221.
Սով
եւ
սրածութիւն
ի
ժամանակի
հալածանաց
Յուսփայ
(Յովհան
կաթողիկոս)
Եւ
այսպէս
ի
յիշատակութենէ
թշնամեաց
եւ
յանարդիւն
անպտղութեանց՝
ապա
եւ
սովն
եւս
ի
վերայ
սաստկացեալ
զօրանայր
ուժգնապէս։
Վասնզի
հուրն
կայծակնացայտ
որ
տեղեացն
ի
մեզ,
եւ
սուրն
անողորմ
պատերազմացն
որ
միշտ
ի
մեզ
բղխէր
զհոտ
մահու՝
մինչեւ
յեօթն
ամ
ձգեալ
ընդերկարեցաւ.
եւ
վասն
այսորիկ
մնացեալքս
պանդխտեցաք
ի
վրանս
Կեդարու,
եւ
թափրացաք
եւ
ունայնացաք
ի
ստացուածոց
եւ
ի
բոլոր
պարենի
ռոճկաց
եւ
ի
չգոյէ
կերակրոց։
Ապա
այնուհետեւ
սկիզբն
առնոյր
սովն
կորստական
եւ
ապականէին
առհասարակ
Այրարատեան
աշխարհիս
ծնունդքի
քաղաքս
եւ
ի
գիւղս
եւ
յագարակս՝
իբրեւ
զդիակունս
գունատեալս
եւ
լքեալս
դանդաչէին։
Եւ
այլք
ի
փարթամաց
առ
սակաւ
սակաւ
զիւրեանց
ստացուածս
վատնեալք
ընդ
աւուրն
պարենի՝
ի
վերջին
տնանկութիւն
հասանէին
եւ
յաւէտ
յաղքատութիւն
եւ
ի
կարօտութիւն։
Եւ
կէսք
ի
խոտաբուտ
կեանս
ի
հարկէ
սովոյն
բերեալք՝
զմոլեխինդն
եւ
կամ
զայլս
ոմանս
վնասակար
բանջարս
ըստ
դիպաց
իմն
ճարակեալ՝
յապականութիւն
մահու
հասանէին.
զի
վտանգ
սովոյն
հասարակ
շարժէր
ի
կարօտութիւն
զամենայն
ինչ
ի
կերակուր
նոցա
բերել։
Իսկ
ոմանք
զսիրելի
որդեակս
իւրեանց
ընդ
սակաւիկ
ինչ
ռոճկաց
թշնամեացն
վաճառեալ
ի
տագնապէ
վտանգին՝
ոչ
յիշեցան
նոցա
աղէկոտոր
խնամք
ծնողականաց։
Եւ
կանայք
պատուականք
ի
հարկէ
կարօտութեանն
զքօղումն
ի
գլխոց
մերկացեալ
եւ
զհանդերձս
յանդամոց՝
առանց
ամօթոյ
ի
հրապարակս
ելեալ,
առ
տագնապին
մուրացիկ
շրջէին։
Եւ
ոմանք
ծիւրեալք
եւ
ծնգեալք
եւ
ցամաքեալք
ի
տարակուսանս
սովոյն
իբրեւ
զմեռեալ
պատկերս
դանդաչէին,
եւ
թօթափեալք
այսր
անդր
սակս
նքողմանն
եւ
ընդ
միմեանս
հարեալք՝
կործանէին
զիրեարս։
Եւ
այլք
իբրեւ
զդիակունս
բազմակոյտս
ի
հրապարակս
անկեալք
եւ
լքուցեալք՝
մինչ
շունչ
նոցա
մերձ
էր
յելանել,
աղաչէին
զանցաւորս
ոմանս,
զի
կարկառեսցեն
նոցա
նշխար
ինչ
կոտորոյ
հացի,
եւ
այնպէս
զրաւէին
ի
կենացս։
Իսկ
եթէ
ի
մեծատանց
ոք
տալով
ինչ
տային
նոցա
ողորմութիւն՝
յետոյ
յանողորմ
բարս
խստութեան
ընդ
մուրացիկսն
դառնային,
զի
խղճէին
եթէ
գուցէ
լինիցին
եւ
նոքա
իբրեւ
զնոսա։
Բարձեալ
էր
ապա
յամենեցունց
ի
նոցանէ
սեղան
ուղղել.
զի
ոմանք
առ
սաստիկ
կարօտութեանն
զցորեանն՝
իբրեւ
չէր
աղացեալ
կամ
թրեալ՝
ուտէին.
եւ
այլք
ի
կրակարանաց
զագահումն
յափշտակեալ
ուտէին։
Չարչարանաց
էր
կերակուրն՝
զոր
թէ
գտանէին
երբէք,
եւ
արտասուաց
արժանի՝
տարժանական
եւ
ողորմելի
ճաշակքն։
Դողումն
եւ
սոսկումն
եւ
սարսափումն
աստանօր
զիս
պատեալ
պաշարէ
ի
բանէս,
որ
առաջի
կայ
ասել.
զի
մարդք
հաւատարիմք
ստուգեցին
մեզ
զբանս
ճշմարիտ,
եթէ
մարք
ոմանք
զսովամահ
որդւոց
իւրեանց
մարմինս
ի
կերակուր
իւրեանց
պատրաստէին.
եւ
այլք
զընկերակիցս
իւրեանց
գաղտակծութեամբ
իմն
իբրեւ
զոչխար
ի
սպանդ
վարեալ՝
կերակուրս
իւրեանց
պատրաստէին։
Եւ
այս
անդր
եւս
քան
զվրէժխնդրութիւն
Երուսաղէմի
արժանի
անհնարին
ողբոց
գործս
ինչ
տեսեալ
լինի.
վասնզի
ձեռք
կանանց
ողորմածաց
եփեցին
զմանկունս
իւրեանց
եւ
եղեւ
նոցաի
կերակուր։
Եւ
որ
ի
գիրկս
գրկեալք
եւ
գգուեալք
էին՝
գիրկս
արկեալ
աղբեւաց՝
թարթափեալք
թաւալէին
եւ
ուտէին
իբրեւ
զկերակուր։
Կցեցան
լեզուք
դիացիկ
մանկանց
ի
քիմս
իւրեանց
ի
ծարաւս
իւրեանց,
զի
ոչ
գոյր
նոցա
դիեցումն
ի
մարց։
Տղայք
չորաբեկ
հացիկ
խնդրէին՝
եւ
արտասուք
ընդ
ծնօտս
նոցա
թորէին,
եւ
ոչոք
էր
որ
տայր
նոցա.
եւ
այնպէս
ապա
պակասեալ
թափեալ
հանեալ
զոգիսն
ի
ծոցս
մարցն
իւրեանց՝
ընկեցեալ
ցրեալ
ցնդեալ
կային
առհասարակ
ծնեալքն
եւ
ծնողքն
ի
մէջ
քաղաքաց։
Այսպէս
մատնեցան
ահա
որդիք
ժողովրդեան
մերոյ
յապականութիւն
ի
յանօրէնութեանց
մերոց
եւ
ճռաքաղ
եղեան
ի
վայրկեան
ժամանակի։
222.
Ողբք
Յովհ.
կաթողիկոսի
յաղէտս
աշխարհին
Յուսփաւ
Սիրտ
իմ
տանջեալ
տագնապի
տարակուսանօք
եւ
հաշեալ
մաշի
փորիմ
ի
լալոյ,
զի
յանօրէնութեանց
մերոյ
այցելութիւն
Տեռան
անտես
արար
զմեզ.
եւ
ի
սեւաթոյր
տխրութենէ
գործոց
մերոց
խեթիւ
հայեցաւ
ի
մեզ
արեգակն
ճշմարիտ.
եւ
մատնեցաք
ի
ձեռս
ծանրասրտի
երկրորդն
Փարաւոնի
եւ
դառն
գործավարաց
նորա,
որք
առաւել
եւս
քան
զանուր
կաւափաղաղ
աղիւսագործութեւանն
վէ՛րս
ի
վերայ
եդեալ՝
կործանեցին
զմեզ
անհնարին
հարուածովք
ի
վերայ
հարուածոց։
Վասնզի
իբրեւ
զմրրիկ
հողմոյ
շնչեալ
ի
մեզ
մահառիթ
Իսմայէլեան
օդն
դառնաշունչ
եւ
ըստ
նմանութեան
փոշոյ
պտուտաբար
ցնդեալ՝
ի
բաց
զմեզ
տարագրեաց
ի
մեր
բնակութենէ.
եւ
ըստ
սաստկութեան
ուղխից
յորձանաց
հեղեղեալ
ողողեալ՝
արբոյց
զհոգի
յիմարութեան
առհասարակ՝
իբրեւ
զոչխար
ի
սպանդ
զմեզ
վարատեալ։
Եւ
արդ
սակսայսորիկ
որ
յիմումս
շտեմարանի
մտացս
է
տեսութիւն
շարժութեան՝
շլացեալ
եւ
ունայնացեալ,
ոչ
բաւէբանիւ
լնուլ
զնպաստ
խորհրդոյն
ըստ
զգալի
աղէտիցս
հասելոյ
կալելոյ
զմեզ։
Սակայն
զհամարձակախօսն
Եսայիաս
յօժանդակութիւն
ինձ
բերեալ,
զի
իմաստասիրել
եւ
ողբալ
ուսուսցէ
զխղխայթս
մերձաւոր
հարուածոցս
բարկութեան
եւ
խրատու
ողորմութեան
Տեառն.
«Զարթիր՝
ասէ,
զարթիր
եւ
արի
կաց.
եւ
դիտեա
ինձ
աստ՝
Երուսաղէմ,
զոր
արբերն
զբաժակն
կործանման,
զբաժակն
սրտմտութեան,
զոր
արբերն
եւ
թափեցեր.
եւ
ոչ
ոք
է
յորդւոցն
քոց,
որ
զքեզն
մխիթարէ.
»
եւ
ըստ
միւսումն
ակնկալեալ,
թէ
«Ո՞
ընդ
իս
տրտմեսցի,
եւ
ոչ
ոք
գտաւ
մխիթարիչ
ինձ.
»
եւ
ըստայլումն,
թէ
«Ո՞վ
եղիցի
տրտմակից
ինձ.
մի՛
թէ
բեկո՞ւմն
քո
կամ
սասանութիւն
սովու
եւ
սրոյ։»
Զի
արդարեւ
իսկ
ըստ
նախագուշակ
տեսողին՝
ոչ
կարեն
մխիթարել
զմեզ
որդիքն
մեր՝
տարակուսեալք
եւ
գերեալք
եւ
հալածեալք
եւ
սպանեալք
եւ
ննջեալք
ի
կիցս
ամենայն
ճանապարհաց։
Եւ
յիրաւի
ի
մեզ
բղխեաց
այսպիսի
մահաշշուկ
հոտ
դառնութեան,
զի
որովք
պատուեցաքն
եւ
վայելեցաք
յօրհնութիւն
քաղցրութեան
կամացն
Աստուծոյ,
ոչ
ծանեաք
զնա
արժանապէս՝
յորմէ
զբարին
կթեցաք.
եւ
ոչ
գոհացաք
զտուողէն
մխիթարութեան,
որով
եւ
պարտն
պահանջէր։
Եւ
սակս
այսորիկ
ապա
նոքիմբք
եւ
խրատեցաք,
եւ
ապա
եօթնպատիկ
հատուցան
մեղք
մեր
ի
ծոցս
մեր։
Սուգ
առնու
եւ
ընդ
մեզ
մարգարէութիւնն
ասելով.
«Հրէաստան
կործանեցաւ
եւ
խոնարհեցաւ
փառքն
Սիօնի։»
Վասնզի
թողան
իսկ
ի
խնամակալութենէ
Բարձրելոյն
աստուածաշէն
եկեղեցիքն
Քրիստոսի
իբրեւ
զտաղաւար
յայգւոջ
եւ
իբրեւ
զհովանի
մրգապահաց
ի
մէջ
սեղխենեաց.
եւ
փայտատօք
եւ
մրճօք
կործանեցին
զդրունս
նորա
եւ
հրկէզ
արարին
զսրբութիւն
նորա,
եւ
պղծեցին
զխորան
անուան
նորա.
եւ
ժառանգութիւն
Տեառն
կոխեցաւ
ի
գարշապարաց
պղծոց
եւ
ի
խողական
երկրապիշ
անցաւորաց
ճանապարհի.
եւ
անբիծ
արեանց
կղերց
եկեղեցւոյ
տարապարտ
հեղաւ
իբրեւ
զջուր
շուրջ
զԵրուսաղէմաւ։
Եւ
ի
տանէ
առաւել
քան
յօտարաց
բուսաւ
արմատ
դառնութեան.
զի
կարծեցեալ
սիւնք
ոմանք
ապստամբեցան
ի
Տեառնէ,
եւ
զինեալք
զլեզուս
իւրեանց
նանրութեամբ
եւ
անօրէնութեամբ՝
խօսեցան
խոտորնակս
թիւրս
առաջի
իշխանաց
մերոց.
եւ
խաբեբայք
եւ
պատրիչք
փոխաբերեցան
ընդ
արանց
արդարոց
եւ
ստուգաբանից.
եւ
յաչս
զօրավարաց
մերոց
եւ
գլխաւոր
իշխանաց
անարգեցան
ստոյգ
հովիւք
հօտի
Տեառն։
Եւ
ստացան
հովիւս
բազումս
ի
գայթակղութիւն
իւրեանց.
եւ
սակս
այսորիկ
ստացաք
նախատինս
յարանց
ստոց
եւ
անզգամաց.
եւ
եղաք
ի
կատականս
ծաղու
ազգաց,
որք
շուրջ
էին
զմեօք.
եւ
հօտք
հանդերձ
հովուօք
յափշտակեցաք
ի
խստաց
ապստամբողաց
ի
գերութիւն
մատնեալք
եւ
վաճառակուր
լեալք։
Իսկ
այլք
ոմանք
սուրբ
ձեռօք
եւ
ամբիծ
սրտիւք
զբազում
գանից
եւ
գելարանաց
եւ
կապանաց
եւ
խոշտանգանաց
եւ
բանտից
եւ
անհնարին
նեղութեանց
զփորձ
առին,
եւ
բարձան
յերեսաց
անիրաւութեանց
այնոցիկ,
որք
բարձրացուցին
իսկ
զանարգանս
մոլորութեան
յանձինս
իւրեանց.
եւ
դիակունք
ծառայից
Աստուծոյ
գէշ
թռչնոց
երկնից
արկան,
եւ
մարմինք
սրբոց
Բարձրելոյն
ի
կերակուրս
գազանաց
տուան։
Եւ
ոչ
ոք
գտաւ
որ
յինքեան
բերէր
զնախանձ
Տեառն
ամենակալի
եւ
ի
բաց
տարեալ
տրոհէր
ի
տանէ
Տեառն
զմշակսն
անօրէնութեան.
եւ
կամեցողք
այսպիսեացս
ապա
յիրաւի
զանարգութիւն
մոլորութեան
յանձինս
իւրեանց
կրեցին։
223.
Ուխտագնացութիւն
Յովհաննու
կաթողիկոսի
ի
Բարձր
Հայք
Իսկ
իմ
չուեալ
գնացի
իգաւառն
Դերճան.
եւ
ամսօրեայ
աւուրս
ինչ
ի
նմա
զետեղեալ՝
թէպէտեւ
ստէպ
ստէպ
հրաւիրակն
կոչէր
սիրալիր
կամօք
երթալ
ի
պալատն
առ
Կայսր,
սակայն
ես
ոչ
կամեցայ,
զմտաւ
ածեալ
թէ
գուցէ
գտցի
ոք
եւ
ընդ
ակամբ
հայեսցի
զանդ
երթալն
իմ
ի
Քաղկեդոնիտսն
յարակցել
ինձ
համարեալ։
Եւ
ապա
այսպէս
ոչ
կամեցայ
գնալ
ի
գայթակղութիւն
մտաց
տկարաց։
Ապա
ըստ
ըղձակերտ
իմոյս
կամաց
չոգայ
յայրն
սուրբ,
յորում
եւ
նախ
իսկ
սուրբ
կինն
Մանի
եւ
ապա
զկնի
երիցս
երանեալ
Լուսաւորիչն
մեր
է
ի
նմա
բնակեալ։
Ուր
եւ
տկար
մարմնովն
զանմարմնոցն
բերեալ
յինքեան
զվարս՝
յաղթեցին
բռնութեան
կարեաց
եւ
անդր
քան
զհրամանն
զհանդէս
առաքինութեանն
լցին
սրբափայլ
կրօնիւք
կենսականօք.
եւ
անհամեմատ
երանութեանցն
արժանացեալք՝
փառաց
պարծանօք
պսակեցան
ի
Քրիստոսէ։
Տեսի
եւ
անդ
փոքր
ինչ
փորուած
այրի
ի
ծործորս
քարանձաւի
միոյ
դժուարամուտ
դրամբք
եւ
անհամբոյր
առ
ի
բնակել
սակս
քարաժեռ
խոշորութեանն.
յորում
եւ
տէրունեան
սեղան
ի
նմա
կանգնեալ
միշտ
Քրիստոսի
բնակելոցն
ի
նմա
նուիրականաց
պատարագաց։
Զկնի
ապա
ահիւ
սրտի
չոգայ
կացի
ընդ
քարաժեռ
վիմին.
