Հայապատում

301. Մխիթար Անեցի ժամանակագիր

Մխեալք Աստուծով ի սկիզբն մատենիս աշխարհավէպ հանդիսարանացս [1], ոյժ առեալ՝ սատար եւ նեցուկ զաղօթս սրբոցդ, եւս եւ զպատճառի բանիս, անսայթաք հաւատով կսռուսցուք զչարսաղար [2] մտացս՝ ի յոյսն անկարծելի եւ ի սէրն անկեղծաւոր, եւ այնպէս զօրացեալք ի բանէն՝ որ բանիւ գոյացոյց զեղեալքս ամենայն, ուղղեսցուք զմակոյկ բանիս ի վերայ մկանաց անդնդալայեաց ծովոյս խորութեան, ի ձեռն առեալ զայս մոյթս [3] սրտի եւ ղաթ [4] պարանոցի. որում աւարտն եւ նաւահանգիստն յանձն է քաջ եւ անմոլար նաւապետին :

Եւ արդ, ըստ կատարելոցն հրահանգից ի սոփեստական յեղանակսն` պարտ է յամենայնում յառաջարկութեանցն նախ քան զամենայն բարկաւորութիւն ցուցանել, թէ յաղագս ո՞յր է բանս, յորում եւ բովանդակ մերս շահիցն եւ զհոյլս օգտութեանց` յայտ ածել եւ առաջի դնել, եւ ապա զի զմիտս ընթերցողաց եւ լսողացն առաւել յօժարագոյն արասցէ, եւ ի վարժումն մատենիս փութագոյնս եւ անյապաղս մղեսցէ։ 

Եւ արդ, է բանս սակս բացայայտութեան անցելոց իրաց, լաւաց եւ վատաց, արեաց եւ անարեաց, խազմից հինից եւ խաղաղութեանց, պէսպէս եւ զանազան զրուցատրութեանց. որ ընդ ներգոյս սղամանակ [5] տեղեկութեամբ թեւացեալ յԱդամայ հետէ մինչեւ ի բնաւին վերջին ամանակս, յաւուրս Յովհաննիսի թագաւորի [6]. եւ անտի լայն եւ տարած բանիւք ընդարձակեալ մինչ ի ՈԲ թուականս։

Իսկ մթերքն շահիցն ի սմա ամբարելոց, նախ լուսաւորութեան ոգոյ՝ ի զանազան բանս եւ ի գիտութիւնս, նա եւ ի բարեացն զլաւն շտեմարանել, եւ ի վատթարացն զհնարս զգուշանացն հայթայթել, յորմէ եւ ճողոպրեալ լինին բազում ոգիք ի չար սադրողաց: Եւ երկրորդ. զկենցաղոյս ուսանել զզանազան քաղաքավարութիւնս. ի թագաւորացն՝ զթագաւորական ընդոստութիւն, յիշխանաց՝ զիշխսնական ընթացս, ի զինուորաց՝ զմարզ մրցական հանդիսիցն, նմանապէս եւ յայլոցն եւ զայլսն, ընդ հոգեւորին՝ զհոգեւորն, ընդ կենցաղոյս՝ զմասնաւորն։ 

Քանզի յայսպիսի պատմութեանց ուսաք, թէ յարարչէն ստեղծեալն մեք միայն եմք անիշխան [7] ի սեռս կենդանեաց, որ արարչապատում մատենիս անդ. նա եւ զբարձրագոյնն ասելի է, քանզի սովաւ ծանեաք զբնութիւն արարածոցս եղական գոլ, յոշէից ածեալ ի գոյութիւն՝ արարչին. ի սմանէ, թէ լքաք թողաք զվայրն վայելչական, եւ թէ մերկացաք ի փառաց, կողոպտեցաք յանմահութենէն։ Սա ուսոյց մեզ թէ բանսարկուն պատառեաց զզարդն մեր ցանկալի, եւ զխայտառականս մեր տերեւոյն կարօտացոյց։ Զամբարտակին սկայից կործանումն, զՆոյի յայտնի պատիւն, թէ արդարք այսպէս պատուով պատուին. զՄելքիսեդեկին, զԱբրահամուն, զՂովտայն եւ զկնոջն, զերկնատեղաց հրացանութիւն [8]. զբովանդակ Եգիպտոսին, զՄովսէսին եւ զանապատին, զերկրին աւետեաց, եւ զայլսն ամենայն մինչեւ ցՔրիստոս, զամենատենչ լուսոյ գալստեանն առ մարդիկ, եւ զանպայման ցնծութեան գործս եւ զբանս եւ զարդիւնս, որ ինչ յօրէնս եւ ի մարգարէս եւ յաւետարանս, պատմութեամբն ուսաք եւ իմաստնացաք։ Եւ եթէ ժամանակագրութիւն ոչ էր՝ առասպելօք եւ այլանդակ զրուցօք եւ անդէպ հերձուածով լի էր եկեղեցի [9]: կամ թէ զարդարն ասել, գոյին ոչ իսկ եւ հետք հաւատոյ եւ ճշմարտութեան, եթէ ոչ էին կանոնք եւ տիպք պատմութեան, որ տուաւ մեզ ի սրբոց աւանդողացն. գալուստ Բանին եւ կամ գործք առաքելոցն, կամ՝ այլք սոցին նման, որն ուսուցին մեզ զվիճաբանութիւն ուղղացն ընդ թիւրսն։ Եւ թէ ոչ ի պատմագրութենէ առնուաք զճանապարհ առաքինութեան եւ զգնացս որ ուղիղն է, ամենայն ոք կործանէր անկանէր ի խորխորատս կորստեան, ոչ ոք ծանօթ հաւաստի զրուցաց, եւ ոչ տեղեակ կարգաց առաջնորդաց եւ թագաւորաց. ոչ գիտութեամբն թէ լաւքն այսու առաքինացան, եւ ոչ զըղջումն՝ թէ վասն այսպիսի կենաց վանքն պատժապարտեցան [10]. 

Զի թէ որ այսչափի մանրապատում՝ եղեն հնոցն եւ նորոյս կարգօք՝ եւ կրօնք եւ գործք եւ բանք, եւ ցանկապատեցաւ այգիս քրիստոսատունկ, դեռ եւս մըտանեն ապականեն աղուէսք ժանտագործք եւ խառնափնթորեն զոճ ճշմարտութեան, զի՞նչ ինչ արդեօք էր ի չարեաց՝ որ ոչ գործ էր ի մէջ տգիտաց եւ անծանօթից գիտութեան։ Արդ, որպէս յայտնի է գիտնոց յոյժ օգտութիւն սորա, ձեռն ի գործ արասցուք յուսով տալ զանձինս յաշխատութիւն հոգեւոր, ապաւինելով ի սուրբ շնորհս Հոգւոյն։ 

Արդ, ո՜ պատուական Հայր Գրիգորիէ [11], գրեթէ զհարիւր եւ զքառասուն ամաց [12] մեծամեծ գործս՝ խնդրէ քո պատուականութիւնդ, ի ժամանակաց անտի Յովհաննիսի յետին եւ վերջնոյն Բագրատունեաց՝ մինչեւ ի ներկայս յայս՝ յորում եմքս դեռ եւս, իսկ ի վերայ այսոցիկ էր խնդիրն՝ ի գրի աստ նախ սկսանել զառաջին գերեալն յԵրուսաղէմէ [13], յոստոց եւ յարմատոց Դաւթի մարգարէի, զոր գերեալ Նաբուգոդոնոսոր, եւ խնդրեալ Հրաչեայ պարգեւ զՇամբաթ՝ յարքայէ: Արդ, հիմն բանիս պարտ է անդր ի վեր ընթանալ, եւ անտի կարգաւ աստ առ մեզ կացուցանել, եւ այս ի յոլովս արտաբերի եւ կազմէ աշխատութիւն, ընդ որ յոյժ համառօտիւ կամիմք անցանել, տալով միայն պատճառ իմաստութեան քո։ 

Եւ արդ, գումարեցի զայսոսիկ գումարումն յերիս պրակս. զի խոստովանութիւն մեր եւ հաւատ՝ է ի Սուրբ Երրորդութիւն, որպէս Պօղոս ասէ, «Զամենայն զոր ինչ առնէք՝ յանուն տեառն եւ Աստուծոյ արասջիք»։ Ա. Պրակն սկսանի ի Պարոյրայ Հայկազնոյ առաջին թագաւորէ Հայոց՝ մինչեւ ցՅովհաննէս վերջին, իսկ Բն ի Յովհաննիսէ մինչ ի քահանայանալն Տեառն Բարսղի [14], եւ Գն մինչեւ ի գերելն զԵրուսաղէմ [15] եւ յելս ազգաց Ֆրանգաց: Յայս երիս հատուածս բազմատարազ ճառիւք՝ ոչ դանդաղեցից գրել, քաղելով ի սրբոց եւ ի պիտանեաց պատմութեանց, զի եւ աղքատք եւ մուրացիք սովոր են ի վաճառաց եւ ի դրացեաց առնուլ փոխ եւ կերակրել զեկեալ հիւրս մեծատունս, թէպէտ եւ այնպէս ոչ իցեն զի հանցեն ի համբարաց եւ ի գանձուց զնորն եւ զհին. եւ որ բարեմիտ բազմեալք իցեն՝ զսական լուրջ երեսօք գոհութեամբ ընդունին, պայծառացուցանեն զամօթալի դէմս մուրողին, եւ առնուն վարձս ի Տեառնէ։

302. ԳՐԻԳՈՐ Ե ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ՔԱՐԱՎԷԺ (ՏԱՐԷԳԻՐՔ ԿԻԼԻԿԵՑՒՈՑ)

Ի սոյն ամի (1193) փոխեցաւ առ Քրիստոս՝ կաթողիկոսն Տէր Գրիգորիս (Դ) ի վեշտասան օրն մայիս ամսոյ, Հայոց աշխարհն Կիլիկեցւոց, եւ թաղեցաւ ի Թրազարկն [16]. եւ նստաւ յաթոռն իւր որդի քեռն իւրոյ Տէր Գրիգորիս, որ կոչի Վահրամ, տղայ տիօք… Յորժամ՝ եղեւ կաթողիկոս՝ ոչ տանէր զառաջին հնազանդութիւնն՝ ամենեցուն, որպէս յորժամ՝ ընդ դաստիարակաւ էր, այլ ինքնիշխանութեամբ տանէր զհայրապետութիւնն, որպէս տեսեալն էր ի քեռին իւր։ Յայնժամ՝ մախացեալ ընդ նա աւագագոյն մարդիկն՝ առաքեն առ Լեւոն եւ ասեն. Ոչ ունի սա իմաստութիւն՝ վարել զհայրապետութիւնն, որպէս արժան է։ Եւ յօդեցին որպէս կամեցան զնմանէ [17]. եւ զայս արարին միանգամ եւ երկիցս եւ երիցս, մինչեւ շարժեցին զԼեւոն ի կամս իւրեանց։ Եւ առաքեաց ի բերդն Հոռոմկլայն [18] զարքեպիսկոպոսն՝ զՏէր Յոհաննես [19], առնել ըստ իմաստութեան իւրում, եւ նա գնացեալ անդ եւ մտեալ առ կաթողիկոսն՝ պատուով մեծարեալ որպէս զհիւր եւ զազգային, իսկ նա ձեռնտուութեամբ սպասաւորաց նորա, մինչդեռ էին նստեալ ի սեղանն ի ժամ ճաշոյն, ետ փակել զդրունս բերդին. եւ տարածեցաւ աղմուկն: Եւ հայրապետն զարհուրեցաւ, եւ ասէ ցՏէր Յովաննէս. Զի՞նչ է այս զոր լսեմս. եւ նա ասէ. Բռնած ես: Եւ կալեալ զնա եդին արգելանի, եւ ամրացուցին պահապանօք: Եւ իբրեւ տարածեցաւ համբաւն յարտաքին բերդն եւ ի ներքին շէնն, հասին ամենեքեան զինուք ի վերայ կլային, առ ի յօգնութիւն հայրապետին իւրեանց. եւ զաւուրս երիս պատերազմեցան նետիւ, եւ ոչ ինչ կարացին առնել, եւ ապա խաղաղացան։ Եւ առեալ Տէր Յոհաննէս զդատապարտեալ հայրապետն՝ եբեր առ Լեւոն. եւ եդին զնա ի պահեստի՝ ի բերդն Կոպիտարա, ժամանակս ինչ կալ անդ. իսկ բնակիչք Հոռոմկլային աղէկիզեալք ընդ անիրաւ դատապարտութիւն հայրապետին իւրեանց, առաքեն առ նա ծածկաբար, զի հնարեսցէ զելն իւր ի բերդէն, եւ մատուսցեն նմա երիվարս, եւ տարեալ արասցեն զնա տէր բերդին իւրոյ։ Որոյ անկեալ ի բանս նոցա մանկաբար, եւ առեալ կտաւ՝ կախեցաւ ի գիշերի՝ իջանել ի բերդէն. եւ կտաւուն անկն [20] բեկեալ պատառեցաւ, եւ անկաւ ի խոնարհ, բարձաւ մեռեալ։ Եւ առեալ տարան ի Թրազարկն, եւ անդ թաղեցին զնա, մերձ առ դամբարան քեռոյն [21] իւրոյ: Եւ էր թուականն Հայոց ՈԽԳ։

 

303. ՀԵԹՄԵԱՆՔ ԿԱՄ ԼԱՄԲՐՈՆԱՑԻՔ, ՅՈՐՈՑ Ս. ՆԵՐՍԷՍ ՍԱՂՄՈՍԱՄԵԿՆԻՉ (ՍԱՄՈՒԷԼ ՍԿԵՒՌԱՑԻ [22] )

Ընդ նուազել թագաւորութեան եւ իշխանութեան Հայոց, յորժամ՝ յափշտակեցաւ յիսմայելացւոցն մայրաքաղաքն Անի [23], եւ տարագրեցան թագաւորքն մեր ի գաւառս եւ յիշխանութիւնս արքայիցն Յունաց, այր ոմն յիշխանացն Հայոց Ապլխարիբ անուն՝ որ էր ի տանէն Վասպուրականի [24], իբրեւ զմտերիմ եւ զխոհեմ եւ զարի ի գործ պատերազմի՝ առաքեցաւ յինքնակալէն Ալեքսէ [25] ի գաւառս Կիլիկեցւոց՝ իշխել մայրաքաղաքին Տարսոնի եւ Մամեստիոյ. որ եւ եկեալ տիրէր սոցա հայրենի կարգօք, եւ մնայր ի հաւատարմութիւնն Յունաց: Եւ շինեալ տաճարք աղօթից ի լեռնային եւ ի դաշտային գաւառս, որ եւ բազումք կան ի մէջ Յունաց՝ հայասեռ ազգիս պաշտամամբք: Սա եգիտ ի ստորոտ լերինն Տարոսի եւ ի գլուխ քաղաքին Տարսոնի երկու անմատոյց դղեակս, միոյն անուն Լամբրուն միւսոյն Պապեռաւն [26]. որք եւ ունէին շուրջ զինքեամբք գիւղս եւ աւանս. զՊապեռօնն՝ իւր սեփականեաց գանձուց շտեմարան, եւ շինեալ եկեղեցի մեծ՝ դամբարան հանգստեան սահմանեաց իւր եւ իւրոցն. եւ զԼամբրուն ետ ի մտերիմ եւ ի սիրեցեալ իշխանն որ եկեալ էր ընդ իւր յաշխարհէն Հայոց [27], անուն Օշին. եւ աւանդեաց ի նա զմասն մեծի եւ գլխաւորի Առաքելոյն Պետրոսի, զոր ունէին Հայք, ըստ նախագրեալ պատմութեանն [28]. եւ հրամայեաց հպատակութեամբ սպասաւորել յայսմ՝ դղեկի՝ սրբոյ Առաքելոյն, եւ իւր սեփական ունել զբերդս եւ զգաւառս։ 

Որ եկեալ ազգատոհմաւ իւրով եւ գտեալ զանառիկս ամայացեալ՝ [29] շինէր ըստ կարի, եւ պատրաստեաց նախ ի ծայր բերդիս հանգստարան սուրբ եւ գլխաւոր Առաքելոյն նշխարաց: իսկ Ապլխարպայ վախճանեալ եդաւ ի Պապեռօնն. եւ տիրեաց Տարսոնի մի յիշխանաց իւրոց՝ փեսայ Օշնին. յորոյ աւուրս յարձակեցաւ ազգն իսմայելացւոց ի վերայ գաւառին Կիլիկիոյ, ի հինգ հարիւր թուականին Հայոց (1052), եւ զամենայն դաշտային գաւառսն աւերեաց, էառ եւ զՏարսոն եւ սրով ճարակեաց զքրիստոնեայսն. իսկ Օշին մնացեալ յանմատչելի ամուրս՝ անփորձ, եւ մտերմացեալ Յունաց արքային՝ առնոյր ի նմանէ անուն պատուոյ եւ տուրս գանձուց առատապէս։ Յետ սորա վախճանին տիրեաց որդի իւր Հեթում՝ [30] հայրենի աթոռոյս, եւ պատուեցաւ ի Յունաց արքայէն Ալեքսէ Սեբաստաւս անուամբ. յորոյ ժամանակն եկն Փըռանգն եւ էառ զսուրբ քաղաքն Երուսաղէմ՝, եւ զԱնտիոք եւ զԿիլիկեցւոց քաղաքս, ի ՇԽԷ (517=1098) թուականին։ Եւ յետ ժամանակաց անձուկ բազում նեղութեան կրեաց ի նոցանէ սեբաստաւսն Հեթում՝ վասն հայրենի բերդին. եւ զերծեալ յամենայնէ օգնութեամբն Աստուծոյ եւ սրբոյ Առաքելոյն Պետրոսի, փարթամացաւ եւ մեծացաւ օգնութեամբ թագաւորին Յունաց Յոհաննու [31]: Եւ զի ունէր որդիս վայելուչս եւ դստերս՝ որք կատարեցան հասակաւ առաջի իւր, ամուսնացոյց զոմանս ի նոցանէ. եւ զաւագ որդին իւր որոյ անունն Օշին՝ եթող ընդ իւր մնալ առանց ամուսնութեան, իսկ Սմբատայ որ յետ նորա՝ ետ զՊապեռօնն, եւ միոյ ի դստերացն փեսայացոյց զեղբայր կաթողիկոսին Հայոց Գրիգորի՝ զՎասիլ, որք էին թոռունք Գրիգորի մագիստրոսի Բջնեցւոյ: Իսկ յետ վախճանին Հեթմոյ պայազատեաց զհայրենի աթոռն՝ հարազատ որդին նորա Օշին, եւ պատուեցաւ յարքայէն Մանուէլէ սեբաստօս անուամբ. եւ փարթամացաւ բազում՝ գանձիւք: Յորոյ ժամանակս դարձեալ սիրեաց Յունաց արքայն Տարսոնի եւ այլ քաղաքաց Կիլիկիոյ [32] ։ Սմա հարսնացոյց փեսայն իւր Վասիլ զդուստր եղբօր իւրոյ Զօրավար անուն՝ զանխլաբար ի կաթողիկոսէն յեղբօրէն իւր. վասն խղճին որ կայր վասն խնամութեան [33]. եւ լեալ սմա կին ժրագլուխ եւ պսակ առն իւրոյ, իբրեւ զայգի վայելուչ զնորատունկս զաւակաց ծաղկեցուցանէր շուրջ զհայրենի սեղանով, եւ մնային յօրհնութիւն Աստուծոյ։ Յորոց ծնաւ յետ անդրանիկ դստերն՝ որդի՝ Հեթում անուանեալ ի Ո թուականին (600=1151). եւ երկրորդ՝ հայրս մեր (Ներսէս) վասն որոյ բանս է։ 

Որոյ ի ստնդիաց հասակն պատահեաց ախտ ցաւոց. բերաւ ի հաւատարիմ ծնողացն եւ ընծայեցաւ ամենօրհնեալ եւ միշտ փառաւորեալ Աստուածածնին՝ ի տաճար անուան իւրոյ որ ի վանքս Սկեւռայ [34], առընթեր բերդին։ Եւ սկսեալ ի դեռաբոյս հասակէն յուսումն դպրութեան, ըստ յօժարութեան ծնողացն ընդ այլ եղբարս. մանաւանդ ի քաջահաւատ մօրէն իւրմէ դաստիարակեալ յամենայն երկիւղ։ Իսկ բարեպաշտ իշխանն Օշին բերեալ ուստերս հինգ եւ դստերս երեք, եւ համբերեալ պէսպէս փորձանաց վասն առ Յունաց արքայն հաւատարմութեան [35], լի աւուրբք ի ծերութեան հասակն՝ յաթոռ իւր եւ ի մէջ եղբարց եւ զաւակաց՝ օրհնութեամբ փոխեցաւ առ Քրիստոս, եւ եցոյց անդրանիկ որդւոյն Հեթմոյ՝ զտէրութիւն Հայրենի աթոռոյն, իսկ նուիրելոյ որդւոյն որ Աստուծոյ՝ կալ ի գլուխ առ յինքենէ շինեալ եկեղեցւոյ սրբոյ վանիցս։ Եւ տուեալ Աստուծոյ շնորհ` անդրանկին՝ [36] խոհեմութեան եւ իմաստութեան՝ գնաց առ արքայն Յունաց Մանուէլ, եւ փարթամ տրօք էառ զհայրենի պատիւ սեբաստաւսութեան։

 

Մատեան գրեալ վասն Օշնի Սեբաստոսի [37]

Իսկ այս որ ի կրօնաւորականս էր վիճակ՝ յետ դաստիարակելոյ մանկական ուսմամբք, ի վեշտասան ամ ընթացից հասակին ածաւ յերկիւղազարդ մօրէն իւրմէ առ կաթողիկոսն Սուրբն Ներսէս, որ յաջորդեալ էր զաթոռ եղբօրն՝ Գրիգորի, ամենայն իմաստութեամբ եւ գիտութեամբ զարդարեալ, եւ սա ըստ հաւատով հայցուածոց դստեր եղբօրն իւրոյ՝ [38] զմանուկն ածեալ առաջի ձեռնադրեաց քահանայ ի կրօնաւորական ձեւ, եւ կոչեաց յանուն իւր Ներսէս. զոր թողեալ մօրն առ ոտս նորին ի վարժուն՝ գնաց յերկրպագութիւն սուրբ տեղեացն Երուսաղէմի։ Այլ Ներսէս կացեալ ի հայրապետական աթոռն փոքր մի աւուրս՝ ի շնորհէ ձեռնադրութեան զօրացեալ հոգւով՝ տենչայը յանզբաղ կեանս միայնութեան եւ ընթերցման» եւ սուրբ հայրապետն ուրախացեալ ընդ յառաջադիմութիւն մանկանն՝ առաքեաց զնա ի վանորայս Սեւն լերին. յորս շրջելով գործնական նիազութեամբն [39] եւ տեսողականին կրթութեամբ յառաջ էր, եւ նկրտէր հասանել ի լրումն առաքինութեան ի սէրն Քրիստոսի։ 

Եւ յետ ամաց դարձեալ ի հայրենի աթոռոյն եւ փափագանօք ի ծնողէն եւ յեղբարցն, ոչ հաւանեցաւ կալ ի գլուխ ուխտին՝ որ աանդեալ էր նմա [40] ի հօրէն իւր. այլ ի մէջ լերինս յամայացեալ տեղիս, ընդ հոգեւոր դաստիարակին իւրում Յոհաննու՝ ելեալ մնայր ի միայնութեան. եւ քաղցր էր նմա այն՝ քան զամենայն հեշտութիւն. եւ կոչէր անապատն իւր բնակութեան՝ Աստուածածին Սաղրուի, ի հոսանս գետոյն Ժեռակրայ [41], եւ մերձ նմին տաճար Սրբոյն Գեորգայ. յորում՝ յանձուկ սենեկի՝ ի գիշերի եւ ի տունջեան անհանգիստ յընթերցումն, եւ միայն կատարէր զգործ սուրբ պատարագին պաշտաման:

Իսկ ի ԻԲ թուին (622=1173) փոխեալ առ Քրիստոս Հայրապետն Ս. Ներսէս եւ յաջորդեալ յաթոռն սուրբ՝ նորին եղբօր որդին Գրիգորիոս՝ մականուն կոչեալն Տղայ. որ եւ քուերորդի հօր սորա, ձգէ յինքն զմանուկս Ներսէս հրամանաւ գրոյ. եւ սա վասն առ նա անանջրպետ սիրոյ, եւ վասն թերի ունելոյ զվարժուն գրոց՝ փութացաւ առ հարազատն իւր հայրապետն սուրբ, եւ նորին խնամօքն ի ձեռն վարժապետաց սրբոց քննեալ տեղեկացաւ հին եւ նոր կտակարանաց իմաստից։ Զոր՝ քսան եւ երից ամաց ձեռնադրեաց հայրապետն՝ եպիսկոպոս Տարսոնի նոյն եւ Լամբրունին եւ շրջաբնակ գաւառացս, եւ առաքեաց առ իւրս պատուով: Իսկ սորա եկեալ խուսափէր ի հովւութեան զբաղմանց, եւ ի տենչանս ընթերցման գրոց նկրտէր. եւ զի ոչ կարէր ըստ տռփման իւրոյ ունել զանզբաղութիւն, փախստական լինէր այսր անդր ի հեռաւոր տեղիս։ Եւ զի վարժեալ էր ի մանկութեանն բանիւ մօր իւրոյ զհելլենական գիրն՝ տենչմամբ որ առ նոսին իմաստութեամբն, եմուտ ի կղզին Կիպրոս աղքատապէս, մնալ անդ ի կատարեալ ուսումն նոցին հռետորութեան։ Սակայն ոչ ետ թոյլ բաղձանք մօրն եւ սէր եղբարցն. յորժամ լուան՝ ածին վերստին անտի բռնութեամբ։ Եւ ծանուցեալ թէ ոչ կարէ հեռանալ, եւ դարձեալ յառաջին իւր անապատն՝ կոչեցեալ Սաղրու, յորում՝ զանձուկն ունէր սենեակ, եւ զդաստիարակ հոգեւոր հայր իւր Յոհաննէս, բնակեալ ի տեղւոջն, եւ անդ հաւաքեալ զամենայն աստուածային գիրս, արգելեալ ի տեղւոցն ամաց ժամանակ, եւ կեայր ընդ մարմնոյ եւ բանիւ Աստուծոյ, որ քաղցր է ի քիմն հասկողացն՝ քան զմեղր բերանոյ. պաշտէր ի տէրունական աւուրս զգոհութիւն սրբոյ պատարագին խորհրդոյ, եւ յայլ աւուրս մնայր յառանձնական սենեակն ընթերցումն եւ ի գրութեան, եւ յաղօթս զբաղեալ։ Իսկ հոգեւոր հայրն իւր եւ դաստիարակն Յոհաննէս՝ ի նստելն երբեմն երբեմն առ նմա՝ քննէր զմիտս Սաղմոսացն, եւ ի լուծանելն՝ աղաչէր գրել զնոյն եւ թողուլ ի պէտս զկնի եկելոցն : Յայնժամ՝ ըստ կամացն Աստուծոյ եւ ըստ հնազանդութեան խորհողին՝ սկիզբն արարեալ գրել գքննութիւն երգոց Սաղմոսին, ի շրջանս աւուրց ամաց իւրոց քսան եւ վեց թուոյ եւ թուականիս վեց հարիւր քսան եւ եօթանց (1178), եւ կատարեալ ի քսան եւ ինն [42] ։ 

Յետ այնր փութացաւ ի լեառն որ առ ընթեր մեծին Անտիոքու, ի վանօրեայսն՝ որ ի լատինացւոցն եւ ի հելլենացւոցն պայծառանային անդ աստուածահաճոյ կարգօք եւ կրօնիւք, եւ բնակեալ անդ աւուրս ինչ` թարգմանէր զՄեկնութիւն Յայտնութեան Յոհաննու [43] ։ Եւ բռնադատեալ դարձեալ ի սիրոյ հայրապետին սրբոյ Գրիգորի՝ որ կոչէր հրամայական սաստիւ, գնաց առաջի նորա, ողոքանօք եւ ահարկութեամբ հաւանեցուցանէր կալ ի գլուխ ժողովոյն [44] որ հաւատացաւ նմին ձեռնադրութեան։ Եւ այսպէս զսլացումն մտաց [45] ընդ իւրեւ նուաճեալ հոգեւոր հօրն, առաքեաց զսա ի նուաստ գձձութենէն յաթոռ իւր պատուով։ 

Ի նոյն ժամանակի եւ եղբայր իւր մեծապատիւ սեբաստօս Հեթում, ամենապատիւ վայելչութեամբ չինեալ էր զտաճար աղօթից ի սուրբ ուխտս, եւ նկարագրութեամբ պատկերաց զարդարեալ՝ ընկալեալ զելեալ յանապատէ փեսայս գեղեցկացեալ աստուածային հանճարով` որպէս լուսին, եւ պայծառացեալ գիտութեամբն որպէս զարեգակն եւ հիացուցանող վարուք, կացուցին յաջմէ սորա զգլխոյ սուրբ տաճարիս զարդարեալ եւ պաճուճեալ [46]. եւ բազմեալ ի քահանայական աթոռն, եւ ի տօնի իսկոււոյն ետ զխաղաղութիւն՝ Ժողովոյս, եւ յարուցեալ կատարեաց զսքանչելի խորհուրդ սրբոյ պատարագի, յիշատակ փրկագործութեան Քրիստոսի եւ քաւութիւն ժողովրդեանս. որոյ հաղորդեալ տեսութեամբս եւ ճաշակմամբ, ուրախութեամբ մեծաւ մատուցաք փառս Աստուծոյ: Եւ յայնմ հետէ բուռն հարեալ ի վշտակցութիւն ժողովոյս՝ բարեկարգութեամբ տնօրինէր ի Հօրէն իւրմէ աւանդեալ սուրբ ուխտիս, իջեալ օր ըստ օրէ ի ժողով քաղաքին Տարսոնի՝ մխիթարէր զնոսին վարդապետական բանիւ, եւ հանգուցանէր յինքն զամենայն տեսողս եւ զլսողս, ոչ միայն զոր ի Հայոց ժողովս, այլ եւ զփռանգաց ազգ, ես Յունաց, իւրաքանչիւր ազգացն կարգաց եւ կրօնից տեղեակ գոլով, եւ յընտրողութիւնն՝ հաւանեցուցանող կամ հաւանեալ։

