սիկելացիքեւ Աթենացիք։ Եւ Թարսիս, յորմէ Վիրք եւ Տիւրենացիք. Կիտիիմ, յորմէ Հռօմայեցիք։

Այլ աստ թէպէտեւ ի հարկէ շարադրական բան յառաջ բերաւ բոլոր ծննդոցն Յաբեթի պայազատութեանց, սակայն չափ եւեթ. զի սուղ ինչ յայտարարութեամբ ծանօթասցին քեզ հարազատութիւն գրոհի մերոյ ի միոյ միայնոյ ծննդոյ գոլ այսչափ նահապետութեանց եւ ազգաց։ Զի թէ ոչ բան ինչյայսոսիկ եւ ոչ յայտնութիւն ինչ իրիք եղելոյբացերեւակի քեզ լինէր լեալ՝ ի տարակուսանս զքեզհատեալ տարեալ անցուցեալ մղէր, եւ ինքնահաճոյ արդարեւ ի միտս եւ ի բանս եւ ի գործս զիս դսրովեալ։ Եւ արդ եթէ զտքնութիւնս իմ ի շնորհակալուս քեզ ընկալցիս՝ ո՛վ ընթերցասէրդ, եւ պարտ վարկցիս յայլոցն հարազատ ազգացն ի բաց զիստարեալ տրոհեալ, որ ոչ իսկ փոյթ այժմու բանիս՝ եւ միայն զժամանակս եւ եթ ծախէ, ի մերն Թորգոմ զբանիս իմոյ դարձուցից ոճ՝ ըստ միանգամ առ յինէն ճառելոյն։

Թիրաս, որ երրորդ էրՅաբեթէ՝ ծնաւ երիս որդիս՝ զԱսքանազ, զՐիփատ եւզԹորգոմ. եւ վասնզի զԹրակացիս ինքեան անձին առանձին Թիրաս պայազատէր՝ պարտ վարկաւ, զի զայլեւս վիճակեալն իւր սահմանս յերիս հատուածս բաժանեալ տացէ ի կալուածս որդւոց իւրոց. ուստի ապա իմաստն զգործն կատարէր։ Եւ Ասքանազայ, որ նախ զմերազնեայսս յիւր անուն Ասքանազեան անուանեաց՝ զՍարմատս նմա պայազատէր. իսկ Րիփատայ՝ զՍօրամատս. իսկ Թորգոմայ զմերազնեայսս սեպհականեալ, յորումտիրեալ զԱսքանազեանն նախ անուանեալ յիւր անուննուաճէր տուն Թորգոմայ։ Արդ այսպէս իմա Ասքանազեան զմեզ եւ տուն Թորգոմայ, եւ այսպէս քեզ հաւատարմասցին որ վասն նահապետութեան ազգիս է բան, թէպէտեւ ոմանք այլազգաբար եւ ոմանք այլաբանաբարզրուցաց վէպս տան։ Իսկ եթէ աստուածայինն Մովսէս զմերոց աստի զմիոյ միոյ մերոյ ոչ վերագրէ զժամանակս՝ անարժանս իմն համարեալ բանի պատմութեան. սակայն ընդ ազգաբանութեանն Սեմայ զմերն Յաբեթ կշռադատեալ գտանին մինչեւ ցԹորգոմ եւ ցսկզբան պայազատութեան որդւոյ նորա Հայկայ ամք չորս հարիւր. իսկ ի Յաբեթէ մինչեւ ի նախնի մարդն Ադամ ամք երկու հազար երկուհարիւր քառասուն եւ երկու։ Արդ որպէս վերագոյնն ճառեցաւ՝ Աստուածային Գիրք մինչեւ ցմերն Թորգոմ մեզ բացատուեալ զպատմութիւնս՝ անարժան վարկաւ զյիշատակ ծննդոց նորա բանիւ տարորոշել՝ թէ որո՞վ կամ ուստի՞ կամ զիա՞րդ կամ ո՞յք ոմանք տիրեցին աշխարհիս Հայոց, կամ ուստի՞ նախարարութիւնք սորա միապետեցան։

2. Զրուան եւ Տիտան (Մ. Խորեն. Ա., զ, ըստ Սիբիլլայ)

«Յառաջ քան զբուրգն, ասէ, եւ զբազմաբարբառն լինել ձայն ազգի մարդկան, եւ զկնի նաւարկութեանն Քսիսութրեայ ի Հայս՝ Զրուանն եւ Տիտանն եւ Յապետոսթէ լինէին իշխանք երկրիե: Որ ինձ թուին Սեմ, Քամ եւ Յաբեթ:

«Եւ ի բաժանել սոցա, ասէ, զամենայն տիեզերս ընդ իւրեանց իշխանութեամբ՝ հարստացեալ տիրէ ի վերայ երկոցունցն եւս Զրուաննե: Զոր աստ ուրեմն Զրադաշտ մոգ, արքայ Բակտրիացւոց, որ է Մեդաց, սկիզբն եւ հայր աստուածոցն ասաց լինել. եւ բազում այլ ինչ զնմանէ առասպելեաց, զոր անտեղի է մեզ այժմ երկրորդել:

«Արդ՝ ի բռնանալն, ասէ, Զրուանայ՝ ընդդիմացան նմա Տիտանն եւ Յապետոսթէ, ի մարտ պատերազմի ընդ նմա գրգռելով, վասն զի թագաւորեցուցանել զորդիս իւր ի վերայ ամենեցուն խորհէր: Եւ յայսպիսում խռան յափշտակեաց, ասէ, Տիտանն զմասն ինչ ի ժառանգութենէ սահմանացն Զրուանայ: Աստ ի մէջ անցեալ քոյր նոցա Աստղիկ՝ համոզեալ դադարեցուցանէ զաղմուկն. եւ յանձն առնուն թագաւորել Զրուանայ. բայց դաշինս ուխտից եւ երդմանց ի միջի հաստատեն, սպանանել զամենայն արու՝ որ ծնանիցի Զրուանայ. զի մի ազգաւ ի վերայ նոցա թագաւորեսցէ: Ուստի եւ արս հզօրս ի Տիտանացն ի վերայ ծննդոց կանանց նորա կարգէին: Եւ սպանեալ զերկուս ոմանս վասն երդմանն եւ ուխտին հաստատուն կալոյ՝ խարհի այնուհետեւ քոյր նոցա Աստղիկ հանդերձ կանամբք Զրուանայ, հաւանեցուցանել զոմանս ի Տիտանացն՝ ապրեցուցանել զայլ մանկունս, եւ յարեւմուտս կոյս յուղարկել ի լեառնն, որ անուանեալ կարդային Դիւցընկէց, իսկ այժմ կոչի Ոլիմպոս»:

3. Հսկայքն եւ աշտարակաշինութիւն (Մ. Խորեն. Ա., բ, ըստ Մար-Իբասայ)

«Ահեղք եւ երեւելիք առաջինքն ի դից, եւ աշխարհի մեծամեծ բարեաց պատճառք, որ սկիզբն աշխարհի եւ բազմամարդութեան : Եւ ի սոցանէ հատեալ գտան ազգ սկայիցն, անհեդեդք, յաղթանդամք մարմնով եւ վիթխարիք. որք յղացեալ ամբարտաւանութեամբ՝ ծնան զամբարիշտ խորհուրդ աշտարակաշինութեանն, եւ ի նոյն լինէին ի գործ անկեալք. յոր հողմ ահագին իմն եւ աստուածային շնչեցեալ ի դիցն ցասմանէ՝ ցրէ զամբարտակն, եւ մարդկանն անլուր բարբառս իւրաքանչիւր ումեք բաշխեալ, աղմուկ շփոթի ի մէջ արկանէին: Յորոց մի էր եւ Յապետոսթեանն Հայկ, անուանի եւ քաջ նախարար, կորովաձիգ եւ հաստաղեղն»:

4. Նոյն բան (ըստ Ագաթանգեղոսի, գլ. ՀԳ)

Արդ՝ ի ժամանակսն յայնոսիկ յառաջինսն յետ ջրհեղեղին իբրեւ բազմացան մարդիկ ի վերայ երեսաց երկրի՝ վայելէին ի պարարտութեան խնամոցն Աստուծոյ եւ ճարպոյ եկեալ զակամբ՝ յայլայլութիւն մտաբերէին անկղիտացեալք յիմարեցան։ Եկեալ ի մի վայր խորհուրդ առեալ սնոտիմաց խորհուրդ շինել ի պաշտաւն մեհենից աշտարակ մի բարձր անհնարին՝ կոթողեցին ի դաշտսն Սենէար յերկրին Ասորեստանեայց։ Արդ՝ շինել շինէին ի պաշտաւն դիւաց անձանց իմն անուն մեհենաշէն կապեալ՝ առ իւրեանց որդիս թողուլ։ Պանծացեալ հպարտացեալ զանձինս ի գործ կացուցեալ՝ կաւագործութեան վաստակասէր անաւրէնութեանն աշխատէին իբրեւ պաշար խերշատանաց չարութեան զաւակաց ազգացն զկնի իւրեանց եկելոցն թողուլ խնդրէին այն անմիտ ազգն առաջին։

Տէր Աստուած նայեցեալ ի նոցա պակասամտութիւնն՝ խառնեաց արբոյց նոցա զխառնակութիւն լեզուացն բաժանման անդէն ի նմին տեղւոջ զնոսա ընդ միմեանս խառնակեաց ուստի եւ նոյն տեղին զխառնակութեան զԲաբել անուն ժառանգեաց։ Եւ նոքա ցրուեալք ի միմեանց մեկնեցան չլուեալ այնուհետեւ այր ընկերի բարբառոյ այսպէս քակեալք ի միմեանց անջատեցան եւ լքումն գործոյն եղեւ զոր առաջի արկեալն էր՝ ինքեանք քակտէին։ Եւ արբեալք՝ յիւրաքանչիւր լեզուս խաւսէին ուսեալք յամենահաստիչ Արարչէն խառնակեալք եւ ցրուեալք բաժանեցան ի միմեանց։

Եւ հուր ահագին հողմախառն շոգի Հոգւոյն Աստուծոյ որ սովորն է զմարդիկ յուղղութեան ճանապարհն հաստատել եւ ի զրավաստակ ճանապարհացն խափանել ուղղել յարդարութիւն եւ հաստատել զամենեսեան՝ այն հուր անկեալ ի վերուստ կտրեալ զաշտարակն՝ վերուստ ի վայր փլուզեալ հոսեաց տապաստ դաշտացն ցան եւ ցիր կացուցանէր։ Արդ՝ իբրեւ այս նոցա նորացոյց ամբարշտութեանցն խափան լինէր ցրուեալք ընդ վիճակս իւրաքանչիւր՝ ըստ կամացն Աստուծոյ ի վերայ երկրի սփռեցան եաւթանասուն եւ երկու նահապետք լեզուաց կացեալ՝ բաժանեցան ընդ երկիր հաստատեալք յիւրաքանչիւր սահմանս։

Բայց մի ոմն որ նախնի հեբրայական ազգին ոչ ի խորհուրդն եմուտ շինել զվաղափուլն եւ ոչ կցեցաւ յարագաւերն՝ վասն որոյ էր խորհուրդն վասն այսորիկ զիւր լեզուն պահեալ։ Որ նախ Արարչին իւրովք զաւակաւք հանդերձ ծանաւթ եղեալ որպէս ի սկզբանն պատմեցաք զաստուածպաշտութիւն յանձն առեալ՝ ժողովուրդ ձեռական անուանեցան Աստուծոյ ուստի եւ մարգարէքն աստուածախաւսք Ուստի եւ Քրիստոս ըստ մարմնոյ որ է ի վերայ ամենայնի Աստուած աւրհնեալ յաւիտեանսա ուստի եւ աշակերտքն աւետարանիչք նորապարգեւ կտակարանացն շնորհելոց որք եւ վկայք նորա զաւրութեանն գործոց նշանաց եւ արուեստից որ գործեցան ի նորա գալստեանն։ Որք եւ   մատակարարեցին զշնորհսն որք եւ զհուրն կենդանութեան Հոգւոյն ի բերան առեալ՝ հրդեհեալ սրբեցին զաղտն տիեզերաց որք եւ յարուցին ի գլորմանէ զանկելութիւն ամենայն երկրի որք զանաւրէնութիւնն տիեզերաց փլուզեալ այրեալ մաշեցին ըստ աւրինակի բարձրաբերձ աշտարակին զորմէ պատմեցաքն։

Արդ փոխանակ բարձրաբերձ եւ վաղաւեր աշտարակին՝ խաչն ճշմարտութեան կանգնեցաւ որոյ զաւրութիւնն մշտնջենական է եւ փառք նորա Աստուած   որպէս եւ գիտողն ասէ Ի քեզ Տէր յայտնեսցի եւ   փառք նորա զքեզ ծածկեսցեն գնասցեն թագաւորք ի լոյս քո եւ հեթանոսք ի ծագել լուսոյ քո»։

5. Թորգոմ եւ ութ որդիք իւր (Ջուանշիր, Վրաց պատմիչ)