յորում
եւ
լուսաւորութեանս
մերոյ
Առիթն
երկօրեայ
ի
նմա
առկացեալ
սպասէր
կատարման
սրբոյն
Մանեայ.
եւ
անդամենազօր
տէրութեանն
Քրիստոսի
երկրպագեալ՝
չոգայի
բարեհամ
աղբերիկն,
յորմէ
զովացեալ
սուրբքն
լինէին
ի
տապոյ
քրտնահար
երկոցն
եւ
հոգեւոր
մշակութեանցն.
որ
եւ
երաստոյ
վիմօք
պարփակեալ
շուրջանակի
եւ
դրամբք
պատուեալ։
Եւ
յորոյ
տեղւոյ
մատռուակեալն
իսկ
էր
յարբուցումն
իւր
սուրբ
եւ
անբիծ
ձեռն
Գրիգորի՝
ի
նմին
տեղւոյ
եւ
ես
թշուառականս
ափոց
կամօք
իմովք
արժանի
գտայ
ճաշակել
ջուր
յաղբերէ
փրկութեան
Նորոգողին
զմեզ,
զորոյ
եւ
զաթոռն
իսկ
ընկալայ՝
երանի՛
թէ
եւ
զօրինակն։
Առի
հող
օրհնութեան
եւ
ի
փլուզեալ
դարակէն,
յորում
պատուական
զանձն
հոգեւոր
ի
հովուաց
էր
ծածկեալ.
յորոյ
վերայ
շինեալ
էր
եկեղեցի
նախ
քան
զայս
իմով
հրամանաւ
ի
մահարձանաց
ինչ
կրով
ձուլածոյ։
Տեսի
անդ
ի
ծործորս
եւ
յամուրս
քարանձաւաց
բնակեալ
արս
կուսակրօնս
խարազանազգեացս
գետնախշտիս
բոկագնաց
խոշորաճաշակս
մշտամռունչ
յաղօթս
եւ
յաղերսալի
պաղատանս՝
աշակերտք
արդար
վաստակոց
եւ
ծնունդք
առաքինութեան։
Եւ
սոքա
ոչ
թերեւս
միախուռն
ի
միասին
բնակեալք,
այլ
ցանեւցիր
առ
ստորոտով
լերինն
կալեալ
կայանս.
որք
եւ
բազմաշխատ
քրտամբք
երկոց
իւրաքանչիւրոք
զհարկաւոր
պէտս
մարմնոցն
վճարէին։
Եւ
իմ
ապա
այսպէս
ի
նոցանէն
օրհնեալ՝
չոգայ
ի
գիւղն
Թորդան՝
ի
տեղի
զբօսանաց
պարտիզկանն
սրբոյն
Գրիգորի,
յորում
գանձք
իմաստութեան
եւ
անմահութեան
ծածկեալ
կան,
այսինքն՝
կենդանի
ոսկերք
սրբոցն,
որք
անցին
ընդ
կարգս
աշխարհիս
ամենայն
ճշմարտութեամբ
եւ
յանմատոյց
լուսոյն
փայլեցին
իբրեւ
զարեգակն,
եւ
հրով
Հոգւոյն
վառեալք
ջահազարդեցան
ղամբարափայլ
անշէջ
լուսով
ի
փառս
Աստուծոյ։
Եւ
անդ
երեկօթս
արարեալ
եւ
երկրպագութիւն
տէրունեան
հատուցեալ՝
հատի
նշխար
ի
ծառոյ
անտի
հացւոյ,
զոր
սրբոյ
Լուսաւորիչն
էր
տնկեալ
իւրովք
ձեռօքն։
Եւ
ապա
ընդ
կրունկն
անդրէն
ի
լեռանակողմն
ի
մենաստանսն
դարձեալ
եւ
ամիսս
իբրեւ
ինն
ընդ
նոսին
աղօթակցեալ՝
հրապուրեցայ
ի
շողոմարար
շոգմոգեալ
բանից
մերոց
թագաւորացն,
եւ
դաւաճանեալ
ի
խոստմանց
նոցա
բարեաց
որ
ըստ
Աստուծոյ՝
դարձայ
յերկիրս
Հայոց։
224.
Շինուածք
Գագկայ
թագաւորի
Արծրունւոյ
յՈստան
(Թովմա
Արծրունւոյ)
Այր
արծաթասէր
սրով
գելուլ
զպարանոցն
լաւագոյն
համարի,
քան
եթէ
դանգ
մի
տուժել
յարծաթոյն.
եւ
եթէ
զարեգակն
տեսանիցէ
արձակելով
զճառագայթսն
ի
խնամս
տիեզերաց
ըստ
հրամանի
խնամողին
Աստուծոյ՝
ընդդէմ
նորա
ասէ,
ընդէ՞ր
փոխանակ
լուսոյդ
ինձ
ոսկի
բղխես.
եւ
եթէ
աղբիւր
ակնավճիտ
տեսանիցէ՝
ասէ,
չեմ
ծարաւի,
եւ
ոչ
երբէք
արբից
ի
քէն
ջուր.
մատո
ինձ
արծաթ։
Իսկ
բարք
անարծաթասէր
գոլով
թագաւորին,
զուտ
եւ
մաքուր
մնալով
յայսպիսի
մեծավէր
ախտէ՝
խնամ
ածէ
ոչ
միայն
անձինն
զբօսանաց,
այլ
եւ
բնաւ
աշխարհիս
Հայոց.
տայ
զմթերս
գանձուց
ի
ձեռս
գործավարաց
եւ
արուեստաւորաց՝
պարսպաւորել
ամրութեամբ
զբլուրս
գագաթնաւորս
եւ
զանառիկ
ամրոցս
բերդից
ի
գաւառս
եւ
ի
միջոցս
երկրի,
ի
պէտս
ապաստանի
փախուցելոց
ի
հինից
եւ
ի
խռովութեանց
օտար
ազգաց.
յորոց
ի
բազում
ամրոցաց
պարսպելոց
յիւր
անուն՝
յերկուս
տեղիս
կարի
իմն
յոյժ
հաճեալ
նուաճէ
ակնակառոյց
լինելով.
մինն
առ
եզերբ
ծովուն,
որ
է
աւանն
Ոստան
ի
գաւառն
Ռշտունեաց,
որ
է
յոյժ
բարեխառն,
ի
չորից
ծագաց
երկրի
օդոյ
առ
հասարակ
նա
շնչելով.
նաեւ
ծառովք
պտղաբերովք
սաղարթեալ
եւ
այգեւետ
բազմութեամբք
յոյժ
վայելչացեալ
զարդարի.
բղխեն
եւ
աղբիւրք
բարեխառնք
շուրջ
զքաղաքաւն,
օգնականութիւն
մատուցանելով
մարդկան
ի
բազում
պէտս,
այլ
եւ
ի
հարաւակողմն
կուսէ
ամրոցին
մերձ
կայ
բարձրաբերձ
լեառնն
Արտօս,
որ
ի
գարնանայինն
եղանակ
ամբարեալ
պահէ
յինքեան
զդալարութիւն
արմատոց
եւ
ծաղկանց,
եւ
զձիւնահորս
ամբարձեալ
ի
պէտս
թագաւորաց,
եւ
ամենայնի
որ
ցանկասցի
ոք
առնուլ։
Նաեւ
ի
գլխոյ
լերինն
հոսեալ
իջանեն
գետք
սահանակարկաջք
յորդահոսք,
որով
ոռոգանի
երկիրն
առ
հասարակ.
որք
եւ
ի
ծով
անկանելով՝
բղխեն
ձկունս
մանունս
առ
ի
պէտս
վայելչութեան
բնակչաց
աշխարհին,
եւ
ամբարեն
ինչս
բազումս
ի
գանձս
թագաւորաց,
զոր
եւ
արքայի
առեալ
նուիրէ
ի
դարմանս
աղքատաց։
Եւ
ինքն
գագաթն
ամրոցին
է
ծովահայեաց
եւ
յոյժ
վայելուչ.
եթէ
շարժեսցի
ծով
յուզեալ
ի
հողմոց՝
ծաղկաձեւ
ալիքն
զբօսացուցանողք
եւ
վայելուչք
երեւին.
եւ
եթէ
մաքուր
յօդոյ
լինիցի՝
զամենեցուն
աչս
գրաւէ
զիւրն
տեսանել
ծաւալումն.
վասն
որոյ
եւ
արքայի
ձեռնարկեալ
շինէ
ի
նմա
տաճարս
եւ
սենեակս
եւ
փողոցս
հրաշալիս
պատկերակերպս
եւ
ազգի
ազգի
յօրինուածս,
զոր
ոչ
բաւեմ
պատմել։
Պարսպէ
եւ
զծովակողմն
զօրաւոր
վիմօք,
դնելով
զհիմունսն
յանհնարին
խորութեան,
շինէ
եւ
ի
գլուխ
պարսպին
ընդդէմ
ծովուն
տաճար
մի
ճեմարանոց
ոսկեզարդ
եւ
պէսպէս
պաճուճեալ
դեղովք,
արեգակնահրաշ
ճառագայթաձեւս
ի
խաղտանս
աչաց
եւ
յուրախութիւն
սրտի
ինքեան
եւ
իւրոց
արժանեացն.
իսկ
զդրունս
կազմեալ
կամարաձեւս,
օդաբերս,
զովացուցիչս,
միանգամայն
եւ
լուսանցոյցս
շողախաղացս,
որք
ի
ծագել
եւ
ի
մտանել
արեգականն
փայլատակելով
ի
վերայ
ծովուն՝
շող
գործեն
ի
սիրտս
տաճարին,
եւ
յերփն
երփն
շրջշրջելով
զդրօշեալ
պատկերատիպսն
եւ
զզանազան
յօրինուածսն՝
զմիտս
հիացուցանէ
զտեսօղացն,
եւ
ի
վեր
անդր
անցանէ
քան
զպատմողաց
գիտութիւն։
Իսկ
մեր
ի
բազմաց
զսակաւն
յիշատակելով՝
ահա
ասացաք
որ
ինչ
յաղագս
Ոստանն
աւանի։
225.
Շինուածք
Գագկայ
յԱղթամար
եւ
ի
ս.
Փրկիչ
տաճարն
(Թովմա
Արծրունւոյ)
Ընդ
ամենայն
հիւսիսականս
եւ
ընդ
արեւելս
ի
հետիոտս
գնալով՝
տեսաք
զգործ
քաջաց
եւ
նախնեաց.
միայն
զմերս
գրաւեաց
զմիտս
եւ
զտեսութիւն
հրաշակերտն
եւ
քան
զբազումս
նորանշանն
եւ
զարմանալին
Աղթամար.
որ
թէպէտ
եւ
յառաջ
քան
զայսոսիկ
ի
Դաւթայ
Սախռունոյ
եւ
յՌաշամայ
Ռշտունւոյ
եւ
ի
Բազափրանայ
ասի
առեալ
շինութիւն,
որ
զՊաղեստինացւոց
աշխարհն
հանդերձ
Հիւրկանեաւ
քահանայիւ
գերեալ
ած
բնակեցոյց
յերկրիս
մերում՝
սակայն
ամենեքեան
սոքա
իբրեւ
ի
տաղաւարի,
եւ
կամ
որպէս
ի
հուղս
մրգապահաց
բնակեցան
յերեւելի
յայնմիկ
կղզւոջ
կոչեցեալն
Աղթամար,
մինչեւ
յաւուրս
մեծի
արքային
Հայոց
Գագկայ,
որ
քաջակորով
գիտութեամբ
նայեցեալ
ի
տեղւոյն
զբօսանս
եւ
ծանուցեալ
զնա
ապաստան
լինել
աշխարհի
ի
հինից
թշնամեաց՝
ձեռնարկէ
հիմն
արկանել
զնա
ահեղ
իմն
եւ
զարմանալի
հիացմամբ.
հրաման
տուեալ
բազում
արուեստաւորաց
եւ
անթիւ
մարդկան
զհատեալ
վէմս
ծանունս
եւ
դժուարակիրս
հոսել
ընկենուլ
յատակս
ծովուն
անհնարին
խորութեանն.
եւ
ժամանակաւ
ինչ.
այսպէս
ջան
յանձին
կալեալ
մեծի
արքային՝
եւ
յանկարծակի
եկն
եկաց
կանգնեցաւ
քարայատակն
ամբարտակ
կանգունս
հինգ
ի
վերայ
բարձրացեալ
մկանաց
ծովուն,
որ
մտացն
աչօք
իբրեւ
ի
ցամաքի
շարայարեալ
տողադրէ
զհաստակառոյցն
վիմաց
կարգս.
յորոյ
վերայ
լար
եդեալ
ձգէ
զպարիսպն
շուրջանակի
իբր
ձիարշաւանօք
հինգ.
եւ
պարիսպն
է
հրաշակերտ,
ահեղակերպ,
բարձրաբերձ
լայնանիստ
բրգամբք
եւ
բարձրացեալ
աշտարակօք
զարդարեալ,
անկիւնաւոր
խօրանանման
տախտակաձեւ
յինքեան
ունելով
գահոյք
զբօսանաց,
յորում
հանդերձ
որդւովք
եւ
ազատակոյտ
զօրօք
միշտ
ուրախանայր
արքայ։
Իսկ
եւ
զգլուխս
պարսպին
ածեալ
ի
կիրճս
դժուարամածս
քարանձաւին՝
ի
համբոյրս
միմեանց
մերձեցուցանէ.
ի
շրթունս
խորայատակ
հիմանց
ծովուն
դնէ
դրունս
ահաւորատեսս,
հաստահեղոյսս,
բեւեռապինդս.
որով
եւ
զմասն
ինչ
ծովուն
ի
կղզին
կոյս
հատանելով՝
հրաշալիս
իմն
ներգործեաց,
բազում
նաւաց
յօրինեալ
խաղաղ
եւ
անքոյթ
նաւահանգիստ,
բարձրագոյն
հրաշակերտեաց
քան
զԱղէքսանդրին
ի
Մակեդովն
քաղաքի,
եւ
որպէս
ինձ
թուի՝
զանցոյց
զարմանալեօք
զՇամիրամեան
փորուածոյ
սենեկօքն
եւ
զամբարտակաւ
գետոյն
որ
առ
ստորոտով
լերինն
Վարագայ.
զի
նորայն
գոնեա
ի
վերայ
ցամաքի,
իսկ
սա
ի
մեծ
խորոց
ծովուս
արուեստակեալ՝
հարստահարէ
զամենայն
միտս
եւ
զգործս
իմաստնոցն
առ
ի
քան
զինքն
եղելոց։
Եւ
այնուհետեւ
ժողովեալ
ի
դուռն
արքայի
իշխանաց
եւ
տերանց,
ազատաց
եւ
ռամկաց,
եպիսկոպոսաց
եւ
կրօնաւորաց,
զի
ամենեքեան
օն
անդր
փութապէս
շինուածս
եւ
ձեռակերտս
հաստատեսցեն,
հրաման
տայցէ,
զի
լինիցի
տեղի
ապաստանի
ամենայն
հինից
ի
թշնամեաց
եկելոց.
եւ
թագաւորն
գթացեալ
ոչ
արգելու
զխնդրեալ
պարգեւսն.
եւ
զկնի
հնգից
ամաց
յորմէ
հետէ
սկսան
շինել՝
պայծառացեալ
բարձրացաւ
շինութիւն
քաղաքին
առաւել
քան
զառաւել։
Յայնժամ
եւ
իւր
իսկ
արքայի
ամենիմաստ
հասողութեամբն
հանդերձ
բազում
արուեստաւորօք
զլար
ճարտարութեան
ի
ձեռն
առեալ
գծել,
միանգամայն
եւ
գծագրել
նշանակել
առ
ստորոտով
լերինն,
որ
է
գագաթն
կղզոյն,
զտեղիս
զբօսացուցանողս
վայելչաւորս,
ըստ
արժանի
կայենից
արքայական
իւրոցն
հանգստեան
ձգելով
պարսպունս,
յարդարելով
զփողոցս
եւ
դարս
դարս
դարաստանաց
եւ
գահս
ըստ
գահից
տէրութեանց
եւ
բուրաստանս
եւ
պարտէզս,
բուրաստանաց
եւ
ծաղկոցաց
որոշեալ
հովիտս.
զորս
վաղվաղակի
ածեալ
ի
կատարումն
հասուցանէ
զամենայնն.
եւս
եւ
ծառատունկ
բազում,
զոր
ոռոգեալ
արբուցանեն
ի
բարեհամ
եւ
անսպառ
աղբերէն,
որ
ակնարկելովն
խնամողին
Աստուծոյ
կայ
ի
մէջ
քաղաքին։
Եւ
քանզի
էին
ի
դրան
արքունի
գումարեալք
արուեստաւորք
բազումք,
արք
պատուաւորք
ժողովեալք
յամենայն
ազգաց
յերկրէ,
որք
ոչ
վրիպէին
առնել
զոր
խորհէր
արքայ,
այլ
ըստ
հրամանին
վաղվաղակի
եւ
գործն
առնոյր
զկատարումն՝
ումեմն
ի
նոցանէ
ճարտարապետի
առն
իմաստնոյ
եւ
հանճարեղի
հրամայէ
թագաւորն
շինել
տաճար
մի
քառանկիւն,
խ
կանգնաւ
ունելով
զչափ
լայնութեան
եւ
երկայնութեան,
նմանապէս
եւ
ի
բարձրութիւնն.