Իսկ յետ ամաց ինչ անցելոց զօրանայր արեան հարազատ սոցա Ռուբեն [47], եւ յինքն նուաճէր յետ մահուան Մանուէլի արքայի զՄամիuտա եւ զՏարսոն, եւ ագահութեամբ որպէս զԱքայաբ այգին Նաբովթայ՝ բռնադատէր զայս աստուածատուր ամրոցս ի սոցանէ, որում մնացեալ զամ մի ողջ յարգելանի եւ կրեալ զնոցա թշնամութիւնն, դարձեալ այցելութիւն առնէր Աստուած եւ ուղղէր սոցա զխաղաղութիւն. եւ մանուկն Ռուբէն ի գլուխ երկրորդ ամին վճարէր մահուամբ, եւ խնդրէր ի սոցանէ ներումն թողութեան մանկական որ առ նոսին սխալման։ Եւ յաջորդէր զիշխանութիւնն հարազատ եղբայր նորին բարեմիտն Լեւոն, եւ կապէր ընդ նոսա անանջրպետ խաղաղութեամբ։ Որ եւ ի տօնս տէրունականս առ իւր տանէր զհայրս մեր, եւ առ ի նմանէ վարդապետական խրատով եւ սրբոյ պատարագին նուիրագործութեամբ մխիթարէր, հանդերձ բազմութեամբ ժողովոյն։

Իսկ զի ի սոյն աւուրս առաւ վասն մեղաց մերոց սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ՝, յայլասեռից, եւ ինքնակալն Հռոմայ՝ որ (է) Ալամանաց [48] թագաւոր՝ լսէաք թէ յառաջ է յարեւելս՝ ի փրկութիւն սուրբ տեղեացն. խորհուրդ էառ մեծ իշխողս Լեւոն՝ զՀայր մեր սուրբ առաքել ընդ առաջ նորին հրեշտակութեամբ. եւ վասն այսր մտածութեան գնայր առ սուրբ հայրապետն Գրիգորիոս՝ ունել զնորին հրամանսն եւ զկամս ընդ իւր։ Եւ ի նոյն ճանապարհի խորանաբնակ ազգն իսմայէլի յարձակեցան ի վերայ, եւ զճանապարհակից եղբարս եւ զկրօնաւորս՝ սրով ճարակեցին առընթեր քաղաքին Մարաշայ, եւ զբեռնակիր գրաստսն յափշտակեցին. մնացեալ խնամքն Աստուծոյ միայն սա եւ եպիսկոպոսակից հարազատ իւր Յոհաննեսն [49] եւ վարժապետն Գեորգ [50] ։ Եւ զի ունէր ընդ իւր զայս գիրս սրբոյ Պատարագին քննութեանն եւ եկեղեցական կարգաց՝ յինքենէ ասացեալ շնորհիւ Ս. Հոգւոյն, յափշտակեցաւ յաւազակացն եւ չմնաց հաւասարն, տրտմեցաւ յոյժ, եւ ի դառնալն առ մեզ վերստին՝ զգուշացեալ զի մի եւ այս Մեկնութիւն Սաղմոսիս յիրիք շփոթմանէ՝ որ իւրն է գիր՝ պակասեսցէ եւ հաւասարն ոչ մնասցէ, յորդորեաց զկրօնակից եղբայր մեր զԳէորգ՝ սկսանել եւ գրել, եւ նա յօժարութեամբ յանձն էառ, պատրաստեաց զնիւթն եւ սկիզբն արար։ Իսկ ապա փութացուցեալ իշխանական հրամանն զճանապարհն որ առ ինքնակալն Հռոմայ թագաւորն Ալամնաց, ճանապարհակից էառ իւր զԳէորգ, եւ ինձ Սամուէլի նուաստի հրաման ետ զսկսեալն ի նմանէ՝ աւարտել՝ զոր յօժարութեամբ յանձն առի, եւ պինդ հաւատով ի փառս Աստուծոյ կատարեցի ի թուիս ՈԼԹ (639=1190)։ Այս ամք երեք են կործանման սուրբ տեղեացն Երուսաղեմի։ 

Եւ յիջանել հօրս մեր ի Տարսոն առ ի նաւարկել, ի ճանապարհին որ առաջի կայր՝ եհաս ինքնակալն յԻկոնիոն, եւ յետ փոքր ինչ աւուրց զօրք նորին ի Տարսոն, եւ գնաց սոցին յառաջելն։ Իսկ իմ՝ ի գրելոյ զմատեանս ոչ թուլացեալ, քանզի առնուի ի սմանէ զլուսաւորութիւն հոգւոյ, առընթեր կացեալ միայնութեամբ սուրբ ուխտիս, այլ հրաժարեցի, եւ խնամօքն Քրիստոսի ի վերջին կէտս ժամանեցի. եւ սպասաւորեցի զկնի եկելոցդ մատռուակութեամբ զխառնեալ բաժակս աստուածային իմաստից ի հոգեւոր մեր հօրէս, զմայլեցուցիչ հոգւոց եւ մխիթարութիւն եւ բժշկութիւն մարմնոց։ Եւ յաւարտումն սորին փոքր ինչ թողի ձեզ զպատմութիւն կենաց սորին ընթացից, զի մի՛ մնասցէ տարակոյս յառաջել ժամանակին՝ սորին քննողի ո՞վ եւ ո՞ւստն եւ զիա՞րդն. որպէս եւ մեք այսօր ունիմք զբազում՝ հարց մերոց եւ վարդապետաց Հայոց, այսինքն զԴաւիթ Ներգենացի, զԳրիգոր Նարիկեցին եւ զՄովսես Խորենացի եւ զայլս, որոց ի բանիցն պարարտութենէ զուարճանամք, եւ զզիարդն կենաց եւ վարուց փափագելով գիտել՝ ոչ ունիմք, եւ ոչ մի բան վասն երանելեացն պատմութիւն։ Յաղագս այսր՝ զսորայս մինչեւ ցայս, որ է կենաց իւրոց ժամանակ ԼԸ (38) ամ, ցուցաք համառօտ. եւ մաղթեմք Քրիստոսի տալ զսոյն մեզ՝ եւս երկարութեամբ աւուրց՝ ի գլուխ բարի հովուութեամբն, եւ հանճարեղ այցելութեամբն՝ խնամիչ սուրբ ուխտիս եւ առաջնորդ ժողովոյս: Եւ զիմս աղքատութիւն դնել սորին օրհնութեամբ ի դամբարան հանգստեան՝ ընդ սրբոց իմոց հարցն, որ այժմ հուպ եմ՝ սոցին ծերութեան ալեօք կոծեալ։… [51]

Ի թուականիս Հայոց ՈԼԹ (1190–1) գրեցաւ աստուածախումբ մատենիս օրինակն՝ ձեռամբ Սամուէլի նուաստ եւ յետին գրչի, հրամանաւ սրբասնեալ վարդապետի եւ արհի եպիսկոպոսի մերոյ Տեառն Ներսիսի, ի նախայիշատակեալ սուրբ ուխտս Սկեւռայ, առ ընթեր հայրենատուր ամրոցի տերանց մերոց Լամբրունի. իշխանութեան մեծահանճար աստուածասէր սեւաստօսի Հեթմոյ, եւ ի վերակացութեան Տեառն մերոյ Ներսեսի եւ եղբարց սոցին, Ապիրատի եւ Շահնշահի, զորս տացէ Քրիստոս ի հոգեւոր եւ ի մարմնաւոր իշխանութիւնս՝ բազում ժամանակս, եւ ի փոխելն յաշխարհէս՝ ի պարս սրբոց Հայրապետացն եւ աստուածասէր իշխանացն դասեսցէ ի Ժողով արքայութեան իւրոյ ընդ ամենայն Սուրբս։

Յիշեցէք բարեաւ եւ զբարի ծնողս սոցին զնախ փոխեալսն առ Քրիստոս, զմեծանունն Օշին, հանդերձ երէց դստերաւն Մարեմաւ եւ կրսեր որդեկաւն Գրիգորիս, զի հանգիցեն ի գոգն Աբրահամու եւ մխիթարեսցին փառօքն Ղազարու, եւ մայր սոցին Շահանդուխտ ամենաբարի եւ ճգնազգեաց, այժմ կրօնաւորեալ ի ձեռաց որդւոյ իւր՝ սուրբ հօրս, երկու դստերօքն, Շուշանաւ եւ Տալիթայիւ [52], որք նորին ճգնող շաւղացն հետեւին, զի մխիթարեսցին ի կեանս զաւակաց իւրեանց եւ եղբարց, եւ սոքօք ընդ նախահանգուցեալսն փրկեսցին յիշխանութենէ խաւարի, եւ փոխեսցին յարքայութիւն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, ի մասն վիճակի Սրբոցն ի լոյս, եւ ի յարազուարճ խնդութիւնն. ի Քրիստոս Յիսուս ի Տէր մեր, որ է օրհնեալ յաւիտեանս. ամէն։

 

304. Ս. ՆԵՐՍԷՍ ԼԱՄԲՐՈՒՆԵՑԻ [53]

Սուրբ եւ երջանիկ հայրն մեր Ներսէս՝ էր ազնուական ծնողաց զաւակ, շառաւիղ գոլով ծննդոց սուրբ եւ մեծ Լուսաւորչին մերոյ Գրիգորի, եւ մերձաւոր ազգական երանելի կաթողիկոսացն Գրիգոր րիսի Վկայասիրի եւ Գրիգորիսի եւ Ներսեսի Կլայեցւոյն [54], գոլով որդի Օշնոյ տեառն Լամբրունի։ Զսա ի տղայութեանն խոստացան ծնողքն՝ տալ Աստուծոյ ընծայ, զի որպէս Սամուէլն ուխտեալ էր յորովայնէ, սակայն զի տեսին զնա կայտառ փայլմամբ ապագայից շնորհացն, զղջացան դարձեալ՝ չտալ խոստացելոյ ուխտին, այլ կամէին առ իւրեանս պատելով՝ ժառանգ մարմնաւոր իշխանութեան առնել։ Եւ նոյն ժամայն հիւանդացաւ մինչեւ ի մահ. յայնժամ մայր նորա առեալ ի գիրկս իւր եւ տարեալ ընկէց զնա յեկեղեցի Սրբուհւոյ Աստուածածնին, ի մօտակայ վանսն որ Սկեւռա [55] կոչի եւ առ ժամայն շնչաբերեալ կենդանացաւ տղայն՝ եւ ոչ ել ի վանիցն, այլ անդէն սնաւ։ 

Եւ յայնմհետէ սկսաւ զպնդութիւն պահոց եւ զխոշորութիւն զգեստուց, զտքնութիւն ամենագիշեր հսկմանցն, եւ զհանապազորդ աշխատասիրութիւնն, մանաւանդ զանստացութիւն եւ զաղքատասիրութիւնն՝ առատ ողորմութեամբ։ Ընթեռնոյր եւ ուսանէր միշտ եւ գրէր անհանգիստ զցայգ եւ զցերեկ. մինչ զի ոչ երբէք մեկնեաց զոտս իւր յանկողինս՝ ի տուէ կամ ի գիշերի. այլ զցերեկն պարապէր աղօթից, ընթերցման սուրբ գրոց եւ վարդապետութեան եւ ամենայն բարի գործոց. եւ զգիշերն նստեալ գոլով յաթոռ ինչ, անդ վճարէր զնոյն պէտս սակաւ մի, եւ վաղվաղակի զարթուցեալ կանխէր յաղօթս, յաչիցն բղխելով աղբիւրս արտասուաց։ Գոլով զգաստ, ժիր, խոնարհամիտ, հեզ, զգուշացեալ բանիւ բերանով, եւ առաքինի բոլոր շարժմամբ հոգւոյ եւ մարմնոյ, ընդ աստուածայինսն խօսելով, զունայնաբանութիւն ի բաց վտարէր, խոկալով միշտ զվերինսն՝ զանց զստորայնովքս առնէր. եւ ի խուն ժամանակի քան զյոլովս աստուածային վարժիցն ի չափ հասանէր. մեծութիւն եւ փառք երկրաւորիս՝ սարդոստայն կորովակի բբացն երեւէր։ 

Սա մինչ տղայն էր՝ տարեալ եղեւ առ կայսրն Յունաց, եւ նա ասէ. Ե՛կ, մանուկ, զի արասցուք գքեզ որդեգիրս եւ ժառանգ մեծի իշխանութեան. իսկ նա տակաւին սեղայ գոլով՝ իմաստուն պատմականօք [56] զարմացուցանէր զնոսա, ասելով, թէ, Ես երկնաւոր թագաւորին եմ զինուորեալ, մշտնջենաւոր բարեացն ակնկալութեամբ։ Եւ այսպէս ի մանկութեան գոլով աստուածիմաստ եւ անբիծ եւ անարատ յամենայնի՝ գտաւ լցեալ բոլոր տեսակօք բարեաց. վասն զի ի մանկութենէ բնակեցաւ ի նա շնորհք Սուրբ Հոգւոյն, որով եւ սկսաւ մեկնել լուսաւոր մտօք դիւրալուր բանիւ զմատեան աստուածային գրոց. զորմէ ասեն, թէ մինչդեռ վեշտասանամեան էր, սկսաւ գրել զմեկնութիւնս եւ բանս իմաստայեղցս. զի ի տան կաթողիկոսարանին վարժէր առ Սուրբն Ներսէս, որ էր նորա մօրն հօրեղբայր։ Մեկնեաց զգիրսն Սողոմոնի՝ զԺողովողն եւ զԻմաստութիւն, այլ եւ զԵրկոտասան Մարգարէիցն, եւ զՍաղմոսն Դաւթի [57], ի խնդրոյ միանձանցն որ բնակեալ էին ի լերինն, յորում՝ ինքն առանձնացեալ ճգնէր. զոր բացայայտեաց՝ եթէ որով մտօք պարտ է մեզ զնոյն երգել։ Զորմէ պատմեն, եթէ ի մեկնելն՝ սպասաւոր նորին տարեալ դնէր միանգամ յաւուրն ընդ երեկս՝ զհացն եւ զսպասն ամանօք ի պատուհանն խցկանն, եւ ի միւuումն աւուրն երթայր զմիւսն դնել, միշտ զնախ եդեալն անարատ ի տեղին գտանէր անթերի. քանզի ունդով շատանայր [58] ։ Սա մեկնեաց զՊատարագին խորհուրդն [59], եւ զտէրունական Առակսն. թարգմանեաց եւ զՄեկնութիւն Յայտնութեան Յոհաննու. թարգմանեաց եւ զգիրս Գրիգորի Պապուն, որ Տիալողօս [60] կոչի, եւ այլն բազումս. զի ուսաւ եւ զդպրութիւն յունարէն գրոցն, նոյնպէս եւ զլատինացւոցն. եւ յոլով թարգմանութիւնս արար, եւ Լուծմունս գրոց դժուարագոյն բանից, եւ Երգս պաշտամանց։ 

Սմա ետ Հայրն իւր 30, 000 դահեկան ոսկի, եւ նա յերիս մասունս արար զայն, միով շինեաց անօթս եւ զգեստս եկեղեցւոյ, եւ զմիւսն բաշխեաց աղքատաց, եւ զերրորդն՝ գրել ետ աստուածաշունչս եւ զմեկնութիւնս սրբոցն հարցն. այլ եւ ինքն ձեռամբ իւրով գրեաց կրկին զԱստուածաշունչ սուրբ գիրս, եւ զամենայն բանս սրբոց հարցն: Քանզի յամենայն երեկոյի մինչեւ այրէին մոմեղէնք՝ գրէր, եւ ապա անդէն յաթոռն իւր նստեալ՝ սակաւ մի ննջէր. եւ իսկոյն յարուցեալ երթայր եկեղեցին. ուր, սահմանեաց ի ներքս պաշտել զամենայն աղօթսն [61], եւ զառաջին կանոնն ի ձայն պաշտել տայր: 

Սա բռնադատեալ եղեւ ի Գրիգորիսէ որ Մեծն կոչէր [62], որ էր եղբօրորդի սրբոյն Ներսիսի, եւ յետ նորա կալաւ զաթոռն ի Կլայն–Հռոմէական, եւ ի նմանէ հարկեալ ձեռնադրեցաւ սարկաւագ, ապա քահանայ. եւ յետոյ եղեւ եպիսկոպոս մեծի մայրաքաղաքին Տարսոնի, որ եւ հովուէր բարւոք զեկեղեցին Աստուծոյ: 

Սա յոյժ սիրեաց զմիայնական վարս եւ ճգնէր անսուաղութեամբ պահոց առաւել յոյժ, զի զաւուրս եօթն անսուաղ կեայր, ոչ ձէթ եւ ոչ գինի, ոչ ձուկն եւ ոչ թան, այլ միայն ընդօք շատանայր, եւ անձանձիր ընթեռնլով եւ գրելով եւ հսկելով հանապազ յաղօթս եւ ի կանխելն առ Աստուած։ Սա յանապատի խոյս տուեալ՝ զանմահութեանն ողջունէր զկեանս, ըստ Յովհաննու եւ Եղիայի, յանապատի բնակել յօժարէր. ի մարմնի ընդ անմարմինս անմարմնական վարուք հանդիսանայր. եւ ապա զինու յաղթութեան սպառազինեալ՝ ախոյեան ելանէր դիմամարտին [63] մենամարտիկ հանդիսիւ. զի մի անփորձաբար յասպարիզին ելեալ՝ զէնընկէց յանդիմանեսցի. յորում եւ բնակէրն բազում՝ խոնարհութեամբ եւ հեզութեամբ ընդ եղբարս. զնուաստագոյն սպասահարկութեան ցուցանելով զչափ՝ լռութեամբ բազմաւ, ի դէպ ժամանակի զպատշաճն խօսելով։ Եւ ապա զի՞նչ ասէր. ըստ նմանութեան զօրավարաց՝ որ ի տեղիս մարտին մատչին, հանդէս առնեն զօրաց, նոյնպէս եւ սա զառաքինութեանցն զինուորս ի հանդիսի կացուցանէր. զկառս մարմնոյն զգայութեամբք ընդ հոգեկանս լծեալ, ի վերայ խոհականն բազմէր կառավար։ Եւ յայսոսիկ յոլովք յառաքինութեանցն զինուորացն՝ ինքնակամ յամայութեանն վայրի լինի, եւ ներհակքն ենթադրեալք. որպէս բամբասանք, հայհոյութիւնք, դատարկաբանութիւնք, ստախօսութիւնք, երդմնահարութիւն, կեղծաւորութիւն, մարդահաճութիւն, չոգմոգութիւն, երկբանութիւն, ատելութիւն, չարախօսութիւն, ոխակալութիւն, զրպարտութիւն, յափշտակութիւն, նախանձ, թշնամութիւն, հարստահարութիւն, լուտանք, հակառակութիւնք, անհնազանդութիւն, կռիւ, սուտ վկայութիւն, եւ այլն ամենայն։ Նա եւ զկերակրոյն զհարկ վճարէր՝ ոչինչ կարի հեռաւորութեամբ յանմարմնոցն անկարօտութենէ։

Սա երբէք ոչ լքաւ յ՚արութենէ [64], ոչ կասեցաւ ի զգաստութենէ, ոչ թուլացաւ ի պնդութենէ, ոչ յաղթեցաւ յագահութենէ, ոչ մեղկացաւ ի հեղգութենէ, ոչ ի վայր քարշեցաւ ի ցանկութենէ, ոչ ծառայեաց նախանձու, ոչ ի ներքոյ անկաւ որովայնի, ոչ ստրկացաւ յամպարտաւանութենէ, ոչ ողոքեաց զփառասիրութիւն, ոչ կերակրեաց զմախանացն ճճի, ոչ տածեաց զսրտմտութեանն գազան, ոչ աճեցոյց զբարկութեանն բոց, ոչ սրեաց զհայհոյութեանն սուսեր, ոչ թեքեաց զնենգութեան տէգ, ոչ մխեաց զչարախօսութեան նիզակ, ոչ արձակեաց զլուտանացն ըռմբաքար, ոչ ձգեաց զնախատանաց նետն. ոչ ցանեաց զթշնամանաց կայծակունս, ոչ խոցեաց բամբասանացն նրանաւն [65]. ոչ եհար ատելութեանն վաղակաւորաւ, ոչ պարտեցաւ ի յերդմանէ, ոչ ընկղմեցաւ յարբեցութիւն, ոչ մորոսացաւ յանզգամութենէ, ոչ գլորեցաւ ի կեղծաւորութենէ, ոչ յողդողդեցաւ ի մարդահաճութենէ, ոչ անկաւ յերկպառակութենէ. ոչ պատուեաց զքսութիւն, ոչ մեծարեաց զշոգմոգութիւն, ոչ հաճեցաւ ընդ նորափառութիւն. ոչ կամեցաւ ընդ ամպարհաւաճութիւն, ոչ փառաւորեաց զհեշտախտութիւն, ոչ խոնարհեցաւ ընդ բարձրամտութիւն, ոչ թշնամանեցաւ ի հեղգութենէ, ոչ անարգեցաւ ի ծուլութենէ, ոչ տիրացոյց յարծաթսիրութիւն, ոչ հնազանդեցաւ դատարկութեան, ոչ յաղթեցաւ ի խեղկատակութենէ, ոչ լծակցեցաւ հերձուածոց, ոչ միաբանեաց հերեսիոտութեան, ոչ ընկալաւ յունայնաբանութիւն, ոչ խօսեցաւ ի նանրութիւն, ոչ խորհեցաւ զանօրէնութիւն, ոչ կապեցաւ ի սնոտեաց, ոչ պարաւանդեցաւ յունայնութեանցս։ Այլ սիրեաց զսրբութիւն, հետեւեցաւ ճշմարտութեան, ողջունեաց զմաքրութիւն, բաղձացաւ անախտութեան, ընդգրկեաց զպարկեշտութիւն, ցանկացաւ իմաստութեան, տենչաց արդարութեան, փափագեաց խոնարհութեան, բուռն եհար զզօրութենէ. ստացաւ զողջախոհութիւն, սեփականեաց զխոնարհութիւն. յերկիւղէ չարէ օտարացաւ, եւ աստուածային երկիւղին ի ներքոյ ետ զանձն. սիրոյ ստուգութեան զհետ ընթացաւ, զատելութիւն յինքենէ ի բաց հեռացոյց. զմաղթանացն ստացաւ գանձ [66], ի պաղատանաց ի բաց ոչ եկաց, զարտասուս աղբիւրաբար բղխեաց՝ փրկութեան խորհրդոյ սպասաւորեաց, կենարարն բաշխման պաշտպանեաց [67] ողորմութեամբ զարդարեցաւ, զօտարասիրութիւն ոչ մոռացաւ, զպարտ եթող պարտականին. հեզութեամբ ստացաւ զբարիս, զանոխակալութեան ամբարեաց զստացուածս։ Ի վերին դիտմանէ ոչ շիջաւ՝ ուր Քրիստոսն նստի ընդ աջմէ Աստուծոյ. զնա ունէր նպատակ եւ նախագաղափար, առ որ ի սկզբնատիպն հայելով անշեղաբար՝ ի նոյն պատկեր նորոգէր փառաց ի փառս։ Քանզի քաջարուեստն ամենից հայելի եդ զնա ի միջի, արձան հաստատուն կանգնեաց, զի յողդողդքն կազդուրեսցին. աշտարակ անպարտելի կառոյց, զի փախուցեալք պատսպարեսցին. բժիշկ իմաստուն յայտնեաց, զի հիւանդացեալքն մեղօք՝ առողջասցին. ջահ լուսոյ պայծառացոյց, զի կուրացեալք՝ նովաւ լոյս տեսցեն. ծառ բազմապտուղ տնկեաց, զի այնու ազգ մարդկան կերակրեսցին. աղբիւր յորդաբոս բղխեաց, զի որք տապացեալքն իցեն՝ զովասցին. խորան հովանոյ սփռեաց, զի անյարկքն տաղաւարեսցին. քաղաք ամրագոյն փակեաց, զի ի գերողէն ապահովեսցին, հովիւ իմաստուն կացոյց, զի պահպանեսցին ի պատառողէն [68]. շտեմարան գանձու շնորհեաց, զի աղքատքն փարթամասցին։ Յայսոսիկ՝ եւ զօրութեանցն խառնին հրաշք, այսոց հալածումն, եւ ախտից բուժումն։ Այսպիսեացս յաճախութեամբ, եւ մանաւանդ իմաստիցն եւ վարուցն լուր համբաւոյ՝ ամենայն ուրեք տարածէր. որ եւ բազումք երթային եւ գային՝ զօգտակարսն իւրեանց այցելով։ Իսկ Սրբոյն դժուարեալ ընդ լուր համբաւոյն՝ տարաշխարիկ լինել ախորժէր, զեգիպտական հարանց զվարսն յարաժամ ընթեռնլով՝ ի նոցին տեղիս փափաքէր. նա եւ զմեծի եւ առաքելաշնորհ հօրն մերոյ Լուսաւորչին զմենաստանացն լուեալ, ըղձայր լինել թերեւս ի նոյն տեղի. վասն որոյ երկիցս եւ երիցս անգամ միով արբանեկաւ յուղի անկեալ՝ զանխլարար հետիոտս ընթացեալ եւ հեռացեալ բազում՝ միջոցաւ, աշխատութեամբ մեծաւ եւ պատառմամբ ոտիցն, սակայն ի գլուխ ոչ ել, ի հետամտացն բռնաբար արգել լինելոյ. ապա զկայ առնու եւ դադարէ յակամայ։ Եւ ի տարակուսանս անկանէր անհնարինս. քանզի անտերունչ լինել հօտին ոչ կամէր, եւ յանապատի առանձնականութենէ զրկիլն դժուարէր. կարեւոր զբազմացն շնորհել զփրկութիւն համարէր, եւ զանզբաղութիւն անապատին զլանալն՝ ոչ յօժարէր. զՊօղոսին ապա կրէր զկիրս, «Ելանել ի մարմնոյ աստի եւ մտանել առ Աստուած փափաքեմ, եւ մնալ աստէն եւս կարեւոր վասն ձեր»։ Եւ այնպէս յետ բազում անգամ բռնադատեալ լինելոյն, եւ յոլով անգամ հրաժարելոյն, աստուածային ընտրութեամբն գքահանայապետականն ընկալաւ զաստիճան եւ զշնորհս. եւ ձեռնադրեցաւ արքեպիսկոպոս Կիւլիկեանն Տարսոնի, զմեծ առաքելոյն՝ [69] փոխանորդելով զտեղի, եւ բերելով զնորին հոգի շնորհաց եւ զմեծի սիրոյն որ առ Քրիստոս՝ առ ամենեսեանսն։ Եւ այնուհետեւ նորոգէր զսրբոց հարցն օրինադրութիւն, զոր ի վաղեմի խափանեալն էր. եւ նախ անդէն իւրում քաղաքին հաստատէր եւ ուղղէր. յորում՝ նստելով ինքն՝ հանապազորդէր աստուածային վարդապետութեամբ զցայգ եւ զցերեկ աշխատասիրաբար զհաւատացեայ հօտն արածէր միշտ եւ կերակրէր իբրու ստուգապէս հաւատարիմ եւ իմաստուն տնտես, ի ժամու՝ ծառայակցացն զբանին տալով կերակուր, եւ ի սեղանաւորս սփռելով զտանուտեառն արծաթ. Եւ որպէս ճշմարիտ Յիսուսի պատկեր՝ առնէր եւ ուսուցանէր, զանձն տալով աշակերտելոցն օրինակ, եւ հանապազորդ ժրութեամբ քահանայագործէր Աստուծոյ արժանաւորապէս, եւ ոչ այնու շատանայր, այլ եւ ընդ ամենայն վիճակեալսն միշտ անձանձիր շրջելով՝ խրատէր եւ ուսուցանէր, ի ժամու եւ ի տարաժամու հասանելով ի վերայ, յանդիմանական սաստական եւ մխիթարական մատակարարութեամբն. ձրի տալով զաւետարանն՝ ոչ ինչ առնոյր յաշակերտացն, եւ մանաւանդ ինքն ամենայն ուրեմն զկարօտեալսն կերակրէր հանապազորդ ողորմածութեամբ, հայր որբոց լինելով եւ խնամակալու այրեաց, հիւանդաց եւ բանտելոց այցելու. յորս՝ զամենայն զգոյսն իւր ծախէր։ Բայց այսցանէ, զի ի մեծի եկեղեցւոջն Տարսոնի յամենայն չորեքշաբաթն եւ ուրբաթն՝ բաշխէր հաց եւ բակլայ եփեալ՝ անձանց չորեքհարիւրից՝ [70] անխափան հանապազ՝ ուղղէր եւ պայծառացուցանէր զամենայն եկեղեցւոյ զկարգս: Ճշմարտապէս երկրորդ Լուսաւորիչ երեւեցաւ, զսրբոյ Հօրն զքրտունս եւ զերկունս ի միտ ածելով, զնշոյլս լուսոյ արծարծելով նորոգէր շինութեամբ վերստին. զցանկ խռովութեան եւ զատելութեան կրճիմն՝ որ եմուտ ի մէջ քրիստոնէից, քակել եւ բառնալ յօժարէր՝ զոր եւ արարն իսկ հանապազորդ աշխատութեամբ վարդապետելով զնոյն եւ գրելով. եւ ինքն զամենայն քրիստոնեայսն սիրելով յաղագս ջերմն սիրոյն Քրիստոսի. վասն որոյ եւ յամենեցունց սիրեցեալ եւ ընկալեալ լինէր, եւ ի բոլոր հերձուածոց հեռանայր. զհարցն սրբոց զուղղափառ կանոնադրութիւնս յառաջնոյն մինչեւ ցեօթներորդ ժողովն որ եղեն, անշարժապէս յանձին ունելով, եւ միաբանեալ գոլով ի մի կաթուղիկէ եւ առաքելական եկեղեցի, յոր եւ զամենեսեանսն փութայր եւ ուղղափառութեամբ ի խաղաղութիւնն, ի միաբանութիւն սիրոյ վերածել. զխոչ եւ զխութն հորդելով, զոր յամայութենէ եւ անտերունչ գոլոյ, զինքնաբոյս փուշս ծերատուր աւանդութեանց եւ զեկամուտ սովորութիւնսն ի բաց խլելով եւ յատակելով, որ ի հեղգութենէն էր անտառացեալ, կամ ի քուն լինել մարդկան՝ որոմն թշնամւոյն ի վերայ ցանեալ։ Քանզի եբարձ զոր հեղգութեամբ մտեալ էր ի ներքս. որպէս, զտհաս մանկունս առանց ընդ աստիճանս եկեղեցւոյ կարգաւ անցանելոյ, եւ զիւրաքանչիւրսն ըստ առաքելական օրինադրութեան պաշտելոյ՝ ի միում՝ աւուր ածելն ի քահանայութիւն. եւ նորոգեաց ըստ սրբոց հարցն կանոնի զաստիճանս գրակարդացաց, կիսասարկաւագաց, եւ սարկաւագաց, որպէս նախնեաց էր սովորութիւն՝ անպակաս առնել [71] ։ Այլ եւ զպատարագն հաստատեաց՝ անծածուկ կատարել ի տեսիլ ամենայն ժողովրդեան, զարդարեաց զաստուածային պատարագին եւ զձեռնադրութեանցն եւ զամենայն խորհրդական գործառութեանցն եկեղեցւոյ կատարմունս, եւ զթերին ելից թարգմանութեամբ։ Ուղղեաց զեօթն ժամն աղօթիցն, զտուընջեանս եւ զգիշերոյ, անխափան եւ անթերի կատարել ի մէջ եկեղեցւոյ։ Պատուեաց զամենայն տէրունական տօնս, եւ զբոլոր Սրբոց յիշատակս, եւ կարգեաց յամենայն աւուր յիւրաքանչիւրոցն յորում՝ աւուր եւ հանդիպին՝ անխափան կատարել զպարտական պատիւ՝ տօնասիրաբար։