Յիշատակ արասցուք այժմ, զի Հայոց եւ Վրաց եւ Ռանաց եւ Մովկանաց եւ Հերանաց եւ Լեկաց եւ Կովկասեաց եւ Եգերաց Հայր՝ մի էր սոցա [1], Թորգոմ՝ կոչեցեալ, որդի Թիրասայ, որդւոյ Գամիրայ, որդւոյ Յաբեթի, որդւոյ Նոյի։ Եւ էր նա այր քաջ եւ հսկայ : (Սա) յայսմ կործանման աշտարակին եւ բաժանման լեզուացն, եւ ի սփռելն մարդկան ի վերայ երկրի, եկն բնակեցաւ ի մէջ լերանց Մասեաց եւ Արագածու. որոյ էին բազում՝ կանայք, եւ ծնան նմա ուստերք եւ դստերք, եւ որդւոց եւ դստերաց նորա. եւ եկաց ամս վեց հարիւր. եւ չբաւէր երկիրն բազմութեանն աղխի՝ նորա, վասն որոյ տարածեցան եւ ընդարձակեցին զսահմանս իւրեանց ի ծովէն Պոնտոսու մինչեւ ի ծով Հերեթայ եւ Կասպից , եւ առ լերամբքն Կովկասու: Եւ ընտրեցան. յորդւոց նորա արք ութ արիագոյնք եւ անուանիք , Ա. Հայկն. Բ. Քարթլոս, Գ. Բարդոս. Դ. Մովկան. Ե. Լեկան. Զ. Հերոս. Է. Կովկաս. Ը. Եգրէս։

Ես Հայկն առաւել էր ուժով եւ, քաջութեամբ, է որ չեղեւ նման նմա ի վերայ երկրի, ոչ յառաջ քան զջրհեղեղն եւ ոչ յետոյ, մինչեւ ցայսօր ժամանակի։ Սոցա բաժանեաց Թորգոմ զաշխարհն իւր, ետ զկէսն Հայկին եւ զկէսն եւթանց որդւոցն, ըստ արժելոյ նոցա. զծմակային աշխարհ Հիւսիսոյ՝ ետ Քարթլոսոյ, յարեւելից Բերդահոջոյ՝ գետովն, եւ յարեւմտից Պոնտոսի ծովն , եւ ի ծմակային կուսէ առ լերամբն Կովկասու, առ Կլարջովք եւ Տայովք մինչեւ ցԼեխս։ Եւ Բարդոսոյ ետ ի նոյն գետոյն Բերդահոջոյ՝ առ կողմամբն Կուր գետոյ՝ մինչեւ ցծով. ուր մտանեն ի նա Երասխ եւ Կուր գետ՝ միաւորեալք։ Սա նախ շինեաց զքաղաքն Պարտաւ. անուամբն իւրով. իսկ Մովկանայ ետ ի Կուր գետոյ առ կողմամբն Հիւսիսոյ՝ գլխովն Ալազանոյ՝ մինչեւ ցծովն մեծ. եւ նա շինեաց զՄովկանէթ քաղաք : Եւ ետ Հերոսոյ ի գլխոյն

Ալազանոյ մինչեւ լիճն Մայրոյ, որ այժմ կոչի Գաղգաղա, եւ նա շինեաց քաղաք ի խառնուրդս երկուց գետոց. եւ յանուն իւր անուանեաց Հերեթ. եւ անուն տեղւոյն այժմ՝ ասի Խորանթա. իսկ Եգրոսոյ ետ յականջոյ ծովուն առ Լեխօք՝ մինչեւ ցծով արեւմտից, առ գետով Խազարեթոյ ցուրանօր կցի ծովն՝ Կովկասու: Սա շինեաց անուամբ իւրով քաղաք զԵգրիս, որ եւ այժմ ասի Բեդիա.

Իսկ լեառն Կովկասայ՝ մինչեւ ցգետն մեծ Ղումեկ՝ էր անմարդաձայն. ետ զայն երկուց որդւոց իւրոց՝ Կովկասայ եւ Լեկանայ, որք եւ անուամբ նոցա կոչեցան մինչեւ ցայսօր , իսկ Հայկն զհասարակն ժառանգեաց հայրենիս ասացեալ սահմանօքն. եւ էր իշխան եւթանցն եղբարց. եւ կային ի ծառայութեան Նեբրովթայ հսկայի, որ նախ թագաւորեաց ամենայն երկրի ։

6. Հայկն (Խորեն. Ա. Ժ. ըստ Մար-Իբասայ)

Այս, ասէ, Հայկ գեղապատշաճ եւ անձնեայ, քաջագանգուր, խայտակն եւ հաստաբազուկ: Սա ի մէջ սկայիցն քաջ եւ երեւելի լեալ, եւ ընդդիմակաց ամենեցուն, որք ամբառնային զձեռն՝ միապետել ի վերայ ամենայն սկայիցն եւ դիւցազանց: Սա խրոխտացեալ ամբարձ զձեռն ընդդէմ բռնաւորութեանն Բելայ, ի տարածանել ազգի մարդկան ընդ լայնութիւն ամենայն երկրի, ի մէջ բազմակոյտ սկայիցն, անհուն խօլաց եւ ուժաւորաց: Քանզի անդ մոլեգնեալ այր իւրաքանչիւր, սուր ի կող ընկերի իւրոյ ձգելով՝ ջանային տիրել ի վերայ միմեանց. ուր պատահմունք ի դէպ ելանէին Բելայ՝ բռնանալ ունել զամենայն երկիր: Որում ոչ կամեցեալ հնազանդ լինել Հայկայ, յետ ծնանելոյ զորդի իւր զԱրամանեակ ի Բաբելոնի՝ չու արարեալ գնայ յերկիրն Արարադայ, որ է ի կողմանս հիւսիսոյ, հանդերձ որդւովք իւրովք եւ դստերօք եւ որդւոց որդւովք, արամբք զօրաւորօք, թուով իբրեւ երեքհարիւր, եւ այլովք ընդոծնօք եւ եկօք յարեցելովք ի նա եւ բոլոր աղխիւ: Երթեալ բնակէ ի լեռնոտին միում ի դաշտավայրի, յորում սակաւք ի մարդկանէ յառաջագոյն ցրուելոցն դադարեալ բնակէին. զորս հնազանդ իւր արարեալ Հայկ՝ շինէ անդ տուն բնակութեան կալուածոց եւ տայ ի ժառանգութիւն Կադմեայ որդւոյ Արամանեկայ»: Այս արդարացուցանէ զանգիր հին ասացեալ զրոյցս:

«Եւ ինքն խաղայ, ասէ, այլով աղխիւն ընդ արեւմուտս հիւսիսոյ. գայ բնակէ ի բարձրաւանդակ դաշտի միում, եւ անուանէ զանուն լեռնադաշտին Հարք, այս ինքն թէ հարք են աստէն բնակեալք՝ ազգի տանն Թորգոմայ: Շինէ եւ գիւղ մի, եւ անուանէ յիւր անուն Հայկաշէն»: Յիշի եւ աստանօր ի պատմութեանս՝ ի հարաւոյ կողմանէ դաշտիս այսորիկ, առ երկայնանստիւ միով լերամբ, բնակեալ յառաջագոյն արք սակաւք, ինքնակամ հնազանդեալ դիւցազինն: Արդարացուցանէ եւ այս զասացեալ զրոյցս անգիրս:

 

7. Պատերազմն Հայկին եւ Բելայ (Խորեն. Ա. ԺԱ. Ըստ Մար-Իբասայ)

Եւ յառաջ մատուցեալ զբանս իւր ասէ, թէ ի հաստատել Տիտանեանն Բելայ զթագաւորութիւն իւր առ ամենեսեան՝ առաքէ ի կողմն հիւսիսոյ զմի ոմն յորդւոց իւրոց առ Հայկ արամբք հաւատարմօք, գալ նմա ի հնազանդութիւն եւ կեալ խաղաղութեամբ: «Բնակեցեր, ասէ, ի մէջ ցրտութեան սառնամանեաց. այլ ջեռուցեալ մեղկեա՛ զցրտութիւն սառուցեալ քո հպարտացեալ բարուցդ, եւ հնազանդեալ ինձ՝ կեաց ի հանդարտութեան, ո՛ւր հաճոյ է քեզ յերկրիս իմում բնակութեան»: Եւ ի բաց դարձուցեալ Հայկայ զպատգամաւորսն Բելայ՝ խստութեամբ պատասխանեաց: Դառնայ առաքեալն անդրէն ի Բաբելովն:

Ապա զօրաժողով լինի ի վերայ նորա Տիտանեանն Բէլ ամբոխիւ հետեւակ զօրաց. գայ հասանէ ի հիւսիսի, յերկիրն Արարադայ, մերձ ի տունն Կադմեայ: Փախստական լինի Կադմոս առ Հայկ, քաջընթացիկս առաջի իւր առաքէ. «Գիտեա՛, ասէ, ո՛վ մեծդ դիւցազանց, զի դիմեալ գայ ի վերայ քո Բէլ յաւերժիւք քաջօք եւ երկնադիզօք հասակօք սկայիւք մրցողօք: Եւ իմացեալ իմ զմերձ լինելն նորա ի տուն իմ՝ փախեայ, եւ գամ աւասիկ տագնապաւ: Արդ՝ աճապարեա՛ խորհել զոր ինչ գործելոց եսե:

Իսկ Բէլ ն, յանդուգն եւ անճոռնի զօրութեամբ ամբոխին, որպէս յորձան ինչ սաստիկ ընդ զառ ի վայր հեղեղեալ՝ փութայր հասանել ի սահմանս բնակութեանն Հայկայ, ի սիրտ եւ ի մարմին վստահացեալ արանց զօրաւորաց: Աստ ուշիմ եւ խոհեմ սկայն, քաջագանգուրն եւ խայտակնն, աճապարեալ հաւաքէ զորդիս իւր եւ զթոռունս, արս քաջս եւ աղեղնաւորս, թուով յոյժ նուազունս, եւ զայլսն եւս որ ընդ իւրով ձեռամբ. հասանէ յեզր ծովակի միոյ, որոյ աղի են ջուրքն, մանունս ունելով յինքեան ձկունս: Եւ կոչեցեալ զզօրս իւր՝ ասէ ցնոսա. «Յելանելն մեր հանդէպ ամբոխին Բելայ՝ դիպել ջանասցուք տեղւոյն, ուր անցեալ կայցէ ի մէջ խռան քաջացն Բէլ: Զի կա՛մ մեռցուք, եւ աղխ մեր ի ծառայութիւն Բելայ կացցէ, կամ զաջողութիւն մատանց մերոց ի նա ցուցեալ՝ ցրուեսցի ամբոխն, եւ մեք եղիցուք յաղթութիւն ստացեալքե:

Եւ յառաջ կոյս անցեալ բովանդակ ասպարէզս՝ հասանեն ի միջոց ինչ դաշտաձեւ՝ լերանց բարձրագունից: Եւ յաջմէ ջուրց հոսանաց ի բարձրաւանդակում կուռ կալով ի տեղւոջ, ի վեր զերեսս ամբարձեալ՝ երեւեցաւ նոցա բազմութիւն անկարգ հրոսակի ամբոխոյն Բելայ, ցան եւ ցիր յանդուգն յարձակմամբ ընդ երեսս երկրին սուրալով. իսկ Բէլ հեզ եւ հանդարտ ամբոխիւ մեծաւ ի ձախմէ ջուրցն ի վերայ ոստոյ միոյ, իբրեւ ի դիտանոցի: Ծանեաւ Հայկ զխումբ վառելոյ ջոկատին, յորում Բէլ առաջի ամբոխին եկեալ հասեալ ընտրիւք եւ վառելովք ոմամբք. եւ երկար միջոց ճանապարհի ընդ նա եւ ընդ ամբոխն: Եւ ինքն գլխանոց ագուցեալ երկաթի, նշանաւորօք վերջիւք, եւ տախտակս պղնձիս թիկանց եւ լանջաց, եւ պահպանակս բարձից եւ բազկաց. գօտեւորեալ զմէջսն, եւ յահեկէ զսուրն երկսայրի. եւ նիզակ անարի ի ձեռին իւրում աջոյ, եւ յահեկումն վահան, եւ ընտիրք յաջմէ եւ ի ձախմէ: Եւ տեսեալ Հայկին զՏիտանեանն կուռ վառեալ, եւ զարս ընտիրս ընդ նմա աջինս եւ ահեկինս՝ կարգէ զԱրամանեակն երկու եղբարբք ընդ աջմէ, եւ զԿադմոս եւ զայլս երկուս յորդւոց իւրոց ի ձախմէ, զի արք կորովիք էին յաղեղն եւ ի սուսեր. եւ ինքն առաջի, եւ զայլս հրոսակին զկնի իւր կարգեաց. երեքանկիւնի իմն կարգեաց ձեւով, հանդարտ յառաջ մատուցեալ:

Եւ հասեալ երկոցունց կողմանց սկայիցն ի միմեանս՝ ահագին դղրդմունս ի վերայ երկրի առնէին շահատակելով, եւ ահս պակուցանողս տարազուք յարձակմանցն սկայազունքն զմիմեամբք արկանէին: Անդ ոչ սակաւք յերկոցունց կողմանց արք յաղթանդամք բերանոյ սրոյ դիպեալք՝ տապալ յերկիր կործանէին, եւ մարտն յերկոցունց կողմանց մնայր անպարտելի: Զայսպիսի անակնունելի դիպուած տարակուսանաց տեսեալ արքայն Տիտանեան զարհուրեցաւ, եւ ի նոյն բլուր ուստի էջն՝ վերջոտնեալ ելանէր. քանզի խորհէր ի միջոցի ամբոխին ամրանալ, մինչեւ հասցէ բովանդակ զօրն, զի միւսանգամ ճակատ յօրինեսցէ: Զայս իմացեալ աղեղնաւորին Հայկայ՝ յառաջ վարէ զինքն, մօտ հասանէ յարքայն, լի քարշէ զլայնալիճն, դիպեցուցանէ զերեքթեւեանն կրծից տախտակին, եւ շեշտ ընդ մէջ թիկանցն թափանցիկ լեալ՝ յերկիր հարստի սլաքն. եւ այսպէս ճոխացեալն Տիտանեան կործանի յերկիր զարկուցեալ, եւ փչէ զոգին: Իսկ ամբոխն տեսեալ զայսպիսի ահագին գործ քաջութեան՝ փախեան իւրաքանչիւր դէպ երեսաց իւրեանց: Եւ վասն ասորիկ այսչափ բաւական լիցի ասել:

Բայց զտեղի ճակատուն շինէ դաստակերտ, եւ անուն կոչէ Հայք, վասն յաղթութեան պատերազմին. այսորիկ աղագաւ եւ գաւառն այժմ անուանի Հայոց ձոր: Իսկ զբլուրն, ուր քաջամարտկօքն անկաւ Բէլ՝ անուանեաց Հայկ Գերեզմանս. որ այժմ ասին Գերեզմանակք: Բայց զդիակն Բելայ պաճուճեալ դեղովք, ասէ, հրամայէ Հայկ տանել ի Հարք, եւ թաղել ի բարձրաւանդակ տեղւոջ, ի տեսիլ կանանց եւ որդւոց իւրոց: Իսկ աշխարհս մեր կոչի յանուն նախնւոյն մերոյ Հայկայ՝ Հայք: 

8. Նոյն բան (Ըստ Անանուն հեղինակի)

Զի չուեաց խաղաց գնաց Հայկն ի Բաբելոնէ կնաւն եւ որդւովքն եւ ամենայն աղխիւն հանդերձ, եւ չոգաւ բնակեցաւ յերկիրն Արարադայ, ի տանն որ ի լեռնոտինն, որ զառաջինն շինեալ էր Զրուանայ՝ հարբն եւ եղբարբքն հանդերձ:

Եւ ապա ետ զնա Հայկն կալուած ժառանգութեան Կադմեայ թոռին իւրում որդւոյն Արամենակայ: Եւ ինքն չուեաց գնաց անտի եւս ի հիւսիսակողմն եւ չոգաւ բնակեցաւ ի բարձրաւանդ դաշտավայրի միոջ. եւ կոչեցաւ անուն դաշտին այնորիկ Հարք, յանուն Հարցն:

Իսկ երկիրն ըստ նմին պատշաճի կոչեցաւ անուն Հայք, որ են հայազամբք հանդերձ:

Եւ արդ՝ այս Հայկ հզաւր զաւրութեամբ եւ բարի անձամբ եւ կորովի աղեղամբ եւ մարտիկ յոյժ:

Յայնմ ժամանակի թագաւորեաց ի Բաբելոն որսորդ հսկայ Բէլն Տիտանեան, ճոխն չաստուածացեալ, որոյ հզաւր զաւրութեամբ եւ սաստիկ յոյժ գեղ պարանոցի իւրոյ: Եւ էր իշխան ամենայն ազգացն, որ սփռեցան ի վերայ երեսաց ամենայն երկրի: Որոյ արարեալ առ աչաւք կախարդութեամբ հնարս, եւ հրամանս թագաւորականս ամենայն ազգաց. եւ հպարտութեամբ ամբարտաւանութեան իւրոյ կանգնեաց զպատկերն իւր, եւ ետ երկիր պագանել իբրեւ աստուծոյ, եւ զոհս մատուցանել:

Եւ վաղվաղակի կատարէին ամենայն ազգքն զհրամանս նորա. բայց մի ոմն Հայկ անուն, նահապետ ազգացն, ո՛չ հնազանդեցաւ ի ծառայութիւն նորա. եւ ո՛չ կանգնէր ի տան իւրում զպատկեր նորա, եւ ո՛չ մեծարէր զնա աստուածաւրէն շքով:

Եւ էր անուն նորա Հայկ, ընդ որում ծնաւ արքայի Բէլայ ոխութիւն մեծ: Եւ զաւրաժողով լինի Բէլ արքայ ի Բաբելոն եւ դիմէ գնայ ի վերայ Հայկայ սպանանել զնա:

Գայ հասանէ յերկիրն Արարադայ ի տունն, որ էր նոցա հայրենի, զոր շինեալն էր ի լեռնոտին. եւ Կադմոս փախստական գնաց ի Հարք առ հայր իւր ազդ առնել նմա. եւ ասէ. «Դիմեալ գայ Բէլ արքայ ի վերայ քո, եւ եկն եհաս մինչ ի տուն անդր. եւ ես կնաւ իմով եւ որդւովք ահաւասիկ գամ փախստականե:

Առնու Հայկն զԱրամենակ եւ զԿադմոս զորդի իւր. եւ զորդիս նոցա եւ զորդիս եւթանեցունց դստերաց իւրոց, արս հսկայս եւ նուազունս թուով:

Եւ ի դիմի հարկանի Հայկն Բէլայ արքայի. եւ ոչ կարաց զդէմ ունել բազմութեան արանց հսկայից սպառազինաց:

Անդ ի դիմի հարկանի Հայկն Բէլայ, եւ կամեցաւ ըմբռնել զնա Բէլ ի բուռն իւր: Խոյս ետ Հայկն յերեսաց նորա, եւ գնայր նա փախստական. եւ Բէլ զհետ նորա երթայր պնդագոյն հանդերձ զինակրաւն իւրով:

Զտեղի կալաւ Հայկն եւ ասէ ցնա. «Զի՞ պնդեալ գաս զհետ իմ. դարձի՛ր անդրէն ի տեղի քո, զի մի՛ մեռանիցիս այսաւր ի ձեռաց իմոց. քանզի ոչ վրիպի նետ իմ իմիքե: Պատասխանի ետ Բէլ, եւ ասէ. «Վասն այնորիկ, զի մի՛ անկցիս ի ձեռս մանկտւոյ իմոյ եւ մեռանիցիս. այլ ե՛կ ի ձեռս իմ, եւ կեա՛ց ի տան իմում խաղաղութեամբ, ունելով ի գործս զմանկունս ի տան իմոյ զորսականսե:

Պատասխանի ետ նմա Հայկն եւ ասէ. «Շո՛ւն ես դու եւ յերամակէ շանց՝ դու եւ ժողովուրդ քո: Եւ վասն այնորիկ թափեցից իսկ այսաւր ի քեզ զկապարճս իմե։ Եւ արքայն Տիտանեան սպառազինեալ, եւ վստահացեալ ի կուռ սպառազինութիւն անձին իւրոյ:

Եւ Հայկն Աբեթայն մերձենայր եւ ունէր ի ձեռին իւրում զաղեղն, որպէս հեծան հզաւր մայրափայտեայ: Եւ Հայկին զտեղի կալեալ պատրաստի ընդդէմ նորա աղեղմամբ: Եւ կանգնէ զկապարճսն ի գետնոյ ընդ ինքեան յաւղ սկայաւրէն կամարին, եւ ընդ գիրկս մտեալ՝ զաւրութեամբ հարկանէ նետիւ զտախտակս երկաթիս, եւ ընդ պղնձի վահանն ի թափ անցուցանէ ընդ մսեղէն արձանն, յերկիր խարսխեալ վտարեալ նետն. եւ վաղվաղակի յերկիր կործանեալ զաստուածակարծեալ հսկայն. եւ զաւրք նորա փախստական լինէին: Եւ նոքա զհետ մտեալ թափեցին ի նոցանէն երամակս ձիոց եւ ջորեաց եւ ուղտուց:

Եւ Հայկն դարձաւ ի տեղի իւր. եւ չոգաւ կալաւ Հայկն զերկիրն Արարադայ, եւ բնակեցաւ անդրէն ազգաւ իւրով մինչեւ ցայժմ: Եւ ի ժամանակի մահուան իւրոյ ետ զնա կալուած ժառանգութեան Կադմեայ թոռին իւրում, որդւոյ Արամենակայ եղբաւր Հարմայի: Եւ Արամենակայ հրամայեաց երթալ ի հիւսիսակողմն, ուր ինքն իսկ դադարեաց զառաջինն:

Եւ եղեւ յետ մահուանն Հայկայ առ Արամենակ զորդիս իւր եւ զդստերս իւր եւ զարս նոցա, եւ զքորս եւթանեսին եւ զարս նոցա, զուստերս եւ զդստերս նոցա եւ զամենայն աղխ իւր, եւ չոգաւ բնակեցաւ անդէն յառաջնումն գաւառին, զոր կոչեցին յանուն հարց իւրեանց՝ Հարք:

 

9. Դարձեալ նոյն բան (Ըստ Ջուանշերի)

Ի մի հաւաքեաց Հայկն զեղբարս իւր, եւ ասաց նոցա. Լուարուք ինձ, հարազատք իմ. ահաւասիկ ետ՝ մեզ Աստուած զօրութիւն եւ ժողովուրդ բազում. եւ արդ , վասն ողորմութեան Աստուծոյ որ ի վերայ մեր, մի ծառայեսցուք օտարի, այլ Աստուծոյ ճշմարտի, Եւ հաւանեցան ամենեքեան. ապըստամբեալ չետուն զհարկն, արկեալ յինքեանս զշըրջակայ ազգսն։ Եւ լուեալ Նեբրովթայ բարկացաւ, եւ արար ամբոխ բազում՝ հսկայից եւ խառնաղանճից, եւ դիմեաց ի վերայ նոցա, եւ եկն յԱտրպատական աշխարին։ Եւ Հայկն կայր իւրայովքն առ ոտն Մասեաց : եւ առաքեաց Նեբրովթ վաթսուն հսկայ յոլովից բազմութեամբ. եւ խառնեալք ի միմեանս՝ ահագին եւ սաստիկ բախմամբ իբրեւ զձայն որոտման ամպոց. եւ եղեն կոտորուած յերկոցունց՝ կողմանցն՝ անթիւ եւ անհամար։ Եւ Հայկն կայր յետուստ կողմանէ իւրոցն, եւ սրտապնդեալ քաջալերէր. եւ ինքն իբրեւ զկայծակն ասպատակէր շուրջանակի, եւ ընկենոյր զհսկայսն վաթսուն՝ զօրօքն իւրեանց՝ մինչեւ իսպառ. եօթանեքին հարազատովքն ողջ մնացեալ շնորհօքն Աստուծոյ. եւ փառք տային փրկողին իւրեանց ամենակալի: Եւ լուեալ Նեբրովթ խռովեցաւ յոյժ, եւ դիմեաց ինքնին ի վերայ Հայկին, իսկ նա ոչ ունելով զօրս իբրեւ զնորայն, ամրանայր ի դերբուկս ձորոցն Մասեաց իսկ Նեբրովթայ սպառազինեալ կուռ վառեալ յերկաթոյ՝ յոտիցն մինչեւ ցգագաթն, ելանէր յոստ մի բլրոյ՝ կոչէր զՀայկն յառաջին հնազանդութիւն։ Իսկ Հայկն ոչ ետ պատասխանի նմա, այլ ասէ ցեղբարսն իւր. Ամրացուցէք զիս յետուստ կողմանէ, եւ իջանեմ՝ ես առ Նեբրովթ։ Եւ ինքն երթայր եւ մերձենայր առ նա, եւ նետիւ հարկանէր ի վերայ տախտակաց սրտին, եւ շեշտակի անցուցանէր թափ ի լուսանցոյցս արեգակնացայտս. եւ շրջեալ՝ առ ժամայն փչէր զշունչն. եւ անկեալ բոլոր բանակն իւր: Եւ տունն Թորգոմայ յանհոգս եղեալ հանգչէին. եւ թագաւորէր Հայկն է եղբարց իւրոց եւ ամենայն եզրականացն ազգաց :