որոյ
որմոյն
լայնութիւնն
երիւք
մեծաքայլութեամբ
չափով
ունի
զպարզուածսն,
գունդ
անապակ
կրոց
եւ
քարի,
իբրեւ
զհալուածս
կապարի
եւ
պղնձոյ
ընդ
միմեանս
խառնեալ.
եւ
շինուած
տաճարին
ի
հիմանց
անտի
մինչեւ
ցգլուխ
նորին
ի
թռիչս
կազմեալ՝
առանց
սեան
ունի
զհաստատութիւն.
եւ
է
որ
արդարեւ
արժանի
զարմանալոյ
ի
վեր
քան
զմիտս։
Ունի
եւ
խորանս
կամարակիցս
եւ
անկիւնս
եւ
շրջապատս
գեղապաճոյճս,
անթիւ
մտաց
եւ
անզննելի
աչաց.
ունի
եւ
գումբէթս
երկնահարթս
ոսկեզարդս
եւ
լուսաճաճանչս,
յոր
թէ
նայել
ոք
կամիցի՝
իբր
թագաւորի
իմն
պատիւ
առնելով՝
նախ
ի
բաց
առցէ
զխոյր
գլխոյն,
եւ
ապա
տանջեալ
զպարանոցն
հազիւ
թէ
նշմարել
կարիցէ
զզանազան
դեղոցն
կերպագրութիւնս։
Եւ
է
կարգ
շինուածոյ
տաճարին
ահեղ
իմն
եւ
զարմանալի,
եւ
այնքան
բարձրագոյն
եւ
անհաս
է
մտաց՝
զոր
օրինակ
թէ
իմաստուն
ոք
այր
ընդ
մի
կարգ
խորանի
միոջ
զբազում
ժամս
նայեսցի,
արտաքս
ելեալ
ոչինչ
յորոց
նայեցաւն
պատմել
ումեք
կարասցէ։
Վասն
զի
են
ի
նմա
ոսկեզարդ
գահոյք,
յորս
բազմեալ
երեւի
արքայ
նազելի
ճոխութեամբ,
շուրջ
զիւրեաւ
ունելով
պատանեակս
լուսատեսակս,
սպասաւորս
ուրախութեան,
ընդ
նմին
եւ
դասս
գուսանաց
եւ
խաղս
աղճկանց
զարմանալոյ
արժանիս.
անդէն
եւ
սուսերամերկաց
հոյլք
եւ
ըմբշամարտաց
պատերազմունք.
անդ
եւ
դասք
առիւծուց
եւ
այլոց
գազանաց.
եւ
անդ
երամք
հաւուց
զարդարեալք
ի
պէսպէս
պաճուճանս.
զոր
եթէ
զամենայնն
որ
ի
նմա
գործք
ի
թիւ
ոք
կամիցի
արկանել՝
բազում
աշխատութեան
պէտք
են
անձինն
եւ
լսողաց։
Եւ
է
փառք
տաճարին
ահեղ
իմն
եւ
զարմանալի.
եդեալ
են
ի
նմա
դրունք
հատուածոյք
մանր
յօրինուածով
եւ
հրաշալի
գեղգեղմամբ,
ի
բանալն
իւրեանց
երկբացիկք
են,
օդաբերք
զովացուցիչք.
իսկ
հուպ
առ
միմեանս
գոլով՝
երեւին
իբրեւ
զմի
պատկեր։
Պատմեաց
մեզ
եւ
հաւատարիմ
ոստիկան
մի
ի
գործավարաց
քաղաքին,
եթէ
եմուտ
ի
շինուած
տաճարին
երկաթ
լտերս
իբրեւ
մռ.
եւ
հաւաստապէս
ճշմարտութեամբ
նուազեաց
զասելն,
քան
թէ
առատութեամբն
յաւելեաց
ի
բազումս.
իսկ
եւ
նիստ
փառաց
տաճարին
յամենայն
կողմանց
գաւառին
ի
մէջ
քաղաքին
երեւի
իբրեւ
զմեծ
մի
բլուր.
ոչինչ
նուազեալ
բարձրութեամբ
քան
զքարանձաւ
ծայր
կղզոյն։
Պարսպէ
անմերձենալի
ամրութեամբ
եւ
զծայրս
ամրոցին,
եւ
շինեալ
ի
նմա
շտեմարանս
մեծամեծս
եւ
համբարանոցս,
միանգամայն
եւ
տունս
գանձուց
եւ
զինուց
եւ
ասպազինաց
անհուն
բազմութեանց։
Այլ
եթէ
զամենայն
զզարդ
շինուածոյն,
զոսկեզարդ
փողոցսն
եւ
զգումբէթակապ
խորանայարկսն
եւ
զզանազան
տեղիս
գահոյիցն,
որք
առաւել
այլակերպութեամբ
մի
քան
զմի
գերահրաշապէս
փայլեն՝
եւ
ըստ
արժանեացն
մանրամասնաբար
գովասանել
ոք
կամիցի՝
կարծեմ
թէ
յանհասութիւն
ձկտեալ
տատանի,
որ
եւ
հասանելոյ
չէ
կարողութիւն։
Բայց
մեր
զդիպողսն
եւ
զպատշաճաւորսն
որքան
է
կարողութիւն՝
ի
լրումն
ընծայեցաք
գեղեցիկ
քոյոցդ
ախորժակաց,
ո՜վ
քաջազգի
եւ
տան
մեծի
արգասաւոր
եւ
նախնական
մեծ։
շարունակելի
226.
Նաւակատիք
եւ
թեմք
ս.
Խաչին
Աղթամարայ
[1]
Արդ
ի
վերոյգրեալ
թուին
(իբր
914
Քրիստոսի)
զոր
արարին
նաւակատիս
տաճարին,
ամենայն
նահանգաց
Հայոց
եկին
ի
տեսանել
զհրաշագործ
տաճարն.
նոյնպէս
եւս
այլազգիք
գային
եւ
զարմանային
ընդ
նորասքանչ
արքայն՝
որ
այնպէս
ամրոց
կառուցեալ
էր,
իսկ
հայրապետ
Հայոցն
էր
տէր
Գեորգ,
որ
ազգակից
էր
Մաշտոց
կաթուղիկոսին՝
որ
նստէր
Էջմիածին
[2]
։
Սա
լուաւ
զկատարած
զարմանալի
գործոյ
արքային,
եւ
պատմեցին
նմա
զհրաշալի
շինուածն
Սրբոյ
խաչին
եւ
զամրութիւն
գահին
Գագկայ,
որ
յամենայն
կողմանց
ծովով
շրջապատեալ
էր,
եւ
զբարեգործութիւն
արքային։
Յայնժամ
պատրաստեաց
ընծ
այս
հոգեւորապէս,
եկն
փութով
Տէր
Գէորգ
կաթուղիկոս
հանդերձ
եպիսկոպոսօք
եւ
բազում՝
վարդապետօք՝
ի
նաւակատիս
տաճարին
եւ
տեսութիւն
արքային։
Իբրեւ
ժամանեաց
կաթուղիկոսի
գունդն
ի
կապանն
ամրոցին
Ոստանայ,
յառաջեաց
մի
ոմն
յիշխանաց,
ետ
աւետիս
արքային՝
թէ
աւանիկ
Սրբազան
եկեալ
է
ի
դուռն
կապանին,
կամի
տեսանել
զզարմանալի
տաճարն։
Իբրեւ
լուաւ
արքայն՝
զարդարեաց
զամենայն
փողոցս
ի
պատիւ
հայրապետին,
մանաւանդ
զինքն
եւ
զզօրս
իւր,
եւ
վարդապետքն
որք
անդ
էին,
նոյնպէս
Տէր
Եղիշէ
արքեպիսկոպոսն,
ապա
նստան
ի
նաւ,
եւ
նաւն
ժամանեաց
ի
յամրոցն։
Ելեալ
արքայն
յոսկիակազմ
կառսն
եւ
նստաւ
ի
վերայ
նորա,
ընդ
վարդապետաց
եւ
բազմամբոխ
զօրաց
եւ
ռամկաց:
Յորժամ՝
յանդիման
եղեն
միմեանց
գունդք
հայրապետին
եւ
թագաւորին,
ով
ընթերցողը
եւ
լսողդ,
դու
տես
զբազում՝
խոնարհութիւն
արքային՝
զարմանալի
եւ
հիանալի.
ի
տեսանել
նորա
ի
հեռաստանէ
զգունդն
հայրապետին՝
իսկոյն
ի
վայր
իջեալ
յարքայական
կառացն՝
հետիոտն
քայլեր.
իբրեւ
մերձեցան
առ
միմեանս՝
կալեալ
արքային
զերջանիկ
գարշապարն
հայրապետին
համբուրէր
ստէպ
ստէպ։
Ապա
առեալ
ընդ
իւր
զհայրապետն՝
ելեալ
ի
կառս
արքունական.
իսկ
գումարք
վարդապետաց
նուագէին
զերգս
շարականաց,
մինչ
ի
յափն
ծովուն՝
ի
նաւն։
Դարձեալ,
յորժամ
մերձեցաւ
նաւն՝
անառիկ
կղզւոյն
Աղթամարայ,
իսկոյն
հնչեցուցին
զզանգակսն,
զօրքն
թագաւորին
առեալ
զսուր
ի
ձեռն
իւրեանց՝
փայլեցուցանէին,
նոյնպէս
շառաչեցուցանէին
զաղեղունս.
ճչումն
եւ
որոտումն
կալաւ
զերկիրն,
շառաչումն,
փայլատակումն.
ձայնք
մարդկան,
նուագումն
պարուց
եւ
երգոցն
հիացուցանէր
զմարդկային
բնութիւն,
այնպէս
էր
որ
ձայնն
մի
աւուր
ճանապարհ
հասանէր։
Եւ
յառանձնանալ
հայրապետին
եւ
թագաւորին՝
հանեալ
կաթուղիկոսին
զգանձն
անգին՝
եդ
առաջի
արքային,
եղեւ
երկրորդ
ուրախութիւն.
այս
է
գանձն
անապական.
զԱջն
Լուսաւորչին,
զԳաւազանն
եւ
զՄիթր...
Եւ
զկնի
սորա
աղաչեաց
(զ)հայրապետն՝
հանդերձ
ամենայն
իշխանօք,
զի
աստ
արասցեն
կաթուղիկոսարան։
Եւ
ապա
ժողովեալ
իշխանք
եւ
ամենայն
ազատորդիք,
եւ
առեալ
ընդ
իւրեանս
զհայրապետն՝
գնացին
ի
պալատն
արքային,
զի
խնդիր
իշխանացն
այն
էր,
զի
զԱղթամար
արասցեն
գահ
ամենայն
Հայոց.
ուստի
հաւանեցուցին
զարքայն
Գագիկ,
եւ
հաստատեցին
զՍուրբ
խաչս
Աղթամարայ՝
աթոռ
Լուսաւորչին
[3]
։
Հայրապետն
եւ
իշխանքն
եւ
թագաւորն
նստան,
դատաստանաւ
բաժանեցին
զերկիրն.
երկու
մայրաքաղաք
հասուցին
Աղթամարայ,
Վանայ
քաղաքին,
Բաղէշու
քաղաքին,
յետ
օծելոյն
Տէր
Եղիշէ
կաթողիկոս.
եւ
ասացին.
Յետ
մերոյ
անցման՝
եթէ
Տէր
կամեսցի՝
Էջմիածնին
վերստին
հաստատութիւն
լիցի,
մի
մարտնչեսցին
ընդ
միմեանս
Ալթամարցիք
եւ
Էջմիածինցիք
[4]
։
Քանզի
թագաւորն
յոյժ
իմաստուն
էր,
զամենայն
բանս
քննէր,
զներկայն,
զանցեալն
եւ
զապառնին,
զամենայն
խորհէր.
քանզի
յայնմ՝
ժամանակի
խիստ
նեղէին
զԷջմիածնի
աթոռն՝
ազգն
Պարսից:
Եւ
ապա
հրամայեաց
արքայն՝
նախ
Տէր
Գէորգ
կաթողիկոսին.
Դու
բաժանեա,
նոյնպէս
իշխանաց:
Եւ
Տէր
Գէորգ
կաթողիկոսն
սկսաւ
ասել։
Այս
լիցի
թեմ՝
Սուրբ
Խաչ
աթոռին.
նախ՝
Ճուլամերկ
Նօտըզ,
Աղբակ՝
մինչ
ի
Ճարայու
բերդն,
Մահնդան
[5],
Վանայ
քաղաքն
իւր
նահանգով,
երկու
անապատներ
[6],
Բերկրու
դաշտն
իւր
աթոռով,
Քաջբերունեաց
գաւառն՝
որ
է
Արճէշ՝
իւր
աթոռովն՝
որ
է
Մեծոփ,
մինչ
ի
Զիլանձորն,
Բզնուն
երկիրն
որ
է
Արծկէ,
իւր
աթոռով
(որ
է)
Սքանչելագործ,
Խլաթու
նահանգն
իւր
աթոռով
մինչ
ի
Ջրխոր
գիւղն,
Դատվան
մինչ
հասանի
ի
քաղաքն
Բաղէշ,
Մշու
երկիր
մինչեւ
ի
Ճապաղջուր,
Բաղէշ
իւր
նահանգովն,
գաւառն
Աղձնեաց
որ
է
Փայտի
աշխարհն,
այսինքն
Դատվանայ
մինչ
ի
գայ
Բելու՝
Աղձնիք
կոչի.
Համկու
երկիրն,
Հայոց
ձորն,
Ոստան,
Գաւաշ,
Կառկառ,
Եղեգիս,
Կեցան,
Հուրանց,
Խիզան,
Յերուն,
Շիրվան,
Սպարկերտ,
Պօհտան
մինչեւ
Մուսուլ,
Բարըսպի,
Բարեդարեան,
Շատակ,
Մոկս
[7]
։
Այսքան
բաժին
շնորհեցին
Աղթամարայ
ամենագով
շնորհազարդ
աթոռին։
Այս
է
դատաստան
մեծ
հայրապետին
մերոյ,
տէր
Գէորգ
կաթողիկոսին,
Գագիկ
թագաւորին
եւ
ամենայն
իշխանաց
որք
անդ
կային.
ամենեցուն
հրաման
զայս
բան
արարին.
ուխտ
եւ
պայման
դրեցին,
թէ,
որ
այս
ուխտէն
եւ
կանոնէն
վերայ
անցնի,
թէ
Աղթամարայ
կաթողիկոս
թէ
Էջմիածնայ՝
մէկզմէկու
թեմն
ըմբռնէ,
նզովեալ
լինի,
եւ
մի՛
մնասցէ
ի
կարգի
կաթողիկոսութեան։
Քանզի
Վանայ
քաղաքն
եւ
Բաղէշու
քաղաքն,
այս
երկու
քաղաքն
հանդերձ
գաւառօքն
զոր
ասացաք,
Աղթամարայ
լիցի,
միւս
ընդհանուր
Հայաստան
Էջմիածնայ
լիցի:
Եւ
իբրեւ
լուան
հոյլք
վարդապետացն,
գունդք
ժողովրդոցն,
ասացին
զԱմէնն.
եւ
արքայն
յոյժ
հաւանեցաւ։
Անդ
կային
բազում՝
եպիսկոպոսք,
վարդապետք,
իշխանք,
յոյժ
շնորհակալ
լինէին
զարքայէն
եւ
զհայրապետէն,
քանզի
իմաստութեամբ
դատաստան
արարին։
Զի
ի
վերջին
ժամանակին
ի
նուազել
եւ
ի
ճոխանալ
երկուց
աթոռոց,
մի
լիցի
մին
զմիւսն
յաղթահարիցէ,
մին
միւսին
թեմ
զաւթէ
[8].
վասն
այն
կանոնիւ
եւ
դատաստանաւ
փակեցին
եւ
նզովք
ի
վերայ
դրին,
զի
մի՛
ոք
իշխեսցէ
լուծցէ
զսա,
մինչեւ
յաւիտեան։
Եւ
յետոյ
ողջունեցին
զմիմեանս
եւ
ելեալ
գնացին
ի
տեղի
զբօսանաց,
զոր
արքայն
Գագիկ
արարեալ
էր։
227.
Աբաս
եւ
Բեր
(Ասողիկ
Գ,
Է)
Աբաս
խաղաղութեան
եւ
շինութեան
պատճառ
եղեալ
աշխարհիս
Հայոց,
ըստ
քաղցր
բարուց
իւրոց
եւ
ըստ
քաջազօր
զօրութեանն,
որով
յաղթող
եղեւ
շուրջանակի։
Եւ
զՎրաց
եւ
զՍարմատացւոց
ասպատակն
դադարեցոյց
յաշխարհէս
Հայոց.