Ուսոյց բարեզարդապէս կրօնաւորացն հաստատել սահմանադրեալ օրհնութեամբ կրօնաւորութեանն, սքեմով եւ կնկղով, եւ պարկեշտանալ կերակրով, եւ կանոնաւոր բարեձեւութեամբ, զհարցն օրինակ բերելով։ Թարգմանեաց զսուրբ Հարցն զվարսն [72], եւ զՍրբոյն Բենեդիկտոսի կանոնադրական սահմանադրութիւն [73] ։ Շինէր եւ մեծապայծառ եկեղեցիս եւ վկայարանս մարտիրոսաց, եւ զարդարէր նկարագրելով զամենայն տնօրինական գործս Փրկչին մերոյ եւ միշտ անյագ բաղձանօք զաստուածային պատարագն մատուցանէր ի տօնս տերունականս՝ հանդիսաւորապէս, ընդ քահանայից եւ սարկաւագացն. իսկ յայլ աւուրս մի կամ երկու պաշտօնէիւ առանձին անխափան կատարէր։ Եւ ասի յոմանց, եթէ սովորութիւն էր կտաւ ինչ ի վերայ կրծիցն կապել ի ժամ աստուածային պատարագին, զի երկիցս եւ երիցս անգամ՝ սարկաւագն քամէր [74] ։ Այլ եւ ի ջերմութենէ` սիրոյն որ առ Քրիստոս, յորում՝ ազգի յեկեղեցւոջ հանդիպէր՝ հաղորդէր եւ պատարագէր մեծաւ հաւատով, բաց ի հերետիկոսացն. փախչէր ի բաժանմանէ Նեստորի, եւ հրաժարէր ի չարաչար միաւորութենէն Ետիքոսի եւ Դէոսկորոսի. ուղղապէս զմիջինն եւ զարքունականն պողոտայն ընթանայր. ոչ շփոթէր զմարդկութիւնն եւ ոչ բաժանէր զԱստուածութիւնն. եւ զնոյն զուղղափառ հաւատոցն զճշմարտութիւնս, զմաքուր եւ զբարի գործոց ուղղութիւնն՝ յանձին ունելով, անձանձիր միշտ վարդապետէր զի զոր սիրոյն իւղով անշիջանելի ի նմա էր լուցեալ՝ զՍրբոյ Հոգւոյն զճրագն, բարձրացուցանելով ի պատուոյ աստիճանին աշտանակն, եւ այնուհետեւ առասարակ զամենեսեանսն լուսաւորէր աստուածային պայծառութեամբ։

 

Ձեռնագիրեւ կնիք Ս. Ներսիսի Լամբրունեցւոյ [75]

  Եւ այնպէս զգուշանայր ամենայնիւ ի պահպանութեան հօտին՝ բազում՝ բանիւք եւ վաստակօք. երբեմն հասարակօրէն վարդապետէր, եւ երբեմն առանձին ընդ իւրաքանչիւրսն խօսէր՝ բազում՝ հմուտ ճարտարութեամբ, ըստ որում՝ պէտքն պահանջէր. զիւրաքանչիւր ոք որսայր, զոմանս սաստիւ յանդիման նէր, եւ զկէսս մեղմով խրատէր, զոմանս ողոքանօք դարձուցանէր, եւ զայլս ահարկու դիմօք նուաճէր. որք ապարասանք եւ ընդվզեալքն էին՝ գեհենին այրմամբ եւ տապարին հատմամբն կասէր. եւ որ դիւրալուրք էին՝ արքայութեանն յուսով յորդորէր. որք ի հեշտութեանն ցաւսն էին ծնկեալք՝ արտաքին խաւարին խարանան կտրէր, եւ որք զօրութեան բուռն հարեալք էին [76], հանգստեամբ դրախտին հրճուեցուցանէր. որք սովորութեան չարեաց անլուծ եւ հանգուցիւք կապեալք՝ անքուն որդանց խածանօղ ժանիւքն խզէր. եւ որք ի բարիս կրթեալք՝ ի հաւատոցն հօր գոգն գգուէր. որք յարութեան յուսով զօրացեալք էին՝ հաստատէր, եւ որք յայնոսիկ հիւանդք էին՝ ողջացուցիչ բանիւք բժշկէր, եւ ամենայն ուրեք ընդդիմակացն զներհակսն քակտէր։ Անաչառութեամբ յանդիմանէր, եւ ոչ առնոյր ակն յումեքէ, ոչ բռնաւորի երկեղ նուաճէր, եւ ոչ տկարաց տայր համարձակել, այլ զուգութեամբ առ ամենեսեանսն վարէր. նպատակ առաջի աչաց ունելով որով եւ իցէ օրինակաւ՝ զշահելն մեղմով եւ կամ՝ խստութեամբ. որ եւ զամենեսեանսն ուռկանէր ի քարոզութիւն աւետարանին։ 

Այսոքիկ քահանայապետիս հանդէս, այս յառաջադիմութիւն, եւ եւս քան զսոյն, յոր անկարանայ բանս ձկտել, իբր ի գերագոյնս ճառելեաց, քանզի բնութեանս հարկ պահանջէ, եւ նախ հորդեալն անվրէպ ուղի՝ յինքն ձգէ, մանաւանդ եթէ յոգնամանակեայ բաղձանաց լնուն իղձք։

Արդ, եհաս որում՝ ցանկայրն, ժամանեաց որում՝ փափաքէրն. քանզի ոչ անգիտանայր զառաջիկայ կիտին կատարումն, ըստ աստուածային առ նա յայտնութեանն, որպէս թէ ասել. Զհաւատսն պահեցեր, զընթացսն կատարեցեր, զթշնամին ընկըղմեցեր, զյաղթութեան նշանն կանգնեցեր. արդ, արագեա ի պսակն, ժամանեա ի հանգիստն, փութա առ բրաբիոնն, եւ ընկալ զյաղթանակն։ Այսմիկ իրազեկ եղեալ՝ լնոյր անբերելի խնդութեամբ, եւ զգեստաւորեալ խորհրդական զգեստիւ՝ մատուցանէր զփրկագործ պատարագն. եւ հաղորդեալ ի կենարար եւ ի մեղսաքաւիչ խորհրդոյն, յորմէ ոչ երբէք ի բաց եկաց, յետ այսորիկ յառաջ կոչէր զեղբարսն, եւ զելիցն խօսէր զբան [77]. սակաւուք երկրորդէր զխրատականսն՝ սիրելի որդւոցն աւանդէր՝ անփոխադրելի մնալ ի նոյն՝ հաստատէր. Սուրբ եմ յարենէ մերմէ, ասելով. քանզի ոչ խորշեցայ ի պատմելոյ ձեզ զամենայն կամն Աստուծոյ [78]. եւ յանձն առնեմ՝ զձեզ Աստուծոյ եւ բանի շնորհաց նորա. զամենայն ձեզ աւանդեալ աստուածային պատուիրանս՝ զգուշութեամբ պահեցէք, միակ առանց ամօթոյ լինելով. եւ զլուծանելի մարմինս իմ, տուք հողոյ, աղօթիւք յուղարկաւորութեամբ։ Եւ որք մերձաւորքն էին՝ իբրեւ լուան զհրաժարականն բան, ողբս առեալ կոծէին զանձինս մորմոքելի սգով՝ զբաժանելն ի նմանէ։ Եւ ինքն ի վեր զակն կարկառեալ, յորմէ ոչ երբէք խոնարհեցոյց՝ ըստ ասելոյն, Աչք իմ յամենայն ժամ առ Տէր են, զուարճ դիմօք եւ արտասուալից խնդութեամբ՝ ասէ, ի ձեռս քո աւանդեմ զհոգի իմ։ Եւ իսկոյն փչեաց զմաքրական հոգին ի ձեռս Աստուծոյ, որում անձկացեալն էր. եւ թագաւորեաց յաւիտենական կենօք ընդ սուրբս եւ ընդ սիրելիսն նորա, եւ ընդ նոսին փառաւորէ զՀայր եւ զՈրդի եւ զՍուրբ Հոգին, յաւիտեանս յաւիտենից. ամէն:

 

305. ԱՌԱՔՈՒՄՆ ՆԵՐՍ. ԼԱՄԲՐՈՆԱՑՒՈՅ Ի Կ. ՊՈԼԻՍ ՎԻՃԵԼ ԸՆԴ ՅՈՅՆՍ (ԳՐԻԳՈՐ ՍԿԵՒՌԱՑԻ)

Ըստ թագաւորական հզօր հրամանի՝ [79] եհաս ժամանել Սրբոյս՝ յարքայանիստ քաղաքն Կոստանդնուպօլիս, եւ զի նախ իմաստութեանն եւ առաքինութեանն հասեալ համբաւ ի լսելիս ինքնակալին եւ պատրիարքին, յոլով պատուոյ եւ մեծարանաց ի նոցանէ լինէր ընդունակ է նա եւ ըստ բնաւոր նոցին իմաստասիրութեան եւ յարգանաց հանճարոյ՝ ի քննութեանն բանս արկանէին զաստուածային ի մէջ առեալ կտակարանաց, զ՚ի նոսա զանխուլ եւ դժուարաճառ բանս առաջի արկանէին [80] ։ Եւ զի յոքունց իմաստասիրաց էին ժողովք, ամենեքեան ի մի վայր գումարէին, եւ ըստ սեփհական իշխանութեան՝ զհարցականսն ինքեանց առնէին, ի նըմանէ զԼուծմունսն պահանջեալ։ Եւ էր տեսանել իբրեւ զաղաւնի ի մէջ բազմաց բազէից խուճապեալ գոլով [81], երկիւղ իմն զառաջինն ըստ ատենին առաջարկութեան բերեալ, սակայն ի հոգւոյն շնորհ խրախուսեալ յառաջ մատուցեալ իմաստայեղց հանճարով եւ հեզութեամբ առ պատասխանիսն, այնքան հաւանական տուեալ՝ որ եւ անակնկալն էր ի նոցանէ, մինչեւ հիացմամբ պակնուլ ի զարմացմանէն, եւս ընդ միայնակն այլաբարբառ եւ տարաշխարհիկ գոլով՝ ի մէջ այնքան աթոռակալ իմաստասիրաց. եւ գովական բանս ի բարբառ իւրեանց առ ինքեանս հանրապէս նմա շնորհեցին. Ոչ որպէս լուաք միայն, ասեն, այլ գերագոյն եւս տեսաք : 

Իշխանութիւն ապա հրաման առեալ՝ գրով զհարցականսն աւանդէր [82]. եւ ի բազում աւուրս Հռետորացն ի մի վայր գումարեալ՝ խոկմամբ եւ առանձինն, էր ինչ զոր պատասխանեցին, եւ յոլովք այն՝ յորս պարտեցան։ Եւ այսպէս զարմանալի ի միջի նոցա երեւեալ, բազում պատուով եւ ձրիւք ի թագաւորէն եւ ի պատրիարքէն, անդրէն դառնայր :

Եւ զանց զբազում արարեալ օթեւանօք՝ ի սեպհականն ժամանէր գաւառ, առ թագաւորն [83] եւ կաթողիկոսն, մեծաւ զհանդիպումն արարեալ խնդութեամբ. եւ զսովորականն ի վար արկեալ վարդապետական բանն՝ խրատէր եւ ուսուցանէր, յանդիմանէր եւ սաստէր, մխիթարէր եւ ողոքէր։ Եւ ի տօնսն մեծահռչակ եւ ի ժողովսն՝ զիշխանսն եւ որք ընդ իշխանութեամբ, զառաջնորդսն եւ որք ընդ ձեռամբ՝ անյաշաղապէս զամենեսեան խնամարկելով։

(Վկայութիւն նորին Ներսիսի Լամբրոնացւոյ վասն այսր խնդրոյ):

Ներսէս նուաստ ստացող մատենիս գրչութեամբ որդւոյ իմոյ Գրիգորիսի, ածի զսուրբ տառս [84] ընդ իս ի կոստանդնուպօլիս, ի թուականիս Հայոց ՈԽԶ (1197–8), եւ ասա Նամակօքս արարեալ խօսակցութիւն, գտաք զսոսա անծանօթ ի սոցանէ՝ թանձրաբարբառք եւ Հրէական կամօք ընդ նիւթս կապեալք, որք ոչ ախորժեն ծառայել Աստուծոյ նորոգութեամբ Հոգւոյն՝ այլ բնութեամբ գրոյն. եւ ստրջացեալ ի հոգեւոր կամս մեր՝ դարձաք յիմաստախոր՝ յուսոյ սոցա ամօթով։ 

Նամակքն այս են. Գիրքն Երեմիայ եւ Գերմանոսի, Թուղթքն Փոտայ [85] որ ի Հայք վասն հաւատոյ, եւ Աթանասի եւ Մանեայ [86] ։

 

 

306. Յիշատակագիր ինքնագիր եւ թարգմանեալ գրոց Ներսիսի Լամբրոնացւոյ

Ա. Յիշատակարան Մեկնութեան խորհրդոյ Պատարագին.

Այս բանք եւ աստուածային օրինադրութիւնք՝ սպասաւորութեան մտաց եւ ձեռին իմոյ թշուառ Ներսեսի՝ ասացաւ ի Հոգւոյն Աստուծոյ, ի նախագրեալ թուականդ ՈԻԶին (1177), եւ ի ժամանակ կենաց մերոց մինչ էի քսան եւ չորս [87] ամաց, եւ կայր ի լռութեան եւ միայնութեան ի մէջ լերանցն Տաւրոսի [88]. իսկ յետ ամաց ինչ դարձեալ ածայ եկեղեցական պաշտօն եւ ի մարմնական գործով զբաղանք. եւ զհուր տոչորման սրտի իմոյ որ ի բանքս ցուցաւ՝ հնարէի յայլ բորբոքել, եւ ըստ բանիս՝ գործ գլխավորել, եւ անկարանայր այս։ Քանզի միանգամ եւ երկիցս հանի զսոյն յատեան եւ ի ժողովս եպիսկոպոսաց եւ իշխանաց, եւ ոչ եղեւ պարապումն՝ գոնէ ընթերցման կամ ունկնդրութեան։ Եւ ի սոյն ժամանակս ի թուականութեանս ՈԼԶին (636-187) յափշտակեցաւ սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ եւ Թուրքաց ազգէ [89], եւ եկեղեցականքն եւ իշխանքն որք սպասաւորէ լին սուրբ տեղեացն՝ գերեցան. եւ համբաւս այր հասեալ յարեւմուսս՝ զբնաւ ազգան թագաւորօք եւ իշխանօք՝ ըստ հրամանի Հռովմայ Հայրապետին շարժեաց գալ այս աշխարհ։ Եւ մինչ նոքա հեղուին անթիւ բազմութիւնք նաւօք ի ծովէ անտի ի Պտղոմիտեայ [90], ի թուականութեան ի ՈԼԸ (638-1189–90), յղեաց իշխողս մեր մեծ Լեւոն [91] զմեզ՝ առ կաթողիկոսն սուրբ Տէր Գրիգոր՝ յաթոռն Հայրապետական՝ որ կոչի Հռոմի–կլայ ի վերայ Եփրատայ: Եւ ի գնալս մեր յաւուրս Պենտակոստէից յայնկոյս Մարաշայ, յարձակեցան ի վերայ մեր Թուրք–Մարք [92]. եւ սրով ճարակեցին զորս ընդ մեզ կրօնաւորք եւ աշխարհականք՝ ոգիք իբրեւ քսան. յափշտակեցին ընդ այլ ինչսն եւ գրեանքս. ի վերայ որոյ սգայի անմխիթար, չունելով զհաւասարն [93] ։ Իսկ ապա ի տեսչութենէ գթութեանն Աստուծոյ՝ ի թուին ՈԽԱ (641–1192-3), քննեալ ուր վաճառեալ էին՝ դարձուցաք զայն ի գերութենէն. քանզի գտաւ ի գաւառն Ջահնայ [94], եւ սատարութեամբ եպիսկոպոսի գաւառին Ներսիսի եւ Վարդանայ կրօնաւորի՝ ածաւ սոյն առ իս վերստին. եւ եղեն վշտագնեալ ոգւոյ իմոյ մեծ սփոփանք եւ մխիթարութիւն, եւ առ Աստուած երկրպագութեան գոհութիւն։ Փառք Ամենասուրբ Երրորդութեան, Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ. այժմ եւ միշտ եւ յաւիտեանս։

Բ. Պատճառ Թղթոց Միաբանութեան (Հայոց եւ Յունաց [95] ).

Այսմ ականատես եւ ականջալուր եղեալ նուաստս Ներսէս՝ համանուն որդի նորին Տեառն Ներսիսի Հայրապետի [96], ըստ փափագման քո, իշխան բարեպաշտ եւ հարազատ եղբայր իմ Հեթում, շարագրեցի համառօտաբար զՊատճառ Նամակացն հանդերձ թղթովքն։ Իսկ զբովանդակ վարս երանեալ Հօրն մերոյ եւ սուրբ կաթողիկոսին տեառն Ներսիսի, եթէ կամիցիս կարգաւորաբար ուսանել, նախ քան զայս է մեր աշխատասիրաբար գրեալ տաղաչափական բանիւ. զոր առեալ ի ձեռս ընթերցցիս եւ մխիթարեսցիս հոգւով, ըստ առակախօս իմաստնոյն, եթէ, «Յիշատակ արդարոց խնդութիւն ժողովրդոց»։ Քանզի յայս փափագ միայն զքո բարեպաշտութիւնդ ի մերում ժամանակ տեսաք՝ վար արկեալ առ ի խնդրել եւ յուսանել՝ զոր եւ իմ կամելով՝ ըստ կարի գրեցի, ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ, որ է օրհնեալ յաւիտեանս։

Գ. Յիշատակարան թարգմանութեան գրոց Յայտնութեան [97].

Այս Յայտնութիւն աստուածաբան Աւետարանչին Յովհաննու՝ սրբոց Հարցն մերոց վարդապետութեամբ պատուեալ՝ ի պէտս վկայութեանց, զերծաւ ի գայթակղութենէ կարծեաց ոմանց, որք այլանդակս իմացան զսմանէ։ Քանզի մեծն Դիոնեսիոս Աստուածաբանական ճառսն հիւսեաց զվկայութիւն սորա, եւ Երենիոս Մեգաղու [98] եպիսկոպոսն, Գրիգորիոս Աստուածաբան՝ ի Հրաժարական ճառն, Գրիգոր Նիւսեայ յԵպիսկոպոսացն ժողովոյ, եւ մեծն Կիւրեղ, Մեթոտիոս [99] եւ Հիւպողիտոս [100], նա եւ անփորձն Իւրեգինէս [101], զոր պատուեալ եկեղեցի՝ ըստ նոցին հաւանութեանն դասեաց ի կարգ աստուածաշունչ Նորոց կտակարանաց: Որոց եղեալ եւ մեր ընթացակից՝ ի սուրբ եկեղեցւոյ մանկունս աւանդեցաք զսոյն, ի դասակարգութիւն առաքելական մատենիցս, որպէս արդարեւ զառաքելական Յայտնութիւն, եւ ստուգաբան արարաւ վերստին երիւրեալ ի Հելլենացւոցն [102], իմով նուաստ Ներսիսի թարգմանութեամբ, ընդ որ եւ զքննութեամբ մեկնութիւն սորին ածի յեկեղեցիս Հայոց։ 

Արդ, որք յետ մեր լինիք սմին ընթերցողք եւ պայծառութեան աստուածաբան մատենիս վայելողք, տացէ ձեզ շնորհք Սուրբ Հոգւոյն՝ քաղցրութեամբ առնուլ ի քիմն մտաց հոգւոյ՝ զբանս Աստուծոյ, որ ախորժ է քան զմեղր՝ բերանոյ: Քանզի արդարեւ յիմանալն ի սմանէ՝ թիկունս դարձուցանէք ատելութեամբ, ըստ Երգողին, յամենայն ճանապարհաց չարաց։ Այլ թէ եւ առ մեզ ողորմութիւն ցուցանէք մաղթելով ի Տեառնէ քաւութիւն, եւ ձեզ լիցի ողորմութիւն, ըստ հրամանի իրաւախօսին, որ վարեցաք զաշխարէս ի ժամանակի յորում էանց սորին վայելչութիւն։ Քանզի ակներեւ աչաց մերոց սուրբ եւ աստուածակոխ քաղաքն Երուսաղէմ յափշտակեցաւ ի սպասաւորութենէ քրիստոնէից՝ սրով Իսմայելացւոցն, ի ՈԼԶ (1187–8) թուին Հայոց. ի վերայ որոյ բազում արեանց հեղմունք Լատինացւոց բազմացեղ ազգաց, որք դաս դաս առագաստեալ նաւօք եւ քաջապինդ հաւատով եւ սրտական արութեամբ հասին ի Պաղեստին. եւ անդ դիակնացեալք շուրջ զքաղաքաւն, ըստ երգոյն, եւ ոչ ոք էր որ թաղէր. եւ մեք մնացաք նախատինս դրացեաց մերոց, մինչեւ ի լրումն թուիս ՈԽԷ (1198–9): յորում ամի վերապատուեցաւ թագաւոր Հայոց Լեւոն՝ որ Ռուբինեանց, բարեպաշտ եւ յաղթող Աստուծով. որոյ հռչակ արութեանն շարժեաց զմեծ ինքնակալն հին Հռոմայ զՀեռի [103], եւ նոր Հռոմայ զԱլեքս, որք պսակեցին զսա քարամբ պատուականաւ, եկեղեցի Տարսոնի՝ որ իմ անարժանութեամբս հովուի [104] ։ Զսա Քրիստոս Աստուած մեր շնորհեսցէ մեզ երկայնութեամբ աւուրց եւ անվանելի յաղթութեամբ, եւ ի փոխելն աստի՝ սրբոց թագաւորացն արասցէ պսակակից եւ խորանակից ի լուսեղէն յարկսն։ Եւ նմա փառք յաւիտեանս. ամէն։

Դ. Յիշատակարան թարգմանութեան Մեկնութեան գրոցն Յայտնութեան.

Յիշատակ տառիս գրողի Տեառն Ներսիսի գերահռչակ վարդապետի, զոր գտեալ ի մեծն Անտիոք, գրեաց զսա ի լուսաւորութիւն հոգւոց։ 

Ես Ներսէս նուաստս ի Քրիստոս, եւ տարտամս յուսումնասիրաց, վերջին եւ նուազեալ ժամանակի ծնունդ, ընթեռնուլն զՅայտնութիւնն Յովհաննու՝ տագնապէի յանձն իմ՝ առ ի յոչ գիտել զլուծումն բանից սքանչելեաց. եւ այսր անդր խուզելով զմեկնութիւն նորին ի մեր բարբառ՝ ոչ գտի։ Յետ որոյ եհաս ինձ ընթանալ ի մեծն Անտիոք, եւ շրջելով յոր անդ վանորայք Հոռոմոց եւ Փռանգաց, այս տենչումն բորբոքէր ի միտս իմ. ուստի եւ քննեալ գտի ի գրեանս հռչակաւոր ուխտին Սրբոյն Պաւղոսի՝ ի քաղաքի անդ [105], զմեկնութիւն Յայտնութեանս ի Լունպր [106] բարբառ, եւ ի նոյն գիր՝ որով վարին Փռանգք, երկու մեկնչաց արարեալ [107]. եւ փափագելով թարգմանել՝ ոչ գտի զոք որ յայն բարբառոյ ի հայս կարէր յեղաշրջել։ 

Ապա ելեայ արտաքոյ քաղաքին ի սուրբ լեառն [108] որ ի հիւսիսոյ կողմ՝ անդր՝ ի մի վանորէիցն Հոռոմոց՝ որում՝ անուն էր Բեթիաս [109], առ ոմն արգելական միայնակեաց՝ որոյ անուն Բասիլ, կնքեալ եւ քննեալ գտի զցանկալիս ի Հելլենացի բարբառ եւ ի գիր, ուղղահան եւ վայելուչ, որ լեալ էր Աթանասի պատրիարքի նորին քաղաքի: Եւ խնդրեալ աղաչանօք ի բարեմիտ առնէն՝ առեալ փութացայ գրովքն ի հայրապետական աթոռն առ Տէրն իմ՝ եւ կաթողիկոս սուրբ Գրիգորիոս [110]. զոր ծանուցեալ ուրախ եղեւ յոյժ, եւ հրամայեաց թարգմանել ի ձեռն մետրապոլտին Յերապաւլսի [111] Կոստանդեայ, որ անդ ի ներքոյ սրբոյ Հայրապետին հովանւոյ հանգչէր։ Եւ սկսեալ օգնականութեամբ Աստուծոյ եւ սըրբոյ Տեառն [112], նա ի թարգմանել եւ ես ի գրել, վերընծայեցաք եկեղեցւոյ Հայաստանեայց ուսումնասէր մանկանց՝ զայս սքանչելի եւ աստուածային Յայտնութեանս մեկնութիւնս։ Աղաչեմ զընթերցողսդ եւ իմաստութեան զսիրողսդ, յիմանալ զխորս իմաստիցն Աստուծոյ քննութեամբ, զսուրբ Հայրապետն Հայոց՝ զտէրն իմ զԳրիգոր զբարեմիտն եւ զբարեսէրն եւ զառիթն թարգմանութեանս եւ զհրամայող, մաղթեցէք ի Քրիստոսէ՝ յաստիս խաղաղութեամբ պահել, եւ ի հանդերձեալն սրբոց իւրոց յերկնիցն արքայութեան ժառանգակից ընդունել։ Այլ եւ զԿոստանդին մետրապօլիտն՝ որ թարգմանեաց եւ զԲասիլ կրօնաւոր որ զօրինակն ետ, Քրիստոս ողորմութեանն իւրոյ արժանացուսցէ աղօթիւք ձեր: 

Թարգմանեցաւ աստուածային Յայտնութեանս մեկնութիւն ի թուիս Հայոց ԻԸ, ի սուրբ եւ ի Հայրապետական աթոռն, որ կոչի Հռոմկլա, շրջապատեալ յադենական աղբիւրէն Եփրատայ, որ մատակարարէ բնակչացն զամենայն մարմնական պիտոյս՝ խնամօք Աստուծոյ, ընդ հովանեաւ աստուածընկալ նշանին Վանկոյ, եւ այլ սքանչելի սրբոցն որ անգուցեալ են անդ, ի փառս Աստուծոյ: Իսկ սրբաբանեցաւ ի նշանագրութենէն քերթողական արհեստիւ, ի յապակով անապատս ի Սուրբ Գեորգ. ի մէջ լերինս Տօրոսի, որ է ի գահ Կիլիկիոյ եւ ի սկիզբն Պամիիւլեայ, ձեռամբ նուաստ եպիսկոպոսի նորին մայրաքաղաքի Տարսոնի` տառապելոյա Ներսիսի, շնորհիւ եւ ողորմութեամբ Քրիստոսի, որ է օրէնեալ յաւիաեանս. ամէն:

Ե. Յիշատակարան թարգմանութեան Տրամախօսութեանց [113] Ս. Գրիգորի Ա Պապի.