10. Նոյն բան Վարդանայ Այգեկցոյ

Հայկն, որոյ անուամբ մեք Հայք կոչեցաք , որ է յորդւոցն Յաբեթի. Հայկն, ցանկալին եւ գեղապատշաճն, հաստաբազուկն եւ լայնամակատն, Հայրն մեր, խարտեալն եւ գանգրահերն։ Քանզի, յորժամ՝ բաժանեցան լեզուքն եւ փլաւ աշտարակն, Բէլ շինեաց զԲաբելոն աթոռ թագաւորութեան, եւ ինքն միայն կամեցաւ թագաւորել ի վերայ որդւոց մարդկան. եւ հայրն մեր Հայկն՝ առեալ զազգն մեր եւ զլեզուս , ոգիս մօտ ի չորեքհարիւր, զի սակաւք էին նախնիքն մեր, եւ փախեաւ ի Բելայ , եւ ամրացաւ ի կողմն հիւսիսոյ, ի վերին Հայք՝ զոր Մեծ Հայք կոչեն։ Եւ ոչ կարաց Բէլ որ նստէր ի Բաբելոն՝ բերել զՀայկն ի հաւանութիւն իւր : Եւ յայնժամ՝ ոչ էին ուսեալք ի վերայ ձիոյ պատերազմել եւ կռուել. եւ ժողովեաց Բէլ յիսուն հազար հետեւակ արանց պատերազմողաց , եւ գայր բարկութեամբ իբրեւ զալիս ծովու, զի ջընջեսցէ զազգս մեր. եւ սակաւ մի աճեցին ազգն մեր ։ Եւ Հայկն ել ընդ առաջ նորա միով հազարով , եւ թէ կային սակաւ մի աւելի, բայց արք քաջք էին։ Եւ յառաջեաց Բէլ, եւ եկն կանխագոյն քան զզօրս իւր, եւ իւր գնդաւն միայն, եւ ել Հայկն իւր գընդաւն միայն ընդդէմ նորա։ Եւ էր Բէլ կրկին երկաթ պատեալ յետոյ եւ յառաջոյ՝ նման տախտակաց. զի գիտէր Բէլ զթափ բազկին Հօրն մերոյ . եւ ունէր սոսկալի նիզակ միշտ ի ձեռին իւրում։ Եւ Հայրն մեր Հայկն՝ գայր լայնալիճ պնդակազմ՝ աղեղամբն. եւ Բէլ գոչեաց ի վերայ Հայկին, քանզի հսկայ էր. յարձակեցաւ, եւ որպէս վիշապ չար կամէր կլանել զհայրն մեր. եւ Հայկն թափ տուեալ բազկին, լայնաճակատ Հայրն մեր, եւ զերեքթեւեան նետն արձակեաց ի լայնալիճէն, եւ եհար ի կուրծսն Բելայ , եւ եբաց պատուհան. եւ անցեալ (նետն) հարաւ ի գետինն, յոյժ զօրաւոր, ոչինչ արգելեալ զնա թանձրութիւն երկաթին։ Եւ անկեալ սատակեցաւ Բէլ հսկայն եւ մսաբլուրն. եւ ազատեցան ազգքն մեր։ — Ոչ արկաք ընդ գրով, թէ զինչ արարին Թորգոմ, եւ այսքան ազգք՝ եւ թոռունք Հայկին. զի Հայք՝ որդիք եւ տուն կոչեցան Թորգոմայ, վասն քաջութեան նորա զոր արար։

11. Որդիք եւ թոռունք Հայկայ եւ բնակութիւն նոցա (Խորեն. Ա. Ժբ. Ըստ Մար-Իբասայ)

Զկնի այսորիկ դառնալ ասէ Հայկին ի նոյն տեղի բնակութեան, եւ Կադմեայ թոռին իւրում բազում ինչս յանկածէ պատերազմին պարգեւէ, եւ յիւրոց ընդոծնացն արս անուանիս: Հրամայէ զնոյն տեղի բնակութեան ունել նմա զառաջնոյ իւրոյ տանն, եւ ինքն երթեալ դադարէ յանուանեալ դաշտին Հարք: Սա կեցեալ ամս՝ ծնանի զԱրամանեակ ի Բաբելոնի, որպէս վերագոյն ասացաք: Յետ որոյ կեցեալ եւ այլ եւս ամս ոչ սակաւս՝ մեռանի, յանձն առնելով զբովանդակ ազնն Արամանեկայ որդւոյ իւրում:

Իսկ նորա թողեալ զերկուս յեղբարց իւրոց, զԽոռ եւ զՄանաւազ, ամենայն աղխիւն իւրեաց ի կոչեցեալն Հարք, եւ զորդի Մանաւազայ զԲազ. յորոց Մանաւազ ժառանգէ զՀարք, իսկ որդի նորա Բազ՝ յարեւմտից հիւսիսոյ զեզր ծովուն աղւոյ, եւ զգաւառն եւ զծովն անուանէ իւրով անուամբ: Եւ ի սոցանէ ասեն լեալ զնահապետութիւնս Մանաւազեան եւ զԲզնունեաց, եւ Որդունին անուանեալ, որք աստ ուրեմն յետ սրբոյն Տրդատայ բարձեալ ասին ի միմեանց պատերազմաւ: Իսկ Խոռն ի կողմանս հիւսիսոյ բազմանայ, կարգէ զշէնս իւր. եւ ի նմանէ ձգեալ ասի մեծ նախարարութիւն ազգին Խոռխոռունեաց, արք քաջք եւ անուանիք, որպէս եւ որք առ մեօք են այժմ երեւելիք:

Իսկ Արամանեկայ առեալ զամենայն բազմութիւնն՝ խաղայ յարեւելս հիւսիսոյ, եւ երթեալ իջանէ ի խորին դաշտավայր մի, ի բարձրագագաթանց պարսպեալ լերանց, գետոյ կարկաջասահի յարեւմտից ընդ մէջ անցանելով: Եւ զդաշտն արեւելից գոգցես իմն իբրեւ որսայսեալ, ձիգ յարեգակն կոյս զերկայնութիւն պարզեալ. եւ առ ստորոտովք լերանցն բազումք ականակիտ բղխեալ աղբիւրք, որք ի գետոց եկեալ հաւաքումն հեզաբար: Առ սահմանօք նոցա, ծնիւք լերամբք եւ եզերօք դաշտին՝ պատանիք ոմանք իբր առ երիտասարդուհեօք ճեմիցին. այլ հարաւայինն արեգակնաճեմ լեառն, սպիտակափառ ունելով գագաթն, ուղղորդ յերկրէ բուսեալ, երեքօրէիւ, որպէս ասաց ոմն ի մերոցն, քաջագօտւոյ առն շրջապատեալ ճանապարհաւ, եւ առ փոքր փոքր ի շեշտումն անկեալ, ծեր ոմն արդարեւ լեառն ի մէջ երիտասարդացեալ լերանցն: Յայսմ խորութեան դաշտի բնակեալ Արամանեկայ՝ շինէ զմասն ինչ ի հիւսիսոյ կողմանէ դաշտին, եւ զոտն լերինն ի նոյն կողմանէ, եւ զլեառնն անուանէ յանկագոյն յիւր անուն Արագած, եւ զկալուածսն՝ ոտն Արագածոյ:

Բայց սքանչելի իմն ասէ պատմագիրն, թէ ի յոլով տեղիս գտանէին բնակեալք ի մարդկանէ յերկրիս մերում ցան եւ ցիր սակաւք յառաջ քան զգալուստ բնկին մերոյ նախնւոյն Հայկայ:

Այս Արամանեակ կեցեալ ամս՝ ծնաւ զԱրամայիս. եւ յետոյ կեցեալ ամս շատ՝ մեռաւ: Իսկ որդի նորա Արամայիս շինէ իւր տուն բնակութեան ի վերայ ոստոյ միոյ առ եզերբ գետոյն, եւ անուանէ զնա յիւր անուն Արմաւիր. եւ զանուն գետոյն յանուն թոռին իւրոյ Երաստայ՝ Երասխ: Եւ զորդի իւր զՇարայ, զյոլովածին եւ զշատակեր, առաքէ ամենայն աղխիւ իւրով ի դաշտ մի մօտաւոր, արգաւանդ եւ բերրի, յորում գնան ջուրք ոչ սակաւք, ի թիկունս հիւսիսոյ լերինն, որ անուանեցաւ Արագած. յորոյ անուն եւ զգաւառն ասեն անուանեալ Շիրակ: Վասն որոյ թուի արդարանալ առասպելին, որ ասի ի մէջ գեղջկաց. «Թէ քո Շարայի որկորն է՝ ասեն, մեր Շիրազայ ամբարքն չենե: Այս Արամայիս կեցեալ ամս՝ ծնանի զորդի իւր զԱմասիա. ի վերայ որոյ կեցեալ եւ այլ եւս ամս՝ մեռաւ:

Ամասիա բնակեալ յԱրմաւիր՝ յետ ամաց ծնանի զԳեղամ, եւ յետ Գեղամայ զՓառոխ արի եւ զՑոլակ: Եւ յետ ծնանելոյ զսոսա՝ անցանէ զգետովն մերձ ի լեառնն հարաւոյ, եւ շինէ անդ առ խորշիւք լեռնոտինն մեծապէս ծախիւք երկուս տունս, զմին յարեւելս կոյս, մօտ յակունս աղբերցն, որ առ ստորոտով լերինն ելանեն. իսկ զմիւսն յարեւմուտս կոյս նորին տանն, բացագոյն իբր մեծօր հասարակ աւուր միոյ հետեւակագնացի առն ճանապարհի: Եւ ետ զնոսա ի ժառանգութիւն երկուց որդւոց իւրոց, արւոյն Փառոխի եւ կայտառին Ցոլակայ. յորս բնակեալ՝ յիւրեանց անուն զտեղիս կոչեցին, ի Փառոխայ՝ Փառախոտ, եւ ի Ցոլակայ՝ Ցոլակերտ: Բայց զլեառնն՝ Ամասիա անուանէ իւրով անուամբ Մասիս. եւ ինքն դարձեալ յԱրմաւիր՝ եկաց ամս սակաւս, եւ մեռաւ:

Իսկ Գեղամ յետ ամաց անցանելոյ ծնաւ զՀարմայ յԱրմաւիր. եւ թողեալ զՀարմայ յԱրմաւիր հանդերձ որդւովք բնակել, եւ ինքն գնաց զմիւս լերամբն արեւելեան հիւսիսոյ, յեզր ծովակի միոյ: Շինէ զեզր ծովակին, եւ թողու անդ բնակիչս. եւ յիւր անուն եւ սա զլեառնն անուանէ Գեղ, եւ զշէնսն՝ Գեղարքունի, որով կոչի եւ ծովն: Աստ ծնաւ զորդի իւր զՍիսակ, զայր սէգ եւ անձնեայ, բարեգեղ, կորովաբան եւ գեղեցկաղեղն: Սմա զմեծ մասն ընչից իւրոց տուեալ եւ ծառայս անձինս բազումս՝ սահմանս հատանէ նմա ժառանգութեան ի ծովէն ընդ արեւելս մինչեւ ցդաշտ մի, ուր գետն Երասխ հատեալ զքարանձաւս լերանց՝ անցանէ ընդ խոխոմս ձիգս եւ նեղս, ահագին դնդնչմամբ իջանէ ի դաշտն: Աստ բնակեալ Սիսակ՝ լնու շինութեամբ զսահմանս բնակութեան իւրոյ. եւ զաշխարհն կոչէ իւրով անուամբն Սիւնիք. այլ Պարսք յըստակագոյնս եւս Սիսական կոչեն: Ի սորա ծննդոց աստ ուրեմն Վաղարշակ, որ առաջին ի Պարթեւաց արքայ Հայոց, գտեալ արս անուանիս՝ տեարս աշխարհին կարգէ, որ է Սիսականդ ազգ. եւ զայս առնէ Վաղարշակ՝ ի պատմութենէն ստուգեալ: Այլ այս թէ ո՛րպէս է, յիւրում տեղւոջ պատմեսցուք:

Բայց ինքն Գեղամ դառնայ անդրէն ի դաշտ անդր, եւ առ ոտամբ նորին լերինն ի ձորակի միում ամրոջ շինէ ձեռակերտ մի, եւ կոչէ զանուն նորա Գեղամի, որ յետոյ ի Գառնկայ թոռանէ նորա անուանեցաւ Գառնի: Ի սորա ծննդոց աստ ուրեմն առ Արտաշիսիւ թոռամբ Վաղարշակայ ոմն Վարաժ անուն պատանի լեալ, աջող յորս եղջերուաց եւ այծեմանց եւ վարազուց, դիպաձգութեամբ նետից կորովի. զսա ի վերայ որսոց արքունականաց կարգէ, եւ շէնս պարգեւէ նմա առ եղերբ գետոյն, որ անուանեալ կոչի Հրազդան: Եւ ի սմանէ ասեն լինել զտունն Վարաժնունի: Այս Գեղամ, որպէս ասացաք, յետ ամաց կենաց իւրոց ծնաւ զՀարմայ. յետ որոյ կեցեալ եւ այլս եւս՝ եւ մեռաւ: Եւ հրամայեաց որդւոյ իւրում Հարմայ բնակել յԱրմաւիր:

Այս Հայկ որդի Թորգոմայ, որդւոյ Թիրասայ, որդւոյ Գամերայ, որդւոյ Յաբեթի, նախնի Հայաստանեայց. եւ այս ազգք նորա եւ ծնունդք եւ աշխարհ բնակութեան նոցա. եւ յայսմ հետէ սկսան, ասէ, բազմանալ եւ լնուլ զերկիրն:

Իսկ Հարմայ կեցեալ ամս՝ ծնաւ զԱրամ:

Արամայ բազում գործք քաջութեան պատմին մարտից նահատակութեան, եւ ընդարձակել զսահմանս Հայոց յամենայն կողմանց. յորոյ անուն եւ զաշխարհս մեր անուանեն ամենայն ազգք, որպէս Յոյնք՝ Արմէն, իսկ Պարսիկք եւ Ասորիք՝ Արմէնիկք: Բայց զընդարձակութիւն պատմութեան սորա եւ զգործս քաջութեան, թէ զիա՛րդ կամ առ որո՛վ ժամանակաւ, թէ կամիցիս՝ արտաքոյ այսորիկ գրոց կարգեսցուք, եւ կամ թողցուք. ապա թէ ոչ՝ ի սմին:

 

12. Արամ (Մ. Խորեն. Ա. ժգ)

Եւ վասն զի հաճոյ թուեցաւ մեզ զաշխատութիւնն, որ ի վերայ քոյ հրամանիդ, համարել հեշտութիւն, քան զառ ի յայլոցն որ ի կերակրոց եւ յըմպելեաց լինի խրախճանութիւնք՝ հաւանեցաք անցանել սակաւուք եւ ընդ կարգ բանից պատերազմացն որ ի Հայկեանն Արամայ: Սա այր աշխատասէր եւ հայրենասէր եղեալ, որպէս ցուցանէ նոյն պատմագիր, լաւ համարէր զմեռանելն ի վերայ հայրենեացն, քան թէ տեսանել զորդիս նորա տիրել արանց օտարաց:

Այս Արամ, սակաւուք ամօք յառաջ քան զտիրելն Նինոսի Ասորեստանեայց եւ Նինուէի, նեղեալ յազգացն որ շուրջ զիւրեաւ՝ ժողովէ զբազմութիւն ընտանի արանց քաջաց եւ աղեղնաւորաց, եւ որք ի տէգ նիզակի կամակարողք, նորատիք եւ հարուստք յոյժ եւ յաջողաձեռնութիւն իսկ, եւ երեսաւորք ի սիրտ եւ ի պատրաստութիւն պատերազմի, իբր թէ բիւրս հինգ: Պատահէ Մեդացւոցն երիտասարդաց, որոց առաջնորդէր Նիւքար ոմն ասացեալ Մադէս, այր հպարտ եւ պատերազմասէր, որպէս ցուցանէ նոյն ինքն պատմագիրն, յեզերս սահմանացն Հայոց: Որոց միանգամ քուշանաբար հինիւ սմբակակոխ արարեալ զսահմանս Հայոց՝ ծառայեցոյց ամս երկուս: Որում յանկարծօրէն ի վերայ հասեալ Արամ յառաջ քան զծագել արեգական՝ սատակեաց զբազմութիւն ամբոխիցն, եւ զնոյն ինքն զՆիւքարն զկոչեցեալն Մադէս ձերբակալ արարեալ ածէ յԱրմաւիր, եւ անդ ուրեմն ի ծայրս աշտարակի պարսպին ցից վարեալ երկաթի ընդ ճակատն, յորմն վարսել հրամայէ, ի տեսիլ անցաւորաց եւ ամենայն եկելոց անդր. եւ զաշխարհն նորա մինչեւ ի լեառնն անուանեալ Զարասպ՝ ի ծառայութեան հարկի կալաւ մինչեւ ցթագաւորութիւնն Նինոսի ի վերայ Ասորեստանի եւ Նինուէի:

Իսկ Նինոս թագաւորեալ ի Նինուէ՝ յիշատակ քինու զնախնւոյն իւրոյ զԲելայ ունէր ի մտի, ի զրուցաց ուսեալ. եւ զայս խորհէր հատուցանել յամս ձիգս, նկատել որսալ զյաջողութիւն աւուրց, բառնալ ջնջել զամենայն ճետ սերմանեալ յարանց քաջին Հայկայ: Այլ երկիւղ կասկածանաց խարդաւանակ լինելոյ իւրոյ թագաւորութեանն զայսպիսիս համարեալ իրագործութիւնս՝ ծածկէ զչարութիւնն, եւ հրամայէ նմա զնոյն իշխանութիւն անկասկածաբար ունել. եւ համարձակութիւն տայ նմա վարսակալ ածել մարգարտեայ, եւ երկրորդ նորա կոչել: Այլ այս շատասցի ասել այսչափ. քանզի չթողացուցանէ զմեզ որ առաջիկայս է իր՝ յեզերումն յամել այսր պատմութեան:

Կարգեսցուք դոյզն յիշատակօք բանից եւ որ ինչ զկնի այսորիկ յարեւմուտս սորա գործք քաջութեան պատմին ի նոյն մատենի, եւ որ ընդ Ասորեստանեայս կռիւն. զպարտճառս եւ զզօրութիւն իրացն միայն յայտնելով, եւ զերկարութիւն գործոյն համառօտ բանիւ յանդիման կացուցանելով:

Նոյն այս Արամ, յետ վճարելոյ ճակատուն որ ընդ արեւելեայս՝ խաղայ նոյն զօրութեամբ զկողմամբք Ասորեստանի. գտանէ եւ անդ զոմն ապականիչ երկրին իւրոյ, չորիւք բիւրովք վառելովք հետեւակօք եւ հինգ հազար հեծելազօրու, Բարշամ անուն, յազգէ սկայիցն. որոյ սաստկագոյնս նեղեալ հարկաց խստութեամբ՝ անապատ զբովանդակ շրջակայն իւր առնէր: Սմա ճակատու պատերազմի ի դիմի հարեալ Արամ, հալածական ընդ մէջ Կորդուաց ի դաշտն Ասորեստանի արկանէ, զբազումս ի նոցանէ սատակելով. իսկ Բարշամ առաջի զինակրաց նորա պատահեալ՝ մեռանի: Եւ զայս Բարշամ վասն իւրոց արութեան բազում գործոց աստուածացուցեալ պաշտեցին Ասորիք ժամանակս յոլովս: Իսկ զմեծ մասն դաշտացն Ասորեստանի կալաւ ի ծառայութեան հարկի Արամ բազում ժամանակս:

Այլ որ ինչ յարեւմուտս կոյս ընդ Տիտանեանսն է սորա գործ քաջութեան՝ ասել կայ մեզ առաջի: Աստ յարեւմուտս շարժեալ ի վերայ առաջնոյն չորիւք բիւրովք հետեւակազօրու եւ երկու հազար հեծելովք՝ հասանէ ի կողմանս Կապադովկացւոց, ի տեղի մի, որ այժմ ասի Կեսարիա: Եւ քանզի զարեւելեանն եւ զհարաւայինն նուաճեալ, յանձնեալ էր ի ձեռն երկուց ցեղիցս այսոցիկ, Սիսակեանցն զարեւելս, եւ որք ի Կադմեայ տանէն՝ զԱսորեստանին՝ ոչ ինչ այնուհետեւ կասկած շփոթից ուստեք ունէր:

Վասն որոյ յերկարեալ ժամանակս լինել յարեւմուտս՝ պատահէ նմա Պայապիս Քաաղեայն Տիտանեան պատերազմաւ, որ բռնացեալ ունէր զմիջոց երկուց ծովուց մեծամեծաց, զՊոնտուն եւ զՈվկիանու: Որում ի դիմի հարեալ վանէ, փախստական արկանելով ի կղզի ինչ ասիական ծովուն: Եւ իւր թողեալ զոմն Մշակ անուն յազգէ իւրմէ եւ բիւր մի ի զօրացն ի վերայ աշխարհին՝ եւ ինքն դառնայ ի Հայս:

Բայց հրաման տայ բնակչաց աշխարհին՝ ուսանել զխօսս եւ զլեզուս հայկական. վասն որոյ մինչեւ ցայսօր ժամանակի անուանեն Յոյնք զկղիմայն զայն Պռոտին Արմենիան, որ թարգմանի Առաջին Հայք:

Եւ զդաստակերտն, զոր շինեաց յանուն իւր Մշակ կողմնապետն Արամայ, փոքրագունիւք պարսպեալ որմովք, անուանէին հինք աշխարհին՝ Մաժաք, որպէս ոչ կարելով ուղղախօսել. մինչեւ յետոյ յոմանց ընդարձակագոյն շինեալ՝ անուանեցաւ Կեսարի: Ըստ նմին օրինակի ի տեղեացն այնոցիկ մինչեւ ցբուն իւր սահմանսն, զբազում անբնակ երկիր ելից բնակչօք, որք Երկրորդ եւ Երրորդ անուանեցան Հայք, այլ եւ Չորրորդ: Այս է առաջին եւ ճշմարիտ պատճառն վասն անուանելոյ զարեւմտեան մեր կողմն Առաջին եւ Երկրորդ, այլ եւ Երրորդ եւ Չորրորդ Հայք: Իսկ որ այլ ի յոմանց ասի ի յունական կողմանսն՝ մեզ ոչ է հաճոյ. այլոց որչափ կամք իցեն:

Արդ սա այսպէս հզօր եւ անուանի եղեալ՝ յանուն սորա մինչեւ ցայսօր, որպէս ամենեցուն յայտնի է, որ շուրջ զմեօք ազգք զաշխարհս մեր անուանեն: Բազում եւ այլ գործք քաջութեան ի սմանէ գտանին կատարեալ, այլ մեզ բաւական լիցի ասացեալս:

Բայց թէ ընդէ՛ր այսոքիկ ի բուն մատեանս թագաւորացն կամ ի մեհենիցն պատմութիւնս ոչ յիշատակեցան, մի՛ ոք ընդ այս երկբայացեալ տարակուսեսցի: Մի՝ զի յառաջ քան զՆինոսի ժամանակ թագաւորութեանն է, յորում ոչ ոք այսպիսի իրաց փոյթ յանձին ունէր. երկրորդ՝ զի ոչ հարկ ինչ եւ ոչ պէտք կարեւորք էին նոցա՝ զազգաց օտարաց եւ զաշխարհաց ի բացեայ եւ զհամբաւս հինս եւ զզրոյցս նախնականս յիւրեանց թագաւորաց կամ մեհենից մատեանս գրել. մանաւանդ զի եւ ոչ պարծանք ինչ նոցա եւ ոչ բարգաւաճանք՝ օտար ազգաց քաջութիւն եւ գործք արութեան: Բայց թէպէտ եւ ոչ ի բուն մատեանսն, սակայն որպէս Մար Աբաս Կատինայ պատմէ՝ ի փոքուց ոմանց եւ յաննշանից արանց, ի գուսանականէն այս գտանի ժողովեալ ի դիւանի արքունեաց: Ասէ եւ այլ իմն պատճառս նոյն այր, թէ, որպէս ուսայ՝ հպարտ եւ անձնասէր գոլով Նինոս, եւ կամելով զինքն միայն աշխարհակալութեան եւ ամենայն քաջութեան եւ լաւութեան ցուցանել սկիզբն՝ հրամայէ զբազում մատեանս եւ զզրոյցս առաջնոցն, տեղեաց տեղեաց եւ ուրուք ուրուք գործոց քաջութեան, այրել, իսկ որ առ իւրովք ժամանակօք՝ դադարեցուցանել, եւ որ ինչ վասն իւր միայնոյ՝ գրել: Այլ զայս աւելորդ եղեւ մեզ երկրորդել:

Բայց Արամ յետ ամաց կենաց իւրոց ծնաւ զԱրայն. յետ որոյ եւ այլս բազումս կեցեալ ամս՝ մեռաւ:

 

13. Արայն Գեղեցիկ (Մ. Խորեն. Ա. ժե)

Արայ սակաւ ամօք յառաջ քան զվախճանելն Նինոսի խնամակալեաց իւրոց հայրենեացն, նոյնպիսում շնորհի արժանաւորեալ ի Նինոսէ՝ որպէս եւ հայրն իւր Արամ: Բայց վաւաշն այն եւ բորբորիտոնն Շամիրամ ի բազում ամաց լուեալ զգեղեցկութենէ նորա՝ ցանկայր հասանել. այլ ոչ ինչ յայտնապէս զայսպիսիս իշխէր գործել: Իսկ յետ վախճանելոյն, կամ փախստական լինելոյն Նինոսի ի Կրետէ, որպէս հաւանեալ եմ, համարձակ պատուելով Շամիրամայ զախտն՝ առաքէ հրեշտակս առ Արայն գեղեցիկ՝ ընծայիւք եւ պատարագօք, բազում աղաչանօք եւ խոստմամբ պարգեւաց, գալ առ նա ի Նինուէ, կա՛մ առնուլ կնութեան եւ թագաւորել ի վերայ ամենայնի՝ որոց տիրէր եւ Նինոս, եւ կամ կատարել զկամս ցանկութեան նորա եւ դառնալ մեծաւ պատարագօք եւ խաղաղութեամբ ի տեղի իւր:

Եւ ի բազում անգամ երթեւեկութեան հրեշտակագնացութեանն լինել, եւ յոչ հաւանել Արային, ի սաստիկ ցասման լեալ Շամիրամայ՝ ի վախճանի պատգամաւորութեանն առնու զբազմութիւն զօրաց իւրոց, եւ փութայ երթալ հասանել յերկիրն Հայոց ի վերայ Արայի: Բայց որչափ ի դիմացն էր նշանակեալ, ոչ այնչափ ի սպանանել զնա եւ ի հալածել փութայր, քան թէ ի նուաճել կամ զբռամբ ածել, զի լցցէ զկամս ցանկութեան իւրոյ. զի առ յոյժ ցանկականի մոլեգնութեանն, ի բանսն որ զնմանէ՝ որպէս ի տեսութիւն շամբշութեամբ վառեալ էր:

Գայ հասանէ տագնապաւ ի դաշտն Արայի, որ եւ յանուն նորա անուանեալ Այրարատ: Եւ ի լինել ճակատուն՝ պատուէր տայ զօրապետաց իւրոց, թէ դէպ լինիցի՝ հնարել ապրեցուցանել զԱրայն: Իսկ ի լինել մարտին՝ հարկանի զօրն Արայի, մեռանի եւ Արայ ի պատերազմին ի մանկանցն Շամիրամայ: Դիակապուտս առաքէ տիկինն յետ յաղթութեանն ի տեղի ճակատուն, խնդրել ի մէջ դիականցն անկելոց զըղձալին իւր եւ զտարփածուն: Գտանեն զԱրայն մեռեալ ի մէջ քաջամարտկացն, եւ հրամայէ դնել զնա ի վերնատան ապարանիցն:

Իսկ ի գրգռել միւսանգամ զօրացն Հայոց ի մարտ պատերազմի ընդ տիկնոջն Շամիրամայ, քինախնդիր լինել մահուանն Արայի՝ ասէ. «Հրամայեցի աստուածոցն իմոց լեզուլ զվէրս նորա, եւ կենդանասցիե: Միանգամայն եւ ակն ունէր դիւթութեամբ վհկութեան իւրոյ կենդանացուցանել զԱրայ, ցնորեալ ի տռփական ցանկութենէն: Իսկ իբրեւ նեխեցաւ դի նորա՝ հրամայէ ընկենուլ ի վիհ մեծ եւ ծածկել. զմի ոմն ի հոմանեաց իւրոց զարդարեալ ունելով ի ծածուկ՝ համբաւէ զնմանէ այսպէս. «Լիզեալ աստուածոցն զԱրայ եւ կենդանացուցեալ լցին զփափագ մեր եւ զհեշտութիւն. վասն որոյ առաւել յայսմ հետէ պաշտելիք են ի մէնջ եւ փառաւորեալք, իբրեւ հեշտացուցիչք եւ կամակատարքե: Կանգնէ եւ նոր իմն պատկեր յանուն դիւաց, եւ մեծապէս զոհիւք պատուէ, ցուցանելով ամենեցուն, իբր թէ այս զօրութիւն աստուածոցն կենդանացուցին զԱրայ: Եւ այսպէս համբաւեալ զնմանէ ի վերայ երկրիս Հայոց, եւ հաւանեցուցեալ զամենեսեան՝ դադարեցուցանէ զխազմն:

Եւ որ ինչ յաղագս Արայի՝ կարճառօտիւ եւ այսչափ շատ լիցի յիշատակել: Սա կեցեալ ամս՝ ծնաւ զԿարդոս:

 

14. Շամիրամակերտ (Մ. Խորեն. Ա. ժզ)

Իսկ զկնի այսպիսեաց իրաց յաջողութեանց դադարեալ Շամիրամայ աւուրս ինչ սակաւս ի դաշտին, որ անուանեալ կոչի յանուն Արայի Այրարատ, ելանէ ի լեռնակողմանս երկրի հարաւակողմանն, քանզի ժամանակ ամառնային էր, զբօսնուլ կամելով ի հովիտս եւ ի դաշտս ծաղկաւէտս: Եւ տեսեալ զգեղեցկութիւն երկրին եւ զօդոցն մաքրութիւն եւ զաղբերացն յստակագոյն բղխմունս եւ զկարկաջահոսութիւն գետոց բարեգնացից՝ «Պարտ է մեզ, ասէ, յայսպիսում բարեխառնութեան օդոց եւ մաքրութեան ջուրց եւ երկրի, քաղաք եւ արքունիս շինել բնակութեան, որպէս զի զչորրորդ մասն ի բոլորմանէ տարւոյն, որ է ամառնային եղանակ, ըստ ամենայն բարեվայելչութեան անցուցանիցեմք ի Հայս, եւ զայլս եւս երիս որոշմունս օդոցն զովութեան տածիցեմք ի Նինուէե:

Եւ անցեալ ընդ բազումս ի տեղեաց՝ գայ հասանէ յարեւելից կողմանէ յեզր ծովակին աղւոյ. եւ տեսեալ առ եզերբ ծովուն երկայնաձեւ բլուր մի, որոյ նիստ երկայնութեանն ի մուտս կոյս արեգականդ, սակաւ ինչ առիկողեալ ի հիւսիսոյ, իսկ ի միջօրեայ կողմանէ դէպ ուղիղ առ երկին հայելով՝ քարանձաւ կանգուն անշեղ. եւ ի սմանէ զհարաւով բացագոյն հովիտ իմն դաշտաձեւ եւ երկայնաձիգ յարեւելից կողմանէ լերինն իջանելով յեզր ծովուն, ընդարձակ եւ գեղեցիկ ձորաձեւ, որոյ ընդ մէջն հոսանք ջուրց բարեհամաց ի լեռնէն իջանելով, ի ծործորոց եւ ի հովտաց քամեալք, եւ ի հիմանց փեղկից լերանց միաւորեալք ի ծաւալումն գետոց պերճանային. եւ շէնք ոչ սակաւք ի հովտաձեւ ձորակին, յաջմէ եւ յահեկէ ջուրցն յօրինեալք. եւ յարեւելից կողմանէ հաճեցեալ բլրոյն՝ լեառն մի փոքրագոյն:

Աստ իմն ակնակառոյց լեալ այրասիրտն այն եւ կաթոտն Շամիրամ, հրաման տայ չորից բիւրոց եւ երկուց հազարաց արանց անարուեստից գործաւորաց յԱսորեստանեայց եւ յայլոց իշխեցելոց, եւ վեց հազար իւրոց ընտրելոց յամենայն արուեստաւոր գործաւորաց փայտի եւ քարի, պղնձոյ եւ երկաթոյ, որք ամենեւին կատարեալք իցեն յարուեստագիտութեան, ածել անխափան ի փափագեալ տեղին. եւ գործն հաւասար հրամանին առնոյր զկատարումն: Եւ վաղվաղակի ածեալ լինէին բազմութիւն խառնաղանճից գործաւորացն եւ բազմարուեստից հանճարեղաց իմաստնոցն: Եւ հրամայէ նախ զամբարտակ գետոյն ապառաժիւք եւ մեծամեծ վիմօք շինել, կրով եւ աւազով մածուցեալ, անբաւ լայնութեամբ եւ բարձրութեամբ. որ կայ հաստատուն, որպէս ասեն, մինչեւ ցայսօր ժամանակի: Եւ ի պատառուածս նոյն ամբարտակի գետոյն այժմ, որպէս լսեմք, մարդիկ աշխարհին ի հէն եւ ի գաղթականս փախստեամբ ամրանան, իբր ի ծայրս քարանձաւաց լերանց ամրացեալք: Եւ եթէ զփորձ առնուլ դէպ ումեք լինիցի եւ ոչ իբր պարսատկաց քար մի արժանաւոր ի շինուածոյ ամբարտակին խլել ոք զօրեսցէ, թէեւ մեծաւ աշխատութեամբ ջանայցէ: Եւ ի հեղուսուածս արուեստին որ զքարամբքն՝ հայեցեալ ուրուք, որպէս ճարպոյ ինչ հեղման հայեցողացն երեւեցուցանէ կարծիս: Եւ այսպէս ընդ բազում ասպարէզս անցուցեալ զամբարտակն՝ հասուցանէ ի նկատեալ տեղի քաղաքին:

Եւ անդ հրամայէ զամբոխն ի բազում դասս որոշել, եւ ի վերայ իւրաքանչիւրոց դասուց զընտիրս ի ճարտարացն վարդապետս կարգել. եւ այսպէս ի սաստիկ ճգնութեան պահեալ՝ յետ սակաւ ամաց կատարէ զհրաշալին ամրագունիւք պարսպօք, հանդերձ դրամբք պղնձակերտիւք: Շինէ եւ ընտիր ընտիրս եւ բազումս ի մէջ քաղաքին ապարանս ի պէս պէս քարանց եւ ի գունից զարդարեալս, կրկնայարկս եւ եռայարկս, եւ ըստ պատեհի իւրաքանչիւր՝ արեգակնակս. եւ գեղեցկագունիւք եւ ընդարձակ փողոցիւք զկողմանս քաղաքին որոշելով: Շինէ եւ զչքնաղս ոմանս եւ զզարմանալոյ արժանաւորս ըստ պիտոյից միջոցաց քաղաքին լուալիս: եւ զմասն ինչ գետոյն ընդ մէջ քաղաքին բաշխեալ անցուցանէ ի սպաս ամենայն պիտոյից եւ յարբուցմունս բուրաստանաց եւ ծաղկոցաց. եւ զայլն զեզերբ ծովակին յաջմէ եւ յահեկէ՝ քաղաքին եւ բովանդակ շրջակային յարբուցումն: Եւ զամենայն արեւելեան եւ զհիւսիսային եւ զհարաւային կողմանս քաղաքին զարդարէ դաստակերտօք, եւ սաղարթիւք ծառոց վարսաւորաց, զանազանեալք ի պտուղս եւ ի տերեւս. եւ բազումս բազմաբերս եւ գինեբերս ի նմա տնկեաց ովիտս: Եւ ամենայնիւ հոյակապ եւ հռչակաւոր զպարսպեալն յօրինէ, եւ անթիւ բազմութիւն մարդկան ի ներքս բնակեցուցանէ:

Իսկ զծայր քաղաքին եւ որ ինչ ի նմա հրաշակերտութիւնք՝ բազմաց ի մարդկանէ ոչ հասու լեալ, եւ ոչ պատմել է կարողութիւն: Զորոյ պարսպեալ զգագաթնն՝ դժուարամուտս ոմանս եւ դժոխելանելիս ի նմա յօրինէ շինուածս արքայանիստս, եւ ծածուկս իմն ահագինս: Որոյ որպիսութիւն դրութեանն յօրինուածոյ ոչ ի լսելի մեր հասեալ ճշմարտութեամբ յումեքէ, եւ ոչ մեք ի պատմութիւնս հիւսել հաւանիմք. այլ ասեմ միայն, թէ ամենայն թագաւորականաց գործոց, որպէս լուաք, առաջին եւ վեհագոյն համարեալ:

Իսկ զընդդէմ արեգական կողմն անձաւին, ուր եւ ոչ գիծ մի երկաթով այժմ վերագրել ոք կարէ, զայսպիսի կարծրութիւն նիւթոյ պէս պէս տաճարս եւ սենեակս օթից եւ տունս գանձուց եւ վիհս երկարս, ոչ գիտէ ոք, թէ որպիսեաց իրաց պատրաստութիւն հրաշակերտեաց: Իսկ զամենայն երեսս քարին իբրեւ գրչաւ զմոմ հարթեալ՝ բազում գիրս ի նմա գրեաց. որոյ հայեցուածն միայն զամենայն ոք ի զարմանս ածէ: Եւ ոչ միայն այս, այլ եւ ի բազում տեղիս յաշխարհին Հայոց արձանս հաստատեալ, նովին գրով յիշատակ ինչ իւր հրամայէ գրել. եւ ի բազում տեղիս սահմանս նովին գրով հաստատէր:

Արդ՝ որ ինչ յաղագս Շամիրամայ գործոց որ ի Հայս՝ ասացեալ է:

 

15. Պարոյր, առաջին թագաւոր հայոց (Մ. Խորեն. Ա. իդ)

Վերջին սոցա, որք առ Ասորեստանեայց թագաւորութեամբն եւ որք ի Շամիրամայ եւ կամ թէ ի Նինոսէ՝ զմերս ասեմ Պարոյր առ Սարդանապալլաւ, որ ոչ փոքր ինչ օգնականութիւն տուեալ գտանի Վարբակայ Մարի, բառնալով զթագաւորութիւնն ի Սարդանապալլայ:

Եւ այժմ ահա զուարճացայց, ոչ փոքր ինչ կրելով խնդութիւն, հասանելով ի տեղիս, յորում մերոյ իսկ բնիկ նախնւոյն սերունդք ի թագաւորութեան հասանեն յաստիճան: Վասն որոյ արժան է մեզ աստանօր մեծ գործ կատարել, եւ բազումս ասել առարկութիւնս ճառից. զորոց մեզէն իսկ զհիմունս այսպիսեաց բանից ընթեռնուլ արժանաւորեցաք ի չորս հագներգութիւնս, զարգասաւորին ի բանս եւ զիմաստնոյն իսկ եւ ի մէջ իմաստնոց իմաստնագունին:

Քանզի Վարբակէս գաւառաւ մեդացի, ի փոքունց կողմանց ի ծագաց գաւառին ամրագունի, խորամանկագոյն ի կենցաղավարութեան եւ ի մարտս երեսաւոր, ծանուցեալ զանմարդի բարս եւ զհեշտասէր թուլամորթութիւն յուլութեան Թոնոյն Կոնկողեռայ՝ խտացուցանէ բարուցն եւ ձեռացն առատութեամբ ի քաջաց եւ ի պիտանեաց արանց բարեկամս, որովք եւ աշխարհակալութիւնն Ասորեստանի առ այնու ժամանակաւ վարիւր յայտնապէս մեծաւ հաստատութեամբ: Յինքն եւ զքաջն մեր նախարար յանգուցանէ զՊարոյր, թագաւորութեան շուք եւ ձեւ նմա խոստանալով: Եւ բազում ամբոխս արի արանց, եւ որք ի տէգ նիզակի եւ յաղեղն եւ ի սուսեր աջողաձեռնագոյն՝ գումարէ. եւ այսպէս զթագաւորութիւնն ի Սարդանապալլայ յինքն առեալ՝ տիրէ Ասորեստանի եւ Նինուէի: Բայց վերակացու զայլս թողլով Ասորեստանի՝ փոխէ զթագաւորութիւնն ի Մարս:

Այլ այս եթէ առ այլս այլազգաբար պատմի՝ մի՛ ինչ սքանչանար: Զի որպէս վերագոյն ուրեմն յառաջին ճառսն ամբաստանեցաք զառաջնոցն մերոցն նախնեացն անիմաստասէր բարուց եւ ախորժակաց՝ այս հանդիպի եւ աստանօր: Քանզի եւ որք ի հօրէն Նաբուգոդոնոսորայ գործք՝ գրեցան յիւրեանց յիշողութեանցն վերակացուաց. իսկ մերոցն, ոչ այսպիսի ինչ խորհեցելոցն, մնացին նշանակեալ ի վերջինսն: Ապա եթէ ասիցես, ուստի՞ մեզ եւ զնախնեացն մերոց գիտել զանուանս այսպէս, իսկ զբազմաց եւ զգործս՝ ասեմ. ի հնոցն դիւանաց Քաղդէացւոց, Ասորեստանեայց եւ Պարսից, վասն մտելոց անուանց եւ գործոց նոցա ի քարտէս արքունի, իբրեւ գործակալաց եւ վերակացուաց աշխարհիս ի նոցանէ կացելոց եւ մեծաց կողմնակալաց:

16. Խարդախանք Բաւարդանաց (Թուղթք Գր. Մագիստրոսի)

Բաւարդան ոմն, արեւելեան հարաւային կալով պետութեանն Մարաց ի ժամանակին Վարբակայ, խոստանայր նմա յաղագս Գոհական լեռնայնոցն հանդերձ զօրու նորա ասպատակել եւ յափշտակել զամրոցսն, կարծիս կասկածանաց կալեալ իբրու թէ յաղագս մախանաց նախուստն եղուզակութեամբ արշաւանացն որ ի Մարս ի նմանէն եղեալ: Քանզի նա ի Ջերմականն գետի ապառաժին բնակէր եւ այսպէս պատրեալ ի յայլս ցուցակութեամբ ջանայր ձգել զնորայն սրտմտական յարձակումն, գուցէ ի ցնորս ինչ ցնդեալ անկցի ի ձեռն լեռնականացն Գոհական եւ ինքն ճողոպրեսցի յայսպիսի փորձութեանց: Արդ առեալ զզօրս Մարաց չոգաւ ի վերայ Գոհականաց եւ ազդեալ ի ծածուկ պատրաստէ զնոսա յեզր անձուկ ձորակին. եւ յայսպիսի խաղտիս ծպտեալ եւ ի ծերպս անձաւին մուծանէր եւ նշանակի արարեալ, զոր յառաջ զգուշացուցեալ էր, արկանէր զնոսա ի սատակումն եւ սոյնպէս մատնէր զնոսա. ինքն մնայր կենդանի. զոր եւ զկնի հատուցանէր նա զպարտիսն. քանզի սա, անկեալ ի ձեռն Սաբիհն կոչեցեալ խորհրդակցի արքային, զկնի անցեալ ժամանակաց եւ յաղագս այսպիսի մախանաց նենգութեան ընդվզեալ մեռուցանէր զնա, եւ առ նոյն ինքն եզերն գետոյն, Գարմիան կոչեցեալ, հանդէպ ապարանից նորին կաշկառեալ վիմօք ի տեսիլ արշաւանացն թողոյր զնա:

 

17. Տիգրան Երուանդեան հայկազն (Մ. Խորեն. Ա. իդ)

Անցցուք այսուհետեւ որ ինչ յաղագս Տիգրանայ եւ որ ի նմանէ գործք: Քանզի սա ամենեցունց թագաւորացն մերոց հարստագոյն եւ խոհեմագոյն, եւ արանցն այնոցիկ եւ ամենեցուն քաջ: Որ եւ Կիւրոսի աջակցեալ, զՄարացն ի բաց բառնալով զիշխանութիւնն, եւ զՅոյնս ոչ սակաւ ժամանակս ընդ իւրեաւ նուաճեալ հնազանդէր: Եւ զսահմանս մերոյ բնակութեանս ընդարձակեալ՝ ի հինսն մեր հասուցանէր յեզերս ծայրից բնակութեան, եւ ամենեցունց որ առ իւրովքն էին ժամանակօք՝ նախանձելի, եւ զկնեացս ըղձալի ինքն եւ ժամանակ իւր:

Զի ո՞ ոք ի ճշմարիտ արանց, եւ որոց ի բարս արութեւան եւ խոհականութեան սիրելութիւն կայցէ, սորա յիշատակօքն ոչ զուարճասցի, եւ յորդորեսցի այսպիսի այր լինել: Արանց կացեալ գլուխ եւ արութիւն ցուցեալ՝ զազգս մեր բարձրացոյց, եւ զընդ լծով կացեալսս՝ լծադիրս եւ հարկապահանջս կացոյց բազմաց. մթերս ոսկւոյ եւ արծաթոյ եւ քարանց պատուականաց եւ զգեստուց եւ պէս պէս գունից եւ անկուածոց՝ արանց միանգամայն եւ կանանց՝ հասարակաց բազմացոյց. որովք տգեղագոյնքն իբրեւ զգեղաւորս երեւէին սքանչելիք, եւ գեղաւորքն ըստ ժամանակին առ հասարակ դիւցազնացեալք: Հետեւակամարտքն ի վերայ ուսոց ձիոց բերեալք, եւ պարսաւորքն առ հասարակ դիպաղեղունք, եւ շերտաւորքն ի սուսեր եւ ի տէգ նիզակի վառեալք. մերկքն վահանօք եւ զգեստուք երկաթեօք պարածածկեալք: Որոց ի մի վայր հասելոց բաւական էր տեսիլն միայն, եւ որ ի նոցայն պահպանակաց եւ զինուց փայլմունք եւ շողիւնք՝ զթշնամիսն արտահալածել: Խաղաղութեան եւ շինութեան բերող, իւղով եւ մեղու զամենայն հասակ պարարեալ:

Զայս եւ որ այլ այսպիսիք բազումք, եբեր մերոյ աշխարհիս խարտեաշս այս եւ աղեբեկ ծայրիւ հերաց Երուանդեանս Տիգրան, երեսօք գունեան եւ մեղուակն, անձնեայն եւ թիկնաւէտն, առոգաբարձն եւ գեղեցկոտն, պարկեշտն ի կերակուրս եւ յըմպելիս, եւ ի խրախճանութիւնս օրինաւոր. զորմէ ասէին ի հինսն մեր, որք փանդռամբն երգէին, լինել սմա եւ ի ցանկութիւնս մարմնոյ չափաւոր, մեծիմաստ եւ պերճաբան, եւ յամենայն որ ինչ մարդկութեան՝ պիտանի: Եւ զի՞նչ ինձ ի գիրսս յայսոսիկ արդեօք իցէ բան սիրելի, քան թէ որ յաղագս սորա էին գովեստք եւ պատմութիւնք յերկարել: Արդարադատ եւ հաւասարասէր կշիռս ունելով յամենայնի՝ զամենայն ուրուք զկենցաղ՝ մտացն լծակաւ կշռէր: Ո՛չ ընդ լաւագոյնսն խանդայր, եւ ոչ զնուաստսն արհամարհէր, այլ ամենեցուն հասարակաց հնարէր զխնամոցն իւրոց ի վերայ տարածանել զգեստս:

Սա նախ յառաջագոյն դաշնաւոր եղեալ Աժդահակայ, որ ի Մարաց էր, տայ նմա զքոյր իւր Տիգրանուհի կնութեան, ընձիւք խնդրելով զնա Աժդահակայ: Քանզի ասէր. կա՛մ ի ձեռն այսպիսւոյ մերձաւորութեան սէր հաստատուն առ Տիգրան ունել, կամ դիւրաւ այսպէս դաւաճանել զնա ի սպանումն: Զի էր նմա խէթ կամաց իւրոց, մարգարէութիւն իմն յոչ կամաց լեալ նմա առաջիկայ դիպուածն իւր:

 

18. Երազն Աժդահակայ (Մ. Խորեն. Ա. իդ)

Էր, ասէ, յաւուրսն յայնոսիկ ոչ սակաւ ինչ վտանգ՝ որ ի Մարացն Աժդահակայ, ի միաբանութենէն Կիւրոսի եւ Տիգրանայ: Վասն որոյ եւ ի սաստկութենէ ծփանաց խորհրդոցն լինէր նմա ի տեսլեան երազոցն երեւութանալ ի քուն գիշերոյ, զոր ոչ երբէք յարթնութեան ետես աչօք, եւ ոչ ի լուր ականջաց լուաւ: Ուստի եւ ընդոստ ի քնոյն լինելով՝ ոչ յամէ ըստ սովորութեան կարգին ի ժամ խորհրդականութեանն. այլ այն ինչ գիշերոյն ժամս ունելով ոչ սակաւս՝ ձայնէ զխորհրդակիցսն. եւ տրտում երեսօք յերկիր հայելով ի խորոց սրտին մռնչէ յոգւոցհանութեամբ: Եւ ի զվասն էրն ի խորհրդակցացն հարցանիլ՝ յերկարէ ժամս ինչ զպատասխանիսն, եւ ուր ուրեմն հեծութեամբ սկիզբն արարեալ յայտնէ զամենայն, որ ի ծածուկս սրտին խորհուրդ եւ կասկած, ընդ նմին եւ զիրս ահագին տեսլեանն:

«Էր ինձ, ասէ, ո՛վ սիրելիք, լինել այսօր յերկրի անծանօթում, մերձ ի լեառն մի երկար յերկրէ բարձրութեամբ, որոյ գագաթնն սաստկութեամբ սառնամանեաց թուէր պատեալ. եւ ասէին գոգցես յերկրին Հայկազանց զայս լինել: Եւ ի նայել իմ յերկարագոյնս ի լեառնն՝ կին ոմն ծիրանազգեստ, երկնագոյն ունելով զիւրեաւ տեռ, նստեալ երեւեցաւ ի ծայրի այնպիսւոյ բարձրութեան, աչեղ, բարձրահասակ եւ կարմրայտ, երկանց ըմբռնեալ ցաւովք: Եւ ի յերկարագոյնս նայել իմ յայնպիսի երեւումն եւ ի հիացման լինել՝ ծնաւ յանկարծ կինն երիս կատարեալս ի դիւցազանց հասակաւ եւ բնութեամբ: Առաջինն զերանսն ածեալ ի վերայ առիւծու՝ սլանայր յարեւմուտս, եւ երկրորդն ի վերայ ընծու՝ ի հիւսիսի հայելով. իսկ երրորդն զվիշապ անարի սանձեալ՝ ի մերոյս վերայ շահատակեալ յարձակէր տէրութեանս:

«Եւ ի մէջ խառնից այսպիսեաց երազոց, թուէր ինձ կալ ի վերայ տանեաց իմոց արքունեացս, եւ զնոյն ինքն վերին երեսս յարկացս տեսանել գեղեցկօք եւ բազմագունիւք զարդարեալ շատրուանօք, եւ զպսակողսն մեր զդիսն հրաշատեսիկ տեսլեամբ ի վերայ կացեալս. եւ զիս ձեօք հանդերձ պատուել զնոսա զոհիւք եւ խնկովք: Եւ յանկարծ ի վեր նայեցեալ, զայն որ ի վերայ վիշապին հեծեալ էր այր, արծուոյ իմն արդարեւ սլացեալ թեւովք տեսի յարձակեալ. որ մօտ հասեալ՝ խորհէր կործանել զդիսն: Իսկ ես Աժդահակ խտրոց ընդ մէջ անկեալ՝ յիս զայնպիսի ընկալայ զյարձակումն, մարտ ընդ սքանչելւոյն առնելով դիւցազինն: Եւ նախ ի տէգ նիզակաց զմարմինս երկաքանչիւրոցս յօշելով, վտակս արեան ի վայր հոսեցուցաք, եւ զարեգակնատես երեսս ապարանիցս արեան հոսեալ ցուցաք ծով: Այսպէս եւ զկնի այլովք զինուք ժամս ոչ սակաւս:

«Բայց զի՞նչ օգուտ ինձ եւ խօսիցս երկարութիւն. զի վախճան գործոյն՝ իմն էր կործանումն. ուստի եւ ի քրտան սաստկութեան յայսպիսւոյ եղեալ տագնապէ՝ փախեաւ յինէն քունն, եւ այսուհետեւ ոչ թուիմ կենդանի: Զի ոչ այլ ինչ նշանակէ երեւութիցս շարժումն, եթէ ոչ որ ի Հայկազնեանն Տիգրանայ հասանելոց է մեզ բռնութեան յարձակումն: Բայց ո՞վ արդեօք, յետ աստուածոցն օգնականութեան, բանիւ եւ գործով մեզ օգուտ խորհելով, ոչ զինքն կարծիցէ թագաւորակից մեր լինելե:

Եւ բազում ինչ ի խորհրդակցացն լուեալ օգտութեան մտածութիւն՝ շնորհակալութեամբ պատուէ զնոսա:

 

19. Պատերազմն Տիգրանայ եւ Աժդահակայ (Մ. Խորեն. Ա. լ)

Ի հաստատել Աժդահակայ զՏիգրանուհի ի տիկնութիւն, ոչ ինչ առանց կամաց նորա ի թագաւորութեան իւրում գործէր. այլ բերանով նորա կարգէր զամենայն, եւ հրամանի նորա ամենեցուն հնազանդ լինել հրամայէր: Եւ յօրինեալ զայս այսպէս՝ սկսանի նմա մեղմով պատրանս մատուցանել. «Ոչ գիտես, ասէ, եթէ եղբայր քո Տիգրան խանդացաւ զտիկնութիւնդ քո ի վերայ Արեաց, ի կնոջէ իւրմէ ի Զարուհեայ գրգռեալ: Եւ զի՞նչ լինիցի այն, եթէ ոչ նախ ինձ մեռանել, եւ ապա լինել զԶարուհի ի վերայ Արեաց եւ զաստուածուհեաց ունել զտեղի: Բայց արդ՝ ընտրելի է քեզ զմի յայսցանէ. կա՛մ լինել եղբայրասէր, եւ կործանումն խայտառակելի յանդիման Արեաց յանձն առնուլ, եւ կամ զանձին իմանալով զբարի՝ խորհուրդ օգտակար ի մէջ բերել եւ յաղագս առաջիկայիցն հոգալե:

Բայց էր ի մէջ այսպիսւոյ խորամանկութեան թագուցեալ եւ զմեռանելն Տիգրանուհեայ, եթէ ոչ ինչ ըստ կամաց խորհիցի մարապարսացւոյն: Այլ իմացեալ խորագիտոյ գեղեցկին զայսպիսի դաւաճանութիւն՝ պատասխանի առնէ սիրոյ բանս Աժդահակայ, եւ արագագոյն ի ձեռն մտերմաց պատմէ եղբօրն զնենգութիւնն:

Եւ ձեռնարկէ այնուհետեւ ի գործն ի ձեռն պատգամաւորութեան, գալ նոցա ի տեսութիւն միաբանութեան ի տեղի միջոց սահմանաց երկոցունց թագաւորութեանցն. իբր բան ինչ եւ գործ հարկաւոր հասեալ, որ ի ձեռն գրոյ եւ հրեշտակութեան կատարել ոչ է կարողութիւն, եթէ ոչ եւ դէմք երկոցունց հանդէպ լինիցին: Այլ գիտելով Տիգրանայ զառաքելոյ իրին կատարումն՝ ոչ ինչ յորոց խորհէրն Աժդահակ՝ ծածկէ, այլ ի ձեռն գրոյ յայտնէ որ ինչ ի նորայն խորութեան սրտի: Եւ յայտնեալ այսպիսւոյ չարութեան՝ ոչ ինչ էր այնուհետեւ բան եւ խորամանկութիւն, որ զայսպիսիս առագաստէր զչարութիւն. այլ յայտնի այնուհետեւ գրգռէր խազմն:

Եւ ժողովէ արքայն Հայոց ի սահմանացն Կապադովկացւոց, եւ որչափ ընտիրք Վրաց եւ Աղուանից, եւ զամենայն ընտիրս Հայոց Մեծաց եւ Փոքունց: Եւ խաղայ ամենայն զօրութեամբ իւրով զկողմամբք Մեդացւոց: Վտանգ այնուհետեւ հարկ առնէ Աժդահակայ՝ պատահել պատերազմաւ հայկազինն ոչ փոքր ինչ ամբոխիւ: Եւ երկայնէր հակառակութիւնն մինչեւ յամիսս հինգ. քանզի հիւանդանայր գործն արագ եւ առողջ, յորժամ զմտաւ ածէր Տիգրան յաղագս քեռն իւրոյ սիրելւոյ: Զի այսպէս իմն զելս իրացն հնարէր յարդարել, զի ապրելոյ ճար լիցի Տիգրանուհեայ: Պատահէ եւ այս, եւ ժամ մարտին մերձենայ:

Բայց գովեմ զքաջ նահատակն իմ զնիզակաւորն եւ զամենեւին բոլոր անդամովք համեմատն եւ ի գեղեցկութիւն հասակի աւարտեալ. քանզի առոյգ, ամենայնիւ ըստ իրեարս պատշաճեալ, եւ ուժով ոչ զոք ունելով իւր զոյգ: Եւ զի՞ երկայնեմ զբանս. քանզի ի լինել մարտին նիզակաւ օրինակ իմն որպէս զջուր հերձեալ զերկաթի ամուր հանդերձն՝ շամփրէ զԱժդահակ յընդարձակ տէգ նիզակին, եւ յամփոփել միւսանգամ զձեռնն՝ արտաքս զկէս մասն թոքոցն հանդերձ զինուն ի դուրս բերէ: Բայց մարտն էր սքանչելի. զի քաջք դիպեալ քաջաց՝ ոչ վաղվաղակի թիկունս ի միմեանց դարձուցանէին. վասն որոյ յերկարեալ քարշէր գործ պատերազմին մինչեւ ի ժամս ձիգս: Իսկ վախճան գործոյն առնէր մահն Աժդահակայ. եւ այսպիսի դիպուածս ի բարեբախտութիւն յաւելեալ՝ փառս յաճախէր Տիգրանայ:

 

20. Նոյն բան (ըստ Թովմայ Արծրունւոյ)

Պատերազմ յուզեալ Աշդահակայ Մարաց թագաւորի՝ ընդ մեծն Տիգրանայ Հայկազնոյ, որպէս ցուցանեն մեզ առաջինք ի պատմագրացն, և այրուձի կազմեալ գալ մտանել յաշխարհս Հայոց առնել որպէս նիւթեաց զչարիսն, ազգ եղեւ մեծին Տիգրանայ՝ պատրաստ պնդութեան Աշդահակայ։

Եւ ժողովեալ ազգք ազգք յընտրելոց զօրավարաց արանց քաջամարտկաց, զզօրս Կապուդկացւոց, զՎրաց եւ զԱղուանից եւ զԱյրարատեան գազանամարտիկ անճոռնի զօրսն եւ զբոլոր բովանդակեալ գունգս զօրացն եւ զորդիսն Սենեքերիմայ, ամենայարդար պատրաստութեամբ անհուն բազմութեամբ, աճապարել երագել անյապաղ լինել նախ քան զԱշդահակայ դիմեցումն, զի մի քաջասրտագոյն կարծիցի Մարն քան զՀայկազնեայն։ Եւ վազս առեալ փութացան մտին ընդ կողմն Մականայ, բանակեցան ի դաշտավայրին Մեդիացւոց, եւ անդ ոչ սակաւ վտանգ հասանէր Աշդահակայ վասն հասանելոյ ի վերայ նորա Տիգրանայ զօրու ծանու։ Նա եւ բազմախոհեմն Կիւրոս Պարսիկ խաղայ գայ իւրովք հեծելազօր մարտակցովքն՝ գալ օգնել Տիգրանայ. քանզի էին բարեկամացեալ ընդ միմեանս Կիւրոս եւ Տիգրան եւ յամենայնի համանմանքն, միասիրտքն, քաջախոհեմքն եւ բազմադրուատքն։ Բայց մինչդեռ չեւ առ միմեանս հասեալ Տիգրան եւ Կիւրոս՝ յղէ Աշդահակ պատարագս Կիւրոսի եւ խոստանայ տալ նմա զտէրութիւնն զչորրորդ մասն Սենեքերիմանցն զկողմամբքն Նինուէի եւ զՏմորիս ամրոցաւն որ ի նմա, եւ զայն ոչ միանգամ, այլ յոլովակի՝ մի զմիոյ կնի ընթացուցանէր դեսպանս հրովարտակօք եւ պատարագօք։ Զայս իմացեալ խորհրդականութիւն Քսերքսէս յԱդրամելեայ եւ Սանասարայ յորդւոցն Սենեքերիմայ՝ ապա գան առ Տիգրան Հայոց թագաւոր եւ զեկուցանեն նմա վասն որոյ խորհի Աշդահակ. քանզի որդիքն Սենեքերիմայ մեծաւ ցասմամբ եւ անզրաւ հաշտմամբ ընդ Աշդահակայն լինէին, յաղագս գոլ զնա սերունդ Վարբակայ Մարի, որ եբարձ զթագաւորութիւնն ի Սարդանապաղեայ, հաւուցն Սենեքերիմանց։

Յայնժամ առեալ հրովարտակ Սանասարեանց ի Տիգրանայ՝ պատարագօք գնացին առ Կիւրոս. եւ առեալ զնա գան առ Տիգրան, եւ անյապաղ փութով զգործ պատերազմին վճարեալ, քաջք ընդ քաջս ելեալ. յետուստ կողմանէ աճապարեալ Քսերքսէս բուռն հարեալ զդիակաց պղնձակուռ վարապանին Աշդահակայ ի վերայ թիկանցն զգաւակաւ երիվարին արկեալ, եւ Տիգրան առ երագութեան ձեռինն հարեալ նիզակաւ ընդ սրտադուրսն՝ ի բաց կորզէր զթոքակէսն. եւ Կիւրոսի զհետ մտեալ զօրուն՝ ոչ սակաւ սատակմունս առնէր, մինչեւ միահաղոյն զօրսն Աշդահակայ վատնեալ սուսերաւ՝ տիրէ Մարաց եւ Պարսից։

Բայց երկուք ոմանք ի զաւակէ Աշդահակայ ձերբակալ արարեալ Տիգրանայ առեալ ածէ ի Հայս. եւ կացուցեալ զնոսա ի կարգի ստրկութեան, որոյ զփոյթ հպատակութեան ցուցեալ՝ կարգէ զնոսա ի գործ ծառայութեան, կրել արծուիս եւ բազէս. եւ գինարբուսն ի տեղի մատռուակութեան յառաջացուցեալ՝ ի գահ նախարարութեան ձգեալ կացուցանէ, եւ բնակեցուցանէ զնոսա ի գաւառն Աղբագ, յետ բնակեցուցանելոյն զնոսա ի Ջողախել, ի Վրնջունիս եւ ի Հախրամի, տեսեալ մինչեւ ի ժամանակս ինչ, քանզի յառաջագոյն տուեալ էր զնոսա ի ծառայութիւն քեռ իւրոյ Տիգրանուհեայ կնոջ Աշդահակայ, յասացեալ տեղիս բնակեցուցանելով։

Զայս գործ լուեալ Լիդէացւոց թագաւորին Կրոսիսեայ բազմաշփոթ յուզմամբ ամբոխ արարեալ, զօրս բազումս գումարեալ, ելանել տալ պատերազմ ընդ Կիւրոսի, զորոյ զօրաժողով լինելն իմացեալ Կիւրոսի՝ գրէ առ Տիգրան՝ զօրս յօգնականութիւն առաքել նմա. զոր անյապաղ փութով զզօրսն հարաւայինս եւ հիւսիսայինս տալ ի ձեռս Քսերքսեայ եւ Արշէզայ որդւոյ նորուն զի փութով անդր հասցեն։