որ
ի
միում
աւուր
բազմախուռն
բանակօք
բիւրաւոր
զօրօք
ելանէր
Բէրն
բելապէս
ամբարտաւանութեամբ,
իշխանն
Ափխազաց,
ի
Սարմատացւոց
աշխարհէն,
որ
յայնկոյս
քան
զԿովկասեան
լերինսն։
Խաղայ
գայ
անթիւ
բազմութեամբ
առ
ափն
գետոյն,
որ
Կուրն
կոչի՝
անապատացուցանել
կամելով
զաշխարհս
Հայոց։
Դեսպան
առաքէ
առ
թագաւորն
Հայոց՝
մի՛
օրհնել
նմա
զեկեղեցին
ըստ
ուղղադաւան
հաւատոյ
սրբոյն
Գրիգորի
վասն
զի
ասէր
իւր
գալ
կատարել
քաղկեդոնական
սահմանաւն։
Զի
էր
շինեալ
թագաւորին
զկաթողիկէն
սուրբ
ի
քաղաքին
Կարուց
վիմարդեան
արձանօք,
որձաքար
պողովատատաշ
վիմօք
բոլորապէս
գմբէթաւորեալ
պայծառ
զարդուք
երկնանման
խորան։
Եւ
զայս
պատգամ
լուեալ
թագաւորին
Աբասայ՝
գումարտակ
զօրաց
արարեալ
այրուձիոյն
Հայոց՝
հասանէ
ի
գետն
Կուր,
բանակի
ընդդէմ
բանակին
Բէրայ։
Իսկ
ասպատակ
զօրացն
երկոցուց
յամենայն
աւուրս
արշաւանս
առնէին
յայսկոյս
եւ
յայնկոյս
զափամբ
գետոյն։
Եւ
ի
միում
աւուր
ասպատակն
Ափխազաց
անցեալ
ընդ
գետն
Կուր՝
հասանէին
ի
բանակն
Հայոց.
եւ
ձայն
շփոթին
առ
թագաւորն
հասանէր։
Որոյ
արագապէս
զերիվարն
խնդրեալ,
զզարդ
զինուցն
զանձամբ
առեալ,
զերկսայրի
սուսերն
ի
ձեռին
ունելով՝
ընթանայր
զկնի
ասպատակին
եւ
ի
մէջ
գետոյն
հասեալ
հարկանէր
հարուածովք
ձեռին
քաջի.
կիսախողխող
յերիվարացն
ի
վայր
կործանէր,
յուղարկաւոր
նոցա
զջուրն
տալով.
եւ
ինքն
զափամբ
գետոյն
ելեալ՝
ուժգնապէս
ձայնիւ
զԱստուած
օգնական
կարդայր
եւ
զանուն
իւր
ասէր.
յորմէ
ահաբեկ
եղեալ
հիւսիսական
ազգին՝
ի
փախուստ
դառնային։
Եւ
Հայոց
զօրացն
քաջապինդ
զօրութեամբ
հետամուտ
եղեալ՝
սրոյ
ճարակ
տային
զամենեսեան,
առեալ
յաւարի
զբանակս
նոցա.
եւ
ձերբակալ
արարեալ
զամբարտաւաիի
Բէր՝
ածին
ի
քաղաքն
Կարուց։
Ասելով
ցնա
թագաւորին՝
«տեսցես
զգեղեցկաշէն
եկեղեցիդ,
զի
այլոչ
ես
տեսանելոց»
եւ
հրամայեաց
փորել
զաչս
նորա։
Իսկ
զխաւարեալ
պատկերն
արծաթով
գնեցին
ազգ
նորա
եւ
ուխտ
խաղաղութեան
ընդ
Հայաստանեացս
հաստատեցին
երդմամբ՝
մի՛
այլ
լինել
պատերազմ
ի
մէջ
նոցա։
228.
Շինութիւնք
վանորէից
եւ
հարք
գիտնականք
(Ասողիկ
Գ,
Է)
Յայսմ
ժամանակի
[9]
ծաղկեալ
պայծառանայր
կարգ
կրօնաւորական
հանդիսից
յաշխարհիս
Հայոց,
եւ
ի
յոլով
տեղիս
շինեցան
եղբայրանոցք.
եւ
ժողովեցան
միաբանակեացք,
հաւասարականք
սիրով
Քրիստոսի։
Նախ
առաջին՝
մեծահռչակ
ուխտն
Կամրջաձորոյ
ի
գաւառին
Արշարունեաց,
որոյ
առաջնորդ՝
Հայր
Յովհաննես,
որ
հալածեալ
յարեւմտեայ
աշխարհէն,
յԵգերացւոց
գաւառէն...
բերեալ
ընդ
իւր
զհրազէն
նշանն
տէրունական
[10].
եւ
ընդ
որ
անցանէր՝
բազում՝
սքանչելիք
եւ
նրանք
եւ
բժշկութիւնք
լինէին
ի
ձեռն
պատուական
խաչին.
որպէս
եւ
ի
մերում՝
ժամանակիս
աչօք
մերովք
տեսանեմք,
զի
բազում՝
հիւանդք
եւ
ախտաժէտք
բժշկեցան.
եւ
հանապազ
կայ
եւ
կատարէ
զիւր
հրաշագործութիւն։
Արդ,
եկեալ
բնակեցաւ
յառաջասացեալ
տեղին
Կամրջաձոր,
կանոն
կարգի
ունելով
զսահմանադրութիւն
Սրբոյն
Բարսղի
Հայրապետին
մեծի,
ի
վերայ
առաքելական
հիմանն.
թէ,
«Էր
նոցա
ամենայն
ինչ
հասարակաց»։
Յոր
ժողովեալ
արք
ճգնազգեացք
թուով
300.
եւ
զկնի
նորա
նոյն
ուխտի
առաջնորդ
եղեալ
եւ
հաւաստի
կրօնիցն
պահապան՝
այրն
Աստուծոյ
Պօղիկարպոս.
եւ
զկնի
նորա
իմաստակն
Սամուել
[11]
բազմաշնորհ
ի
գիտութիւնս
գրոց
սրբոց
եւ
յերգս
երաժշտութեանց:
Իսկ
ի
գաւառին
Շիրակայ՝
Հոռոմոսին
կոչեցեալ
վանք
[12]
շինեցաւ
ի
ձեռն
Յովհաննիսի
որ
էր
զարդարեալ
յամենայն
առաքինութիւնսն,
եւս
առաւել
յողորմածութեան
զարդս։
Վասն
զի
ողորմածութեամբ
եւ
առաքինութեամբ
բաշխէր,
մինչեւ
ի
զգեստուցն
իւրոց
մերկանայր
զամենայն
ի
բաց,
յորժամ՝
աղքատաց
հանդիպէր.
եւ
անցաւորաց
ի
ճանապարհորդաց՝
հանգստարան
պատրաստէր
զտեղին,
մինչեւ
հանգչել
իբր
իւրեանց
տան՝
ամենայն
օտարաց.
որ
մինչեւ
ցայսօր
երեւի
նոյն
նշան
ողորմածութեան
ի
տանն
յայնմ։
Այսպէս
եւ
յայսմ
ժամանակի
շինեցաւ
Նարեկ
ի
Ռշտունեաց
գաւառին
[13],
նոյն
կարգադրութեամբ,
բազմազարդ
պաշտօնապայծառ
երգեցողովք
եւ
գրա.
կան
գիտողօք։
Նոյնպէս
եւ
ի
գաւառին
Դերջանայ
Խլաձորին
անուանեալ
վանք
[14],
որ
ըստ
վկայարանի
նորին
Սուրբ
Գրիգոր
կոչի,
ի
ձեռն
Հօր
Սիմովնի
հիմնեցեալ,
ժիր
եւ
ճգնողական
ծառայի
Քրիստոսի.
որ
ի
սահմանս
անախտութեան
հասեալ
վախճանի
ի
կենացս,
փոխանակ
իւր
թողլով
վերակացու
ուխտին
զՊետրոս
ծերունին,
որ
ի
տուէ
եւ
ի
գիշերի
աշխատէր
ի
մշակութիւն
Տեառն,
գործել
ձեռօք
եւ.
սաղմոսել
բերանով,
ցայգատարած
բազկատարածութեամբ,
արտօսրիջոյց
ողբովք
լցեալ
զաւուրս,
որոյ
ի
ծերութեան
վատեալ
աչացն՝
ընտրութենէ
ամենեցուն
տայ
զառաջնորդութիւն՝
Հօրն
Բարսղի,
որ
ընդ
ամենայնի
ամենայն
եղեւ,
զամենեցուն
լնու
զպակասութիւն
կամ
զվերակացութիւն,
գիտնական
եւ
իմաստնական
հանճարով.
մեռեալ
ի
կենդանութեան,
եւ
ի
մահու
զկեանս
քարոզեաց,
օրինակ
բազմաց
եղեալ
հեռաւորաց
եւ
մերձաւորաց։
Առ
որ
ժողովեալ
բազմութեան
արանց
արդարոց՝
ճգնազգեստ,
խոնարհազարդ
վայելչութեամբ
զարդարեալք,
ի
ճաշակս՝
անճաշակ,
մի
անգամ
միայն
յաւուր
ճաշակեալ
եւ
զովացեալ
ջրով՝
ի
շաբաթու
եւ
ի
կիւրակէ
ի
արբմամբ,
յաւուրս
սուրբ
քառասնորդացն։
Առ
որս
եղեալ
իմ՝
յաւուրս
քառասնորդացն՝
գրեցի
զբանս
յիշատակիս
այսորիկ
սակաւուք,
եւ
զչափ
ժամանակացս
թուեցի
ըստ
կարի
ի
սոյն
ժամանակս
[15]
։
Եւ
ի
Լիկանտիոն
[16]
աշխարհին,
ի
Նահրնեար
տեղիսն,
ի
Կարբերդ
գաւառին
[17],
ի
ձեռն
Հօրն
Մովսիսի
շինեցաւ
վանք,
որ
անուամբ
նորա
կոչի
[18],
բարեզարդ
կարգադրութեամբ,
բազմութեամբ
եղբարց,
բազմապայծառ
բանական
իմաստնովք։
Ես
էր
Մովսէս՝
այրն
Աստուծոյ
ի
Տարօն
գաւառէ
ազգաւ,
որ
ամենայն
արեւմտեայ
աշխարհին
[19]
պատճառ
բարեաց
եղեւ
ի
բազմացուցանել
զդասս
կրօնաւորաց.
եւ
իբրեւ
աւանդապահ
կրօնիցն
մեր
եղեալ՝
բաւեաց
մինչեւ
յաւուրս
մեր։
Նոյն
գունակ
եւ
նոյն
օրինիւ
Վանք
Հնձուց
[20]
ի
Կարին
գաւառի,
ի
ձեռն
հօրն
Սարգսի
[21]
ամենայն
օրինօք
լցեալ.
եւ
վայելչազարդ
տեղին
որ
Կապուտաքարն
անուանի
յԱրշարունեաց
գաւառին,
եւ
Դպրեվանք
ի
Շիրակ
գաւառի.
եւ
Ցախաց
քար
ի
Վայոց
ձորի`
ի
ձեռն
Հօր
Ստեփաննոսի։
Սոքա
ամենեքեան
եւ
այլք
յետ
սոցա
ի
սոցանէ
ուսեալք,
միաբանական
ճգնութեամբ
անզբաղ
յամենայն
ինքնասիրութեան
հոգոց,
ոչ
ստանալ
մարդոյ
ինքեան
եւ
ոչ
խերեւէշ
մի.
ոչ
ճաշակել
ուրուք
նախ
քան
զհասարակաց
սեղանն,
ոչ
ի
մրգաց
եւ
ոչ
ի
դալար
խոտոյ.
այլ
զհրամայեալսն
ի
պատուիրանին
Տեառն
գործել
եւ
զդաւթեան
նուագսն
հնչեցուցանել
ի
գիշերի
եւ
ի
տունջեան՝
հանապազորդեան
փառաբանութեամբ։
Եւ
սոցա՝
այս
գործ
նահատակութեան։
Իսկ
զմիայնաւորացն
բազմազարդ
առաքինութիւնս՝
զիարդ
մարթասցուք
բանիւ
ասել,
որք
խաչակցեալք
խաչելոյն
Քրիստոսի՝
քաղցիւ
եւ
ծարաւով,
եւ
հանապազամեռիկ
կենօք
քաղաքավարեալք
ի
ժամանակին
յայնմի։
Որպէս
մեծանուն
հռչակելին
Վարդիկ՝
հայրն
Վանգոյ
[22],
եւ
սուրբ
հայրն
Կարմիր.
որք՝
ստուեր
զկեանս
աշխարհիս
համարեալ՝
ամայութեամբ
ընդ
գազանս
ի
լերինս
եւ
յանապատ
տեղիս
անսուաղութեամբ
կէին,
մինչեւ
նշանագործ
զօրութեան
արժանանալ
ի
Տեառնէ.
զի
առիւծ
հնազանդեցաւ
Վարդկայ,
բերեալ
նմա
զեղջերուացն
կաշի,
եւ
կորիւն
երկու՝
առաջի
անկեալ
ձգեաց
առ
ոտս
նորա
[23],
եւ
նա
ձեռն
եդեալ
բժշկեաց
զլսարանս
նոցա,
եւ
այլ
բազում՝
հիւանդաց
ձեռն
եդեալ՝
արագապէս
բուժէին
յախտիցն:
Եւ
հանգիստ
ոսկերաց
նորա
որ
ի
Վանգոյ,
որ
մինչեւ
ցայսօր
բժշկութիւն
հիւանդաց
լինի։
Իսկ
Կարմիր
Հայրն՝
որ
եւ
բարձեալ
զՔրիստոս
մարմնով
ի
կերպ
աղքատի,
ի
Ծոփաց
գաւառին,
մինչ
Տաճկաց
էր
աշխարհն,
բնակէր
անդ.
եւ
յաւուր
միում՝
գնաց
առ
ամիրայն
ի
բերդն
Պաղին
եւ
ի
սահմանսն
յայնոսիկ
յաւերակ
տեղիսն
էր
եկեղեցի
մի,
զոր
հանգիստ
իւր
կալեալ՝
մտանէր
անդ։
Ասեն
ցնա
մարդիկն,
մի
լինել
անդ,
զի
մահաշունչ
է
վիշապն
որ
կայ
անդ։
Իսկ
նա
ի
զօրութիւն
Աստուծոյ
վստահացեալ՝
մտեալ
աղօթէր
ի
նմա
զցայգն,
եւ
Վիշապին
մերձեցեալ
ի
դուռն
եկեղեցւոյն՝
զօրութեամբ
Տեառն
եւ
աղօթիւք
սրբոյն՝
վաղվաղակի
սատակեցաւ։
Եւ
յառաւօտելն՝
անհաւատ
հեթանոսքն
ասեն
ցհաւատացեալսն.
«Երթա՛յք,
տեսէ՛ք,
զի
կլեալ
է
վիշապն
ահաւոր
զայրն
զայն՝
զոր
Աստուծոյն
ասէք»:
Եւ
ոչ
ոք
իշխէր
մերձենալ
ցբազում՝
ժամս՝
անշարժ
մնացեալ
վիշապին,
եւ
մարդիկն
կասկածանօք
առ
սակաւ
սակաւ
մօտէին.
իսկ
ճգնաւորն
Քրիստոսի
ի
ներքուստ
աղաղակեաց,
«
Քարշեցէք
զպիղծդ,
զի
արտաքս
ելից»։
Եւ
այս
ի
պարծանս
հաւատացելոց
լինէր
եւ
յամօթ
անհաւատիցն,
եւ
ի
փառս
Քրիստոսի։
Էին
եւ
վարդապետք
վարժեալք
վարդապետութեամբն
Տեառն
եւ
ուսուցիչք
ճշմարտութեան.
Բասիլիոս
ծերունին՝
քաջակարով
ի
խօսս
եւ
քաջաքարոզն
ի
պատմել
զօրէնս
Տեառն.
եւ
Գրիգոր
քահանայ
յամուսնացելոց,
յորդախօսն
եւ
առատաբանն
ի
պատգաման
Տեառն.
եւ
Ստեփաննոս՝
աշակերտ
Բարսղի՝
որ
Հոգեւորն
կոչեցաւ,
առաքելաշնորհ
բանիւ
եւ
գործով։
Ընդ
սմա
եւ
մեծ
անունն
է
գիտութեան
եւ
յառաքինութեան
Մովսես,
որ
քառասուն
աւուրբք
ձգտեցուցանէր
զանսուաղութիւն,
եւ
Դաւիթ՝
աղքատակերպ
եւ
գծծասէր
գիտնական,
որում
անուն
Մաշկոտն
կոչի.
եւ
Պետրոս՝
հաւաստի
մեկնիչ
Գրոց
սրբոց.
եւ
Անանիա՝
Փիլիսոփայն
մեծ,
որ
եւ
վանական
Նարեկի
[24].
սորա
եւ
գիրս
է
ասացեալ
ընդդէմ
աղանդոյն
Թոնդրակաց
[25]
եւ
այլոց
Բերձուածոց։
Զոմանս
ի
սոցանէ
ի
ծերու.
թեան
իւրեանց՝
ի
տղայութեան
մերում՝
[26]
տեսաք
աչօք
մերովք,
ճաշակելով
ի
քաղցր
ճաշակոց
բանից
նոցա։
229.
Շինութիւն
Սանահնի
վանաց
(Ասողիկ
Գ,
ը)
Յաւուրս
Աբասայ
արքայի
Բագրատունւոյ
շինեցան
վանքն
կամրջաձորոյ
եւ
կապուտաքարն
ի
գաւառին
Արշակունեաց
[27],
եւ
Դպրեվանքն
ի
Շիրակ
գաւառի,
եւ
հռչականուն
Հոռոմոսին
[28]
կոչեցեալ
վանքն.