... Բազում փոյթ եղեւ ի հնումն եւ ի նորումս զվարուց Սրբոցն զկտակ՝ թողուլ գրով, որը պատմեցին զեղեալսն եւ մարգարէացան զառ յապա լինելոցսն։ Եւ ոչ միայն այս, այլ եւ վարք Սրբոցն եւ առաքինութիւնք արանցն որք յարեւելս եւ յԵգիպտոս ճգնութեամբ երեւեցան եւ շնորհօք Ս. Հոգւոյն՝ ամենայն գովութեամբ գերազանցեցին, պատմի ի մէջ մեր։ Այսպէս եւ որ մեծ է ի Սուրբս՝ Հայրս մեր ամեներջանիկ Գրիգորիոս՝ մեծանուն քաղաքին Հռովմայ եղեալ Պապ, ընդ այլ գիրս բազումս՝ զորս պաճուճաբանս եւ խոր մտածութեամբ խօսեցաւ, երեւեցոյց եւ զվարս որք յԻտալիա փայլեցին սուրբ արք, եւ զժամանակս յորում էին եւ զտեղիս յորում եղեն, եւ արար ի հռովմայեցի լեզու՝ զոր վասն նոցին զգիրս, եւ անց ընդ մէջ ամս ՃԿԵ (165), եւ ոչ ոք փոյթ արար յեղաշրջել զգիրսս զայս ի հռովմայեցւոց լեզւոյն յելլադացի բարբառ: Իսկ Զաքարիա [114] երջանիկն եւ հրեշտականման՝ առաքելական աթոռոյն Հռովմայ պապն, որ ի վերուստ աստուածային վերակացութեամբն վերակոչեցաւ հովիւ եւ հովուապետ եւ առաջնորդ ուղղափառ հաւատոյն, աստուածասէր եւ բարեսէր հոգին, յետ ամենայն առաքինութեան եւ ուղղութեան՝ եդ զանձն իւր եւ յաշխատութիւն յայս, եւ ջանիւ պարապեաց աստուածային գրոյս, ըստ պատուիրանին Տեառն՝ որ ասէ, «Քննեցէք զգիրս, զի նոքօք համարիք ունել զկեանս յաւիտենականս»… [115]

Զչորս գիրս՝ որպէս վերագոյն յիշեցաք՝ [116] զոր ասացեալ է (սուրբ) Հայրն մեր Գրիգորիոս ի հռովմայեցի բառս... զսուրբ Հարցն առաքինութիւնս, եւ այսպէս... գանձ անկողոպտելի եթող… հաւատարմապէս եւ իմաստութեամբ ստացաւ։ 

Իսկ ապա եւ հուսկ յետին ժամանակս՝ ըստ թուոյ Հայոց ԻԸ (628=1179) յամի, իմոյ Ներսիսի Տարսոնի եպիսկոպոսի՝ ի մանկական հասակ՝ [117] ուսումնասիրութեան եւ բարեկարգութեան տենչանօք շրջելով ի վանորայսն որ առընթեր մեծի քաղաքին Անտիոքայ, ի լեառն որ Ռասխանձիր [118] կոչի՝ յափն ծովուն, հիանայի ի տեսանելն զառաքինազարդ միայնութիւնն եւ զճգնութիւն հռովմայեցի միաբանակեաց վանորէիցն՝ որ այժմ կոչին Փռանգք։ Եւ իբրեւ ընդ անընդել իրս սխրացեալ՝ հարցի ընդ ոմն իմաստուն կրօնաւոր որ ի Յունաց՝ Բասիլ անուն։ Ուստի՞ սոցա այսքան ուղղութեան կարգացս շնորհ, որով գերազանց գտանին այսօր ձեզ եւ մեզ։ Պատասխանեաց. Ի Բենեդիքտոսէ երանեալ հօրէն [119], զորոյ զվարսն պատմէ Սուրբն Գրիգոր պապն։— Եւ ունի՞ս արդեօք զնոյն գիրս, ասացի։ Պատասխանեաց, Այո, եւ եբեր առաջի իմ. եւ իմ փոքր մի վարժ գոլով հելլենացի գրոյն՝ ընթերցայ աստ անդ. եւ բորբոքեցաւ յիս ցանկութիւն աստուածային գրոցս թարգմանութեան։ Այլ զի ոչ կամէի անձին անձամբ վճարել զգործն՝ խափանեցաւ յայնժամ. եւ թարգմանեցի զնորին Բենեդիքտոսի կարգ եւ զօրէնս կրօնաւորաց՝ նոյնժամայն ի լատին լեզուէն, ի փռանգ վանս Ս. Պաւղոսի՝ որ ի քաղաքն Անտիոք, ի ձեռն հասակակից կրօնաւորի միոյ ի նոցանէ Կիլամ [120] անուն: Իսկ ապա եկեալ ի վանսն որ Սամանակլա [121] կոչի՝ հուպ Անարզաբայ, որում բազում գրեանք ի յունական գիրս աւանդեալ է, մանրամասնաբար խուզեալ՝ գտի զայս գիրս, եւ հրճուեալ ի վերայ անչափ խնդութեամբ, որպես գիտեն փորձքն ուսումնասիրութեան՝ որ է նոյն եւ աստուածասիրութիւն [122], առեալ գնացի ի Հայրապետական աթոռն՝ որ է Հռոմկլայ՝ յափն Եփրատայ, եւ կամօք Տեառն իմոյ կաթողիկոսին Գրիգորոյ թարգմանեցի զսա, եւ զՄեկնութիւն Յայտնութեանն Յոհաննու, ի ձեռն առաքինի մետրապօլտին Յերապօլսի [123] Կոստանդեայ, եւ իմովսանս տկարութեամբ յեղյեղեալ եւ ուղղեալ՝ թողի զսոյն յեկեղեցի Հայոց, ապացոյց բարեաց եւ հրճուականք մխիթարութեան զբաղելոցն ի վարս առաքինութեան։ Արդ, որպէս ընկալաւ զսա եկեղեցին հռոմայեցի՝ ի յերջանիկ հօրն Գրիգորի պատմութենէն, եւ եկեղեցին Յունաց եւ թարգմանութենէ սուրբ Հայրապետին Զաքարիայ, նոյնպէս եւ դուք որ Հայաստանս եկեղեցւոյ էք մանկունք, ընկալարուք ի նուաստ պաշտօնակցէ ձերմէ զսոյն, եւ հաւատով պատուեալ մխիթարեցէք զանձինս ի յոյսն որ ի Քրիստոս։

* Ներսէս տըրուպ եւ անարժան [124]
Սուրբ պատմութեանս սիրով թարգման, 
Յորոց՝ սովաւ հոգւով ցնծան 
Հայցեմ ներումըն թողութեան :

* Հաւատարիմ՝ այս վըկայիս [125] դու հաւատա 
Եւ ըզնշանքըս զոր պատմէ՝ սիրով գըրեա, 
Զի եւ այսօր մերձ ի յԱստուած զայս ըզգեստեա 
Հաւատովք ընդ նա կապեալ քան զազգս որ կայ։ 
ՅԵրուսաղէմ ի սուրբ քաղաքն յոր ընթացայ՝ 
Տեսի պըտուղ սիրոյ սոցին, յոր ոչ հասայ։ 
Որովք ջեռեալ որք յարեւմուտըս Սուրբք նոցա՝ 
Թէ տան պտուղ զայս սքանչելիսս՝ ոչ զարմացայ [126],

Զ. Յիշատակարան լուծմանց խնդրոց, առ Սիմեոն աշակերտ իւր.

Այսքան առ ի մէնջ ծայրաքաղ հարցմանս լուծումն, ոչ ըստ ինքնայօժար կամաց, այլ ըստ քոյդ բռնադատելոյ՝ որդի սիրեցեալ Սիմէոն, յորս որքան զօրացեալ մտաց մեր տեսութիւն՝ ի ճշմարտութիւնն յեցաւ՝ եւ ոչ ի պաճուճանս բանից։ Արդ ընկալ թէպէտ եւ անագան սակայն անթերի ըստ կարի, եւ դաստիարակեալ այսու զմիտս եւ զմարմին՝ փութա զբղջախոհ խորհուրդս ցամաքեցուցանել ճառագայթիւք աստուածայնոցս բանից. զի Սուրբ Հոգին իմաստութեան փախչի ի մարմնոյ՝ որ վարակեալ է մեղօք, ասաց իմաստունն…։

Է. Յիշատակարան Մեկնութեան Աղօթից կամ Հանգստեան Ս. Յովհաննու Աւետարանչի [127].

Տեսութիւն Քննութեան Աղօթից Աւետարանչին Յովհաննու. ի խնդրոյ Ստեփաննոսի Վարդան պետի Յակովբցւոյ [128], ի Ներսիսէ աշակերտէ իւր եւ հոգեւոր որդեկէ։ 

Գիր քո պատուականութեանդ՝ մի անգամ եւ երկիցս, Հայր սուրբ, եհաս առ իս, փութացուցանելով առ ի խնդիր քննութեան աստուածաբան Առաքելոյն Յովհաննու Աղօթիցն. եւ ես նախապատիւ վարկայ զհնազանդութեամբ աշխատութիւնն քան զհեղգութեամբ լռութիւնն. հաւատացեալ՝ թէ բան իմաստից յաստուածայինսն՝ ոչ է մարդկային գիւտ արուեստի, եւ ոչ պճնութիւնն որ ի նոսա՝ գով նոցա [129], կամ՝ նուազութիւնն՝ պարսաւ, այլ իւրաքանչիւր ոք ունի զնոյն ըստ իւրում՝ չափոյ հաւատոցն, յայնմանէ՝ որ զզանազանութիւն շնորհաց ի մարդիկ բաժանէ. առ որ՝ եւ գովութիւնն ի լսողացն աւարտի։ Եւ մի՛ մեք յայսմ՝ երկիւղէ խուսափեալ՝ զպարգեւ նորին ծածկեսցուք, եւ կամ ի պէտս նորին խնդրոյ յայտնեալ՝ աստուածայնոցն սեղանակապուտ եւ յափշտակող լիցուք. այլ ջանացեալ միշտ ի մարդկային նուաստութիւնս մնալ, զԱստուծոյն նմա վերագրել՝ ի փառս նորին մատակարելով պաշտպանօրէն խոնարհութեամբ: …

*  [130] Որ ամենայնի ես ճշմարտասէր եւ իմաստասէր, մինչ զի ոչ քոյովդ բաւականացեալ այլ եւ զմեզ ձգեցեր հաւանութեամբս ի յանդգնութիւն, ո՜ Հայր պատուական Ստեփաննոս. զորոյ ի գլուխ ած շնորհքն Աստուծոյ՝ զխնդրելիս, ի ձեռն տառապեալս գործարանի, ի փառս իւր եւ ի վայել քումդ հաւատոյ՝ եւ ճշմարիտ որ առ Աստուածաբանս սիրոյ [131] ։ Ոչ թէ ըստ որում պարտն էր կամ զբովանդակն ածել ի լոյս զսորա զօրութիւնն՝ որ անհասն էր յինէն, այլ փութացեալ միայն հնազանդութեամբ որդիականս հպատակութեամբ պատճառ նիւթել իմաստնոյդ, առ ի եւս սորին իմաստութեամբ բարձրանալ, շնորհօքն Յիսուսի Աստուծոյ յուսոյն մերոյ, որ է օրհնեալ յաւիտեանս. ամէն։

Ը. Յիշատակարան թարգմանութեան գրոց Կարգաց Լատին Եկեղեցւոյ [132] — Առումն Երուսաղեմի. Գալուստ խաչակրաց. — † Ա Փրեդրիկ կայսեր.

Ի թուին Հայոց ՈԼԴ (1185) եկն Գրիգոր եպիսկոպոս [133] (Փիլիպպուպօլսոյ) ի Հայրապետէն Հռովմայ Լուսիոյ՝ առ կաթողիկոսն մեր Գրիգորիոս, որ էր ի սմանէ առաքեալ, եւ եբեր զպատասխանի նամակի Տեառնս մերոյ եւ զԳիրս կարգաց Եկեղեցւոյ՝ Հռովմայեցի գրով. եւ եգիտ զՏէր մեր ի քաղաքն Տարսոն, յամսեան հոգտեմբերի։ Եւ ընկալեալ կաթողիկոսին սրբոյ զպատուական պալիունն եւ զխոյրն (գլխոյ Պապուն)՝ ի լրումն պատուոյ իւրոյ՝ գոհացաւ զԱստուծոյ։ Եւ ետ զնամակ հայրապետին եւ զգիրս կարգաց եկեղեցւոյ՝ իմ՝ նուաստութեանս, թարգմանել զոր յեղաշրջեցի ի հայ բարբառ, միայն երիւրեալ [134] զբանն քերթողական արուեստիւ, առանց յաւելուածոյ եւ թերութեան։ — իսկ յետ այսր ի թուին Ո՛Չ (1187–8) ըստ մեղաց մերոց առաւ Ս. քաղաքն Երուսաղէմ յիսմայելացւոց թագաւորէն Յովսեփայ [135]. եւ որ ի նմանէ սպասաւորք եւ զօրք՝ ցիր եւ ցան եղեն յայսկոյս ծովու եւ յայն։ իսկ հայրապետն (Հռովմայ՝ շարժեաց զթագաւորս եւ զիշխանս եւ զզօրս եւ զքաղաքացիս զանազան ազգաց՝ գալ յայսկոյս, ի փրկութիւն սուրբ տեղւոյն։ Եւ ամենեքին յօժարութեամբ բարձին զխաչն Քրիստոսի, եւ եկին մեծաւ աշխատութեամբ, ընդ որս եկն եւ թագաւորն Ալամանաց Փիլտրիք [136], որ էր ինքնակալ Հռոմայ եւ մեծ քան զամենայն թագաւորս. եւ սա ոչ ծովով՝ այլ ընդ ցամաքն արար ճանապարհ, անթիւ զօրօք եմուտ յՈւնկռս [137], եւ եկեալ ձմերեաց ի Մակեդոնիա՝ ի Փիլիպպուպօլիս. եւ ի տօնի պասեքին անց ընդ ծովն Աւետեաց [138], եւ ծանր տարմամբ [139] հերձեալ զբանակս անթիւս խորանաբնակ [140] Թուրքմանացն, էջ զօրօքն հուպ քաղաքին Սելեֆկի Սաւրացւոց։

Զոր լուեալ կաթողիկոսն մեր Գրիգորիոս եւ իշխօղն Լեւոն, (ընդ) որոյ տէրութեամբ էր Սելեֆկիա, փութացան մեօք հանդերձ ընդ առաջ նորա՝ մեծաւ ուրախութեամբ, իբրեւ փրկչի այս աշխարհացս։ Այլ մեղաց մեր ծանրութիւն կարճեաց զընթացս արքային. զի յանցս գետոյն Սելեւկիայ [141] ախորժեաց լուանալ, եւ ծերութեամբն ոչ կարաց ընդդէմ՝ կալ յորձանացն, հեղձաւ։ Իսկ մեր տրտմութեամբ պատահեալ եպիսկոպոսացն որք գային զկնի նորա եւ որդւոյ նորին եւ զօրացն, դարձաք ի Տարսոն։ Եւ զի խոստումն էր ինքնակալին ոսկի կնքեալ գրով Հայոց թագաւոր դնել [142], պահանջեաց ի նմանէ կաթողիկոսն սուրբ՝ զլրումն խոստմանն. եւ ինձ հրաման ետ զսոյն թարգմանել՝ զոր կատարեցի օրինակէ՝ միոյ, եպիսկոպոսաց նոցին, որ առ իս իջեւանէր՝ Մուսդեր [143] քաղաքի, որ ունէր ընդ իւր դաս ձիավարի զկնի՝ հազար հեծեալ: Եւ յորժամ թարգմանեցի՝ խորհեցան եւ ոչ կարացին յանձն առնուլ զգործն, յորժամ՝ ինքնակալն բարձաւ ի միջոյ [144]. այլ իջին Անտիոք եւ անտի ի Պաղեստին. իսկ ես զթարգմանեալ Օրհնութիւնն Թագաւորիս՝ [145] ոչ կամեցայ աղաւաղել, եդի ընդ նախ թարգմանեալ կարգսդ, վերստին յարմարմամբ։ Եւ աղաչեմ զիմաստուն ընթերցողսդ՝ ոչ աւելորդ համարել զմեր ի սոյն վաստակ, որ ծարաւի էաք Հռովմայ եկեղեցւոյն կարգաց՝ ընդ այլ գիտութեանց, եւ սովաւ զովացաք եւ թողաք զկնի եկելոցդ. ի փառս Քրիստոսի. որ է օրհնեալ յաւիտեանս :

Թ. Յիշատակ թարգմանութեան Օրինաց Գրոց [146].

Յամս քահանայապետութեան Հայոց Գրիգորի՝ որ երրորդ էր նախնեացն իւրոց՝ [147] ի Հռոմկլայն, յաջորդ աթոռոյն, ի թուին ՈԲ (642=1193), յութեւտասներորդ ամի նորին հայրապետութեան, խնդիր եղեւ առ նոյն սրբազանն՝ ի քաղաքաց եւ ի գաւառաց բնակչաց՝ Քաղաքական օրինաց: զի որք իսմայելացւոցն էին իշխանք ի քաղաքս դատաւորք՝ զդատ Հայաստանեայցս ոչ դատէին, այլ զխնդրողս իրաւանց՝ առ իւրեանց օրէնս առաքէին. զի այս էր ի նախագլուխ մէլիքացն [148] հրաման առ դատաւորս քաղաքաց, յիւրեանց օրինացն դատ թողուլ զնոսին։ Եւ եկեալ ոսոխք եկեղեցին՝ հարցանէին օրէնս ի քահանայից եւ ի քահանայապետաց. (եւ նոքա), ոչ ունէին գիրս՝ որով ընտրեսցեն է զիրաւունս. զոր եւ այլոց ազգաց՝ տեսանէին՝ քրիստոնէից եւ մսլիմանաց, այսինքն, Հռովմայեցւոց, Հելլենացւոց, Ասորւոց, Եգիպտացւոց, Արաբացւոց, Պարսից, եւ այժմու իշխողացս Թուրքից [149] ։

Ի խնդիր եկին ապա առ հայրապետս ի Հայաստանեայց՝ արթունք [150] կղերիկոսք եւ աշխարհականք, խեթկեալք յայլոց ազգաց եւ նախանձեալք զբարւոքն։ Եւ խուզեալ ընդ նա մեր յարկեղս գրոց կաթողիկոսարանին՝ ոչ գտաք օրէնս, բայց միայն զկանոնականս՝ որ ի Հարցն սուրբ ժողովոց էր գտեալ, եւ որ ի նոյն յարեցաւ ի նոցանէ՝ կանոնս զգուշաւորս եկեղեցւոյ. իսկ Քաղաքի Օրէնս ոչ գտաւ ի մէջ Հայոց, ոչ յեկեղեցիս եւ ոչ առ իշխանս Եւ կարի վշտացեալ հայրապետն՝ խնդիր առնէր առ այլ ազգս, եւ պատահեալ անդ Ասորոց Թեոդոս անուն կիրթ յիմաստութեան քահանայ, յայտնեաց Տեառնս՝ զի գոյր առ ինքն այս համառօտ Քաղաքական օրինադրութիւն. եւ հրաման տուեալ ինձ տառապեալ իւր ձեռնասուն որդւոյ Ներսեսի, յեղաշրջեցաւ ի Հայս [151], նմին յիշատակ բարի, եւ զկնի եկելոցդ՝ ուղղութիւն ընթացից։ Յետ որոյ ապա եւ ի հելլենացւոց արարի թարգմանութիւն Մովսիսական օրինացդ, եւ Լէոնի եւ Կոստանդեայ օրինացդ. ի նմանէ թարգմանեցի եւ զԶինուորական Օրէնքդ [152]. եւ ընծայեցի որոց սիրենն վարիլ սովաւ եւ հաճոյ գտանիլ Աստուծոյ, եւ կառավարիչք քաղաքաց եւ գաւառաց :

Ժ. Յիշատակարան Օրինագրոց։

Զայս ծայրաքաղ օրինադրութիւնքս՝ տառապեալ եպիսկոպոսս Տարսոնի թարգմանեցի ի ծերացեալ հելլենացի մատենէ, թուին ՈԽԵ (1196-7), ի նորաշէն ամուրն Լուլուայ, որ է ի գլուխ Դրանն Կիւղիկոսի՝ [153]. զոր ի բազմաժամանակեայ յամայութենէն մարդաբնակ արար մի յեղբարց իմոց՝ Շահնշահ, եւ զկործանեալ շինուածն Յունաց յԻսմայելացւոց՝ շինեաց ամրագոյն. եւ ընդարձակեաց նովաւ զՀայաստանեայս՝ թագաւորի Լեւոնի ձեռն՝ [154] որ ի Կիւլիկեայս եւ Ասորւոց գաւառացն տիրէ, եւ նովաւ կարողացա Երկրորդ Կապադովկիոյ [155], յորում մայրաքաղաք Տիանա, արտահանեալ զնորաշէն ամուրն, ի փառս Քրիստոսի եւ ի զօրութիւն քրիստոնէից։ Դարձայ ի մեծ եկեղեցին Տարսոնի յղկեցի զթարգմանեալն աստ գրչութեամբ եւ աւանդեցի Հայոց։

ԺԲ. Յիշատակարան Մեկնութեան Առակաց գրոց։

Սկսեալ ի քննութիւն աստուածախօս իմաստիցս՝ երեք ամօք յառաջ քան զայս, որ է ՈԽԶ թուականին (1197–8), ի հիւանդոտ մարմնոյ, ի ծանրութենէ հոգւոյ դանդաղէր միտք նուաստութեան՝ քննել, եւ ձեռն՝ ի գրել։ Յայս ամ գնացեալ իմ ի Կոստանդնուպօլիս, եւ խնդրեալ ի նորին պատրիարգէն՝ զոր առ նոսին տեսութիւն Առակացս եւ Յոբայ, եւ ընթերցեալ տեղեկացայ՝ զի զոր առ ի մէնջ պտղաբերէ շնորհք Սուրբ Հոգւոյն՝ ոչինչ նուազ էր յայնմանէ, եւ նախ քննեալն համաձայն էր եւ ոչ օտարանայր. եկեալ ի յարկս իմ երկրպագութեամբ գոյացայ զԱստուծոյ, եւ քաջալերեցայ ի քննութիւնս, հող Ներսէս՝ որ ի Տարսոն անուամբ այցելու, իսկ առ օթեւանքս՝ բնակեալ ի հանգիստ։ 

  Բեթիաս [156]

 

307. ՈՂԲՔ Ի ՏԷՐ ՆԵՐՍԷՍ ԱՐՀԻՆ ՏԱՐՍՈՆԻ

Ասացեալ Խաչատուր պաշտօնէի նորուն աշակերտի [157]

 

 

 

308. ԼԵՒՈՆ Ա ՌՈՒԲԻՆԵԱՆ, ՅԱՌԱՋ ՔԱՆ ԶԹԱԳԱՒՈՐԵԼՆ [178]

Ի թուին ՈԼԶ (1187) մեռաւ Ռովբէն (Բ) եւ էառ զիշխանութիւնն իւր եղբայրն իւր Լեւոն, բարեբարու եւ աննենգ. եւ ոչինչ պատճառի եղեւ վրէժխընդիր ումեք, այլ յԱստուած ապաւինեալ՝ յորմէ եւ յաջողեալ ուղղեցաւ իշխանութիւն նորա։ Եւ էր սա այդ իմաստուն եւ հանճարեղ, ձիավարժ [179] հմուտ, եւ ի զինուորութիւնս քաջասիրտ, եւ արիագոյն յամենայն գործ բարութեան՝ ի մարդկայինսն եւ յաստուածայինսն, արագ եւ զուարթերես… 

Ի թուին ԽԲ (1193), յորժամ՝ դարձաւ Բրինձն [180] ի Սալահըտնէն, խորհեցաւ ընդ տիկինն իւր՝ բռնել զԼեւոն. եւ նա ասէր, մի գործեր զայդ գործ անիրաւութեան, քանզի փեսայ է իմ՝, եւ յամենայն ժամ՝ յօժարութեամբ գայ ի ծառայութիւն քո. եւ ձեռնտու է քեզ ի գործ պատերազմի։ Այլ նա ոչ դարձաւ ի չար խորհրդոցն, եւ առաքեաց կոչեաց զնա։ Եւ յարուցեալ Լեւոն գնաց ի Պաղրաս [181], եւ կինն Բրընծին ծանուցանէր Լեւոնի զբանն՝ զանխլաբար. եւ առաքեաց Լեւոն առ Բրինծն՝ գալ ի Պաղրաս՝ ինքն եւ բրինձէսն (Princesse), զի անդ պատուեսցէ զնոսա, եւ ապա ելեալ նոքօք գնասցեն յԱնտիոք։ Եւ նոքա եկին յօժարութեամբ, եւ Լեւոն ել ընդ առաջ նոցա, եւ մեծարեալ եբեր ի Պաղրաս, եւ անդ կալաւ զԲրինծն. եւ տարեալ եդ յարգելանս ի Կլայն Սիսոյ, եւ պահէին զգուշութեամբ։…

Իսկ Լեւոն յորժամ բռնեաց զԲրինձն, կալաւ զնա յարգելանս աւուրս ինչ. եւ եկեալ յԱնքայոյ [182] թագաւորազարմ՝ իշխանն Գունդ Հեռին [183], եւ խնդրեաց զնա պարգեւս ի Լեւոնէ. եւ նա շնորհեաց նմա։ Եւ հաստատեցին ուխտ սիրոյ խնամութեան ընդ միմեանս. եւ ետ Լեւոն զդուստր եղբօրն իւրոյ Ռովբինի զԱլիծն, որ յառաջագոյն Հեթումն ունէր, եղբայրն Շահենշահի [184], աւագ որդւոյն Բրինծին՝ Ըռեմընդին [185]. այս պայմանաւս [186], որ թէ լինէր ի նմանէ որդի արու՝ լինէր ժառանգ Լեւոնի եւ զկնի մահուան հօրն իւրոյ՝ Ըռենդին՝ լինէր տէր Անտիոքու, եւ հաստատեցին զայր գրով եւ երդմամբ։ Եւ էր որդի բրընծին առ Լեւոն, եւ մտանէր եւ ելանէր ընդ նմա, եւ կացեալ ժամանակս ինչ մեռաւ։ Եւ կինն նորա մնաց յղի ի նմանէ. եւ ծնաւ որդի արու, վայելուչ եւ գեղեցիկ տեսլեամբ. ընդ որում՝ ուրախացաւ Լեւոն մեծապէս. քանզի. ոչ գոյր որդի Լեւոնի լինել ժառանգ հայրենեաց իւրոց. եւ տայր սնուցանել զնա մեծաւ զգուշութեամբ. եւ մկրտեաց զնա եւ կոչեաց զանուն նորա Ռովբեն [187] ։

*  [188] Ի սոյն ամի (1187) թուրքման ոմն Ըռստոմ անուն՝ ժողովեաց անթիւ թուրքման եւ եմուտ յաշխարհն Կիւլիկեցւոց, եւ խրոխտայր բառնալ զանուն քրիստոնէից. եւ գնաց մինչեւ ի Սիս, եւ բանակեցաւ առաջի քաղաքին յՌաւինն (դաշտագետին). եւ ծածկեաց զերեսս երկրին անհամար բազմութեամբ։ Եւ յայնժամ՝ աստուածազօրն Լեւոն՝ երեսուն մարդով պատերազմեցաւ ընդ նմա, եւ ընկէց յառաջագոյն զգլխաւորն նորա զխստոմն, եւ դարձան ամենեքեան ի փախուստ. որոց զհետ մտեալ՝ կոտորեաց զնոսա մինչեւ ի Քարն Սարվանդաւի [189]: Բայց ասէին, թէ մարմնաւոր տեսլեամբ եւ զգալի աչօք երկու զօրականք ելին ի բերդէն Սիսոյ, եւ կոտորեցին զնոսա, որ ասի Սուրբ Գեւորգ եւ Սուրբն Թորոս [190] ։

* Ի սոյն ամի (1193) առաքեաց Սալահատին սուլտանն առ Լեւոն, տալ զերկիրն Կիլիկիոյ ի նա, եւ ինքն գնասցէ ողջ անձամբ։ Եւ Լեւոն յերկիւղի եղեալ՝ թէ զինչ արասցէ եւ Աստուած ապաւինելով՝ ասէ ընդ առաքեալն առ նա, Ասա ցսուլտանն, թէ Երկիր ոչ ունիմ տալ քեզ, բայց եթէ գայցես յերկրիս իմում, տաց քեզ յերկսայրից ըմպելիս [191], որպէս հաւատակցին քո Ըռոստոմի [192] ։ Եւ սուլտանն լուեալ զայս՝ մռմռէր որպէս զառիւծ, եւ պատրաստէր զզօրս իւր գալ երկիրն Կիլիկիոյ, զի բնաջինջ արասցէ զհաւատացեալսն Քրիստոսի։ Եւ եկն եմուտ մինչեւ ի գետն որ կոչի Սեաւ [193], եւ պատահեցաւ նմա ախտ հիւանդութեան, … կեցաւ անդ։

*  [194] Ի թուականութեանս Հայոց ի ՈԿԵ (1216–7), ի կաթողիկոսութեանն Տեառն Յոհաննիսի, եւ ի ժամանակս քրիստոսապսակ թագաւորին Հայոց Լեւոնի, ի ծովեզերս Ովկիանոսի, ի գաւառս որ Ճկեր անուանի, ի գեօղս որ Պայաս կոչի, ընդ հովանեաւ ամենօրէնեալ մօր լուսոյ Աստուածածնի, եւ այլ Սրբոցս, յամս՝ յորում Տերամբ յաղթող թագաւորն Հայոց Լեւոն էառ զԱնտիոք զմեծ մայրաքաղաքն Ասորւոց։

 

309. ՀԱՆԴԷՍ ԹԱԳԱՒՈՐՈՒԹԵԱՆ ԼԵՒՈՆԻ (ՊԱՏՄԻՉՆ ԿԻԼԻԿԻՈՅ)

Ի թուին ԽԷ (1199) յամսեանն յունուար՝ ի յօր Յայտնութեան Տեառն, օծին զԼեւոն թագաւոր Հայոց, ի հնազանդութիւն եկեղեցւոյն Հռոմայ եւ ըմբրուրին Ալամնաց [195]. եւ եղեւ ուրախութիւն մեծ ազգիս Հայոց, զի տեսին վերըստին կանգնեալ եւ նորոգեալ զտէրութիւն իւրեանց յերեսս Լեւոնի բարեբարոյ եւ աստուածասէր արքայի: … Եւ արդ պարտ է մեզ պատմել փոքր ի շատէ՝ զոր ըստ նորայն ժամանակի վայելչացեալ էր տունս Հայոց։ Քանզի էր արքայն Լեւոն այր իմաստուն եւ հանճարեղ. զուարթ տեսլեամբ, եւ առատ սրտիւ առ հասարակ՝ առ եկեղեցականս եւ աշխարհականս, առ աղքատս եւ առ տկարս, ի վանօրեայս եւ յուխտեալ տեղիս, եւ ամենայն ուրեք տարածանէր ըզբարեաց իւրոց պարգեւս: Զարդարեաց զտօնս զատկաց մեծահանդէս ժողովով եւ մեծածախ սեղանով: Եւ ուր իմանայր թէ գոյ այր պիտանի ի գործ ինչ եւ աջողակ, առաքէր եւ կոչէր խոստմամբ, եւ բերեալ հանգուցանէր առատաձիր պարգեւօք: Եւ ամենայն դասուք եկեղեցականօք եւ պատուաւոր իշխանօք զարդարեալ եւ վայելչացեալ էր երկիրս Կիլիկիոյ. զոր եւ պատմեցից զանուանս մի ըստ միոջէ [196] ։

Տէր Դաւիթ՝ արքեպիսկոպոս Մամսուեստիոյ եւ առաջնորդ սուրբ ուխտին Արքակաղնույն. 
Տէր Գրիգորիս՝ արքեպիսկոպոս Կապնուն [197], եւ առաջնորդ Արիգնոյն [198]. 
Տէր Յոհանէս արքեպիսկոպոս [199] Սիսոյ, եւ առաջնորդ Թրազրկուն [200]. 
Տէր Մինաս՝ արքեպիսկոպոս աստուածաբնակ քաղաքին Երուսաղէմի. 
Տէր Յուսէփ՝ արքեպիսկոպոս Անտիոքու, եւ առաջնորդ Յիսուանցն [201]. 
Տէր Կոստանդին՝ արքեպիսկոպոս Անարզաբոյ, եւ առաջնորդ Կաuտաղաւնին [202]. 
Տէր Վարդան՝ արքեպիսկոպոս Լամբրոնին, եւ առաջնորդ Սկեւռային. 
Տէր Ստեփանոս՝ [203] արքեպիսկոպոս Տարսոնի, եւ առաջնորդ Մլիճոյն,
Տէր Թորոս՝ եպիսկոպոս Սելեւկիոյ 
Տէր Աստուածատուր եպիսկոպոս Մեծքրուն [204]. 
Տէր Յոհանէս՝ եպիսկոպոս Ալանշիլանց. 
Տէր Գէորգ՝ եպիսկոպոս Անդրիասանց [205]. 
Տէր Կոստանդին եպիսկոպոս Յոհնանց։
Տէր Գրիգոր եպիսկոպոս Փիլիպոսեանց 
Տէր Ստեփանոս՝ եպիսկոպոս Բերդուսին [206]. 
Տէր Մխիթար եպիսկոպոս Ընկուզտին: 

Իշխանն Պաղրսայ՝ Ատանն [207]. 
Իշխանն Ճկերոյն՝ Աւստն. 
Իշխանն Համուսին՝ Արեւգոյնն. 
Իշխանն Սարվանդաւի [208] Սմբատն. 
Իշխանն Հարունոյն՝ Լեւոն. 
Իշխանն Սիմանակային՝ Սիրուհի [209], 
Իշխանն Անիոյն՝ Հեռի. 
Իշխանն Հուտաֆոյն, Ապլղարիպ գունդուստապլն 
Իշխանն Ընկուզտին՝ Պաղտինն. 
Իշխանն Թոռնկային` Ստեֆն.. 
Իշխանն Բերդուսին՝ Լեւոն եւ Գրիգոր. 
Իշխանն Կանչոյն՝ Աշոտն. 
Իշխանն Ֆաւռնաւսայ [210], Ապլղարիպն. 
Իշխանն Կապնուն՝ Տանկրի։ 
Իշխանն Ճանճոյն՝ Կոստանդին. 
Իշխանն Շողականն՝ Ճառֆրի.
Իշխանն Մազոտ–խաչին՝ Սիմունն. 
Իշխանն Թլին՝ Ըռօպերտն ՝ 
Իշխանն Թլսապոյ՝ Թորոս.
Իշխանն Վաներոյն՝ Վասիլ մարաջախտն.
Իշխանն Բարձրբերդոյ՝ [211] Գեորգ.
Իշխանն Կոպիտառոյ՝ Կոստանդին. 
Իշխանն Մօլովոնին` [212] Աժառոսն.
Իշխանն Կուկլկայ [213] Սմբատ. 
Իշխանն Լամբրունին՝ Հեթում [214]. 
Իշխանն Լուլւայոյ՝ Շահինշահն [215],
Իշխանն Պապեռաւնին՝ Բակուրան. 
Իշխանն Ասկուռսոյ [216] Վասակ : 
Իշխանն Մանաշոյ՝ Հեթում. 
Իշխանն Բերդկանն՝ Միխայլն. 
Իշխանն Պռականոյ՝ Տիգրանն. 
Իշխանն Սիւիլոյ՝ Աւշինն. 
Իշխանն Կուռիկոսոյ՝ [217] Սիմոնն. 
Իշխանն Սիլեւկիոյ եւ Պունառոյ՝ Կոստանդն.
Իշխանն Սինիտու եւ Կովասու՝ Ռոմանոսն. 
Իշխանն Վերին եւ Վեռըսկու՝ Նիկիֆօռն.
Իշխանն Լաւզատոյ եւ Տիմիտուպաւլսոյ Խռսուֆօռն [218]. 
Իշխանն Մանիօնին, Լամօսոյ, Ժեռմանկանն եւ Անամուռին՝ Հալկամն [219].
Իշխանն Նորբերդոյ եւ Կոմառտիասոյ [220] Սեւաստիաւսն Հեռի. 
Իշխանն Անդոշծին՝ եւ Կուպային՝ Պաղտինն. 
Իշխանն Մաղվայոյ եւ Սկոյ եւ Պալապաւլին [221] - Կիռ Իսակն [222].
Իշխանն Մանաւղատին եւ Ալարոյ [223] Միխայլն. 
Իշխանն Լակռաւենոյ՝ Կոստանդինն՝ եւ Նիկիֆոռն. 
Իշխանն Կալանօնօռսոյ, Այժուտապին, Սուրբ Սոփէ եւ Հաղօնին՝ [224] Կիռ Վարդն:

Արդ այս վերոյգրեալ բերդերս ժամանակ մի ծառայեցին թագաւորին Լեւոնի, եւ ապա դարձան ի սուլտանն [225] ։ Եւ յետ Պեմունտ Բրընծին մահուանն՝ բազում զինուորք [226] եկին ի ծառայութիւն թագաւորին Լեւոնի եւ իշխանք ընդ նոսա. որոց անուանքն են այսոքիկ. Ուլիվեր ջամբռլայն [227]. Ռոճել (Տը) Մունթն [228]. Ջուարտն [229]. Թոմաս Մալըպրունն [230] ։ Բայեն Պոդլէրն [231]. Կիլամ Տլիլն [232] ։ Եւ այսպիսի խոհեմ իշխանօք եւ քաջամարտիկ զինուորօք՝ քաջապէս մղէր զհոյլս թշնամեացն: Եւ զորդիսն Խլիճ Ասլան սուլտանին՝ որք տիրեցին տանն Հոռոմոց՝ նեղեալ զնոսա յոյժ, առնելով ի նոցանէ բերդորայս եւ գերելով զերկիր նոցա աւերմամբ։ Եւ արիագոյն քաջութեամբ սպառազինեալ՝ կայր ի մէջ թշնամեաց իբրեւ զախոյան անպարտելի։ 

(Նկար) Տաւրոս եւ Կիլիկիա նուաճեալ [233]

 

310. ՄԱՀ ԵՒ ՅՈՒՂԱՐԿԱՒՈՐՈՒԹԻՒՆ ԼԵՒՈՆԻ [234] (ՊԱՏՄԻՉՆ ԿԻԼԻԿԻՈՅ)

Մինչդեռ էր թուական ՈԿԸ (1219) պատահեաց ախտ [235] հիւանդութեան թագաւորին Լեւոնի, ուստի եւ մեռան իսկ։ Եւ մինչդեռ կենդանի էր եկին առ նա իշխանքն իւր հանդերձ կաթողիկոսիւն Տէր Յոհանիսիւ [236]. եւ իբրեւ ծանեաւ զինքն թէ փոխելոց է յաշխարհէս, հրամայէր [237] հանել զինքն ի Սիսոյ՝ եւ տանել ճանապարհաւ Ակներոյն [238], զոր ինքն էր շինեալ, զի յորժամ՝ մեռցի՝ անդ տարեալ թաղեսցեն զնա։ Եւ ի ճանապարհին կոչէր զամենեսեան եւ խրատէր զնոսա, անքակտելի մնալ ի սէր միմեանց, եւ արիագոյն՝ ի պահ, աշխարհին, եւ անարատ հաւատ պահել տղայ դստերն իւրոյ Զապելի, զոր թողոյր ժառանգ տէրութեան իւրոյ։ Դնէր եւ դաստիարակս տղային իւրոյ՝ զմեծ իշխանն Սիր Ատան, որ էր տէր բազում՝ բերդից եւ գաւառաց` ի Սելեւկիոյ մինչեւ մերձ ի Կալօնօռօս, որ անուամբ նորա կոչի մինչեւ ցայսօր՝ Աշխարհ Սիր Ատանայ։ Եւ էր սա աշտիճանաւ՝ սենեսկալ [239] Հայոց, որում. յանձն առնէր թագաւորն զդուստրն իւր, հանդերձ Պայլիւն, հայրապետին եւ իշխանացն ամենեցուն. եւ բանս խրատականս խօսէր ընդ նոսա։ Եւ հասեալ ի գեօղն Մրվանայ՝ անդ զտեղի կալաւ, զի տկարացաւ մարմինն ի ցաւոյն։ Եւ էր անդ առաքինի վարդապետն Գրիգոր՝ [240] որ եւ Սկեւռացի ասի, վասն սուրբ հաղորդութեան յետին թոշակին։ Եւ որպէս յառաջագոյն պատմեցաք զորդւոյն Ունգառաց թագաւորին՝ [241] որ հանդերձեալ էր գալ եւ փեսայանալ նմա, զոր պատուէր տայր իշխանաց իւրոց՝ կատարել զեդեալ պայմանս իւր, պսակել ըզդուստրն իւր Զապել ընդ որդի թագաւորին՝ յորժամ գայցէ, եւ անյապաղ թագաւորեցուցանել զնա ի վերայ ինքեանց:

Եւ ապա սկսաւ զելիցն իւր ի կենցաղոյս՝ հոգալ ըստ պատշաճի, եւ զմարմինն հանգուցանել ի սուրբ ուխտն Ակներեւ։ Եւ կոչէր զսուրբ վարդապետն Գրիգոր, եւ խոստովանէր զյանցանս իւր, եւ դաւանէր զխոստովանութիւն ուղղափառ հաւատոյն. եւ ընկալեալ զհաղորդութիւն ի ձեռաց սուրբ վարդապետին՝ գոհանալով զՏեառնէ. եւ էր մայիս ամսոյ մին։

Եւ եղեւ հակառակութիւն թէ ուր հանգուսցեն զմարմինն. զի կաթողիկոսն Տէր Յոհան բռնադատէր ի Թրազարկ տանել, եւ իշխանքն յԱկներն՝ ուր ինքն հրամայեաց: Եւ իբրեւ փոխեցաւ ի Քրիստոս բարի խոստովանութեամբ՝ սահմանեցին այսպէս. զի հանցեն զփորոտին եւ տարցեն յԱկներն, եւ զմարմինն տարցեն ի Սիս, եւ տապանաւ հանգուսցեն յեկեղեցւոջ իւրում [242] ։ Որոյ ողորմեսցի Տէր Աստուած, եւ թողցէ զյանցանս նորա։

 

311. ՍՏԵՓԱՆՈՍ ՏԻՐԱՑՈՒ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՎԱՆԱՅ Ս. ԽԱՉԻՆ [243]

Զպարծանս բնաւին մանկանց նոր Սիովնի եւ զծաղիկ եկեղեցւոյ, եւ զպսակն ամենայն գիտնական եւ վարժ վարդապետաց, զերեքերանեանն զՏէր Ստեփանոս, մականուն Տիրացու [244], մեծաւ թախանձանօք եւ գովասանական նամակաւ, ի հոգեւոր Տեառն Գրիգորիսէ կոչեցեալ լինէր ի Կլայն՝ զոր Հոռոմ կոչեն. եւ նորա հնազանդեալ հոգեւոր հրամանացն, ոչ դարձեալ ընդդէմ կամ պատճառեալ զծերութիւն կամ՝ զինչ եւ իցէ, այլ որպէս վայելէր իւրում զուարթ եւ զուարճածաղիկ ալեացն, խլու [245] եւ հպատակ եղեւ վեհին եւ սիրալիր կոչողին, յուղի անկեալ պատրաստեցաւ առաջիկայ ճանպարհին, ընդ իւր տարեալ եւ զիս։ Եւ զբազում՝ օթեւանօք զանց արարեալ հասաք ի բաղձալին. եւ ի տեսանելն զիրեարս մոռացաք զաշխատութիւն։ Եւ ի լինելն անդ ետես զգիրքս զայս եւ փափաքեաց, որպէս ընդդէմ ծաղկանցն՝ գործողն քաղցր եւ ախորժ ճաշակացն, ի սա պէս եւ Հայրս իմ՝ ըստ հոգւոյ, հրամայեաց շարահարել ի քարտիզի՝ զտեսիլ մաքրեցելոյն ի կրական ախտից որ ի մեզ, եւ զԿաթողիկէիցն թուղթ, զոր բացայայտեալ էր իմաստունն եւ հանճարեղ [246], եւ զՊատմութիւն սրբոյ վկային Քրիստոսի Սարգսի Զօրավարի. եւ ի շարադրելն իմում անդ՝ գային առ իս այլք ոմանք, եւ հոգաբարձու եղեալ առ իս, օգնել կամեցեալ՝ գրէին եւ նոքա որպէս երեւիդ:

Եւ զկնի աւուրց այլ ճանապարհ առաջի եդաւ իմում տեառնս եւ կաթողիկոսին Հայոց, զի կոչեցեալ եղեն [247] ի Լեւովնէ, որ այժմ զվաղնջուցն ի մերմէ ազգէս եւ զընկեցեալն յերեսաց տեսողէն՝ զթագաւորականն անունն՝ զոր ունէին Հայք, սա միայն ստացա զօգոսսական զծիրանափայլ պատ. մուճանն. եւ ընկալաւ օծումն որպէս զմեծն Տրդատ, կամակցութեամբ արիական ազգին Յունաց [248], բերեալ նմա նշան զխաչանիշ թագն։ Եւ նորա պատուասիրաբար կոչեցեալ զհոգեւոր Տէր Գրիգորիոս, զի երթիցէ եւ օծցէ զնա սրբարար եւ մաքրագործակ մեռոնան, եւ պսակեսցէ զգլուխն խաչանշան դրոշմաւ։ Եւ հոգեւոր Տեառն ընդ իւր տարեալ զիմ Տէրն՝ յաղագս անհաս գիտութեանն եւ կատարեալ իմաստութեան եւ անարատ մաքրութեան, եւ հռչակաւոր բարի անուանն, որ ի տղայական տիոցն մինչ ի կատարեալ ծերութիւն՝ առ դուրս իմաստութեան դեգերեալ՝ ըստ աստուածայնոյն Սողոմոնի խրաստուն, թէ, Լաւ է իմաստութիւն քան զոսկի եւ քան զամենայն մեծութիւնս երկրաւորս, եւ դարձեալ յաճախէ զասելն, թէ, եւ բովանդակ կեանս քո ստացիր զնա, էր վասն զի Առ դրունս հզօրաց յաճախէ եւ ի հրապարակս համարձակութիւն բերէ։ Որպէս արդիւնական վարդապետս. եւ տէրս իմ՝ որպէս զարեգակն փայլեալ ի մէջ իւրոց նմանեացն. զի զոր օրինակ յաստեղս արեգակն՝ սապէս եւ ի բանաւոր իմաստունս երեւեալ։ զի այս զգալի արեգակնս զտեսանելի աշխարհս լուսաւորէ, իսկ սա զհոգի եւ զմարմին առ հասարակ ճառագայթաձեւ օրինէ, այս արեգակն զբոյս եւ : ղտունկ ատոքացուցանէ, իսկ սա զմտաւոր եւ զիշխանականն առ երկնիւքն բարձրացուցանէ. այս՝ արեգակն զժախահոտ [249] եւ զխոնաւուտ վայրս սա. րաւատեալ ցամաքեցուցանէ, իսկ սա զնեխութիւն եւ զաղտեղութիւն Հոգւոց եւ մարմնոց՝ հրացայթ եւ լուսատեսակ գործէ. այս արեգակն առ երկրաւորս ճանապար, անմոլար տանի, իսկ սա զմոլորեալս յուղիղ եւ ի բարի ճանապարհէն՝ անվեհեր եւ անմոլար առ երկնային եւ խաղաղ նաւահանգիստն Քրիստոս հասուցանէ : Զոր մաղթեմք յընթերցողացդ զի ի մաքուր եւ ի սրաթռիչ յաղօթս ձեր բանապազ հայցելով ի վերնատուողէն, զի շնորհեսցէ զսա մեզ եւ ամենայն Հայաստանեաց՝ առանց ամենայն փորձանաց՝ ընդ երկայն աւուրս, ամէն, յարամնաբար մնալ, մինչեւ ի խոր ծերութիւն. եւ յետ աստեացս՝ յաթոռս առաքելոցն եւ ի տաղաւարս մարգարէիցն, եւ ի դասս սուրբ վարդապետացն, եւ ըզտուեալ տաղանդն լիապէս մատուսցէ իւրում տեառնն, բազմապատիկ առաւելութեամբ, եւ զերանա. կանն լսել զձայն, թէ, «Բարի եւ հաւատարիմ՝ ծառայ, որովհետեւ ի սակաւուդ հաւատարիմ գտար՝ ի վերայ բազմաց կացուցից զքեզ». յաւելուլ ի հինգն այլ եւս հինգ, եւ երկուսն այլ երկու, եւ զուարթացուցեալ ամենավայելուչ աչալրջութեամբ պայծառ փառօք ընկալցի զբրաբիովն յաղթութեան ընդ ամենայն սուրբս, ի Քրիստոս Յիսուս ի Տէր մեր. ընդ որում՝ Հօր եւ Ամենասուրբ Հոգւոյն։ 

Եւ զիս զտառապեալ Յակովբ՝ զսակաւ աշխատողս եւ զամենաբարի զհարազատն իմ՝ զՅովհաննես, զընտիրն ի բեմբականս [250] եւ զանյաղթն յերաժշտականս եւ զանձանձրոյթն ի գրչութեան անհոնջ [251], զգովելին յամենայն բարեձեւութիւն, եւ զԳիորգ՝ եւ ծնողսն իմ՝ բարի մասին արժանի արարէք յիշմամբ ի Քրիստոս. եւ դուք յիշեալ եղիցիք յողորմութիւն.. ։ Ընդ նմին եւ զամեներջանիկ կրօնաւոր եւ զբարի հոգի զՀայր Յակոբ՝ որ հայր է վանից, եւ զհաւատարիմ եղբարս զԴաւիթ եւ զՍարգիս, հանդերձ (այլովք) յիշեսջիք ի Քրիստոս զկազմող գրոցս։ 

Եւ գրեցաւ ի ՈԽԷ թուիս լուսերանգ եւ հրաշապատում՝ տառս առաքելագիծ մատենիս, բազմազան բարութեամբ եւ իմաստութեամբ լցեալ՝ զոր Տէրն մեր եւ Աստուած վայելել տացէ Տէր Ստեփաննոսի մականուն Տիրացու, բազում՝ ամօք խաղաղականօք, եւ առողջ մնալ հոգւով եւ մարմնով. եւ իւր ժառանգին՝ Տէր Սարգսին` նորընծայ եպիսկոպոսի, բարի եւ իմաստուն պատանեկի. զոր ընտրեաց եւ կառոյց [252] իւր փոխան եւ տեսուչ անապատիս Սուրբ Խաչի, ստացուածոց եւ ամենայն գոյից. բազում եւ պէսպէս պնդութեամբ կտակաւ. գրով, կամակցութեամբ եւ յօժարութեամբ եպիսկոպոսաց եւ վարդապետաց եւ համօրէն քահանայից եւ... անց, այլ եւ դատաւորաց եւ իշխանաց Շամիրամաշէն [253] քաղաքի եւ այլ գեօղից. եւ... այ, եդեալ զօրհնութիւնն Աստուծոյ եւ զնորին հակառակն, զի որք կամակից եւ օգնական լինին՝ զօրհնութիւնսն ժառանգեսցեն, իսկ որք դիմասցին եւ ի հակառակութիւնս հատանիցին, այնպիսիքն անիծիւք պատուհասեսցին առաջի ահեղ ատենին Քրիստոսի։ Այլ զՏէր Սարգիս զօրացուսցէ Քրիստոս եւ Հելամուտ [254] արասցէ, զի զտէրն շահեսցէ եւ զնորին պատուական որդիացեալսն, նա եւ զինքն իսկ գլխովին եւ զՔրիստոս զտուիչ իմաստութեան. եւ նմա փառք այժմ եւ միշտ եւ յաւիտեանս…

* Եւ ընդ աւանդել Հոգւոյն տիւ եղեւ [255]. ա՜յ վա՜յ հազար բերանով զյետ մնացեալս, որ զրկեցաք ի քաղցրահոս աղբիւրէն եւ յոլորտածաւալ ճառագայթիցն. զի ի մեծի երկշաբաթոջս՝ խաւարեցաւ (արեգակնս) մէտուղփեան... Տէր Ստեփաննոս մականուն Տիրացու… ա թու [256] ։

* Տէր Յիսուս ի քո սոսկալի գալստեանդ ի ծաւալումն ծիածան ճեմարանացն, պարծանաց պսակաւն զարդարեա ի շուք շնորհի անմարմնոցն տեսաւորեալ զՏէր Ստեփաննոս։

* Զաստուածապսակեալ եւ զսուրբ դիտապետն Հայաստանեացս՝ զՏէր Գրիգորիս արժանապատիւ կաթողիկոս Հայոց, զմեծ գիտնական եւ զվսեմափայլ առաջնորդ՝ յիշեսջիք ի Քրիստոս. յորոյ օրինակէ գրեցաւ գիրքս այս. զոր հաւաքեալ մեծաւ աշխատութեամբ՝ իբրեւ զգործասէր մեղու՝ զթուղթս սրբոց կաթողիկեայց, զոր եւ մեր եկեալ աստ տեսաք զսա ուղիւղ յարմարեալ ըստ պատշաճի դրութեամբ։ Որում՝ ցանկացող եղեալ այսմ՝ հոգեշատ առաքելական մատենիս՝ Տէր Ստեփաննոս արդիւնաւոր գիտնական, որ եւ Տիրացու յորջորջի, եւ ետ գրել հոգւոյ որդեկի իւրոյ Յակովբայ, ի վայելուն անձին եւ ի յիշատակ հոգւոյն։ Արդ որք ըստ պատահման հանդիպիք տեսութեան գրոյս, յիշեսջիք աղօթիւք ի Քրիստոս զՏէր Գրիգորիս կաթողիկոս Հայոց եւ զՏէր Ստեփանոս վարդապետ. նա եւ ընդ արժանապատիւ յիշատակելոցս՝ եւ զգրողս Յակովբ մի մոռանայք յաղօթից, որդիք լուսոյ :

 

312. Զաքարիա սպասալար եւ Իւանէ աթաբեկ (Կիրակոս Բ)

Յաւուրս ժամանակաց թագաւորութեանն Լեւոնի պայոց արքայի էին յԱրեւելս երկու եղբարք, որդիք Սարգսի բարեպաշտ իշխանի, որդւոյ Վահրամայ, որդւոյ Զաքարիայ, որ հատուածեալ ի քրդաց ի Բաբիրական խելէն, անուն առաջնոյն Զաքարէ, եւ երկրորդին՝ Իւանէ, արք քաջք եւ ճոխք իշխանութեամբ, պտուեալք ի թագուհւոյն վրաց, որ Թամարն կոչէր, դուստր Գիորգեայ քաջի, որդւոյ Դեմետրէի։ Եւ Զաքարէ էր զօրավար վրաց եւ հայոց զօրուն, որ ընդ ձեռամբ թագաւորին վրաց, իսկ Իւանէ՝ աթաբակութեան պատուով։ Սոքա բազում մարտս քաջութեան ցուցին, քանզի զբազում աշխարհս հայոց, զոր ունէին պարսիկք եւ տաճկունք, առին ի նոցանէ յինքեանս՝ զգաւառս, որ շուրջ զծովովն Գեղարքունւոյ, եւ զՏաշիր, եւ զԱյրարատ, զԲժնի քաղաք եւ զԴուին, եւ զԱնբրդ, եւ զԱնի քաղաք, եւ զԿարս, եւ զՎայոյ ձոր, եւ զաշխարհն Սիւնեաց եւ որ շուրջ զնովաւ են բերդք, եւ քաղաքք, եւ գավառք. հարկատուս արարին եւ զսուլտանն Կանոյ քաղաքին. աւերեցին եւ ըզբազում գաւառս Պարսից եւ զԱտրպատականու. ընդարձակեցին զսահմանս իւրեանց յամենայն կողմանց։ Այսպէս եւ միւս իշխանն, Զաքարէ անուն, եւ եղբայրն իւր Սարգիս, եւ միւս Սարգիս, հայրն Շալուէի եւ Իւանէի, ազգականք մեծ իշխանացն, ձեռնտուութեամբ նոցին՝ առին եւ նոքա բազում գաւառս ի պարսից եւ բերդս ամուրս՝ զԳարդման, զՔարհերձ, զԵրգեվանք, զՏաւուշ, զԿածարէթ, զՏէրունականն, եւ զԳագ, եւ զՇամքոր քաղաք ի նեղ էարկ, զոր յետոյ էառ որդի նորա Վահրամ, հայրն Աղբուղին, պապն Վահրամայ, Զաքարէի եւ Իւանէի։

Եւ այսպէս յաջողեցաւ նոցա ի վերուստ յաղթութիւն նոցա, զի համբաւ քաջութեան նոցա ել ընդ բազում գաւառս, եւ բազում ազգք հարկէին նոցա՝ ո՛ր սիրոյ աղագաւ եւ ո՛ր յերկիւղէ։ Շինեցան եւ բազում վանորայք որ ի վաղուց ժամանակէ անտի աւերեալ էին ի հինիցն Իսմայէլի. վերստին նորոգեցան եկեղեցիք, եւ պայծառացան դասք պաշտօնէից. շինեցան եւ նոր վանորայք եւ եկեղեցիք, որ ի հնոցն չեւ էին լեալ վանք, ընդ որս եւ հռչակաւոր վանք, որ Գետիկն կոչի, ի գաւառին Կայենոյ, զոր շինեաց սուրբ վարդապետն Մխիթար, զոր Գոշն կոչէին, շինեալ հրաշազան եկեղեցի գմբեթարդ երկնանման, եւ կնքեալ զեկեղեցին, եւ օծեալ յանուն սուրբ Աստուածածնին, տաճար փառաց տեառն՝ բնակարան բանաւոր հօտին Քրիստոսի։

Եւ իբրեւ այսպէս յաջողեցաւ նոցա իշխանութիւնն, հարին զսուլտանն, որ Շահի Արմէնն կոչիւր։

Ապա կամեցան առնուլ եւ զհոյակապ քաղաքն Բզնունեց՝ զԽլաթն, եւ զօրս գումաեալ՝ պաշարեցին զնա եւ մերձ էին յառնուլ։ Ապա ելեալ իշխանն Իւանէ, եղբայր զօրավարին, զբօսանաց ինչ աղագաւ ի զնին պարսպին. եւ յանիմաստ շրջելն՝ գթեաց ոտք երիվարին ի խորխորատն, որ թաքուցեալ էր, եւ ընկէց զնա յերկիր։ Եւ տեսեալ արանց քաղաքին, յարեան ի վերայ նորա, եւ ձերբակալ արարեալ՝ տարան զնա ի քաղաքն։ Եւ եղեւ քաղաքին ուրախութիւն մեծ. եւ իսկոյն ազդեցուցին սուլտանին զըմբռնումն նորա. ընդ որ կարի յոյժ ուրախացեալ՝ հրամայեաց առ ինքն ածել։

Եւ լուեալ զօրավարին Զաքարիայի՝ յղեաց առ քաղաքացիս բանս սպառնալեաց եւ ասէ. «Եթէ հանէք զեղբայրդ իմ ի քաղաքէդ յայդմանէ եւ կամ կորուսնէք՝ զհող երկրիդ ի կողմանս Վրաց տամ տանել եւ անմարդ արարից զձեզ ի մարդկանէ»։ Եւ երկուցեալ նոցա՝ ոչ ետուն տանել առ սուլտանսն, որք էին ի կողմանս Դամասկոսի եւ յԵգիպտոսի, որոց անուանքն էին Կուզ եւ Մելիք եւ Աշրափ, յազգէ Սալահադնին, որ առ զԵրուսաղէմ։

Ապա արարեալ սէր ընդ միմեանս, խնդրեցին զդուստր Իւանէի ի կնութիւն։ Եւ եղեւ որպէս խնդրեցին. առին պատանդս եւ արձակեցին զԻւանէ։ Եւ նորե երթեալ ի տուն իւր, առաքեաց զդուստրն իւր, որ եղեւ կին Կզոյ, եւ յետ նորա Աշրափին։

Բազում օգուտ եղեւ գալ կնոջն ի տուն սուլտանացն, զի դիւրեցին քրիստոնէիցն, որ ընդ իշխանութեամբ իւրեանց էին, եւս առաւել երկրին Տարօնայ, զի վանորայք, որ անդ էին, ընդ հարկիւ էին, թեթեւացուցին զսակ հարկին, եւ կիսոց զամենն իսկ թողին։ Եւ հրամայեցին այնոցիկ, որ ընդ իշխանութեամբ իւրեանց էին, ոչ զրկել կամ նեղել զճանապարհորդս, որք աղօթից աղագաւ երթային յԵրուսաղէմ։ Եւս առաւել ընդարձակեցին ազգից վրաց, զի Իւանէ խոտորեցեւ յաղանդն Քաղքեդոնի, յոր կործանեալ էին վիրք, զի սիրեաց զփառսն մարդկանց առաւել քան զփառսն աստուծոյ, հրապուրեալ նա ի թագուհւոյն՝ որ Թամարն կոչէր, ի դստերէն Գիորգեայ, իսկ Զաքարէ յուղղափառութեանն եկաց, զոր դաւանեն հայք։ Վասն այսորիկ առաւել մեծարէին զվիրս, զի անհարկ էին նոքա յամենայն քաղաքս նոցա եւ յԵրուսաղէմ եւս։ Եւ էր անուն կնոջն Թամթայ։

Եւ այսպէս եղեւ սէր եւ միաբանութիւն ընդ թագաւորութիւնն վրաց եւ ընդ իշխանութիւնն սուլտանաց։

313. ԳՐՈՒԹԻՒՆ, ԳԵՐՈՒԹԻՒՆ ԵՒ ՎԵՐԱԳՆՈՒԹԻՒՆ ՄԵԾ ՏՕՆԱԿԱՆ ԳՐՈՑ [257]. ԱՅԼ ԵՒ ԱՅԼ ԴԷՊՔ Ի ՍԿԶԲԱՆ ԺԳ ԴԱՐՈՒ. ԱԼԱՏԻՆ ՍՈՒԼՏԱՆ ՍԵԲԱՍՏԻՈՅ ԵՒ ԶԱՔԱՐԵԱՆՔ