եւ
զի
կոչէին
զերիցունս
Հոռոմոց՝
վասն
այնորիկ
անուանեցաւ
մինչեւ
ցարդ
Հոռոմոցի
վանք,
յառաջնորդութեան
Յովհաննես
արդեպիսկոպոսին:
Շինեցին
եւ
եկեղեցի
մի
յանուն
Ամենասրբուհոյ
Աստուածածնին՝
ի
վանքն
որ
կոչի
Սանահին,
ի
սահմանս
Լօռէ
քաղաքին,
որ
էր
գեղեցկայարմար
եւ
չքնաղատես
կոխուածով
[29]
եւ
պողովատաշ
վիմօք
գմբեթաւորեալ,
եւ
երկնանման
խորան,
կառուցեալ
ի
վերայ
գագաթան
Նշանն
ամենայաղթ։
…
Յաւուրս
որդւոյ
նորա՝
Աշոտոյ
Ողորմածի՝
ի
բազում
տեղիս
շինեցան
կրօնաւորաց
եւ
ճգնաւորականաց
տեղիք,
նա
եւ
ի
Սեաւորդեաց
աշխարհին
[30]
եւս,
կամակցութեամբ
թագաւորիս,
մեծամեծ
արդեամբք
եւ
բազում
ծախիւք
բարեպաշտուհւոյս
եւ
տիկնաց
տիկնոց
Խոսրովանույշ
թագուհւոյս,
կառուցան
եւ
հռչակաւոր
ուխտք
երկնանման
եւ
գմբեթաւոր
խորանք,
հաւասարակեաց
եւ
միաբանակեաց
դադարք
աստուածաբնակաց
եւ
խաչաբարձից
տեղիք,
գեղեցիկ
յօրինուածով
եւ
կոփածու
պողովատաշ
քարով...
Որոց
երկոցուն
անուանք
են
այսոքիկ,
Հաղբատ
եւ
Սանահին
[31]...
արանց
հինգ
հարիւրից
եւ
երկու.
առաջնորդ
Հաղբատայ՝
ճգնազգեաց
Սիմեոն
ծառայն
Աստուծոյ,
իսկ
առաջնորդ
Սանահնայ՝
Յովհաննէս
գիտնական
այրն
Աստուծոյ,
որ
էր
թուական
Հայոց
Նժ
(961)։
Ոչինչ
այնուհետեւ
փոյթ
եւ
հոգ
մարմնական
ունելով
ի
վերայ
անձանց
իւրեանց.
քանզի
նա
ծախք
եւ
պիտոյք
սոցա
յարքունուստ
էր
շնորհեալ,
առաւել
քան
զկարիս,
ազնուազն
եւ
բարեպաշտուհի
դշխոյն
եւ
բամբիշն
ամենայն
Հայկազեան
զարմից
Խոսրովանոյշն։
Բերից
մեծապատիւ
վկայ
զՍիմեոն
քաջ
քարտուղարն
Սանահնու,
որ
Սրբուհւոյ
Աստուածածնին
հիմնարկութեան
եւ
աւարտմանն
ականատեսն
էր
եղեալ՝
որ
ի
ժամուն
յայնմիկ
գրեալ
զգիրս
Բարսղի
Կեսարացւոյ
Յաղագս
ճգնաւորաց,
եւ
նորուն
յիշատակարանի
գրեալ
այսպէս.
«Ես
անարժանս
ի
կրօնաւորաց
փցուն
գրիչս
Սիմեոն,
ի
թուականութեանս
Հայոց
ՆԻԱ
(972),
ի
նորաշէն
վանքս
կոչեցեալ
Սանահին,
հրամանաւ
Հօր
իմոյ
Յովհաննիսի,
որ
էր
վանիցս
շինութեան
ամ
վեց.
զոր
շինեաց
բարեպաշտ
թագուհին
Խոսրովանոյշ՝
ամուսինն
Հայոց
Շահնշահի
որդի
Սմբատայ
Բագրատունոյ
Հայոց
թագաւորի,
եւ
առաջին
ամի
հայրապետութեան
հոգեւոր
հօրն
հանուրց
Տեառն
Խաչկայ
արժանաւոր
վերադիտողի,
եւ
յեպիսկոպոսութեան
մերումս
նահանգի
գաւառիս
Տաշիր՝
Գրիգորի
արժանաւոր
հօտապետի,
որ
եւ
նորուն
առաջնորդութեան
են
ամք
երկու»։
Զկնի
մահուան
Աշոտոյ
ի
թուականին
ՆԻԶ
(977),
թագաւորէ
որդի
նորա
Սմբատ.
որում
պատահէ
երթալ
ի
տեսութիւն
եղբօրն
իւրում՝
հարազատին
Գուրգենայ,
որ
էր
յայնժամ
իշխան
բնաւ
երկրին
Տաշրաց.
եւ
ի
բազում՝
աւուրս
կեցեալ
առ
միմեանս
հանդերձ
ամենայն
ազատագունդ
հայկազեան
զօրօք,
յիշեն
զհոգեւորանոց
եւ
զմիաբանակեաց
տեղիսն
սրբոց,
այսինքն
զՍանահնոյ
սուրբ
Աստուածածնի
կաթուղիկէս,
որ
էր
հիմնարկեալ
եւ
աւարտեալ
հօրն
եւ
մօրն
իւրեանց,
եւ
գրէ
կոնդակ
եւ
արձան
յաւիտենական,
թագաւորական
հրամանաւ.
օրինակ
զայս։
Կամաւն
ամենազօրին
Աստուծոյ.
Ես
Գուրգէն
Թագաւոր,
Շահնշահի
որդի
Աշոտոյ
Ողորմածի,
յազգէ
Բագրատունի,
յիշեալ
զմեղս
իմ
եւ
առաջի
մտաց
ունելով
զահեղ
(օր)
դատաստանին.
եւ
ետու
առնել
ի
հալալ
գոյից
իմոց
ջահ
մի,
ունելով
յինքեան
կանթեղս
ՃԺԲ
(112).
զի
որպէս
հոլովելով
արեգակն
ի
ծիրանւոյ
յերկնից,
եւ
զդէմն
ի
յերկիր
ունելով
եւ
պայծառացուցանելով
զսա,
որպէս
նմին
օրինակի
եւ
ջահս
այս
ճախր
առեալ
ի
գմբէթ
կաթուղիկէիս՝
եւ
ոչ
զդէմս
ի
վայր
դարձուցանելով
եւ
կամ
հեղլով
զձէթն,
այլ
ի
պայծառութիւն
եւ
ի
լուսաւորութիւն
սուրբ
կաթողիկէիս.
Եւ
ապա
չափաւոր
ջահ
մի
այլ
յանուն
Սրբոց
Քառասնիցն,
ունելով
յինքեան
կանթեղս
ըստ
թուոյ
նոցա,
եւ
արդ
[32]
բերելոյ
զնմանութիւն
լուսնի.
զի
որպէս
լուսինն
ի
գիշերի
ծագէ
եւ
խոնաւ
ճառագայթիւք
իւրովք
հասուցանէ
ըզպտուղ
երկրի,
այլ
եւ
ի
մխիթարութիւն
այնոցիկ
որ
ձիավարեն
ի
վերայ
ամեհի
ալեաց
ծովուն,
այսպիսի
օրինակաւ
եւ
ջահս
այս
պայծառացուցանէ
զգաւիթ
Սուրբ
Աստուածածնիս
եւ
զսուրբ
կաթողիկէիս
Սանահնոյ,
ի
ծնողաց
իմոց
գերեզմանատանս
Բագրատունեաց,
որ
են
տեղիք
հասուն
եւ
կատարեալ
առունելով
զպտուղ
հոգւոյն.
այլ
եւ
ճանապարհարան
ի
վերին
կայեանս
եւ
շաւիղ
որ
անցուցանէ
ընդ
յորդահոսան
բռնութիւն
ալեկոծութեան
գեհենին։
Եւ
արդ
սոցա
որ
վառեալ
բորբոքին
ի
տանս
տէրունականաց
եւ
յիշատակի
սրբոց
մարտիրոսաց,
մինն
ի
տունջեան
ի
ժամ
սոսկալի
պատարագին,
եւ
միւսն
ի
մէջ
գիշերի
ի
լուսաւորութիւն
սրբոցս,
եւ
ի
պայծառութիւն
մանկանց
նոր
Սիովնի.
Եւ
Քրիստոսի
փառք
յաւիտեանս.
ամէն»։
230.
Յիշատակարան
մեկնութեան
ժամագրոց
Խոսրովու
եւ
Գր.
Նարեկացւոյ
Շնորհիւն
Աստուծոյ
յայտնաբանութիւն
արարեալ
եկեղեցական
կարգադրութեանց`
ըստ
իւրաքանչիւր
ժամուց,
ի
կատարումն
հասուցաք.
ոչ
որչափ
ունէր
խորհրդածութիւն
քարոզացն
եւ
աղօթիցն
բանք,
այլ
որչափ
հասողութիւն
մեր
բաւեաց՝
համառօտեցաք։
Եւ
թէպէտ
եւ
բազում
են
եկեղեցականացն
կարգաց
զանազանութիւնք,
քարոզաց
եւ
աղօթից
եւ
Պատարագամատուցաց,
եւ
են
որք
ըստ
մարտիրոսաց
յիշատակի,
եւ
են
որք
ըստ
տէրունական
տօնից,
Ծննդեանն
եւ
Յարութեանն,
եւ
է
որ
ի
շնորհատրութիւն
կարգեալք
[33],
այսինքն
ի
Մկրտութիւն,
ի
Ձեռնադրութիւն
եւ
յօրհնութիւն
պսակի,
եւ
ի
թաղումն
մեռելոց,
եւ
ի
սեղան
հաստատել,
եւ
սպաս
եկեղեցւոյ
օրհնել,
եւ
զջուր
սրբել
ի
Յայտնութեան
Տեառն,
եւ
խաչ
օրհնել,
եւ
ի
յօրհնել
զսերմն,
զկալ,
զզուարակ,
զաղ,
զհատ,
եւ
որ
այլ
եւս
են
շնորհաբաշխութիւնք.
եւ
որ
վասն
ճանապարհորդաց
եւ
հիւանդաց,
եւ
վասն
այլ
ինչ
սոյնպիսեաց՝
զորս
բովանդակ
բան
առ
բան
ընդ
քննութեամբ
արկանել,
ոչ
միայն
մեր
գրելոյն
չլինէաք
հանդուրժող,
այլ
եւ
ոչ
ընթերցողքն՝
լսելութեան։
Բայց
եթէ
հաստատութեամբ
ոք
միտ
դնէ
այսոցիկ՝
որ
ասացանս,
բաւականապէս
առ
այլսն
ամենեսին
միտս
ստանայ։
Եւ
զի՞նչ
ասեմք
թէ
ամենեքումբք
գրիցելովքս
առ
բովանդակ
թողեալսն
կարողանայ
իմաստից,
այլ
թէ
եւ
մասին
ինչ
ի
սոցանէ
հասանէ
մտաց՝
բաւականանայ
առ
ամենայն
լրումն
եկեղեցական
կարգաւորութեանց...
Համարձակեցայ
առ
այս
յանդգնաբար՝
ի
հարկէ,
եւ
ոչ
զի
անձին
փառս
ստացայց,
այլ
զի
զեպիսկոպոսութիւն
վիճակեցայ,
եւ
ի
վիճակելն՝
տգիտութիւն
ի
յոլովսն
վարկայ,
եւ
բանիւ՝
ամենայն
ումեք
զբովանդակ
զայս
ծանուցանել՝
անհնար
գիտացի,
պատշաճ
համարեցայ
ի
գրի
հարկանել.
զի
թերեւս
այսպէս
դիւրին
առ
ուսանել
արարից՝
կամողաց:
Յաղագս
որոյ
եւ
որք
հանդիպին
այսոցիկ
լսելութեան՝
աղօթս
վասն
մեր
փրկութեան
արասցեն,
սուղ
աշխատութեանս՝
փոխահատոյց
լինել
առ
ի
Քրիստոսէ
զնորա
ողորմութեանցն
պարգեւս
եւ
Որում
լիցի
ամենեցուն
մեզ
հանդիպել
երկրի
եւ
յերկինս,
եւ
փառս
վերառաքել
Հօր
եւ
Որդւոյ
եւ
Հոգւոյն
Սրբոյ,
այժմ՝
եւ
միշտ
եւ
յաւիտեանս։
Յիշատակարան
[34]
Շնորհիւն
Աստուծոյ
եղեւ
մեկնութիւն
այսմ
գրոց՝
ի
ձեռն
Խոսրովայ
Անձեւացեաց
եպիսկոպոսի,
յոյժ
հետեւողի
պատուիրանացն
Աստուծոյ.
զոր
մեզ
եւ
գովել
անճահ
է,
զի
մի
գայթակղեսջիք
ի
նոյն,
վասն
գոլոյ
նորուն՝
հայր
իմ՝
ըստ
մարմնոյ.
որոյ
չեմ
արժանի
կոչիլ
որդի
եւ
ոչ
վարձկան,
ըստ
գրեցելումն
[35],
այլ
ի
գրելոցդ
լինիցին
հասու
խնդրողան՝
վասն
նորա,
որք
սրտի
մտօք
ունկն
դնիցեն։
Որք
եւ
աղօթիւք
փոխադարձել
պարտին
ընդ
տուեցելոյս.
եւ
հասարակաց
տուողն
Աստուած՝
եւ
ձեզ
հայցողաց
ձիրեսցէ
զիւրական
պարգեւ։
Այլ
յոյժ
ամաչեցեալ
եւ
տարակոյս
գտանիմ
ես
Գրիգոր,
պարտաւոր
պատուիրանաց
սուրբ
գրոց։
Արդ
առաջին
սուրբ
գրոցս
այսոցիկ
գծագրութիւն՝
եղեւ
ձեռամբ
Սահակայ,
որդւոյ
Տեառն
Խոսրովու՝
սոյն
սուրբ
գրոցս
մեկնողի,
երեք
հարիւր
իննսուն
եւ
ինն
թուականութեանս
Հայոց։
231.
Գրիգորի
Նարեկացւոյ
Յիշատակարան
մեկնութեան
երգոց
երգոյն
Ի
ՆԻԶ
թուականութեան
(977)
եւ
ի
թագաւորութեանս
Հայոց՝
հարկեցայ
ես
Գրիգոր
քահանայ՝
ի
Նարեկայ,
որդի
Տեառն
Խոսրովայ
Անձաւացեաց
եպիսկոպոսի,
ի
Գուրգենայ
աստուածասէր
քրիստոսապսակեալ
արքայէ՝
յորդւոյ
Աբուսահլի
Համազասպ
[36]
թագաւորի,
առ
ի
մեկնութիւնս
ահաւոր
բանիցն
Սողովմոնի,
եւ
բացայայտել
զխորին
ծածուկսն
որ
ի
նոսա,
որ
են
քաղցր
առ
ի
լսել։
Վասն
զի
զփեսայէ
եւ
զհարսնէ
ասէ.
որ
եւ
զստեանց
եւ
զկարմրացեալ
շրթանց,
եւ
զայտից
գեղեցկութենէ,
եւ
զաչաց
ցանկալեաց,
եւ
զքեռ
եւ
զեղբօրորդւոյ
եւ
զօրիորդաց.
եւ
զայլն
ամենայն
այսպիսեաց
բանից
տռփականաց
եւ
սրտից
խտղտանաց,
սեռն
սիրոյ
շաղկապ
միաւորութեան։
Զոր
լուեալ
մարդկան՝
անիմանալեօք
մտօք՝
յայլ
եւ
յայլ
իրս
իմանային,
ապա
ի
հոգս
եղեալ
թագաւորին
այսպիսի
իրի,
յղէ
առ
իս
մի
անգամ
եւ
երկիցս,
որում
ոչ
իշխեցի
ընդդիմանալ,
զի
ծանեայ՝
եթէ
աստուածահաճոյ
է
հրամանն,
եւ
մեկնեցի
զԵրգս
երգոցն,
նորին
հրամանաւ:
Զի
թէպէտ
եւ
աւելի
գործ
քան
զիս
առի
զանձամբ,
առ
երկիւղի
անհնազանդութեան,
զի
մի
թագաւորական
հրամանն
անկատար
գնասցէ,
սակայն
յոյժ
յանդգնութիւն
էր
ինձ
այս,
եւ
բազում՝
բամբասանաց
արժանի
յամենեցունց,
նա
եւ
յաստուածային
կողմանէն՝
պատժոց
ակնկալիք։
Բայց
յերկոցունց
կողմանէ՝
յաստուածայնոցն
եւ
ի
մարդկայնոցն,
զթագաւորական
հրամանն
առաջի
կալեալ՝
կարծեմ՝
արդարանալ.
զի
իւր
իսկ
Քրիստոսի
հրամանք
է՝
հնազանդ
լինել
թագաւորաց՝
իբրեւ
Աստուծոյ.
եւ
որ
հնազանդի՝
իւր
համարի
Աստուած.