... ԹԷ զիարդ եւ ուստի զայր աստուածային եւ գանձս ստացաւ այր մի պատուաւոր ռայիս [258] Բայբերդոյ [259], որոյ անուն յորջորջի Աստուածատուր, յոյժ աղքատասէր, մանաւանդ թէ եւ աստուածասէր, որ եւ սա իսկ ցանկացող եղեալ այսմ՝ սուրբ մատենիս եւ պատուական մարգարտիս, ապա այսուհետեւ շաղկապեցաւ ի սէր այսմ՝ սուրբ բուրաստանիս, եւ ապա հոգ տանելով թէ ո՞վ արդեօք կարող իցէ հասուցանել զիս ի փափագ բաղձանացս. զի Մովսէսն այն աստուածային պատգամաւքն արժանացաւ հայիլ առ Աստուած։ Եւ ապա խնդիր արարեալ յոգնաիմաստ գրչի, եւ գտեալ քահանայ մի ի գաւառէն Կարնայ. որուն Վարդան կոչեցեալ, հմուտ եւ վարժ ամենայն արհեստի գրչութեան, եւ նա յանձին կալեալ եւ օգնականութեամբն Աստուծոյ սկիզբն արարեալ, եւ ապա զկնի երից ամաց եհաս յաւարտ բանիս։ Եւ ի կատարման գրոցս՝ սուլտանն Սեւաստոյ [260] ժողով արարեալ անհուն բազմութեամբ՝ նմանեալ ամբարշտին Յուլիանեայ, փքացեալ լեռնացեալ եհաս ի Թիոդուսպաւղիս [261], եւ անտի կամեցեալ անցանել յաշխարհս Հայոց եւ Վրաց. եւ ամենեւին մոռացաւ զԱստուած եւ յուսացաւ ի նանրութիւն իւր, կամէր յաւարի առնուլ զաշխարհս ամենայն: Իսկ օգնականութեամբն Աստուծոյ եկին հասին զօրքն Վրաց, եւ մեծն Զաքարէ հանդերձ Իւանիւ [262] հարազատաւն իւր, եւ այլ աստուածասէր իշխանօք եւ նախարարօք եւ յոգնախումբ խառնիճաղանջ բազմութեամբ՝ հասին ի վերայ անօրէն զօրացն եւ յանխնայ կոտորեցին զնոսա, զոմանս ձերբակալ արարին, եւ ոմանք ի փախուստ դարձան, բայց սուլտանն անվրէպ մնաց [263]: Սակայն զաւարոյն զթիւ ո՞ կարէ գիտել՝ զոսկւոյ եւ զարծաթոյ եւ զմետաքսի, զերամակս ուղտուց, ձիոց եւ ջորւոց։ 

Եւ յայսմ ամի ի սադրելոյ չարին ըմբռնեցաւ այրս Աստուածատուր ի ձեռն ամիրային իւրոյ Ալադին [264] կոչեցեալ, որ եւ ի ձեռն այնմ՝ գազանի Աստուածատուրն այն ընկալաւ զվախճան, եւ յափշտակեցին զստացուածս նորա, եւ ոչ մնաց եւ ոչ մի ինչ՝ բայց այս գիրքը։ Ապա դատաւոր քաղաքին ձեռն յառաջ տարեալ՝ զուր պատճառանօք բանս ի վերայ եդեալ թէ հինգարիւր պաւտար [265] մնաց ինձ առ Աստուածատուրն։ Եւ իբրեւ այս այսպէս եղեւ, ապա այնուհետեւ չու արարեալ դատաւորին՝ եկն բնակեցաւ ի հռչակաւոր քաղաքն Խլաթ, եւ երկու ամ՝ կայր ի պահեստի [266], եւ ոչ ոք գիտաց. եւ ապա կամեցաւ վաճառել, եւ ոչ ոք կարէր գամագիւտ լինել [267], զի բազմագին կամէր վաճառել։ 

Ապա հարազատ եղբարք անձինք՝ երեք քահանայք գեղջն Դանջան կոչեցեալ, որ է առ դուրս քաղաքին, եւ են անուանք նոցա՝ միումն Ստեփանոս, իսկ միւսոյն Վարդապետ, եւ երրորդին Յովաննէս, որ եւ նոքա ազդ արարին մեզ, զի էին միաբանք Սուրբ Առաքելոցս, նամակ արձակելով՝ թէ գանձ պատուական կայ ի քաղաքիս. եւ մեր լուեալ զայս՝ եռափափաք սիրով շաղկապեցաք ի սէր սմին, ապա հոգելից եպիսկոպոսապետս մեր Տէր Եսայի [268] զմովսիսականն ստացեալ սէր՝ ելեալ չորս քահանայիւք փոյթ ընդ փոյթ գնաց ի Խլաթ՝ յաղագս խնդրոյս այսորիկ, եւ ոչ կարաց հասանել ի փափագ բաղձանացն. քանզի ժամանակն ձմեռային (էր). եւ այլ եւս սպասաւորք սուրբ ուխտին որ կոչի Արծկէոյ

վանք, եւ նոքա եւս քան զեւս վառեցան բորբոքեցան ի սէր սուրբ կտակիս, իսկ բոծորն [269] այն զոր յառաջագոյն կանխեցաք ասացաք՝ իբրեւ ետես զջերմեռանդ սէր մեր, եւս առաւել զԱրծկեցի սուրբ քահանայիցն՝ ասա զգինն եւս առաւել աճեցոյց։ Եւ իբրեւ այս այսպէս եղեւ՝ յայնժամ սուրբ եպիսկոպոսս մեր թոյլ տուեալ վայր մի եւ եկն ի վանքս, ապա նոյնպէս եւ Արծկեցի քահանայքն դարձեալ գնացին։ Մի ամ՝ այլ մնաց գիրքս առ բոծորն այն. ապա ի գալ միւս ամին խնդիր արարեալ թէ գիրքս Ղազարոս վանիցն է, զի առաջի գնող այն մեծ եպիսկոպոսն է, ապա յառաջ ասացեալ երեք քահանայքն որ ի Դանջան՝ դարձեալ գրով ազդ արարին մեզ: Սակայն թէպէտ եւ սէր սմին ստիպէր զմեզ, բայց գնոյն անկարող էաք. ապա քահանայ ոմն անուն նորա Յովաննէս ի Միջնաղբերաց [270] էր եւ միաբանեցաւ սուրբ Առաքելոցս, եւ իբրեւ լուաւ զերկչոտ բարս մեր, ապա յառաջ կացեալ քաջալերեաց զմեզ եւ հաստատեաց ասելով, թէ, ես օգնական եմ որչափ իմ կարն է։ Ապա ըստ բանից նորա ոյժ առաք ի զօրութենէն Աստուծոյ. յայնժամ՝ Սարգիս վարդապետն հինգ փիլիսոփայիւք [271] որոց անուանքն գրեալ են ի դպրութեան կենաց. Յուսիկ եւ Ռստագէս, Աւետիս եւ Ստեփաննոս եւ Ներսէս, յարուցեալ ուղեկից առնլով զսուրբ Առաքեալսն Քրիստոսի, եւ մեծ ցանկութեամբ հասին ուր գանձս աստուածային, եւ յոյժ աշխատեցան, զի ժամանակն ձմեռային էր եւ օդն դառնաշունչ եւ ձիւն բազում. եւ իբրեւ մերձեցան ի մեծահռչակն Խլաթ, եւ մտին կացին ի մէջ մեծահարկի տանուտերացն, եւ Աստուածահարկ ի վերայ քահանայիցն Խլաթայ եւ Դանջնայ, եւ նոքա մեծաւ ուրախութեամբ յանձին կալան եւ օգնական եղեն բանիւք եւ արդեամբք. որոց անուանքն գրեալ են ի դպրութիւն կենաց. եւ զօրութեամբ Քրիստոսի առաք զըղձալիս մեր եւ դարձաք, ըստ իմաստուն վաճառականին՝ որ եգիտ մի պատուական մարգարիտ, նոյն եւ մեք առեալ զսա դարձաք յերկնագումար եղբայրանոցս մեր, որ յորջորջի Ղազարու վանս, եւ եդաք զսա առ դրունս սուրբ Առաքելոցս, եւ ոչ եւս կարէաք գնել, զի ԵՌ (5000) դրամ [272] եւ խնդրէր բոծորն այն՝ որ է տաճիկ. եւ դարձեալ մեծաւ հազիւ կարացաք գնել ի ԴՌ (4000) դրամ. եւ փա՜ռք, փա՜ռք թագաւորին (Աստուծոյ)։ 

Արդ, նախ առաջին զամենագովելի եպիսկոպոսս մեր Տէր Եսայի, եւ որ իւրն գեղեցիկ բարի արգասիւքն երեւեալ՝ համակք գովելիք, որոց անուանք Յակովբ եւ Ստեփանոս եպիսկոպոսք՝ շնորհիւն Արտուծոյ եւ արդարապէս ուղիղք, յիշեսջիք զՏէր Եսայի ի սուրբ աղօթս եւ ընդ նմին զիւրսն։ Եւ որ յիւր հալալ արդեանցն ընծատուր եղեւ մեծանունն Տէր Բարսեղ, շնորհելով ընծայ ի սուրբ պատուիրանս՝ [273] տասն դահեկան [274], յիշեսցի ի Տէր։ Եւ թէպէտ եւ այս անուն կամացն ջատագով եղեն մեզ, սակայն հայր մեր Աբրահամ [275] առաւել քան զառաւելս հնարէր փոյթ [276], եւ դաստիարակ նորին Տէր Բարսղի, հեզն եւ անարատն եւ պարկեշտն Խաչատուր փիլիսոփայն, որ ըստ կարի եւ նա ետ Ծ (50) դրամ. յիշեսցի։ Եւ զՅովհաննես Միջնաղբերցի՝ որ աղբիւրացոյց առատապէս զընծայս ի սուրբ պատուիրանս Աստուծոյ, յիշեսցի։ Եւ որ սուրբ քաջալերիչք եւ յորդորիչք են աստուածունակ անձինք՝ Սրապիոն եւ Խաչատուր՝ յիշեսցին. որ ոչ զսա միայն յորդորեցին՝ այլ եւ զբազումս՝ շնորհատու լինել ի գինս գրոցս։ Եւ որ ի մեր սուրբ ուխտէս յօժարամիտք եղեն ի գիրս՝ տալ պարգեւս, եւ նոքա յիշեսցին. ողորմութիւնն Աստուծոյ եւ ի մաքուր աղօթս քրիստոսասիրացդ. եւ են անուանք՝ Ստեփանոս՝ որ յորջորջի Ճռնի, եւ միւս՝ Աւետիս Ցրօնցի [277]. սոքա ետուն ի սուրբ պատուիրանս Աստուծոյ դրամ Ն (400), յիշեսցին։ Եւ որ այլ ըստ կարի, Պօղոս՝ դրամ՝ Ճ (100) յիշեսցի. Ներսես՝ դրամ Ճ (100) յիշել, եւ Վարդան եւ իւր եղբայրն Ստեփանոս՝ ետուն եւ նոքա ընծայ ի սուրբ Պատուիրանն՝ հինգ դահեկան, յիշեսցին եւ նոքա։ Հայրապետն եւ իւր եղբայրն Դալարն շատ աշխատեցան ի քաղաքաւանն Մուշ, եւ էր զոր անձամբ լիապէս շնորհեցին ընծայ ի գինն, յիշ։ Տիրատուր երէց ընծայատրեց ի սուրբ Պատուիրանս Աստուծոյ՝ դրամ՝ Ճ. յիշեսցի։ Եւ որ փակակալն էր Կիւրակոս՝ ի վեր քան զիւր կարծեցոյց զպնդութիւն։ Արդ են եւ այլ այլք բազումք՝ որ մեծ յուսով օգնական եղեն. եւ զի յոլով են եւ անկար է դրոշմել զանուանս նոցա, միայն գիտողին Աստուծոյ թողցուք, որ յառաջ քան զմեր օգնականելն՝ գրեաց զանուանս նոցա ի գիրս կենաց։ Գիւղն անուանի Մոկունք, իւր քահանայիւքն ջերմն սիրով փափագողք եղեն, եւ ետուն լի սիրով ընծայ ի գին։ Կին ոմն ետ դրամ Ճ ի նոյն գեղջէ, յիշեսցի։ Եւ այլ որ յաւանիս Մշոյ աստուածասէր քահանայքն եւ տանուտէրքն օգնական եղեն, յիշեսցին։ Եւ որ ի մեծ քաղաքին Խլաթ պարոնայքն օգնեցին, առավել Խոցադեղն եւ Աստուածատուր եւ Վարդիկ, Քրիստոս Աստուած յիշէ զնոսա յարքայութեան իւրում։ Եւ որ ի Դանջնայ երեք հարազատ եղբարքն եւ իւրեանց հօրեղբայրն Խաչիկ կրօնաւոր եւ աղօթասէր, սա շատ բաղձաց մինչեւ եհաս սուրբ Պատուիրանիս. յիշեսցին եւ սոքա ամենեքեան։ Յովհաննէս փիլիսոփայ՝ որ անհաս խոնարհութեամբ սպասաւորեց մեզ, եւ սա յիշեսցի եւ գրեսցի ի գիրս կենաց։ Աթանաս որ աշխատեցաւ գնալ իր Խլաթ՝ յիշեսցի ի Քրիստոս։ Պատուական տանուտէր ոմն Մամիկ անուն, դրամ երեսուն ընծայ ի գինն, յիշ։ Կին ոմն Ուզիկ անուն՝ դրամ երեսուն ի սուրբ Պատուիրանս ընծայ, յիշեսցի։ Խապազ [278] ոմն Արտավաս անուն՝ դրամ երեսուն ետ ընծայ, աստուածային Պատուիրանս, յիշեսցի եւ նա։ 

Շնորհիւն Աստուծոյ Հօր եւ Աստուծոյ Որդւոյ եւ Աստուծոյ Սուրբ Հոգւոյն, ի թուաբերութեան արարչութեանն՝ որ լինի յիսկզբան լինելութեանն մինչեւ ցայժմ՝ ամք վեցհազարերորդ վեցհարեւրերորդ երեսներորդ. եւ ի ծննդենէ Բանին Աստուծոյ լինի ամք ՌՄԴ (1204). եւ ըստ Հայկազեան տոմարի որ լինի վեցհարիւրերորդ յիսներորդ եւ չորրորդ. Սկսայ կազմել զբազմերանեան շտեմարանս աստուածային գանձուց, ի նահանգիս որ կոչի Ղազարու վանս, ընդ հովանեաւ Սուրբ Առաքելոցս, ի մէջ աստուածատես աստուածախօս սրբեցելոց եւ մաքրազարդից արանց : Որք վայելէք եւ զմայլք ի սմանէ՝ զորս շարադասեցաք ընդ գրով՝ յիշեսջիք ի Քրիստոս, եւ զորս ոչ կարացաք գրով յիշատակել՝ առհասարակ զմիեղէն եղբայրութիւնս՝ որք այժմ՝ բնակեալ են առաջի դրան Սուրբ Առաքելոցս, առհասարակ ողորմեսցի մարդասէրն Աստուած՝ որ ողորմածն է յամենայնի, եւ գրեսցէ ի գիր կենացն յաւիտենից : 

Արդ ի գրեցելուին ամին շինեցաւ ժամատունն. իսկ յայսմ ամի որ գիրքս կազմեցաւ` կռօնեցաւ գումբէթն Աստուածածնի. եւ սէր Աստուած ողորմեսցի աշխատողացն՝ որք անդ եւ աստ աշխատեցան։ Վասիլ հիւրատեսն յիշեսցի ի Քրիստոս։ 

Արդ, Յովաննէս Միջնաղբերցի ես ի գինս գրոցս ՌՃ (1000) դրամ, իսկ ի կատարման Յայտնութեան ութօրէիցն ի Տնօրինեցաւ [279] աւուր գրեցաք երկրորդ պատարագ Յովաննիսի, հրամանաւ տէր Եսայեայ եւ փիլիսովփայիցս եւ համօրէն ուխտիւս, եւ գերապայծառ առաջնորդիս մերոյ Աբրահամայ, եւ սուրբ բեմբականաց [280], երկրորդ պատարագ անխափան ամ յամէ կատարել, իսկ որ անփոյթ առնէ՝ տացէ համարս յաւուրն դատաստանի։ Ցրաւնցի Աւետեացն՝ մին մատուցաք պատարագ, յաւուր տաւնի Սուրբ Առաքելոցն Յոհաննու եւ Յակովբայ: 

Զկազմողս [281] զեղկելիս եւ զեղբայրիկն իմ զՍտեփաննոս յիշեսջիք ի սուրբ յաղօթսդ ձեր։

 

314. Թաթարք եւ արշաւանք նոցա ի Հայս (Կիրակոս Ը)

Վասն ցուցման կերպարանաց Թաթարին, բացատրութիւն սակաւ

Վասն զի հօժարեցաք մեք յիշատակ թողուլ յազգս՝ որ գալոց են, քանզի ակն ունիմք մեք յուսով փրկութեան ի նեղութենէ աստի, որ պաշաեալս է զմեզ, սակաւիկ մի ցուցցուք քննասիրաց զկեպարանս եւ զխօսս նոցա։

     Էին տեսլեամբ կերպարանաց դժոխատես եւ ահագնալուր՝ մօրուս ոչ ունելով, բայց ոմանց սակաւ թուով մազս ունելով ի շուրթն կամ ի կլափն. ակն նեղ եւ արագատես, ձայնն նուրբ եւ սուր, բազմակեացք եւ տեւողք։

     Յորժամ անկանէր, յաճախ ուտէին եւ ըմպէին անյագ, եւ յորժամ ոչ անկանէր, ժուժկալք էին։ Ուտէին զամենայն կենդանիս՝ զսուբս եւ զանսուրբս, եւ զմիս ձիոյ առաւել մեծաէին, անդամ անդամ յօշեալ եւ եփեալ, կամ խորովեալ առանց աղի, եւ ապա մանր կոտորեալ եւ թացեալ յաղաջուր, այնպէս ուտէին. ոմանք ի գուճս՝ ըստ նմանութեան ուղտուց եւ կէսք նստելով ուտէին, եւ յուտելն հասարակ բաշխէին տէրանց եւ ծառայից, եւ յըմպելն զղմուզ կամ զգինի, առեալ մի ոմն մեծ ամանով ի ձեռս իւր եւ փոքր բաժակով առեալ ի նմանէ՝ ցանէր ընդ արկինս, եւ ապա յարեւելս, յարեւմուտս, ի հիւսիս եւ ի հարաւ, եւ ապա իւր իսկ ցրուողին զայն սակաւ մի ըմպեալ ի նմանէ՝ մատուցանէր աւագադունին։ Եւ թէ ոք բերէր նոցա կերակուրս կամ ըմպելիս, նախ՝ բերողին տային ւտել եւ ըմպել, եւ ապա՝ ինքեանք ուտէին եւ ըմպէին, զի մի ի մահացու դեղոց ինչ դժրիցին։

     Որչափ եւ կամէին՝ կանայս առնէին, բայց զպոռնիկս ամենեւին ոչ ապրեցուցանէին ընդ կանայս իւրեանց. բայց ինքեանք՝ ուր եւ հանդիպէին այլազգեաց, անխտիր խառնակէին։ Եւ գողութեան ատելիք էին, մինչ զի չարաչար մահուամբ սպանանէին։

     Եւ պաշտօն ինչ որ գոյր առ նոսա, կամ երկրպագութիւն, բայց ստէպ զանուն աստուծոյ յիշէին յամենայն իրս. զայս թէ զէէ՞ն աստուծոյ գոհանային, եւ կամ թէ զա՞յլ ոմն աստուած կոչէին՝ մեք ոչ գիտեմք, եւ ոչ ինքեանք եւս։ Բայց սովորաբար զայս ասէին՝ զարքայն իւրեանց ազգակից աստուծոյ. զերկինս առեալ աստուծոյ իւր բաժին եւ զերկիրս տուեալ խաղանին. զի ասէին զՉանգզ ղանն, զհայր խաղանին, ոչ ծնեալ ի սերանէ առն, այլ լոյս իմն եկեալ յենեեւութից, եւ մտեալ ընդ երդ տանն, եւ ասացեալ մօրն, թէ՝ «Յզասջիր եւ ծնցիս որդի ինքնակալ երկրի»։ Եւ յայնմանէ ասէին ծնեալ զնա։

     Զայս պատմեաց մեզ Գրիգոր իշխանն, որդի Մարզպանին, եղբայր Ալանբէկին, Սարգսի եւ Ամիրային, յազգէ Մամիկոնէից, զոր իւր իսկ լուեալ էր ի մեծ առնէ միոջէ ի կարի աւագացն, որում անուն էր Ղութունուին, յաւուր իում յուսուցանել նորա զմանկագոյնսն։

     Եւ յոժամ ոք մեռանէր ի նոցանէ, կամ սպանանէին, է՛ր զոր բազում աւուր շրջեցուցանէին ընդ իւրեանս, քանզի մտեալ դիւի՝ խօսէր անդուստ բազում բարբաջմունս, եւ է՛ր զոր այրէին, եւ զկէսն թաղէին յերկրի խոր փոսիւք, եւ ընդ նմին դնէին զզէնն իւր եւ զհանդերձն, եւ զոսկի եւ զարծաթ, որ ինչ բաժին իւր էր։ Եւ թէ ի մեծաց ոք լինէր, ի ծառայից եւ յաղախնեայց եւս դնէին ընդ նմա ի գերեզմանի, զի սպաս կալցի ասէին նմա. այլ եւ ձի եւս, զի ասին անդ պատերազմ սաստիկ լինել։ Եւ զոր յիշատակ կամէին առնել մեռելոյ, ճեղքէին զփոր ձիոյն եւ քարշէին ընդ այն զամենայն միսն առանց ոսկեր. եւ ապա զփորոտին եւ զոսկերսն այրէին հրով, եւ կարէին զմորթ ձիոյն, իբրեւ թէ զամենայն մարմինն ունիցի։ Սրեալ փայտ մի մեծ, հարեալ ընդ որովայնն եւ հանեալ ընդ բեանն, այսպէս վերացուցանէին ի ծառ կամ ի բարձրաւանդակ տեղի ինչ։

     Այլ եւ կանայք նոցա կախարդ էին եւ զամենայն ինչ հմայէին. եւ առանց հրամանի կախարդացն եւ դիւթիցն ոչ երթային ի ճանապարհ ուրեք, բայց թէ նոքա հրամայէին։ Այլ եւ խօսք նոցա խժականք եւ անծանօթք ի մէնջ. քանզի կոչէին զանուն աստուծոյ՝ թանգրի, եւ զմարդ էրէ, հարան, եւ զկին՝ էմէ, ափջի, եւ զանուն հօր՝ էչկա՛, եւ զմայր՝ աքա, եւ զեղբար՝ աղա եւ զքոյր՝ աքաճի, եւ զգլուխ՝ թիրօն, եւ զաչս՝ նիտուն, եւ զականջս՝ չիքին, եւ զմօրուս՝ սախալ, եւ զերես՝ յիւզ, նիուր, եւ զբերան՝ աման, եւ զատամն՝ սխուր, սիդուն, եւ զհաց՝ օթմակ եւ զեզն՝ օքար, եւ զկով՝ ունէն, եւ զոչխար՝ ղոյնա, եւ զգառն՝ ղուրղան եւ զայծ՝ իման, եւ զձի՝ մօրի, եւ զջորի՝ լօա, եւ զուղտ՝ թաման, եւ զշուն՝ նօխայ, եւ զգայլ՝ չինա, եւ զարջ՝ այտքու, եւ զաղուէս՝ հօնքան, եւ զնապաստակ՝ թաբլղայ, թուլայ եւ զհաւ՝ թախեա, եւ զաղաւնի՝ քօքուչին, եւ զարծուի՝ բուրքուի-ղուշ, եւ զջուր՝ ուսուն, եւ զգինի՝ տարա-սու, եւ զծով՝ նաուր-տանգըզ, եւ զգետ՝ մօրան-ուլնսու, եւ զթուր՝ իօլտու եւ զաղեղ՝ նըմու, եւ զնետ՝ սըմու, եւ զթագաւոր՝ մելիք, եւ զպատրոն՝ նուին, եւ զմեծ պատրոն՝ եքա-նուին եւ զերկիր՝ էլ, իրկան, եւ զերկինք՝ գօգայ, եւ զարեգակն՝ նարան, եւ զլուսին՝ սարա, եւ զաստեղս՝ սարղա, հուտուտ, եւ զլոյս՝ օտուր, եւ զգիշեր՝ սոյնի, եւ զգրագիր՝ բիթիքչի, եւ զսատանայ՝ բառահուր, էլէպ եւ զայլ այսպիսի խժական անուանս, զոր ի բազում ամաց մեզ անծանօթ, իսկ այժմ ակամայ ծանուցեալ։ Եւ գլխաւորք եեւելիք, որք յառաջադէմք էին, այսոքիկ են. առաջին մեծ, որ գլուխ եւ հրամանատուն էր ամենայն զօրուն, Չարմաղունևնուինն, այր իրաւարար եւ դատաւոր. եւ որք աթոռակիցք էին նորա՝ Իսրար-նուինն, Ղութուն-նուինն, Տութուն-նուինն եւ Չաղատայն, որ զօրավան էր զօրուն, զոր սպանին մուլհեդքն։ Եւ այլ բազում գլխաւորք էին եւ անթիւ զօրք։

 

315. ԹԱԹԱՐՔ ԸՍՏ ՎԱՐԴԱՆԱՅ ՊԱՏՄՉԻ [282]

Շնչեաց բարկութիւն Տեառն՝ ճանճուն [283] արեւելեան հիւսիսայնոյ, օտար եւ անընտել ազգին որպէս ասեն՝ Թորգոմազանք [284] զարմին Հագարու, եւ հողմով անօրէնութեան մերոյ ած զնոսա մինչեւ առ մեզ, ըստ նախատես մարգարէութեան նախնի սուրբ Հօրն մերոյ Ներսէսի արտասուապատում ողբոցն, զոր լալով նախաձայնեաց՝ զկորուստ հոգեւոր երկանցն իւրոց ծննդոցս, զոր ինչ կրեցաքս յազգէն Նետողաց, զորոց զանուանսն կոչէ Սուր եւ թեթեւ, զի թերեւս Թաթարն սուր եւ թեթեւ ասի ըստ լծորդաց փոփոխման, եւ կամ՝ տուր եւ տար, որ է Տաթար, քանզի հարին անյագապէս եւ տարան աներկիւղապէս զորդիսն Սիոնի՝ ի ստրկութիւն գերութեան, եւ ասէ զնոսա Սուրբն Ներսէս ի մնացորդացն Հագարու, եւ Ասորիք ասեն զնոսա Թորգոմեանս, յայտ է՝ խառնեալ ազգին Գովգայ որ ի Թորգոմայ՝ ընդ զարմն Հագարու, որք ունին զՍկիւթեայ մասն աշխարհի, որ սկսանի յԱթլ գետոյ եւ ձգի առ Եմաւոն լերամբն, ուր բնակեալ են ազգք քառասուն եւ երեք, որք խուժական անուամբ կոչին յիւրեանց լեզուս՝ եւ գլխաւոր նոցա՝ Փուշխ [285] անուանի. եւ անուն միոյ ազգին Թուղարք ասի, զոր կարծեմք այս են Թաթարքս. եւ որպէս լուաք յոմանց ի նոցանէ, եթէ ելին առաջինք նոցա ի Թուրքաuտանք աշխարհէ, եւ մեկնեցան ի կողմ ինչ արեւելեայ, եւ կային աղքատութեամբ ի գործս աւազակութեան եւ յափշտակութեան, եւ պաշտօն ինչ ոչ ունէին, բայց ընդ արեգակն զարմանային, եւ ի պատճառս հմայութեան ունէին պատկերս ինչ թաղեայ, զոր տակաւին կրեն ընդ ինքեանս, եւ զկնի ժամանակաց անցելոց՝ ոմանց ի նոցանէ զգայուն արանց՝ նեղեալ ի թշուառական կենաց իւրեանց, կոչեցին զերկնաւորն Աստուած, որ զամենայն ինչ արար՝ յօգնականութիւն անձանց, եւ ուխտեցին նմա ուխտ եւ ելին ի վերայ քաղաքի միոյ փոքու, եւ յափշտակեցին զնա ի տերանցն, եւ բնակեցան անդ. եւ յայնմանէ ուժ առեալ տիրացան երկրին, կոչեցին եւ յերկրէ իւրեանց թիկունս, եւ զօրացան ի վերայ Պարսից, եւ առին զիշխանութիւն նոցա. ուսան եւ ի մոգուց անտի կախարդութիւնս, եւ տուեալ հրամանս ի դիւթաց անտի, եթէ տուեալ է նոցա յԱստուծոյ զաշխարհ՝ ամենայն, ելցեն վստահութեամբ եւ ժառանգեսցեն զնա։ Ես չէ ինչ զարմանալի, զի Նաբուգոդոնոսոր արքայ Բաբելացւոց հմայիւք ել յԵրուսաղէմ, եւ մատնեաց Տէր ի ձեռս նորա, եւ զԿիւրոս Պարսից արքայ՝ օծեալ իւր կոչէր Աստուած, եւ հրաւիրէր ի վերայ Բաբելոնի. նա եւ ինքեանք խոստովանին զամենայն ինչ Աստուծոյ առնել, եւ զինքեանս սորին հրամանաւ ասեն եկեալ : 

Արդ, հաւատացեալ նոցա հրամանի իւրեանց երեւմանն՝ եղեն նոքա երեք բաժին ընտրութեամբ իւրեանց թագաւորին՝ զոր Ղանն կոչեն. առաջին մասն գնաց ի կողմն Հնդկաց, եւ մասն երկրորդ չոգան առ անապատօք հիւսիսի. եւ երրորդ բաժինն ընդ մէջ Պարսից աշխարհին` եկն մինչեւ առ մեզ։ Եւ ասեն թէ երեք էին գլխաւորք, եւ մինն բարեբարոյ քան զերկուսն, զոր Չարմաղանն կոչէին. որք զկնի բազում՝ աշխարհաց աւերման եւ, կոտորման՝ նստեալ ի խորհուրդ, զոր ղուռուլթայ [286] կոչեն, եւ ասացեալ Չրմըղանին թէ բաւական է աւերս եւ կոտորուածս, յայսմ հետէ զհնազանդեալսն մեր մի ջնջեսցուք իսպառ, զի մի բարկասցի Աստուած։ Իսկ երկրորդ գլխաւորքն հակառակեալք ընդ նմա՝ ասացին, թէ ոչ է պարտ մեզ ապրեցուցանել եւ ոչ զոք, որովհետեւ յաջողէ մեզ Աստուած։ Եւ տրտմութեամբ ննջեցին զգիշերն այն. եւ յայնմ գիշերի մեռան երկոքինն որ զանողորմութիւն կամէին, եւ զարմացան զօրքն եւ հասուցին զբանն առ ղանն. եւ առաքեաց հաստատեաց զկամս Չաղրմանին, օրինօք խնայել ի հնազանդեալն, եւ դնել ի ներքոյ հարկի. եւ զնա միայն հաստատեաց ի գլխաւորութիւն, զի այն է ասէ կամք Աստուծոյ. վասն որոյ եւ կան ի նոյն մինչեւ ցայսօր։ Իսկ զժամանակ ելանելոյ նոցա ասէ մեծն Ներսէս, եթէ զկնի իմոյ վախճանիս, յորժամ՝ անցանէ եօթն հարիւր [287] ամ՝ սկսանի այս լինել, եւ արդ, է ըստ վճռի Սրբոյն՝ յիսուն ամ՝ զօրանալոյն նոցա յաղթութեան. եւ յորմէ հետէ մտեալ են ի յարեւելեան աշխարհն Հայոց՝ քսան եւ ութ ամ է. եւ զոր ինչ գործեցին ապականութիւն երկրին եւ տապալումն քաղաքաց եւ դղեկաց եւ աւեր եկեղեցեաց, եւ մահս ազգի ազգիս եւ գերութիւնս, եւ թէ որպէս յետ այնորիկ հաշտեցան ընդ մնացորդսն ի ձեռն իշխանաց աշխարհին, եւ արարին խնամութիւնս, եւ մնացեալ եկեղեցեացն եւ եկեղեցականացն դիւրութիւնս, եւ ազատ կամօք կալ ի կրօնս իւրեանց. սակայն անաչառապէս պահանջում հարկաց ճշտիւ եւ անխնայապէս, ըստ գլխոց արանց եւ անասնոց, բայց ի մանկանց եկեղեցւոյ եւ ամենայնի որք զձեւ աղօթականութեան եւ զկարգ ունիցին։ Զայսոսիկ զամենեսեան գրեալ է լիով ի տեղիս տեղիս. եւ մեք մի շփոթեսցուք զոճ շարագրոցն կարգի, որ յատուկ խնդրէ հատածս եւ պարզումն ժամանակաց եւ հաւաստութիւն ի տեսիլ աչաց գործելոցն։ Սակայն զյոլովս տեսաք աչօք մերովք ի նախաձայնեալ աղետից սուրբ նահատակին Ներսէսի. եւ մեր իսկ տեսեալ զյոլովութիւն չարեաց նոցա, եւ կացեալ ի գերութեան զաւուրս ինչ՝ զեկեղեցիս մեր նսեմացեալ, զսեղանսն սուրբ կործանեալ, զմատեանս աստուածայինս այրեցեալ եւ առ ոտն կոխեալ, զսպասն սրբութեան եւ զքրիստոսական նշանսն անարժանից ձեռամբ շօշափեալ եւ նախատեալ, եւ յանարգ պէտս վարեալ՝ զաշխարհս մեր անապատացեալ, զքաղաքս բնակութիւն լեալ գազանաց: Քանզի լցան լերինք եւ անապատք մեր անզերծ փախստէիւք, եւ դաշտք՝ դիակոյտք ոսկերօք կոտորելոցն. անդաստանք մեր եւ հովիտք ոռոգեցան արեամբք, եւ կերան մնացորդքս զհասկ սնընդեան այնպիսի արտորայից։ Ազատքն մեր ի ծառայութիւն իջին, եւ փափուկքն մեր անըմբերելի չարչարանս. բարձունք մեր խոնարհեցան, եւ փառաւորքն մեր յանարգութիւնս ընկճեցան. սնունդքն հովասուն լերանց՝ խորշակահարք եղեն յարեւու, կուսանքն մեր՝ օտարաց եղեն, եւ երիտասարդին մեր՝ հովիւք եւ կուտպանք [288] այլասեռից. կարօտացաք ողբոցն Երեմիայի, եւ կրեցաք զպատուհասն հնոյն Իսրայէլի. տղայք մեր որբք եղեն, եւ մարք նոցա այրիք, որդիքն վերնոյն Սիոնի զուգակշիռք ոսկոյ՝ զքարի հարան իբրեւ զանօթ անպիտան, ցրուեցաւ հօտն Տեառն, ճապաղեցան գառինք արօտի նորա, վաճառակուր եղեն յազգս հեռաւորս գնեալքն արեամբն Քրիստոսի. բաժանեցան ծնունդք ի ծնողաց, մեկնեցան հարազատքն ի միմեանց, հեռացան բարեկամք ի սիրելեացն. դարձաւ տօնն մեր ի սուգ, եւ ուրախութիւն մեր յարտասուս, եւ ոչ գոյ թիւ աղաղակի մերում, զի չիք համար չարեաց մերոց։

 

316. Թաթարք ըստ Մաղաքիա Աբեղայի 

Իսկ յաղախնացն Աբրահամու, որ են անուանք նոցա միոյն Հագար եւ միւսոյն Կենտուրայ։ Ի Կենտուրայ ծնաւ Իմրան, որ են Պահլաւք. ուստի քաջն Արշակ, եւ սուրբն Գրիգոր Լուսաւորիչն Հայոց. Իսկ ի Հադարայ` Իսմայէլ, որ թարգմանի Լսումն Աստուծոյ, ուստի իսմայէլացիք: Զոր հրամայեաց Աստուած Աբրահամու ի ծնընդեանն Իսմայէլի տալ նմա եւ ազգի նորա զպարարտութիւն երկրի, եւ առնել զնա յազգ մեծ. եւ ձեռք նորա ի վերայ թշնամե[ա]ց իւրոց, սրով եւ աղեղամբ առաւել քան զամենայն ազգս աջողեալ:

Իսկ յԵսաւայ՝ յորդւոյն Իսահակայ ծնան [յ]Եսաւացիք, որ են Սկիւթացիք, սեաւք եւ վայրագք եւ այլադէմք. եւ ի նոցանէ ծնան Բորամիժք եւ Լեկզիք, որ բնակեն ի ծակս եւ ի դարանս, եւ բազում ոճիրս գործեն: Եւ ասի թէ Եդոմայեցիք այլ ի սմայ ծնընդոցն են, որ են Ֆռանգք: Ուստի եւ խառնեալք ի միմեանս երեք ազգս այս Հագարու, Կենդուրայ եւ Եսաւայ, եւ ծնաւ ի սոցանէ ծնունդ այլադէմ, ազդեցութեամբ չարին, եւ անուանեցաւ Տաթար. որ ասի սուր եւ թեթեւ:

Իսկ սուրբն Ներսէս ասէ զսա ի մնացորդացն Հագարու` խառնեալ ընդ ազգին Գովգայ, որ ի Թորգոմայ, որք ունին զՍկիւթիա մասն երկրի. որ սկսանի յԱթլ գետոյ առ Եմաւոն լերամբն` ձգեալ մինչեւ ի ծովն Կասբից. ուր բնակեալ են ազգք ԽԳ (43), որ խժական անուամբ կոչին խուժ եւ դուժ. այսինքն ազգք առանձնականս: Եւ գլխաւորին ամենեցուն ասի Բուշխ. եւ յազգացն այնոցիկ միոյն ասի Թուղարք. զոր կարծեմք թէ այս է, որ ասին Թաթարք:

Եւ որպէս յոմանց ի նոցանէ լուաք, ելին ի Թուրքաստան աշխարհէն իւրեանց ազգն այն, եւ մեկնեցան ի կողմ ինչ մասին արեւելեայց, եւ կային անդ աւազակութեամբ. վայրաբնակք եւ յոյժ աղքատք զբազում ժամանակս: Եւ պաշտօն ինչ որ ունին բայց միայն պատկերս թաղեայ. զոր տակաւին կրէին ընդ ինքնեանս ի պէտս կախարդութեան: Բայց ընդ արեգակն զարմանային, որպէս ընդ զօրութիւն ինչ աստուածային: Եւ ապա յանկարծակի ուշաբերեալք, յոյժ նեղեալք ի թշուառական եւ աղքատ կենացն, կոչեցին յօգնութիւն զԱստուած զարարիչն երկնի եւ երկրի. եւ ուխտեցին նմա ուխտ մեծ կալ ի հրամանս նորա:

Որոյ երեւեալ հրեշտակ հրամանաւն Աստուծոյ ի կերպարանս ոսկեփետուր արծուոյ, եւ կոչեալ ի ձայն եւ ի բարբառ նոցին լեզուի զգլխաւորն նոցա, որոյ անունն ասիւր Չանկըզ. եւ նա երթեալ կացեալ հանդէպ արծուակերպ հրեշտակին հեռագոյնս եւ ի բացեայ իբրեւ նետընկէց մի. եւ ապա արծիւն ըստ նոցա լեզուին ասաց զամենայն հրամայեալսն Աստուծոյ: Եւ այս է օրէնքն Աստուծոյ, որ եղեալ է ի նոսա, զոր անուանեալ են իւրեանքն  իասախ։

Առաջին այս՝ որ սիրեն զմիմեանս. երկրորդ` մի' շնալ. մի' գողանալ. մի' սուտ վկայել. մի' զոք մատնել. պատուել զծերս եւ զաղքատս: Եւ եթէ գտցի ի նոսա այսպիսի մեղանաց, սպանցին գործողքն մեղացն:

Եւ մինչ զայս ուսոյց հրեշտակն, ապա կոչեաց զանուն գլխաւորին Ղայան, որ եւ ասացաւ նմայ Չանկզ Խայան: Եւ ասաց հրեշտակն տիրել ի վերայ բազում աշխարհաց եւ գաւառաց. եւ բազմանալ նոցա անթիւ եւ անհամար բազմութեամբ. որ եւ եղեւն իսկ:

Եւ կատարեցաւ ասացեալն ի Տեառնէ, որպէս ի ձեռն մարգարէին սպառնայր Աստուած ասելով, թէ՝ Բաժակ ոսկի է ի ձեռին իմում Նաբուգոդոնոսոր, եւ ում կամիմ, արբուցանեմ զնա: Այսպէս եւ այլադէմ եւ գզանա[յ]բարոյ ազգս այս ոչ միայն բաժակ, այլ եւ մրուր դառնութեան հասե[ա]լ ի վերայ մեր, վասն բազում եւ ազգի ազգի մեղաց մերոց, զոր հանապազ բարկացուցանեմք զարարիչն Աստուած ի գործս մեր: Վասն որոյ զարթոյց զսոսա Տէր բարկութեամբ առ ի խրատել զմեզ, վասն ոչ պահելոյ մեր զպատուիրանս նորա:

Իսկ յորժամ իմացան այլադէմ եւ գազանաբարոյ ազգն այն, թէ կամք է Աստուծոյ տիրել մեզ ի վերայ երկրի, ապա այնուհետեւ զաւրաժողով լեալ, գնացին ի վերայ Պարսկաց, եւ առին ի նոցանէ փոքր քաղաք մի: Եւ Պարսիկքն զաւրացեալ առին դարձեալ զիւրեանցն եւ զնոցայն: Եւ ապա դարձեալ ձայն ձգեցին յազգն իւրեանց ուր եւ կային բնակե[ա]լ ազգն Նետողաց. եւ այլ եւս դարձեալ յարձակեցան ի վերայ Պարսից եւ յաղթեցին նոցա, եւ առին զքաղաք եւ զամենայն ինչս նոցա:

Եւ ի վերայ այսր ամենայնի` դարձեալ հրաման առին ի ղանէն իւրեանց, որ կոչեցաւ Չանկըզ ղան. եւ յարձակեցան ի վերայ աշխարհին Աղուանից եւ Վրաց: Եւ զայս լուեալ թագաւորացն Վրաց զհամբաւ գալոյ Տաթարին, ել ընդդէմ նոցա վացսուն հազար հեծելով ի դաշտն մեծ, որ կոչի Կոտման. որ կայ առաջի Տէրունական բերդին: Եւ յորժամ խմբեցաւ պատերազմն, յայնժամն ազդեցութեամբն սատանայի` որ հանապազ հակառակ է նա ճշմարտութեանն, տէրն Մանասագոմուց Համիդաւլայ անուն` յաղագս քինու ինչ, ջլատեաց զձին Աթաբակ Իւանէի։ Զի յայնմ ժամանակի մեռեալ էր թագաւորն Վրաց Լաշէն. եւ մնացեալ էր նմայ որդի մի Դաւիթ անուն եւ դուստր մի Ուռուզուքան անուն. եւ անկե[ա]լ էր Դաւիթն ի ձեռս Հոռոմոց Սուլտանին, եւ կայր ի բանդի. եւ քոյր նորա Ուռուզուքան ունէր զթագաւորութիւնն վերակացութեամբ Իւանէի՝ որոյ Աթաբակ անուանեցաւ:

Իսկ յորժամ եհաս համբաւ գալոյ Տաթարին ըստ վերայգոյն ասացելոցդ, յայնժամ առե[ա]լ Իւանէի զհեծեալ թագաւորութեանն Վրաց. եւ եկն ի Գագ` առ մեծ եւ իմաստուն իշխանն Վահրամ, որդի Պլու Զաքարէի. եւ առեալ զնա զաւրաւք իւրովք՝ գնաց ընդդէմ Տաթարին: Եւ առեալ կորովի եւ մեծ իշխանն Վահրամ զաջոյ թեւն, եւ Իւանէ զձախոյ, եւ յորժամ յարձակեցան ի միմեանս այս ոճիրս գործեցաւ` որ գրեցաւ, ի ձեռն անիծելոյն Համիդաւլայ:

Իսկ յորժամ ետես ազգն Նետողաց զայսպիսի երկրպառակութիւն ի նոսա, յայնժամ զաւրացեալ յարձակեցան ի վերայ Վրաց հեծելոյն, եւ յանխնայ կոտորեցին զնոսա: Իսկ մեծ իշխանն Վարհամ՝ տէրն Գագայ, առեալ զաջոյ թեւն` մինչեւ յերեկոյն գնաց կոտորելով զՏաթարն յանխնայ յարձակմամբ. մինչեւ առ հասարակ լցաւ դաշտն Սագամայ կոտորեալ Տաթարով: Եւ ինքն Վարհամ իշխանն Գագայ իբրեւ լուաւ զկոտորումն զաւրաց թագաւորութեանն. յայն ժամն մեծապէս տրտմե[ա]լ եւ թողեալ զգործ պատերազմին, դարձաւ յամուրս բերդին իւրոյ որ կոչի Քարհերձ: Եւ այս եղեւ ի թուականութեանն Հայոց վեց հարիւր վացսուն եւ երեք [=1214]: Եւ յետ երից ամաց անցանելոց դարձեալ եկն Տաթարն, եւ էառ զԳանձակ շահաստան. եւ յանխնայ կոտորեաց եւ գերեաց, եւ դարձաւ յերկիրն իւր բազում աւարաւ եւ գանձիւք:

Իսկ եթէ զինչ նմանութիւն ունէր առաջին Տաթարն, ասասցուք եւ զայն եւս: Զի ոչ էին իբրեւ զմարդ առաջինքն, որ եկին ի վերին երկիրն. այլ էին ահագինք տեսողաց եւ անպատմելիք. զի գլուխն մեծ էր իբրեւ զգոմիշու. աչքերն` իբրեւ զձագու. քիթն կարճ` իբրեւ զկատուի. դունչն` մռուզ իբրեւ զշան. մէջքն` բարակ զինչ մրջմ[ն]ան. ոտներն` կարճ զերթ խոզի. մուրուս բնաւ իսկ չունէին.  տաւլաթունէին զառիւծու. ձայնն ճիչող զերդ արծուի. ուր չպատմէր, անդ գտանուիր: Կանայքն իւրեանց ունէին գդականի  սուլուլիվերանալի. ծածկեալ շարագուրով դիպակի. երեսն լայն պեռեքի, սպանմամբ դեղով ծեփէին. իժի նման ծնանէին, եւ գայլա[յ]պէս կերակրէին: Մահն ի նոսա իսկի չերեւիր. վասն այն` որ երեք հարիւր տարի ապրէին. այս ցեղ էին առաջինքն, որ եկին յաշխարհն վերին. եւ հաց ամենեւին չուտէին:

 

317. Թաթարք ըստ Ստեփ. Օրպելեանի (ԿԶ)

յետ մետասան ամի զարթոյց Տէր յարեւելից զազգն Նետողաց որ Մուղալք կոչէին, եւ ըստ գեղջկացն Թաթարք, որ ի Չին եւ ի Մաչին աշխարհէ անդր քան զԽաթաստան՝ անաստուածք եւ անօրէնք. բայց բնութեամբ օրինացն զարդարեալք, ատեցողք աղտեղի գիջութեանց եւ ամենայն վնասակար գործոց, արդարամիտք առ միմեանս, միամիտք եւ հնազանդ առաջնորդի իւրեանց, իրաւարարք եւ իրաւադատք, իսկ բարուք աղքատք եւ ընչաքաղցք, նեղիչքեւ կեղեքիչք մարդկան. պատկերով յոյժ գեղեցիկք եւ լերկք ըստ կանացի դիմաց. եւ ծանօթք քրիստոսեան հաւատոյ. եւ յոյժ սիրողք քրիստոնէից, յաղեղունս կորովիք եւ յամենայն պատերազմունս յոյժ հնարաւորք։

     Բայց յետոյ թողին զբնական բարս իւրեանց եւ ելին ի հայրենի սահմանէն զոր ունէին. մտին ընդ Մահմետի օրինօքն եւ ուսան զամենայն պղծութիւնս եւ անկարգութիւնս, եւ յանառակ կեանս վարէին։ Ահա սոքա բաժանեալ յերիս առաջս՝ գնաց մինն ընդ արեւելից հիւսիսով յաշխարհն Խազրաց եւ Սուտաղաց, Ըռուսաց (Ռուսաց) եւ Չերքեզաց եւ Բուլղարաց. եւ տերեցին նոցա մինչ ի սահմանսն Ալամանի եւ Աւնկրաց (Հունգարաց) որք են Փռանգ, որոց գլխարւորին անունն Բաթու ղան։ Իսկ միւս կողմն գնաց առ Հնդկաստանօք, որք տիրեցին մեծ մասին Հնդկաց. եւ հնազանդեցին զՈւղուրս եւ զՈւղուզս եւ զԽորազմիկս եւ Զդելեմիկս եւ առին զԱլամալեխ եւ զԲէշպալեխ եւ զամենայն կողմանսն զայն, որոց գլխաւխոր Հաւքաթայ ղան։ Իսկ միւս կողմն եկին ընդ մէջ աշխարհիս անցեալ ընդ մեծ գետն Ջահան եւ ընդ ջուրն զոր ինքեան Ամումաւրան (Ամուր) կոչեն։ Եւ պտուտկեալ, փոթորկեալ հասին յաշխարհս մեր. եւ առ հասարակ տիրեալ հնազանդեցին զամենայն տիեզերս. կոխեցին, կործանեցին զամենայն թագաւորութիւնս, առին զԽորասան, եւ կործանեցին զմայրաքաղաքսն նոցա զԲալխ եւ Հրէ, զՄավր եւ զՆշաւուրն, զտուսն եւ զԴամղանն, առին զԽուժաստան, զԼաւռաստան, զՊարսկաստան, զՔրդաստան, զարաբստան. առին զԴիարբաքն որ է Ասորեստան, զՇուշտար եւ զՔրման, զԲաղդատ եւ զԲասր մինչ ի Խռմզ (Հուրմուզ) քաղաք եւ ի ծովն Հնդկաց։ Առին եւ զԱտրպատական, զԱռան եւ զՀայաստան, զՎԻրս եւ զՀոռոմս. մինչ ի յԱնկիւրիա եւ ի Գանգրա եւ ի Զմիւռնիա Եփեսացւոց, եւ զԿիլիկիա մինչ ի ծովն Ովկիանու (Միջերկրական) եւ ի ծովն Պոնտոսի ի Տրապիզոն քաղաք։

     Առին եւ զտունն Շամայ, զՈւռհայ եւ զԽառան մինչ ի համս եւ ի Համայ։ Բայց զառաջինն եկն յաշխարհս Չաւրմանն եւ Չաղատայն, Ասլանն եւ Ասաւուրն եւ Ղատա ղանն. եւ առին զաշխարհս ի 685 թուականին։ Եւ յետոյ եկն Հուլաւուղանն՝ թոռն մեծի Չանգղ զանին. եւ զմնացեալսն յառաջնոցն էառ՝ զԲաղդադ քաղաք յորում եւ եսպան զխալիփայն ի 707 թուին. եւ զՄուփարղինն էառ ի 708 թուին զամ մի պաշարեալ. եւ գնաց մինչ յԵրուսաղէմ. էառ զՀալպ որ է Բերիա, եւ զԴըմըշխ որ է Դամասկոս, եւ զՊալպաք որ է Արեգ։ Էառ եւ զՄեծն Անտիոք։ որք կամաւ հնազանդեցան։ էառ եւ զԵրուսաղէմ ի Մսրացւոյն։ Եւ այնպէս բազում եւ անհուն քաջութիւնս եցոյց։ եւ զի յոյժ սիրող էր քրիստոնէից. վասն որոյ ամենայն ազգք հաւատացելոց կամաւ հնազանդէին նմա. եւ յոյժ ճեռնտու եւ օգնական լինէին. եւ արդ այսքան առ այս։

318. Թաթարք ըստ ժամանակակից յիշատակագրաց

Ա.

Յամս Հայկազեան թուաբերութեան տումարին՝ յորում էր թիւ համարոյ թուականին ՈՁԵ (1236), որ եղեւ աստուածասաստ բարկութիւնն յաշխարէն արեւելից, եւ յարեաւ ազգ մի գազանաբարոյ եւ անողորմ, եւ եհեղ բազում՝ արիւն. Եւ կերպարանն այսպէս լայնաթիկունք եւ հաստաբազուկ, եւ գլուխն մեծ եւ հեր գլխոյն ուղղորդ եւ ձարբ [289], եւ աչքն նեղ, եւ ճակատն լայն, եւ քիթն տափակ, եւ մուրուքն քոսակ [290] ։ Բարք մարդոյ, եւ քան զգազան անողորմ էին ի վերայ մարդոյ. եւ բնական անուն նորա Խարա–Թաթար. թէ կերակուր գտանէր՝ ուտէր, եւ թէ չգտանէր՝ ոչ քննէր եւ ոչ խնդրէր կերակուր եւ այնչափ անողորմ՝ էր՝ որ թէ հրեղէն լեզու ստանամ՝ ոչ կարեմ պատմել զանցս չարչարանացն, որ ետ ըմպել զբաժակն բարկութեան՝ Այրարատեան գաւառին եւ Անոյ [291] եւս առաւել՝ զոր իմ է տեսեալ զանհնարին ողբն եւ զաղէտ տարակուսանացն. զի զբազում՝ քաղաքս եւ զբերդերս էառ եւ հիմն ի վեր տապալեաց՝ զայր եւ զկին գերեաց եւ զտղայս նոցա առաջի նոցա զքարի հարոյր [292]. զոմանս ի գիրկս մօրն սրախողխող սպանանէին, եւ զեղբայրն եղբօր սպանանել տային. զոմանս քարկոծէին, զոմանս ի հուր ընկեցեալ այրէին. զաղափար [293] գառինքն յոտս երիւարացն ընկեցեալ ի գրկաց մարցն՝ կոխան արարին։

Բ.

Յամի վեցհարիւրերորդի ութսներորդի երկրորդի Հայոց տոհմիս տումարի՝ գրեցաւ անուշահամ՝ եւ աստուածախօս կենաց կտակս, որ է Աւետարանութիւն Տեառն մերոյ եւ Փրկչին Յիսուսի Քրիստոսի, ձեռամբ Յակոբայ սուտանուն կրանաւորի եւ անարհեստ գրչի, ի խնդրոյ սրբասէր քահանային կարապետի. յաշխարհիս Կիլիկեցւոց, ի նահանգիս Տարuովնի, առ ստորոտով լերինն Տորոսի, յանմատոյց դղեակս Լամբրուն, ի փոքրիկ ագարակիս որ Յովանի [294] կոչի. վայրաբնակ լինելով ինձ գրչիս ըստ նախնեացն ձայնի, թէ Օտարք եւ պանդուխտք եմք [295] յերկրի. ի Հայրապետութեան Տեառն Կոստանդեայ, եւ, ի թագաւորութեան քրիստոսապսակ եւ բարեպաշտ թագաւորին Հայոց Հեթմոյ: Արդ, որք օգտիք ի սմանէ կամ՝ գաղափար առնոյք, յիշեսջիք ի Քրիստոս զստացող գրոցս զԿարապետ աստուածաբնակ քահանայ. զի ստացաւ զսա յարդար վաստակոց իւրոց, ի յիշատակ հոգւոյ իւրոյ եւ ի վայելս եւ ի ժառանգութիւն սրբասնունդ պատանւոյն Ատոմայ եղբօրորդւոյ իւրոյ: Զի եւ սոքա օտար գոլով յայսմ գաւառէ, զի էին ի Միջագետաց աշխարհէն. եւ վասն աստուածասաստ ցասմանն՝ որ բարկութեամբ շարժեալ զմարդակերպ գազանսն որ տապալեցին զամենայն աշխարհն Հայոց, եւ զբազում՝ ազգս մաշեցին ի սուր սուսերի. եւ սա թողեալ զհայրենի ժառանգութիւն իւր վասն բարբարոսացն երկիւղի, եկեալ պանդխտանայ յաշխարհս Կիլիկեցւոց՝ իւրովք հարազատովքն:

Ընդ նմին աղաչեմք յիշել աղօթիւք ի Տէր զյոքնամեղ եւ զեղկելի զգրիչս եւ զծնողսն իմ, եւ զաս. տուածասէր զբարի զստրատելատն զպարոն Յուշապն [296], զի հոգւոյ չափ օժանդակ եղեւ ինձ ի պանդխտութեանս իմում, զի պահեսցէ զնա Տէր Աստուած խաղաղութեամբ ի կեանս իւր, եւ զկնի ելիցն իւր՝ ընդ սրբոց զինուորացն զնա դասեսցէ։

Գ.

Ի թուիս ՈՁԷ (1238) գրեցա գիրքս Դատաստանաց [297] ՝ առ ափն մեծ գետոյն որ կոչի Եփրատէս, առ ստորոտ աստուածապահ դղեկիս Հռոմկլայ կոչեցեալ, ի Հայրապետութեան Տեառն Կոստընդնայ. ի չար եւ ի դառն ժամանակի` յորում՝ նշանք երեւելիք եղեն. քանզի մեռա երիս սուլանս, Հոռոմոցն եւ Շամբին եւ Մսրայն [298] ։ Եւ արդ գրեցաւ սա ձեռամբ Բարսղի մեղապարտի եւ փցուն գրչի, հրամանաւ աստուածապատիւ եւ առաքելաշնորհ՝ Տէր Մարկոսի արհեպիսկոպոսի, ի վայելումն անձին իւրոյ, եւ զկնի ելից իւրոց յաշխարհէս՝ անջինջ յիշատակ իւր եւ ծնողաց իւրոց եւ եղբարց եւ ազգականաց իւրոց։

Եւ արդ, էր սա ի գաւառէն Սուրբ Մարոյ [299], եւ ըստ խոտորելոյ մեր ի պատուիրանացն Տեառն՝ մատնեցաւ աչխարէն Հայոց ի ձեռն խուժադուժ ազգացն որ կոչի Դադար [300] ։ Քանզի յաւարի էառ զաշխարէն ամենայն առ հասարակ, բազում՝ քաղաքս եւ աւանս. եւ բազում՝ եպիսկոպոսք եւ վարդա. պետք եւ քահանաք եւ սարկաւագունք եւ իշխանայք եւ ազատք եւ շինականք, եւ բազում այլ եւս կանայք եւ մանկտիք՝ զոր ոչ կարէ ոք ընդ գրով արկանել, զոր ըմբռնեցին ընդ ձեռամբ իւրեանց: Եւ արդ, եպիսկոպոսս այս զոր յառաջ ասացաք զա. նունն՝ մատնեալ եղեւ ի ձեռս անօրինաց, նա եւ եղբարք իւր եւ ազգատոէմ իւր. եւ ոչ ուստեք կայր օգնական գերելոցն, բայց միայն այն որ ազաստեացն զմեզ արեամբ իւրով, զի ամենեքեան ի մեծ վտանկի կային առ հասարակ։ Եւ արդ, զեպիսկոպոսս զայս իշխան ոմն ի գերելոցն, որ անունն Քուրդ [301] ասի, յիշատակ նորա օրհնութեամբ, ազատեալ յանօրինացն, եւ սա ցաւագին սրտիւ եւ բեկեալ անձամբ դիմեալ յայս աթոռս Հայրապետական, ուստի եւ սրբասնել կաթողիկոս Հայոց՝ զոր յառաջ յիշատակեցաք զանուն, սիրով ընկալաւ զսա ըստ արժանոյն իւրոյ : 

Եւ արդ, ցանկացող այսմ՝ սառիս՝ զոր է հաստատած յաշխարհս Կայենոյ [302] ի մենաստանին Գետիկ [303], ի սուրբ վարդապետաց սահմանած, որոյ անունն Մխիթար յորջորջի։ Եւ արդ, ես մեղապարտ ծառայս մեր մոխրաթաւալ երեսօք եւ արտասուագոչ սրտիւ աղաչեմ զամենեսեան որք կարդաց կամ եղանակ էք, զսուրբ եպիսկոպոսն Տէր Մարկոս եւ զծնօղսն իւր եւ հարազատ եղբարսն իւր, եւ զիս զանարժանս եւ զծնողսն իմ յիշեսջիք։

 

319. Յովհաննէս վարդապետ Գառնեցի (Կիրակոս ԾԲ)

Այր ոմն առաքինի, զարմանալի վարուք, գործող պատուիրանացն աստուծոյ եւ լծաբարձ ի մանկութենէ, արժանացեալ քահանայական պատուոյ, կուսակրօն, Յովհաննէս անուն, ի քաղաքագիւղէն Գառնւոյ, ուր զարմանալի սարաւոյթն է Տրդատայ, ի սուրբ ուխտէն Այրիվանաց։ Սա ի մանկական տիոցն արհամարհեալ զամենայն ինչ կենցաղոյս, լքեալ զազգ եւ զտուն, յանապատ տեղիս բնակէր. սիրէր առանձին լինել եւ անզբաղապէս խօսել ընդ աստուծոյ՝ տուեալ զինքն ազգի ազգի ճգնութեան, պահոց եւ աղօթից գետնատարած անկողնօք եւ անհանգիստ աշխուժութեամբ՝ շրջելով ի տեղւոջէ ի տեղիս եւ լուսաւորելով զպատահեալսն։

Տուան նմա եւ շնորհք բժշկութեանց, զի ձեռն դնելով եւ աղօթելով՝ բժշկէր զբազում ախտաժէտս։ Խնդրէին ի նմանէ եւ գիր պահապան անձանց իւրեանր, եւ նա անյապաղ տայր ամենայն խնդրողացն։ Եւ զայս ո՛չ միայն հաւատացեալքն առնէին, այլ եւ բազումք յանհաւատիցն։ Եւ նա գրելով զանուն սրբոյ երրորդութեանն եւ խորհրդական բանս աղօթից, տայր նոցա։ Եւ նոցա հաւատով՝ կապէին յանձինս իւրեանց։

Վասն սորա բազումք բազում ինչ պատմէին, բայց առաւել հարազատն մեր եւ սքանչելի Վարդան վերդապետն, որոյ բանքն արժանի էին հաւատարմութեան, զի նոքա սիրով կապեալ էին ընդ միմեանս։ Զի մեք մարմնով զնա ոչ տեսաք վասն հեռաւորութեան, նա ի մխիթարութիւն մեզ պատմեաց ինչ ի վարուց նորա մասնաւոր եւ ասաց. թէ՝ «Ինքն իսկ Յովհաննէս ասաց մեզ. թէ՝ «Չոգայ ես ի սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ երկրպագել տնօրինական տեղեացն, եւ յամեցի անդ աւուրս՝ իժաւան կալեալ ի սուրբն Յակոբ։

Եւ ի գիշերի միում կանխեալ նախքան զհարկանել ժամուն ադաարի, որ յաղօթս զարթուցանէր զամենեսեան. եւ մինչդեռ աղօթէի ի սուրբ եկեղեցին, վարդապետն, որ իշխանն էր սուրբ Յակոբայ, կոչեաց զիս եւ ասէ. «Ե՛կ, լուր զարմանալի իրս, զոր պատմէ քահանայս իմ մանւագոյն»։ Եւ իբրեւ չոգայ առ նա, կոչեաց զերէցն, որ ետես զտեսիլն զարմանալի, եւ ասէ. «Արդ ասա՛, զոր յառաջագոյն պատմեցեր ինձ, զի լուիցէ եւ սա»։ Եւ եէցն սկսաւ պատմել, թէ՝ «Նախ քան զգալդ ձեր յեկեղեցիս՝ էի ես յաղօթս ի վերնատան սուրբ եկեղեցւոյն, եւ յանկարծակի նկարեալ պատկերն Գաբրիէլի հրեշտակապետի, որ կայ հանդէպ պատկերի ամենասրբուհւոյ աստուածածնին, բարբառեցաւ եւ ասէ. «Ուրախ լեր բերկրեալդ, տէր ընդ քեզ». «Օրհնեալ ես դու ի կանայս, եւ օրհնեալ է պտուղ որովայնի քո»։ Սկսան եւ ամենայն սրբոց նկարեալ պատկերքն զնոյն բարբառել ցմեծ ժամս՝ «Ուրախ լեր բերկրեադ, տէր ընդ քեզ»...