եւ
որ
անհնազանդ
գտանի,
եւ
զայն
եւս
իւր
համարի։
Զոր
աղաչեմ՝
զընթերցասէրսդ,
մի
մեղադրանս
յաւելուլ
ինձ
յաղագս
ձեռնարկութեան
ի
գործ՝
որ
առաւել
քան
զարժանն
իմ։
Զի
ըստ
հարկապականջ
խնդրողին՝
է
ոչ
կարացի
վերջացեալ
գտանիլ,
այլ
յուսալով
ի
մի
Հոգին
Սուրբ,
զմտաւ
ածի՝
թէ
ոչ
անտես
առնէ
զաղաչանսն
առ
նա,
սկիզբն
արարի
աղօթիւք
եւ
արտասուօք
խնդրել,
որ
եւ
նայեցեալ
յանարժանութիւն
իմ,
եւ
ի
սրտեռանդն
կաման
հայցողին,
եբաց
զբերան
իմ
յասել
եւ
ի
համառօտել
զսա,
ի
փառս
Քրիստոսի։
Ամէն։
232.
Շինութիւն
եւ
նաւակատիք
սրբոյ
Խաչին
Ապարանից
[37
]
(Գրիգոր
Նարեկացի)
«Ստեփաննոս
(առաջնորդ
Ս.
Խաչին)
վերստին
ստեղծմամբ
ի
զարդ
պաճուճանաց
զարմանագործեաց,
եւ
գրեթէ
երկին
երկնի
ի
յերկրի
վայելչապէս
գեղով
յօրինեաց.
եւ
զկազմած
պատշաճողութեան
հրաշակառոյց
խորանացն՝
քրովբէա.
բնակն
յարկաց՝
բարենշան
կերպիւ
հիմնադրեաց :
եւ
նմանասեր
սրովբէագաւիթ
սրահին
Սիովի՝
սիրատենչակ
տեսիւ
տարագրեաց.
եւ
համանման
երկնաբերձ
կայից
կանգնեալ
ամրոցին,
որ
ի
համար
համբարոյ
զինուցն
օճառաց
[38],
սայրասուր
սլաքաց՝
ոսկեկուռ
նիզակաց՝
հազարաւոր
վահանաց՝
յապաւինութիւն
պահեստի
թիկանց,
բազմութիւն
գնդաց
գումարտակաց
մարտկաց
եբրայականաց
արանց
քաջաց՝
որ
ի
Թալպիովթ,
թագադիտակ
փառօք
պսակեաց։
Եւ
ըստ
ամբարձման
կամարի
վերնայարկն
գնտի
[39]
ձգման
գմբեթի՝
ճշգրտաբար
ճարտարապետեաց.
եւ
գունակ
խրախարար
եւ
բազմահաւաք
խորին
խնճոյից
սուրբ
հարսնարանին,
զԱստուածամօրն
սրբասահման
տենչալի
տաճարն՝
ամենարուեստ
հիւթիւ
զարդարեաց.
եւ
անդանօր
համանգամայն
զանդրանկացն
բոյլ
[40]
ի
միում՝
խմբի
բոլորեաց:
Եւ
իբր
քաղաք
կենդանեաց
շինեալ
Աստուծոյ,
խօսեալ
Յիսուսի,
մայր
մաքուր
որդւոց,
հանդէպ
տեսակի
դիմաց
օրիորդաց
փեսային,
երգօք
պարողաց
առագաստաuպաuաց
ընտրելականաց,
անդրդուելի
արուեստաւորեաց.
եւ
լայնատարած
դրամբ
անանձուկ
կայան
բանակի
բիւրաւոր
զօրաց
հրեշտակականաց
գերվարագուրեաց:
Եւ
եւս
քան
զեւս
անստուեր
փայլմամբ
քան
զմովսիսեան
շինուած
վրանին
վկայականի՝
զանգակագանչ՝
բեհեզազանգուած
մետաքսահիւս
սպիտակապատուաստ
կարմրայարմար
շաղաշարման՝
զարիւնագեղ
անճառն
խորհուրդ
հանրահռչակեաց:
Եւ
իբր
սարդենասեր
անպահ՝
պահանգաց
շնորհապատար
արարուածոյ
յարկի
դաւթեան
համբակին՝
ճեմարանօրէն
արուեստիւ
սադրեաց։
Զորմոցն
վերադրութիւն՝
վիմախարիսխ
արձանակառոյց
կերպիւ
առկայեաց.
եւ
իբր
յականց
վանեաց
յեռելոց
ճարտարագործ
արուեստայարմար՝
բազմատեսակ
երփնիւ
նորոգեաց
եւ
զեզեկիէլեան
տեսլեան
երեւոյթ
անյօդն
էութեամբ՝
նոր
նմանութեամբ
իբր
զգայութիւն
իրի
արծարծեաց.
եւ
իբր
զմիաuտանի
վերարկու
գեղեցկատիպ
յանգուածով
զբովանդակն
սկսեալ
յարմարեաց։
Ի
նոյն
եւ
զաներեւոյթ
հանդերձեալ
բարեացն
ծանօթութիւն
փառացն
ապառնեաց՝
ի
ներկայումս
աստ՝
ակներեւ
տպիւ
գծագրեաց։
Եւ
իբր
զփայլուած
լուսածագ
բոցոյ
բորբոքման՝
զսրբամատոյց
տիեզերալոյսն
տեղի
[41]
ցանկեալ
պարսպեաց:
Եւ
զարտաքին
որմոցն
զարմանս
մաքրապար
տեղւոյն
բերկրութեան՝
ճառագայթանշոյլ
բեհեզատիպ
զգեստուքն
պճնեաց.
իսկ
զդիմաց
դրանդեացն
դիրս՝
սքանչելի
քանդակագործեալ
քառաշուրթն
զարմանազան,
իբր
ծաղկեղէն
զգեստուց
հանդերձանս
սրբաբեհեզն
պատմուճանի
առագաստանուէր
գեղապանծ
մարմինն,
ի
գլուխ
ծայրից
լրութեան
թեզանեաց
շրջապարուրեաց.
իսկ
զդրանցն
երեսաց
տիպ
նկարակերտ
յանգուածատաշեալ
կարմրերփեան
փայտիւք՝
եւ
փղաց
ոսկերօք
սեռակոտոր
այլայլակ
գունովք
երանգոց,
յարակից
կայիւք
ի
պէսպէս
մասանց
արուեստիւ
կապեաց.
իսկ
զմէջ
գաւթի
յատակացն՝
իբր
զկոնք
մի
ապակեղէն
ամենահարթ
գոյիւ
անխորշ
պնդութեամբ
պատշաճ
պատրաստեաց։
Իսկ
զբարձրավանդակ
սրբարանն
դիտանոցի
[42]
՝
երկնատեսակ
բարձրութեան
բեմբին,
դաբիրայօրէն
յօրինմամբ
ըստ
սարասի
անկուպ
եւ
փայլեալ
վերին
եթերին՝
ի
ստորնայնոցս
աստի
մեկուսեաց։
Իսկ
զվարագուրացն
անջրպետարան
իբր
զպատրուակ
անքոյթ
տեսութեան՝
ի
պատիւ
պատրաստութեան՝
ի
պաշտօն
զգուշութեան
խորհրդոյ
մեծի,
ի
պատուական
հիւթ
պայծառ
պաստառաց
եգիպտացի
դիպակակիտուած
բազմատեսիլ
ոսկէփառ
եւ
հրակերպ՝
երկնաձեւ
եւ
երկվերարկու՝
շնորհազարդ
շքով
պաճուճեաց։
Իսկ
տիրաւանդ
եւ
զարարչատուր
կտակիս
պաշտամանն
գործի՝
սրբութեան
սեղանոյն
զսքանչելի
զգեստն,
իբր
զսուրբ
սրբութեան
ստուերին
մաքրութեան,
եւ
զփայլուն
աղօտականին
աստ
պայծառութեան,
եւ
ճշմարտութիւն
ստութեանն,
եւ
զնոր
լրութիւն
նախնոյն
թերութեանն,
զվերընդունակն
անբաւ
բնութեան
տէրունւոյն
մարմնոյ,
ի
զանազան
թելոց
գունելոց
երկնակերպ
կապուտակատիպ
յելիմացի
կղզեաց
[43]
ծովայնոց,
ծիրանածուէն
կերպասիւք
պճնեաց։
Իսկ
զկապ
պատուածոյ
գօտեացն՝
եթովպացի
եւ
բաբելովնացի
բազմագանձ
ականց
բոցանշոյլ
յակընթաց՝
գարնանագեղ
զըմրըխտաց,
աստեղազարդ
մարգարտաց,
թխատիպ
սաթացն
[44]
կապուտակաց
յեռմամբ
առ
իրեարս,
ամենապատիկն
համատակօք
կրկնելովք
զուգայարեաց:
Եւ
որպէս
զդշխոյ
ոմն
թագակալ
հանդէպ
ճակատոյ
պայծառ
պատկերի
դրուատելի
դիմաց
դիտակի
սրբութեան
սեղանոյն՝
մածուցեալ
կապեաց:
Իսկ
զգմբեթին
վերամբարձութիւն՝
որպէս
կառուցումն
ափան
անդամոց՝
ցանկալի
հասակի
մարմնոյ
գլխոյ
գագաթան
մեծ
արքայուհւոյ,
ի
կարծրակոփ
քարանց
քերելոց
քուաքատակեաց:
Իսկ
զդեղանկար
ծաղկայօրինուորակ
պատկերացն
կենդանագիր
տեսակի
դեղոցն՝
զստուերացեալ
էին
ամանակացն
զաներեւոյթն
աչաց
[45]
ներկայիցս,
իբր
զերեւոյթ
յայտնի
տեսակի
ունողաց
շնչոյ
եւ
զգայութեան՝
արգասաւորեաց։
Եւ
ամենայնիւ
զամենայնն
յամենեցունց
մասանց
նիւթելոց,
ի
մի
կերպարան
տեսակի
զօդեաց։
Եւ
որպէս
զարձանն
եւթնատես
վիմին
Զօրաբաբելի
յանդիման
աչացն
Յիսուսի
ուղղեաց
[46],
որպէս
զոտիցն
Աստուծոյ
տեղի
ի
վերայ
հաւատոյ
վիմին
հաստատեաց:
Եւ
իբր
զընդարձակ
ծոց
արարածոց
եւ
երկրի
արեգականն
շրջադրութեան՝
կանթեղաբորբոք
ջատավառ
լամբարանշոյլ
լուսով
փայլեցոյց.
եւ
գրեթէ
բոցեղէն
յեղանակեաց
ի
մարմնի
կողեղինի։
Իսկ
զարտաքին
գաթացն
յատակս
եւ
զդրաստանացն
խրախճանութիւնս,
ըստ
իւրաքանչիւր
պատշաճ
խորհրդոյ
պայծառ
պատկանեաց.
եւ
տնկեաց
հաստատեաց
եւ
մշտնջենաւոր
հիմնեցոյց
խիտս
բիւրաւորաց
բուսոց
անտառաց,
ծառս
գեղասաղարթս
[47],
շնորհաշառաւիղս,
ամբարձուղէշս,
հաստաստեղունս,
մարդադարմանս,
բազկաստածում,
աճուկաճիւղս,
վայելչատերեւս,
բարեբողբոջ
բոյսս
վարսաւոր
փայտից,
այլայլասեռ
տարազոց
մրգոց,
համեղահամս
դիւրամոքելիս
կրից
կոկորդաց:
Եւ
եւս
քան
զեւս
յաճախեաց
ի
ցեղից
ցեղից
ցանկալեաց
ցցեալ
ի
գետինս
գերապարարս՝
արգաւանդահողս
տենչալի
վայրից,
իբրեւ
զծառսն
Տեառն
եւ
զմայրսն
Լիբանանու
լերինն
Ծուրայ՝
առատապէս
պայծառազարդեաց.
տունկս
բերրեաց
բերողաց
բարեաց,
ծաղկընձիւղս,
պտղածինս,
արմախարիսխս,
մրգամատոյցս
պատուաստակիրս,
պտղապարգեւս,
անդս
ամենունակս,
ջրահոս
եւ
շուշանափայլս,
սահմանս
վտակարբուս,
ուղխապարարս,
անձրեւասնունդս,
ցօղամատոյցս...
։
Իբրեւ
զամենայն
զայս
այսպէս
կարգեաց,
եւ
Եդեմ
երկրորդ՝
փառօք
առաջնոյն
լուսանորոգեաց
[48],
ապա
այնուհետեւ
զընկալեալն
ի
Տեառնէ
շնորհ՝
զփայտն
գործակից
կենացն
արդարութեան,
զնշանակն
համբերութեան
կամաւոր
մահուն
Յիսուսի,
զպատկերն
պարկեշտութեան
անձանց
ճգնաւորաց,
զհաճութիւն
կամաց
աստուածութեանն
Հօր,
զգործի
իրի
բարձրութեան
փառացն
Էմմանուէլի,
զնշանն
լուսոյ
քրիստոսեան
Խաչին
[49],
մեծաւ
ահիւ
եւ
զգուշական
երկիւղիւ
բարձեալ
հանգուցին.
յօրինեալ
տեղի
հրաշակառոյց
խորանի
նազելի
յարկի
Սուրբ
կարապետին։
Զոր
յաւուրս
իւրոյ
վանականութեանն
սկսեալ՝
ի
նմին
կատարեաց՝
ընտրեալն
յայցելութիւն
մաքուր
դիտողութեան
սուրբն
եպիսկոպոս,
եւ
սրբոյ
եւ
ընտրելոյ
Առաքելոյն
Ստեփաննոսի
մարտիրոսարանի
անուանն
իւրոյ
նորոգ
յիշատակ՝
ի
հանգստեան
գերեզմանաց
նախնեաց
մեռելոց,
ի
հրաւէր
խոստման
անսուտն
յարութեան,
նպաստաւորեաց
յառաջագոյն
քան
զյայտնել
սրբոյ
Խաչին
գալստեան։
Բայց
զԿարապետին
տարաբնակ
եւ
հոգիազարդ
տաղաւարն
ի
խորհուրդ
յուսոյ
աներկբայ
դիտման
խաչին
գալստեան,
իբր
ընծայութիւն
մաքրութեան
ուխտի
նուիրեաց
[50]
նախ
քան
զաթոռոյն
վերակացութիւն։
Վասն
որոյ
եւ
ի
գալուստ
ծագման
փրկականն
փայտի՝
իբր
ի
գուշակումն
անուան
խոստացեալն
շնորհի՝
ի
նմին
սեպհականեցաւ,
հանգուցեալ
ի
տաճար
մեծի
մարգարէին
Յովհաննու։
Իսկ
զԱստուածածնին
չքնաղ
կազմուած
սքանչելաշուք
բնակութեան՝
զուգամասն
կրօնից
բարեզարդն
եպիսկոպոսութեան՝
կառուցեալ,
սկիզբն
արարեալ
ի
սկզբան
տէրութեան
իւրում
նախագահութեանն.
ուստի
եւ
հանճարեղ
խորհրդածութեամբ
ի
նոյն
տաճար
վերագայել
պատրաստեաց
նշանին
սրբոյ՝
ի
յաւուր
ուրբաթու
մեծի
պասեքին։
Զի
յիշատակ
գովութեան
պաշտելի
անուանց
երկոցունց
վեհից,
խաչին
եւ
Աստուածածնին,
ի
միասին
երկրպագեսցին,
համբաւեալ
զոմն
ծնող,
զոհն
ծանուցող
մարդացելոյ
միոյ
Աստուծոյ
Յիսուսի
Քրիստոսի,
Հօրն
փառակցի։
Իսկ
ի
կողմանն
աջոյ
կայից
հիւսիսոյ,
ըստ
առակողին
ընթացից
հետոց
աջողակ
հողմոյն,
ունի
զԱռաքեալսն
տիրապատիւս,
եւ
զԼուսաւորչին
սուրբ
դաւանարանն։
Իսկ
ըստ
հարաւոյ
դիմաց
դարումայ՝
[51]
զեբրայեցի
ընտրեալ
պատանին
զմարտիրոսն
Ապդլմըսեհ:
Եւ
համբարձեալ
վերադրեաց
գերագոյն
դրան
երջանիկն
Առաքելոց՝
ի
սեան
ունողի
խորանի
Սուրբ
Աստուածամօրն՝
[52]
ի
շինուած
միջոցի
որմոյն
կառուցման,
զսրբոյն
ոսկերս
զՄկրտչի
զարարչին՝
ջրով,
եւ
մաքրելոյն
ի
նմանէ
հոգւով
զՆախավկայն
զերկրորդն
Աբէլ,
եւ
նորոյս
Ադամայ
զվշտացն
ծնունդ
երանեալ,
որ
եղեւ
հրաւիրող
մեռելոցն
ի
նախնին
ընդ
դրունս
մտից
երկրին
կենդանեաց՝
զՅակոբայ
որդւոյ
Յովսեփայ
որ
կոչիւր
Արդար,
եւ
սակս
սննդական
կենցաղակցութեանն՝
Եղբայր
Յիսուսի.
զմեծի
Առաքելոյն
Անդրեի.
զհզօրացն
վկայից
զընտրեալն
Ատոմանց.
զՔառասնիցն
որ
ի
Պոնտոսէ
երկրին
Գամրացւոց
սուրբ
զինուորացն
[53].
զԿոզմայի
եւ
զԴամիանոսի
զնահատակացն:
Եւ
ըստ
կայից
հարաւոյ
ի
սեան
խորանին՝
զսուրբ
պատանեկին
Ապդլմսեհի.