  Եւ իմ զարմացեալ՝ փառս ետու աստուծոյ եւ քննեալ գտի տոմարական արուեստիւ, զի երեսուն էր այն օրն արեգ ամսոյ, եւ եօթն ապրիլ ամսոյ, եւ հնգետասան նիսանայ։ Վկայէ այս տեսլ եւ ցուցմունք հրաշիցս՝ հայոց անսուտ տօնին, որ ասեմք զօր աւետեաց սուրբ կուսին յերեսուն արեգի, եւ ապրիլի եօթն, եւ հնգետասան նիսանու եւ ոչ որպէս հակառակին այլ ազգք, եւ մանաւանդ յոյնք՝ ասելով ի քսան եւ հինգն մատի՝ անխորհուրդ»։

     Զայս պատմեաց ճշմարտախոհ այլն ի հաստատութիւն ուղղափառ հաւատոյս։

     Դարձեալ միւս եւս սմին հանգոյն, զոր պատմեալ է սուրբ այրն այն Յովհաննէս։

«Էի ես, ասէ, ի կողմանս Յորդանան գետոյ՝ աղոթելով ի տեղւոջ մկրտութեան տեառն եւ սրբոյն Յովհաննու Կարապետի»։ Եկին առ իս արք երեք, տաճիկ տոհմաւ, եւ խնդրէին զկնիք սուրբ մկրտութեանն։ Եւ ես յապաղէի տալ յայլում աւուր, եւ կամ առցեն յայլոց, զի տեսանէի զնոսա արս խուժադուժս եւ համարէի կեղծաւորիլ։

Եւ որ աւագն էր ի նոցանէ, պատմեաց ինձ եւ ասէ. «Մեք ի Զանգիանայ եմք, ի քաղաքէ Պարսից, եւ եմք մուղրի դենիւ։ Շինեցաք մեք մինարայ մեծ եւ գեղեցիկ եւ պատրաստեցաք, որ ինչ պետք են նաւակատեացն։ Եւ ելի ես ի ծայր գմբեթին ըստ դենին տճկաց տալ զանարժան ձայնն։ Եւ ահա տեսի յաեւելից կուսէ զերկինս պատառեալ եւ զվայրն լի անբաւ լուսով, եւ թագաւոր մի ահեղ եւ զարմանալի՝ յաթոռ փառաց նստեալ, եւ շուրջ զնովաւ բազմութիւն լուսեղինաց, որք օրհնէին զնա անճառելի ձայնիւ։ Գային նմա յերկրպագութիւն ամենայն ազգք քրիստոնէից իւրաքանչիւր առաջնորդօք ուսմանն, որք զարդաեալ էին երեւելի փառօք. եւ յորժամ երկրպագէին նմա, ընդունէր զողջոյն նոցա։ Ի վերջոյ եկին այլ ազգ մի, որ կարի առաւել էին փառօք քան զառաջինսն, եւ առաջնոդքն նոցա կաի զարմանալիք։ Եւ յորժամ եկին եւ երկրպագին թագաւորին, նա յարեաւ յաթոռոյն ընդ առաջ նոցա, եւ համբուրեաց զնոսա՝ առաջնոդօքն իւրեանց, եւ մեաեաց քան զամենայն ազգսն։

Եւ մինչ ես հիացեալ կայի զարմացմամբ եւ ապշեալ, եկն առ իս ի վեր այս աւագ որդի իմ եւ ասէ. «Ընդէ՞ր յամեցար, զի քեզ մնան ամենայն ժողովուդն»։ Հայեցաւ եւ սա յաեւելս, եւ ետես զնոյն տեսիլ, եւ եկաց յիմարեալ։ Ապա իբրեւ կարի յամեաք, նեղացաւ ամբոխն ընդ յամելն մեր. եկն ել այս կտսեր որդի իմ եւ մեղադրէր մեզ վասն յամելոյն մերոյ։ Եւ քանզի նցեալ էր տեսիլն ի գալ սորա, պատմեցաք սմա զպատճառն յամելոյն եւ զիս տեսլեանն, եւ իսկոյն կամեցաք ի բարձանց անտի քարոզել զՔրիստոս ճշմարիտ աստուած եւ զմեզ քրիստոնեայս։ Սա արգել զմեզ եւ ասէ. «Որովհետեւ այդպէս է, իմաստութեամբ գործեսցուք. թէ այժմ քարոզեմք մեք զՔրիստոս, իսկոյն սպանանեն զմեզ ամբոխս տաճկաց եւ դնեն բարուրս, թէ վասն յանցանաց իրիք սպանաք, եւ ո՞վ գիտէ զմէնջ, այլ երթիցուք, տացուք նոցա զկերակուրսն, զոր պատրաստեցաք, եւ ապա մեք երթիցուք ի սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ եւ անդ լիցուք կատարեալ քրիստոնեայք ի ձեռն կնքոյ աւազանին, եւ մանաւանդ յայնց քրիստոնէից, զոր դուք ասէք, եթէ կարի խնդութեամբ ընկալաւ զնոսա թագաւորն եւ նշանակեցաւ ձեզ ի տեսլեանն, եթէ ազգն հայոց էին այնոքիկ, որք վիճակ հասին Թադէոսի եւ Բարդուղիմէոսի եւ սրբոյն Գրիգորի»։

Եւ մեր ունկնդիր եղեալ բանից սորա, իջաք առ նոսա՝ ոչ ինչ պատմելով ումեք։ Թողաք զամենայն գոյս մեր՝ զշարժուն եւ զանշարժուն, եւ եկաք յԵրուսաղէմ, եւ աղաչէաք զաստուած պատահիլ մեզ այն ազգի, որ փառաւորք էին ի տեսլեանն։ Եւ եցոյց մեզ աստուած զքեզ, եւ զնոյն նշան տեսաք ի վերայ քո։ Արդ աղաչեմք զքեզ, տո՛ւր մեզ զկնիքն Քրիստոսի եւ արա՛ զմեզ կատաեալ ծառայս աստուծոյն քո»։

Եւ ի տեսեալ զյօժարութիւն նոցա, եւ թէ ի տեառնէ է կոչումս, մկրտեցի զնոսա ի սուրբ գետն Յորդանան յանուն հօր եւ որդւոյ եւ հոգւոյն սրբոյ, եւ հաղորդեցուցի զնոսա ի պատուական մարմին եւ արիւն որդւոյն աստուծոյ։ Եւ ողջունեալ զմեզ, ելին ի քաղաքէն՝ գնլ ի մեծն Հռոմ ի տեսութիւն գերեզմանի սուրբ առաքելոցն Պետրոսի եւ Պօղոսի՝ ի փառս Քրիստոսի»։

Ասէր եւ դայս նոյն սքանչելին Յովհաննէս, եթէ՝ «Արք քառասուն, հայ ազգաւ, չոգան յանապատն Սինայ, ի լեառն, ուր երեւեցաւ աստուած Մոսիսի եւ ետ զտախտակսն քարեղէնս, յոր գրեալ էին տասն պատգամքն, երկիր պագանել աստուծոյ եւ տեսանել զսուրբ տեղիսն։

Եւ էր ի ստորոտ լերինն վանք մի, հոռոմ ազգաւ, խստակրօն վարուք անդ օթեւանս կալան։ Եւ մինչ կամէին ելանել ի լեառն, պատուիրեցին նոցա բնակիչք վանիցն եւ ասեն. «Զգիշերս մի՛ ագանիք անդ, քանզի ահագին արհակիրս տեսանեն անդ, որք օթագային. այլ եւ կորուստ անձանց բազմաց պատահեալ է»։

Իսկ նոքա ելին համարձակութեամբ, ոչ ինչ կերակուրս բարձեալ ընդ իւրեանս. եւ յամեցին անդ աւուրս։ Եւ զարմացեալ էին բնակիչք վանիցն, թէ զի՛նչ եղեն, զի ընդ այլ անց ոչ կայր. եւ համարէին, եթէ կորեան յարհաւրաց անտի։ Իսկ նոքա յետ կատարելոյ զպաշտօնն իւրեանց՝ իջին ի լեռնէ անտի, փառաւորեա եւ հրաշալի երեսօք։ Եւ էին քառասուն եւ երկու։ Եւ զարմացեալք բնակիչք վանիցն, ելին ընդ առաջ նոցա ջահիւք եւ լապտերօք, եւ մեծաւ պատուով տարեալ հանգուցին։ Եւ զարմանային, զի, յորժամ ելին ի լեառն՝ քառասուն էին, եւ իբրեւ իջին՝ քառասուն եւ երկու, զի գիտէին, թէ այլ ոք ո՛չ չոգաւ ի վեր՝ բա՛ց ի նոցունց։

Եւ իբրեւ եդին սեղան առ ի կերակուրս, յարեան երկու աքն փառաւորք, որք աւելի էին քան զքառասունսն, պաշտել զնոսա ի սեղանն եւ ոչ տային թոյլ արանց վանիցն ծառայել նոցա, այլ ասէին. «Մեր սովորութիւն է զեղբարս մեր մեզ պաշտել»։Եւ իբրեւ կերան, որ ինչ պատշաճն էր, ողջունեալ զնոսա, եղեն աներեւոյթ. որք էին Մովսէս եւ Եղիա։ Եւ ահիւ մեծաւ ըմբռնեալ բնակիչք վանիցն, պատուէին զնոսա իբրեւ զհրեշտակս. եւ յուղակեցին մեծաւ պատուով»։

     Զայս պատմէր սրբասէրն Յովհաննէս ի դէմս այլոց վասն անձին խոնարհութեան, զի մի՛ գիտասցեն, թէ եւ ինքն ընդ նոսա էր։

Յետ այսորիկ շրջեալ նորա ընդ բազում գաւառս եւ ընդ քաղաքս, եհաս ի քաղաքն Կողոնիա։ Եւ բազումք ի թուրքացն եւ ի տաճկացն գային առ նա եւ մկրտէին վասն սքանչելի վարուց նորա եւ բժշկութեանցն, զոր առնէր։

Ապա նախանձեցան ընդ նա պարսիկքն, եւ իշխան քաղաքին Կողոնիայ ըմբռնեաց զնա եւ զերէց մի, եւ կուտեալ փայտ չոր, եդեալ զնոսա ի միջի՝ վառեաց հրով։ Եւ լայր երէցն՝ որ ընդ նմա, եւ նա քաջալերէր զնա եւ ասէր. «Մի՛ երկնչիր, կարող է աստուած ապրեցուցանել զմեզ ի հրոյս, որպէս զերիս մանկունսն»։

Եւ մինչ բորբոքէր բոցն, մանուկ իշխանին անկաւ ընդ պարիսպ բերդին եւ յարեաւ անվնաս։ Եւ ի հարցանելն, թէ՝ «Ո՞րպէս կաս կենդանի»։ Պատասխանի ետ, թէ՝ «Այրն այն, զոր ընկեցիք ի հուրն, նա եբարձ զիս ձեռօք իւրովք եւ ոչ ետ ինձ անկանիլ յերկիր։ Եւ առժամայն առաքեաց իշխանն, եւ հրամայեաց հանել զնոսա ի հրոյն, եւ թոյլ ետ երթալ, ուր եւ կամեսցի։

  Եւ նորա շրջեալ ընդ բազում գաւառս, գնաց ի Հռոմկլայն առ մեծ կաթողիկոսն Հայոց տէր Կոստանդին. եւ նա ուրախութեամբ ընկալաւ զնա մեծաւ պատուով եւ ոչ ետ թոյլ երթալ յայլ ուրեք։ Եւ անդ եկաց մինչեւ փոխեցաւ առ Քրիստոս եւ թաղեցաւ ի նմին. զընթացս իւր կատարեալ եւ զհւատս պահեալ՝ եհաս անթառամ պսակին եւ անվախճան կենացն։ Աղօթք նորա մեզ ի սատարութիւն եւ ի թողութիւն մեղաց, եւ յիշատակ նորա ընդ սուրբո ամենայն ի Քրիստոս Յիսուս, ի տէր մեր, որում փառք յաւիտեանս։

 

320. Երթալն Հեթմոյ Ա թագաւորի առ Մանգու ղան (Կիրակոս ԾԶ)

Մեծահաւատ եւ քրիստոսասէր արքայն հայոց Հեթում, որ ի կողմանս Կիլիկեցւոց, նստէր ի քաղաքն Սիս։ Նա յառաջագոյն առաքեաց զեղբայր իւր զՍմբատ, որ զօրավարն էր նորին, առ ղանն Գիուգ ընծայիւք եւ պատարագօք, եւ դարձաւ ի նմանէ պատուով եւ հրովարտակօք ընդունելութեան։ Իսկ յորժամ թագաւորեաց Մանգու ղանն, առաքեաց մեծ թագաւորահայրն եւ զօրապետն Բաթու, որ ի կողմանս հիւսիսոյ զետղ առեալ կայր՝ անթիւ բազմութեամբն, որ ընդ նմա՝ առ ափն մեծ եւ անհուն գետոյն, զոր Եթիլ կոչեն, որ մտանէ ի ծովն Կասբից, առ թագաւորն Հեթում գալ տեսանել զնա եւ զՄանգու ղանն։ Եւ նա երկուցեալ ի նմանէ՝ գայ գաղտագողի, այլակերպեալ զինքն վասն ահին թուրքաց, որք սահմանակիցք նորա էին, զոր հոռոմոց սուլտանն անուանեն, որում անուն էր Ազեդին, զի ոխս մթերեալ ունէին ընդ նմա վասն ձեռն տալոյ նորա ի թաթարն։ Եւ փութով անցեալ ընդ երկիր նորա յաւուրս երկոտասան, եկն ի Կարս քաղաք։ Եւ տեսեալ զԲաչու-նուինն, որ զօաետ էր թաթար զօրուն՝ որ յԱրեւելս, եւ գայր մեծամեծսն, եւ պատուեալ ի նոցունց, զտեղի առ յոտն Արագածու՝ հանդէպ լերինն Արայի, ի գիւղն որ կոչի Վարդենիս, ի տանն իշխանին, զոր Քուրդ անուանէին, հայ ազգաւ, կրօնիւք քրիստոնեայ. եւ որդիք իւր Վաչէ եւ Հասան, եւ կին նորա Խորիշահ՝ յազգէ Մամիկոնէից, դուստր Մարզպանայ՝ քոյր Ասլան բեկին եւ Գրիգորոյ, մինչեւ բերաւ նմա ինքն ի տանէ իւրմէ ի պէտս ընծայից եւ պատարագաց, զոր առաքեաց հայր նորա իշխանաց իշխանն Կոստանդին, յայնժամ ծեր գոլով, եւ որդիք նորա Լեւոն եւ Թորոս, զոր եթող փախանոդ իւր, զի փոխեալ էր առ Քրիստոս բարեպաշտ թագուհին նորա, Զապէլ անուն, որ թարգմանի Եղիսաբէթ, այս է՝ աստուծոյ եօթներակ, զի արդարեւ ըստ անուանն եւ հանգիստ էր նա կամացն աստուծոյ, բարեգործ եւ ողորմած եւ աղքատասէր, դուստր մեծ թագաւորին Լեւոնի՝ առաջին պսակաւորին։

     Եւ իբրեւ գիտաց մեծ կաթողիկոսն Կոստանդին, եթէ գնաց նա խաղաղութեամբ եւ դադարեալ է ի Մեծն Հայք, առաքեաց զմեծ վարդապետն Յակոբ՝ զայր բանաւոր եւ իմաստուն, զոր յառաջագոյն առաքեալ էին վասն սիրոյ եւ միաբանութեան առ թագաւորն յունաց Յովհաննէս, որ ունէր զկողմանս Ասիոյ եւ մեծացեալ էր յաւուրսն, եւ առ պատրիարքն նոցուն։ Եւ երթեալ իմաստախոհ բանիւք աստուածային գրոց ընդդիմացաւ հարցաքննութեան ժողովոյն յունաց, որ յաղագս մի բնութիւն ասելոյ ի Քրիստոսբամբասէին զմեզ եւտիքեանս լինել։ Եւ նա խոհեմ բանիւք եցոյց գրովք յերկուց միացեալ զՔրիստոս՝ աստուած եւ մարդ կատարեալ, երկոքումք անճառ միաւորութեամբ՝ զաստուածութիւնն ոչ կորուսեալ, եւ զմարդկութիւնն ոչ շփոթեալ. ի մի բնութիւն փառաւորեալ՝ գործելով աստուածաբար եւ մարդկապէս։ Նոյնպէս եւ վասն «Սուրբ-աստուածին» էին բանք, զոր մեք ասեմք ի դէմս որդւոյ՝ ըստ Յովհաննու աւետարանչին վկայութեան։ Եւ որ այլ գայթակղութիւնք կային առ նոսա սակս դաւանութեան մերոյ, զամենայնն աստուածիմաստ բանիւք եւ գրոց վկայութեամբ հաստատեալ՝ շինեաց զմիտսն նոցա ի սէր եւ ի միաբանութիւն ընդ ազգս մեր, եւ դարձաւ ի նոցանէն պատուով։ Եւ եպիսկոպոսն տէր տեփանոս եկն, եւ Մխիթար վադապետն, որ լինէր ի Սկեւռայն, գնացեալ անդ ի կողմանցս Արեւելից, եւ Բարսեղ քահանայ, որ դեսպանն էր Բաթուին, ընդ նմա իսկ եկեալ էր եւ Թորոս քահանայ կուսակրօն, եւ Կաապետն, որ դրան երէց էր արքային, հեզ բարուք եւ գիտնական, այլ եւ իշխանք յոլովք։

     Զորս ընդ իւր առաւել առքայի, չոգաւ ընդ շխարհն Աղուանից եւ ընդ դուռն Դարբանդայ, որ է պահակն Ճորայ, առ Բաթոյն եւ առ Սարթախն, որդի նորա, որ էր քրիստոնեայ հաւատով. եւ մեծարեալ ի նոցունց բազում պատուասիրութեամբ։ Ապա առաքեցին զնա առ ղանն Մանգու ընդ երկայնաձիգ ճանապարհն յայնկոյս ծովուն Կասբից։

     Եւ ելեալք ի նմանէ ի վեցն մարերի ամսոյ, եւ յերեքտասանն մայիսի, անցեալ ընդ Այեխ գետ, եկին յՈրն, որ է մէջ ճանապարհին՝ ընդ Բաթոյն եւ ընդ Մանգու ղանն. եւ անցեալ ընդ Երթիճ գետ, մտին յաշխարհն Նայիմանին. եւ եկեալ ի Խարախըտայն, եւ անցեալ ի Թաթարաստան ի չորսն հոռի ամսոյ, յեետասանն սեպտեմբերի, ի տօնի նաւակատեաց խաչին, տեսին զՄանդու ղանն՝ երեւելի փառօք նստեալ։ Եւ մատուցեալ զընծայսն, մեծարեցաւ ի նմանէ ըստ արժանւոյն. եւ կացեալ յուրդոյն աւուրս յիսուն, եւ տուեալ նմա հրովարտակ նշանաւոր, զի մի՛ ոք իշխեսցէ նեղել զնա եւ զաշխարհ նորա. ետ եւ գիր ազատութեան եկեղեցեաց ընդ ամենայն տեղիս։

     Եւ ել ի նմանէ յաւուրն յիսներորդի ի քսաներեքն սահմի ամսոյ, եւ ի մէկն նոյեմբերի, եւ յերեսուն օրն հասին ի Ղումսղուրն։ Եւ եկեալ ի Պերպալեխն եւ ի Պեշպալեխն եւ յաւազուտ երկիրն, յորում կային մարդիկ վայրենիք, մերկք, մազ ունելով միայն ի գլուխն. եւ ստինք կանանցն մեծ յոյժ եւ երկայն, եւ էին անբանք. յորում կան եւ ձիք վայրիք դեղին եւ սեաւ գունով, եւ ջորիք սպիտակ եւ սեաւ գունով եւ մեծ քան զձի, եւ քան զէշ. եւ ուղտք վայրենիք, որք ունին երկու կուտկենս։

     Եւ անտի եկին յԱռլեխն, եւ ի Քուլլուկն եւ յԸնկախն, եւ ի Ճանպալեխն եւ ի Խութափայն եւ յԱնկիպալեխն։

     Եւ ապա մտին ի Թուրքաստան. եւ անտի յԵկոփրուկն եւ ի Դինկապալեխն եւ ի Փուլատն. եւ անցեալ ընդ Սուտևքօլն եւ ընդ Կաթնևծովն, եկին յԱլուալեխն եւ յԻլանպլեխն. եւ անցեալ ընդ գետն՝ որ կոչի Իլանսու, եւ անցեալ ընդ բազուկ լերինն Տօրոսի եւ եկեալ ի Դալաս, եւ եկեալ առ Հուլաւուն, որ էր եղբայր Մանգու ղանին, եւ առեալ էր իւր բաժին զկողմանս Արեւելից։

     Եւ ապա դարձեալք յարեւմտից ի հիւսիս, եկին ի Խութուխչինն, եւ ի Պերքանթն, եւ ի Սուղուլղանն, եւ յՈւրոսողանն, եւ ի Քայիքանթն, եւ ի Խուզախն, որ է Քամոց, եւ ի Խնդախոյրն, եւ ի Սղնախն, որ է Խարչուխ լեառ, յորմէ Սալչուքիքն են, որոյ սկիզբն ի Տօրոս լեռնէ, եւ երթայ մինչ ի Փարչինն եւ հատանի։

     Եւ անտի եկին առ Սարթախն՝ որդի Բաթուին, որ երթայր առ Մանգու ղանն. եւ անտի ի Սղնախն եւ ի Սաւրանն, որ է սաստիկ մեծ, եւ ի Խարաչուխն, եւ յԱսոն, եւ ի Սաւրի, եւ յՕթրարն, եւ ի Զուռնուխն, եւ ի Դիզակն եւ անտի երեսուն օր ի Սամարղանդն, եւ ի Սարիփուլն, եւ ի Քրան, եւ ի Բուխարայ։ Եւ ապա անցին ընդ գետն մեծ Ջեհուն եւ եկին ի Մրմըն եւ ի Սարխս եւ ապա ի Տուս, որ կայ ընդդէմ Խորասանայ, որ կոչի Ռօղաստան. եւ մտեալ ի Մազանդարանն, անտի ի Պստան, եւ ապա յաշխարհն Էրաղոյ ի սահմանս մուլհեդին, եկեալ ի Տամղայն, եւ յՌէ մեծ քաղաք, եւ ի Խզուինն. եւ անտի յԱւահր, եւ ի Զանգիան, եւ ի Միանա, յերկոտասան օրն Թավրէժ։ Եւ յետ քսան եւ վեց աւուր անցեալ ընդ գետն Երասխ եւ կեալ ի Սիսիան առ Բաչու-նուինն, որ գլխաւոր էր թաթար զօրուն. եւ նա յուղարկեաց զնա առ Խօճաևնուինն, զոր թողեալ էր փոխանակ իւր գլխաւոր զօրուն, եւ ինքն առեալ զգլխաւորս զօրուն, գնաց ընդ առաջ Հուլաւուին՝ եղբօր Մանգու ղանին, որ գայր յԱրեւելս։

     Իսկ թագաւորն բարեպաշտ Հեթում՝ եկեալ ի տուն իշխանին Քրդին, ի գիւղն Վարդենիս, ուր թողեալ էր զաղխ իւր եւ զկարասի, եւ մնայր գալստեան Բարսղի քահանայի, զոր յուղարկեալ էր առ Բաթոյն վերստին, զի ցուցցէ նմա զգիրս եւ զհրաման Մանգու ղանին, զի եւ նա ըստ նմին օրինակի՝ գրեսցէ հրամանս։

     Ապա եկին առ նա վադապետքն իւր՝ Յակոբ, զոր եթող աստէն ի պէտս գործոյ եկեղեցւոյ, եւ Մխիթար, զոր դարձոյց ի Բաթուէն, մինչչեւ երթեալ էր առ Մանգու ղանն. այլ եւ եպիսկոպոսք եւ վարդապետք եւ քահանայք եւ իշխանք քրիստոնէից, որք գային առ նա, սիրով ընդունէր զամենեսին, զի այր քաղցր էր եւ իմաստուն եւ գիտնաւոր գրովք։ Եւ տայր պարգեւս ըստ կարին եւ ուրախ արձակէր զամենեսին. տայր եւ հանդերձս քահանայականս ի զարդ եկեղեցեացն, զի յոյժ սիրող էր պատարագի եւ եկեղեցւոյ։ Ընդունէր զամենայն ազգաց քրիստոնեայս եւ աղաչէր սիրով կալ ընդ միմեանս, իբրեւ զեղբարս եւ զանդամս Քրիստոսի, որպէս պատուիրեաց տէր, թէ՝ «Յայսմ ծանիցեն, թէ իմ աշակերտք էք, եթէ զմիմեանս սիրիցէք»։

     Բազում իրս զարմանալիս եւ անծանօթս պատմէր նա մեզ զբարբարոս ազգացն, զոր տեսեալ էր եւ լուեալ։ Ասէր, թէ՝ «Կայ աշխարհ մի անդր քան զՂատայիքն, որ կանայքն են ի ձեւ մարդոյ բանականք, եւ արքն ի կերպարանս շանց. եւ են անբանք, մեծք եւ մազեղք։ Եւ ոչ ումեք թողուն մտանել յաշխարհն իւրեանց շունքն, եւ որսան որսս շունքն, եւ այնու կերակրին շունքն եւ կանայքն։ Եւ ի խառնակիլ շանցն ընդ կանանցն, արունք շանց կերպիւ ծնանին եւ էգքն՝ կանանց»։

     Կայ եւ կղզի մի աւազուտ, յորում բուսանի ծառօրէն ոսկր ինչ պատուական, զոր ձկնատամն կոչեն. եւ ի հատանելն, այլ բուսանի ի տեղին ըստ նմանութեան եղջերաց։

     Կայ եւ աշխարհ բազում կռապաշտից, որ պաշտեն կուռս կաւեղէնս մեծ յոյժ, անուն Շակմոնիա. եւ ասեն աստուած երեք հազար եւ քառասուն ամաց։ Եւ կայ այլ եւս երեսուն եւ հինգ դուման ամս, որ է մին դումանն տասն հազար, եւ ապա հանէ զնա յաստուածութենէն։ Այլ միւս եւս ոմն, որում անուն էր Մադրին. արարեալ են եւ նմա պատկէրս կաւեղէնս անհնարին մեծութեամբ ի գեղեցիկ տաճարի։

     Եւ են ազգն ամենայն հանդերձ կանամբք եւ մանկտովք քուրմք, եւ անուանին Տոյինք, գերծածք հերօք եւ մորուօվք. ունիս եւ փիլոն դեղին ըստ նմանութեան քրիստոնէից, բայց զլանջօքն ունին եւ ոչ զթիկամբքն։ Եւ են պարկեշտք ի կեակուրս եւ յամուսնութիւնս. առնեն կին ի քսան ամին, եւ մինչեւ յերեսուն ամն՝ շաբաթն երեք անգամ մերձենան ի նա. եւ մինչեւ ի քառասուն՝ յամսեան երեք հետ. եւ ինչեւ յիսուն ամն՝ ի տարին երեք հետ. եւ յորժամ անցանի ընդ յիսուն ամն, այլ ոչ մօտին ի նա։

     Բազում եւ այլ ինչ պատմէր թագաւորն իմաստասէր ի խժական ազգացն, զոր թողաք մեք, զի մի աւելորդ ումեք թուեսցի։

     Յութ ամիսն ապա եհաս յերկիրս Հայոց յետ ելանելոյ ի Մանգու ղանէն. եւ էր թուականս հայոց եօթնհարիւր եւ չորս։