զԿիպրիանոսի
զԿարքեդոնացւոյն՝
որ
յԱփրիկեայ
սուրբ
եւ
երանեալ
եպիսկոպոսի
եւ
վկայի,
եւ
Յուստիանեայ
կուսի
իմաստնոյ
անարատի
եւ
մարտիրոսի.
զմերազնեայ
վկայից
աստուածաշնորհ
քահանայից
փառաւորեալն
Ղեւոնդեանց։
Այսպէս
զամենեսին
զՍրբոցն
պարս՝
ունի
հաաքեալ
ընդ
թեւովք
իւրովք,
իբր
զմայր
երանեալ
ամենայն
կենդանեաց՝
Տիրուհին
եւ
Աստուածածինն։
Արդ,
ծագեաց
նորանշոյլ
փայլուն
Սրբոյ
Նշանիս՝
ի
մտից
լուսոյ
ականց
արեւու
[54],
ի
սահմանս
բնակութեան
լերանց
Սիովի,
կողմանց
հիւսիսոյ,
յաւուրս
ունողաց
տանս
Վասպուրականի՝
եղբարց
երից...
անուն
կրտսերոյն՝
զհաւոյն
եդեալ
Սենեքերիմ
մակադրեալ,
իսկ
միջնոյն՝
Գուրգէն,
եւ
նախնոյն
[55]
Աշոտ.
բայց
ի
փրկագործն
ծննդենէ
աւազանին
նորոգութեան՝
աստուածութեանն
որդեգրութեան
[56],
անդրանկին՝
Սահակ,
երկրորդին՝
Խաչիկ,
վերջնոյն՝
Յովհաննես։
Թագաւորեալք
եւ
փառաւորեալք
ի
մի
ամանակի,
արք
բարիք
եւ
աստուածասէրք,
խոհեմութեամբ
հանճարոյ
առաւելեալք,
եւ
ըստ
պատահման
դիմաց
պատկերի
տեսման
երեսի՝
յաւէտ
ցանկալիք
[57]
։
Իսկ
ի
սէր
սրբոց,
ի
պատիւ
ընտրելոց,
ի
յարգումն
հեզոց,
ընդունելութիւն
ուղղոց,
ի
զարդ
եկեղեցեաց,
ի
պայծառութիւն
սրբութեան
տեղեաց
եւ
քրիստոսեան
նշանաց,
ի
սպաս
մարտիրոսաց,
անկշիռք
եւ
անզուգականք։
Սոքա
իսկ
մեծաւ
հաւատով՝
առեալ
ընդ
իւրեանս
զգումարս
եւ
զկոյտս
նախարարութեան
սեպուէն
ազատաց,
ընդ
առաջ
խաղացին
աստուածեան
Խաչին,
զորմէ
պատմութիւնս
է.
եւ
վերբերեալ
մեծաւ
ընծայիւք՝
ի
սահմանեալ
եւ
յուխտեալ
տեղին
ածէին,
որ
է
ի
ծործորս
միջոցի
լերանցն
Կորդուաց
վիճակին
Մոկաց
եւ
յանձանձեալ
անչափ
գրգանօք,
ի
սրբոյ
ուխտին
տաճար
հանգուցին։
Ի
թիւս
չափոյ
քանակութեան
համարոյ
եղանակական
շրջանակի
հոլովման
արուսեկի,
որ
ըստ
ընթացման
ամանակի
այսմիկ
նկատի,
չորեքհարիւրորդի,
երեսներորդի
երկրորդի,
յաբեթական
տոհմիս
տումարի
[58]
։
Եւ
անդ
գումարեցին
խռնեցին
Ժողովս
բազմութեան
տօնողաց
ազանց.
հռչակեցին
եւ
աւանդեցին
պաշտօն
օրհնութեան
կատարել
աւուրց
յաւուրս։
Եւ
մատուցին
ընծայեցին
շուրջ
զնովաւ
ակումբ՝
զբուրումն
խնկոց
խաչիւք
վառելովք,
եւ
ծխովք
անուշիւք
կնդրկի
եւ
կասիայի,
խառն
ընդ
երկրպագութիւն
հոգւոյ
նմին
պատարագ։
Եւ
աղաղակեցին
բերկրալիր
բերանով
օրհնառաք
բարբառով,
ի
շրթունս
ընտիրս,
ի
լեզուս
մաքուրս,
ի
հնչումն
երգոց,
ի
տաւիղ
օրհնութեանց,
ի
գոչումն
ազդման,
ի
ձայն
ցնծութեան,
ի
քնար
շնչաւոր,
ի
փող
անձնաւոր,
ի
խնճոյս
հոգեւոր,
ի
ծնծղայս
մարմնեղէն,
ի
ծափս
ձեռին,
ի
տրոփումն
կայթելոյ
կաքաւման
ոտին,
ասելով
զհոգեպարգեւն
եւ
աստուածաշունչն
սաղմոս,
«Ետուր
երկիւղածաց
քոց
նշան,
զի
ապրեսցին
յերեսաց
աղեղան
»։
233.
Վրէժ
Ապլ
ղարիպի
ի
Դերենկայ
եւ
հաշտութիւն
(Մատթ.
Ուռհայեցի,
ԺԹ)
Յայսմ
աւուրքս
եղեւ
կոտորած
զօրացն
Հայոց
յԱնձաւացեաց
գաւառին,
ի
բանակն
կոչեցեալ
անուն
նենգութեամբ
առն
քաջին
Ապլղարիպայ։
Վասն
զի
թագաւորն
Անձաւացեաց,
որում
անուն
Դերենիկն
ասէին,
եհան
զԱպլղարիպն
ի
սպարապետութենէ
զօրաց
իւրոց,
զայր
հզօր
եւ
զքաջ,
եւ
եդեալ
ի
տեղի
իւր
զՍարգիս
զոմն
ազատ։
Եւ
կարի
յոյժ
վիրաւորեալ
լինէր
հզօրն
Ապլղարիպ.
եւ
յայնժամ
բանատու
լինէր
առ
հզօրսն
այլազգեաց,
եւ
զամենայն
պատճառս
ծանուցանէր
նոցա
եւ
ասաց,
թէ՝
«Ես
ոչ
ելից
ի
պատերազմ
ընդ
ձեզ.
եւ
արդ՝
ի
գիշերի
յարուցեալ
եկայք
ի
վերայ
բանակիս
մեր.
եւ
ահա
այս
նշան
ձեզ
իմոյ
վրանին,
յորդան
կարմիր
է,
եւ
ի
վերայ
բլրին
հարեալ
կայ,
եւ
զօրք
իմ
ընդ
իս
»։
Իսկ
զօրք
այլազգեացն
եկին
ի
վերայ
նոցա
յանկասկած
ժամու.
եւ
էր
թագաւորն
եւ
զօրքն
իւր
ի
մեծ
ուրախութեան,
եւ
ի
գիշերի
անկան
ի
վերայ
զօրացն
Հայոց
զօրք
այլազգեացն
եւ
արարին
կոտորած
մեծ.
եւ
մեռան
բազում
պատերազմողք
եւ
երեւելի
քաջք։
Բայց
ապաշաւելի
այս
իսկ
էր,
վասն
զի
չէր
պատերազմ
ի
պատեհ
ժամու.
եւ
արարին
ձերբակալ
զԴերենիկ
զթագաւորն.
եւ
ընդ
Ապլղարիպայ
վրանովն
ոչ
իշխեաց
անցանել
ոք,
վասն
զի
կայր
ընդ
վրանին
զօրօք
իւրովք
պատրաստական։
Եւ
յայնժամ
տարան
զԴերենիկ
ի
Հեր
քաղաքի։
Յայնմ
աւուր
Վարագ
եւ
ամենայն
վանորայք
անէծս
ցաւագինս
եւ
սաստիկս
կարդացին
Ապլղարիպայ,
միայնակեացք
եւ
միաբանակեացք
դղրդեալ
ի
վերայ
նորա
լուծին
զնա
ի
հաւատոց
եւ
հանին
ի
արտաքս
ի
յեկեղեցւոյն
Աստուծոյ։
Իսկ
Ապլղարիպայ
եկեալ
ի
միտս
իւր՝
լայր,
վասն
զի
էր
այր
հաւատարիմ
եւ
երկիւղած
յԱստուծոյ,
եւ
կարի
յոյժ
ապաշաւէր
զհեղումն
արեան
քաջարանցն
զօրացն
Հայոց։
Եւ
յայնժամ
հարցուկ
լինէր
վասն
թագաւորին,
եթէ
յորում
բերդի
կայ
արգելած
ի
Հեր
քաղաքի.
եւ
ծանուցին
նմա
եթէ
ամիրայն
Ապլհաճա
ի
կապանացն
արձակեաց
զԴերենիկն,
եւ
յամենայն
ժամ
հանէ
զնա
ի
խաղ
գնդին
ի
մայտանն՝
արտաքոյ
քաղաքին
Հերայ։
Եւ
լուեալ
զայս
Ապլղարիպ
ուրախ
լինէր
յոյժ
եւ
յուղարկեալ
գաղտաբար
առ
թագաւորն
Դերենիկն
եւ
ասէր
ցնա
այսպէս.
«Ահա
ես
յայս
ինչ
ժամու
յայնմ
տեղւոջ
լինիմ.
ամենայն
կարողութեամբ
պատրաստ
արա
զքեզ,
յընտիր
եւ
ի
սուր
ձիոջ
հեծիր,
եւ
հանց
ջանա
որ
ի
յիս
անկանիս»։
Եւ
յաւուր
միում
Ապլհաճա
ելեալ
խաղայր
ի
գունդն
բազում
ազատօք
իւրովք,
եւ
արք
հազարք
եւ
զինուք
շուրջ
զնոքօք,
եւ
Ապլղարիպն
կայր
ի
քմին
յիսուն
արամբք.
եւ
Դերենիկն
ի
բուն
պարոնաց
աւագէն
խնդրեալ
իւր
սուր
ձի
եւ
տուեալ
ինչս
իւր.
եւ
յայնժամ
Դերենիկն
եհար
զգունդն
եւ
վարէր
ի
դիհն,
ուր
Ապլղարիպ
թագուցեալ
կայր
ի
մէջ
անտառախիտ
դրախտացն
Հերայ,
եւ
քահեալ
զերիվարն
ուժգին՝
ի
բաց
թողեալ
զգունդն
եւ
ելս
արարեալ։
Եւ
տեսեալ
ամիրային
Ապլհաճէի
եւ
զօրացն,
զհետ
յարձակեցան
մեծաւ
ցասմամբ.
եւ
թագաւորն
յԱստուած
յուսացեալ
գնայր
քաջապէս
եւ
անկանէր
առ
Ապլղարիպն։
Իսկ
ի
զօրացն
այլազգեաց
ոմն
խափշիկ,
այր
հզօր
եւ
քաջ,
ընթացեալ
զհետ
եւ
հասանէր
ի
վերայ
Ապլղարիպայ.
եւ
որպէս
զառիւծ
գոչեաց
Ապլղարիպն,
հասեալ
ի
վերայ
նորա,
եւ
գազանաբար
հարկանէր
զնա,
եւ
յերկուս
բաժանեաց
եւ
պատառեաց
զնա
ի
վերուստ
մինչեւ
ցերանսն։
Եւ
տեսեալ
զայն
այլազգեացն՝
ի
փախուստ
դարձան.
եւ
Ապլղարիպ
ձայն
տուեալ
քաջ
արանց
իւրոց,
զհետ
յարձակեալ
եւ
հասանէր
ամիրային
Ապլհաճէի.
եւ
կամեցաւ
զնա
ի
ձիոյ
առնուլ
եւ
մինչեւ
ի
դուռն
քաղաքին
վարեաց
զնա.
եւ
ամիրայն
որպէս
զփայլակն
մտանէր
ընդ
դուռն
քաղաքին
Հերայ։
Յայնժամ
Ապլղարիպն
պողովատ
ճկռովն
հարկանէր
զերկաթի
դուռն
քաղաքին
եւ
պատառեալ
զերկաթն
եւ
յայն
դեհն
անցուցանէր,
որ
եւ
անել
մնաց
ճկռուն
մինչեւ
ցայսօր
ժամանակի.
եւ
ի
տեղն
պնդեցին
որպէս
զբեւեռն։
Եւ
այսպիսի
օրինակաւ
ի
ծառայութենէ
եհան
զթագաւորն
զԴերենիկ
քաջն
Ապլղարիպն։
Այս
ինչ
եղեւ
ի
Ճուաշ
գաւառին
Հայոց
աշխարհին,
ի
գեւղն՝
որ
կոչի
Բակ,
սահմանակից
Վասպուրականայ։
234.
Գիւտ
մատին
սրբոյ
առաքելոյն
Պետրոսի,
թէ
զիարդ
եղեւ
կտրումն
կամ
որպէս
բերաւ
ի
Հայս
(ԽՕՍՔ
ՊԱՆԴԱԼԻՈՆԻ
ՔԱՀԱՆԱՅԻ
[59]
)
Յամս
Նիկիփորայ
[60]
տիեզերակալի
կայսեր
Յունաց,
քաջի
եւ
առաքինոյ,
յաղթող
ի
պատերազմունս
հեթանոսաց,
որ
ջարդեաց
զլուծ
իսմայելական՝
որ
ի
վերայ
պարանոցի
քրիստոնէից,
եւ
խորտակեաց
զկզակս
նոցա,
եւ
առ
զանառիկ
ամուրս
նոցա,
մանաւանդ
զմեծն
եւ
զականաւորն
եւ
զհռչակաւորն
նոցա
զՏարսոն
Կիլիկեցւոց,
եւ
զԿրետէ,
որ
բնակեալ
էին
անդ
հանապազաuուտքն
չարաճըճիք
դատարկապորտքն
[61]
այնոքիկ,
եւ
արար
ծառայս
զամենեսեան
զայնոսիկ՝
մեծութեան
պետութեան
Հռոմայեցւոց,
թագաւորն
այն՝
երկրորդ
զկնի
թագաւորութեան
վերնոյն.
այլ
եւ
եբեր
զարդս
զպիղծ
մոգպետաց
նոցա՝
ի
պատիւ
Սրբոյն
Սոփեայ.
եհաս
ինձ
տառապեալ
Պանդաղեռնի
եւ
ոչ
ըստ
արժանեաց
քահանայի,
իբր
թէ
ի
տեսչութենէ
Աստուծոյ՝
ի
հրամանէ
երկրորդ
տիեզերակալի
տեառն
իմոյ
աւագ
Աբուսահլի
Համազասպայ՝
արքայից
արքայի
[62]
մեծ
պետութեանս՝
տանս
Հայոց,
գնալ
զճանապարհս
ուղեւորութեան,
որ
ի
թագաւորեալ
քաղաքն
Բիւզանդիոն՝
ի
Նորն
Հռոմի,
երկրորդն
Բաբելովն,
եւ
ի
ճշմարիտն
Երուսաղէմ,
յամենատենչն
յամենահրաշն
ի
գլուխն
տիեզերաց,
յանմատչելին
եւ
յանկոխելին
ի
թշնամեաց՝
Կոստանդինուպօլիս,
ի
ՆԺԴ
(414–965)
թուականութեանս՝
Հայոց,
ի
տօնի
Աստուածայայտնութեանն
ի
վեց
յունուարի,
ի
ժամու
հինգերորդի.
յորում
եւ
կոխեցի
անարժան
գարշապարօք
իմովք
զատակս
տանն
Տեառն
եւ
զյարկ
բնակութեան
Աստուծոյ
մերոյ,
յորում
կայի
հիացեալ
ուշ
յապուշ
զարմացմամբ.
զի
դեռ
եւս
ոչ
էին
շիջեալ
կանթեղքն
վառեալք
եւ
մոմեղէնքն
բորբոքեալք.
որ
մեծի
լուսոյն
կային
հակառակատիպք,
այսինքն
արեգակնային
ճառագայթիցն
[63]
։
Ապա
ուրեմն
բղխեաց
յիս
Հոգին
Սուրբ
բանս
բարիս՝
ներբողականս
եւ
դրուատելիս
խօսել
ինձ՝
ի
խորանն
լուսոյ,
հառաչագին
արտասուօք.
զի
ոչ
գիտէի
զիս
յերկրի,
այլ
յափշտակեալ
մինչեւ
երրորդ
երկինս։
Ընդ
որում
եւ
յոյժ
հաճոյական
գտել
զգրեալսն
յինէն՝
առաջի
յարակիրթ
զօրաց
քաջաց
իմաստասիրացն
այնոցիկ,
մինչ
պատմեցին
զգործս
իմ՝
թագաւորին.
մինչ
զի
միաբանական
հաճոյութեամբ
եւ
օրհնութեամբ
ընկալան
զօրհնութիւնս
իմ,
եւ
ոչ
եղէ
նախատինք
հզօր
արքայիս
իմոյ
եւ
ոչ
տանս
Հայոց,
եւ
կամ՝
վարդապետացն
իմոց՝
որք
սնուցին
եւ
ուսուցինն
զիս
[64]
։
Ապա
եղեւ
ինձ
լինել
իբրեւ
եօթնամսեան
աւուրբք,
նստել
ինձ
ընդ
վարդապետս,
լսել
եւ
ուսանել
ի
նոցանէ,
ի
փառազարդեալ
խորանին
Աստուծոյ,
զորմէ
մարգարէն
ասէ.
«Եկայք
ելցուք
ի
լեառն
Տեառն
եւ
ի
տուն
Աստուծոյ
մերոյ,
եւ
ցուցցէ
մեզ
զճանապարհս
իւր
եւ
գնասցուք
ընդ
նմա»։
Զի
անդ
գումարեալ
կան
բազմութիւնք
հրաշազգեստից
կղերիկոսաց,
քահանայից
եւ
եպիսկոպոսաց,
եւ
հոգելից
իմաստասիրաց
[65],
անլռելի
հրաշաձայնեալ
եղանակօք
գեղգեղմամբ
ազգի
ազգի
եւ
անհասանելի
իմացմանցս
մերոց՝
բանիւք
ցնծութեամբ,
յամենայն
օր
ի
լսելիսն
Աստուծոյ,
անհանգիստ
իրանամք
ի
տուէ
եւ
ի
գիշերի
զփրկութիւն
հայցելով
տիեզերաց։
Հարցի
եւ
ապա
քննութեամբ
ի
վերայ
բազմաց
եւ
զայս
եւս,
եթէ
գուցէ՞
արդեօք
մասն
ինչ
ի
նշխարաց
Սրբոց
Առաքելոցն
Պետրոսի
եւ
Պաւղոսի,
որք
աճեալք
կան
եւ
մաանեալք
ի
մեծն
Հռոմ՝
յերկրորդումն
անուանեալս
Հռովմ
եւ
կոչեցեալս
նոր
Երուսաղէմ՝.
պատասխանի
ետուն
եւ
ասեն,
ոչ.
եւ
պատճառք
ոչ
լինելոյն
այս
է
զոր
պատմեաց
Բարդեծան
յԵդեսեայ
[66],
այր
կորովի
եւ
բանիբուն
իմաստասէր
եւ
հմուտ
ժամանակագրական
իմաստութեանց,
որ
պէս
կանխեաց
ասաց
նա
վասն
այսոցիկ.
թէ,
Մեծ
թագաւորն
Յուստիանոս
յորժամ՝
աւարտեաց
զշինուածս
հրաշատեսիկ
եկեղեցւոյն
Սուրբն
Սոփեայ,
աղաչեաց
զՀռովմայեցիս
տալ
մասն
ինչ
ի
նշխարաց
Սրբոց
Առաքելոցն՝
ի
պատիւ
սրբոյ
եկեղեցւոյն,
զի
լինիցի
իբրեւ
զեկեղեցին
Հռովմայ
զարդարեալ
սրբովք
Առաքելօք.
եւ
զայն
ի
գինս
փոխարինին
ոսկւոյ՝
որչափ
եւ
կամեսցին։
Ըստ
որում
հաւանեալ
եղեւ
ի
նոցանէ՝
մազս
վեց
[67]
ի
մորուաց
Սրբոց
Առաքելոցն
Պետրոսի
եւ
Պաւղոսի,
ընդ
անհնարին
չափոյ
ոսկոյն
կշռեալ
բերեալ
եղեւ
ի
քաղաքն
Կոստանդինուպօլիս,
եւ
եդեալ
ի
Սուրբն
Սոփի.
եւ
ժամանակ
ինչ
անցեալ՝
դարձեալ
հնարեցան
Հռովմայեցիքն
եւ
գողացեալ
դարձուցին
անդրէն
ի
Հռոմ։
Եւ
պատմութիւնս
այս
կայր
պահեալ
մեծաւ
զգուշութեամբ
յարկեղ
մեծի
թագաւորին
Յուստիանու։
Ապա
դարձեալ
մտախորհ
լինելով
իմ,
թէ
զիարդ
արդեօք
զրկեալ
եղեն
ամենայն
ազգք
յոսկերաց
սրբոց
Առաքելոցն,
Հնդիկք,
Պարթեւք
եւ
Մարք
եւ
Եղիմացից,
եւ
որ
բնակեալ
են
ի
Միջագետս,
ի
Հրէաստանի,
եւ
ի
Գամիրս,
ի
Պոնտոս
եւ
Ասիա,
ի
Փռիւգիա
եւ
Պամփիւղայ,
Եգիպտոս
եւ
ի
կողմանս
Լիբէացւոց.
Կրետացիք
եւ
Արաբացիք,
եւ
միայն
Հռոմ՝
եղեւ
անդրանիկ
ամենայն
արարածոց.
ապա
հասի
խաղաղութեամբ
յաշխարհս
մեր,
զօրութեամբ
սրբոյ
նշանին
եւ
աղօթիւք
սրբոյ
Առաքելոցն,
եւ
շնորհօք
երկուց
երանելեաց
թագաւորաց
մերոց՝
Նիկեփօռայ
եւ
Համազասպայ։
Լուայ
յասելոյ
ոմանց՝
եթէ
նշխարք
կան
Պետրոսի
Առաքելոյն
ի
գաւառին
Կոգովտի
[68],
եւ
ոչ
կարացի
հաւատալ
բազում
ժամանակս՝
թէ
այս
լինիցի.
ապա
յայտնեաց
ինձ
աստուածահրաշ
սքանչելի
յայտնութիւնն՝
[69]
ի
ձեռն
Յակովբայ
Հայոց
Մարզպանի
[70],
որ
ի
բուն
եւ
ի
բնիկ
նախ.
արարաց
տանս
Հայոց,
այր
լի
իմաստութեամբ
եւ
կատարեալ
հանճարով,
ուղիւղ
հաւատով
եւ
կատարեալ
առ
աւագասիրութեան
խնդիրս,
բարերար
առ
ընկերս
եւ
ողորմած
առ
աղքատս,
օգնական
անօգնականից,
շինող
աշխարհի
եւ
հալածիչ
անիրաւաց,
զարդարիչ
եկեղեցեաց
եւ
պատուադիր
քահանայական
դասուն։
Ապա
եբեր
զաշխատութիւնն
իւր
պարզ
եւ
յայտնի
բանիւք
գրով
ձեռին
իւրոյ,
զՊատմութիւն
գալստեան
Սուրբ
Առաքելոցն
յաշխարհս
մեր.
զոր
քննեալ
եւ
տեսեալ
ի
ստոյգ
տեղեկութենէ
ճշմարտութեամբ,
ոչ
զմտաւ
ածեալ
զաշխատութիւնս,
ետ
ինձ
զպատմութիւնն,
զի
երեւեսցի
պարծանք
աշխարհիս
մերոյ
եւ
մեծութիւն
թագաւորիս
մերոյ,
ի
մէջ
ամենայն
տիեզերաց,
եւ
լիցի
պատմութիւնս
(մնացական,
եւ
թողաք
յիշատակ
յաւիտենական)
ի
մէջ
եկեղեցւոյ,
ի
փրկութիւն
թագաւորիս
մերոյ՝
երկայն
աւուրս
կենաց,
եւ
թողութիւն
մեղաց,
եւ
առաջնորդ
ի
կեանսն
յաւիտենից,
հանդերձ
ամենայն
զարմիւք,
որդւովք
իւրովք
եւ
կանամբք,
կենդանեօք
եւ
ննջեցելոք,
նա
եւ
իշխանօք
եւ
իշխեցելօք,
միանգամայն
ամենայն
ծառայիւք
իւրովք։
Զոր
թողաք
յիշատակ
յաւիտենից
ի
մէջ
եկեղեցւոյ.
զի
յաւուր
յիշատակի
Սրբոց
Առաքելոցն՝
համախմբեալ
ժողովք
աստուածահաճոյք՝
ընթերցցին
զճառս
հրաշից
որ
ի
ձեռն
Սրբոցն
այնոցիկ
գործեցաւ,
եւ
զգուշասցին
յամբարտաւաճ
եւ
յանուղղայ
գնացից,
եւ
պատուեսցեն
զքահանայս
սուրբս։
Եւ
արդ,
ապաւինելով
ի
շնորհս
Հոգւոյն
Սրբոյ՝
սկիզբն
արասցուք
պատմութեանս՝
կարգեալ
[71]
յամենայն
լսելիս,
որ
է
այսպէս։
Քահանայ
ոմն
էր
արժանաւոր
զարդարեալ
ամենայն
առաքինութեամբք
եւ
սրբութեամբ՝
Ազբագընունեաց
[72]
գաւառին՝
որ
կոչի
Գոգովիտ,
ի
գեղն
որ
Բզրայրի
գոմ
[73]
անուն
կոչի.
եւ
ի
գեղն
բնակեալ
էր
այր
մի
պատուական
ի
տանուտիրական
տանէ.
եւ
խաբեալ
զնա
սատանայ
չարութեամբ
յայսմ
նուագի,
անզեղջ
եւ
անդառնալի
խորհրդով
արհամարհէր
զքահանայն
Աստուծոյ,
եւ
անարգէր
զնա
գարշելի
եւ
տգեղագոյն
բանիւք,
սաստիկ
վիճելով
ընդ
երկար
աւուրս
[74]
։
Զայրացեալ
սրբոյ
քահանային
նզովեաց
զնա
դառնապէս,
եւ
ըստ
աստուածատուր
իշխանութեանն
զոր
ունէր
ի
ձեռին
իւրում՝
զկապելն
եւ
զարձակելն
ի
յերկինս
եւ
յերկրի,
կապեաց
զնա
բանիւ
եւ
զօրութեամբն
Աստուծոյ՝
յանլուծանելի
կապանս
իմանալիս
հոգեկաշկանդ
խեղդմանց,
ոչ
կարացեալ
արձակել
զնա
ումեք,
բայց
եթէ
բանիւք
բերանոյ
իւրոյ
եւ
մատամբ
սրբոյ
աջոյ
ձեռին
նորա։
Ապա
եհաս
վախճան
քահանային
գնալ
զճանապարհս
հարց
իւրոց՝
ըստ
օրինակի
ամենայն
կենդանեաց.
եւ
նա
մնաց
անզեղջ
սրտիւ,
անել
բանտի
ի
տան
կապանացն։
Ապա
ուրեք
եկեալ
ի
միտս
իւր,
եւ
գիտացեալ
զհոգութիւն
կորստեան
անձին
իւրոյ,
ըստ
մարգարէին,
թէ
Յորժամ՝
դարձցիս
եւ
հեծեծեսցես
եւ
յոգւոց
հանցես՝
ապա
գիտասցես
թէ
ուր
իցես,
սկսաւ
այնուհետեւ
կոծել
զկուրծս
իւր՝
լալով
եւ
ողբալով,
վա՜յ
եւ
եղուկ
զանձն
իւր
կարդալով՝
վասն
անգիւտ
կորստեան
անձինն
իւրոյ.
հարցանէր
ցգիտունս
գրոց
եւ
ցհմուտս
օրինացն
Աստուծոյ,
թէ
արդեօք
իցէ
դեղ
անբժշկելի
ցաւոյս,
եւ
կամ
հնար
զերծանելոյ
յ՚անել
գբոյ
կորստեանս։
Պատասխանի
ետուն
նմա
եւ
ասեն,
թէ,
Չիք
քեզ
հնար
բժշկութիւն
գտանել
դառն
վիրիդ
կամ
արձակել
յանխզելի
կապանացդ,
բայց
միայն
թէ
ուղեւորիս
ընդ
երկայն
ճանապարհ,
որ
տանի
ի
գլուխն
տիեզերաց
ի
մեծն
Հռոմ,
ուր
են
Սուրբ
Առաքեալքն
Պաւղոս
եւ
Պետրոս,
սիւնք
եկեղեցւոյ,
արձակողքն
կապելոց
եւ
տուողքն
կենդանութեան,
նոքա
կարեն
արձակել
զքեզ
ի
հիւանդութենէդ
քումմէ.
ընթացիր
վաղվաղակի։
Զայս
լուեալ
նորա՝
ջերմեռանդն
սրտիւ
հառաչագին
արտասուօք
անյապաղաբար
յուղի
անկեալ,
առ
ոչինչ
համարելով
զանհնարին
երկայնութիւն
ճանապարհին,
վաճառեալ
զամենայն
ինչս
իւր,
ընդ
իւր
տանելով
թոշակ
առ
ի
պէտս
առաջի
եղեալ
ճանապարհին,
յաջողեալ
նմա
ի
Հոգւոյն
Սրբոյ
շնորհաց,
ըստ
մեծահաւատ
աշխատութեանն
իւրոյ՝
եհաս
ի
թագաւորեալ
քաղաքն
ի
մեծն
Հռովմ.
դիմեալ
յերկնանման
սուրբ
եկեղեցին,
անկեալ
առաջի
պատրիարքին
զոր
Պապիոսն
կոչեն,
եւ
պատմեաց
զամենայն
անցս
աղետից
իւրոց
նա
եւ
զպատճառս
գալոյն։
Յայնժամ
կոչեաց
երանելի
հայրապետն
զբովանդակ
ուխտ
սրբոյ
եկեղեցւոյն,
եւ
ասաց
նոցա
զամենայնն,
եւ
խնդրեաց
ի
նոցանէ
այսպէս
ասելով.
Այրս
այս
դիմեալ
յարեւելից
մինչեւ
ի
մուտս
արեւու՝
եկեալ
եհաս
առ
մեզ՝
մեծափափագ
եւ
պինդ
հաւատով.
եկայք
եղբարք,
աղաչեսցուք
զտէր
Աստուած
մեր՝
վասն
սորա,
եւ
զսուրբ
զԱռաքեալսն,
զի
բացցեն
նմա
զդուռն
ողորմութեան
գթութեանն
Աստուծոյ,
եւ
ազատեսցեն
զսա
յայնպիսի
դառն
նեղութեան
կապանաց:
Ապա
ամենեցուն
զայս
լուեալ՝
ախորժելով
ընկալեալ
զասացեալսն
ի
սրբոյ
Հայրապետէն,
սկիզբն
արարեալ
պաշտաման,
անհանգիստ
լինելով
ի
տուէ
եւ
ի
գիշերի՝
զութ
օր։
Զկնի
անցանելոյ
ութ
աւուրն՝
իբրեւ
Աստուծոյ
տեսչութենէ
իմացումն
եղեալ
այսպիսի՝
սրբոյ
պատրիարքին,
հրամայեաց
բերել
զշղթայս
երկաթիս
եւ
դնել
ի
պարանոց
առնն
այնորիկ,
եւ
կապել
առաջի
Սրբոց
Առաքելոցն.
եւ
զայս
վիճակ
եւ
նշան
լինել
յաստուածուստ
եդին
ի
սիրտս
իւրեանց,
ասելով։
Եթէ
շղթայքդ
այդ
լուծանի
ի
պարանոցէ
դորա,
ապա
յայտնապէս
գիտեմք՝
եթէ
ողորմութիւնն
Աստուծոյ
ժամանեաց
մայրդ
յայդ
եւ
լուեալ
աղաչանաց
մերոց:
Եւ
այս
պէս
թողեալ
զնա
ի
կապանս
շղթայիցն՝
գնացին:
Ապա
իբրեւ
այգն
զառաւօտն
մերկանայր՝
սկիզբն
առնել
տունջեան
աւուրն,
եկին
տեսանել
զնա
ամենայն
բազմութիւնն,
ընդ
ինքեանս
բերելով
զսուրբ
հայրապետն՝
զՊապիոսն.
իբրեւ
տեսին՝
ի
զարմացման
եղեալ
հիացմամբ
մեծաւ
փառք
ի
բարձունս
Աստուծոյ
առաքեցին,
եւ
օրհնութիւն
ծնրադրութեան
առ
Սուրբ
Առաքեալսն.
զի
ահ
կալաւ
զամենեսին.
քանզի
լուծեալ
էին
կապանք
շղթայիցն
ի
պարանոցէ
նորա,
եւ
նա
կայր
արձակ
եւ
աղօթէր
առաջի
Սրբոց
Առաքելոցն։
Հարցին
ցնա
եւ
ասեն.
Ո՛վ
այր
դու,
զի՞նչ
եղեւ
քեզ,
զինչ
տեսեալ
քո,
զիարդ
լուծար
ի
կապանաց
այտի.
աղէ
պատմեա
մեզ
մեղմով
զամենայնն.
աղէ
ասա
ճշմարտութեամբ
առաջի
այսքան
ահագին
բազմութեան՝
որ
վասն
քո
այսքան
աւուրբք
նեղեալք
եւ
ճգնեալք
են
յոտանաւոր
տքնութեամբ,
զկնի
սրբոյ
հայրապետիս
մերոյ։
Պատասխանի
ետ
նոցա
եւ
ասէ.
Մինչդեռ
կայի
ես
կապեալ
ի
շղթայսն,
յանկարծակի
արկաւ
զինեւ
թմբրութիւն,
տեսի
ի
տեսլեան
դէմ
յանդիման,
զի
քահանայն
որ
կապեացն
զիս՝
նստէր
ի
վերայ
աթոռոյ
մեծ
փառօք,
եւ
Սուրբ
Առաքեալքն
Պետրոս
եւ
Պաւղոս
առաջի
նորա
յոտն
կալով.
եւ
աղաչէին
վասն
իմ՝
զքահանայն,
այսպէս
ասելով.
Արձակեա,
տէր
քահանայ,
զայրս
զայս
ի
կապանացս՝
յոր
կապեցեր.
վասն
զի
ի
մեզ
դիմեաց
այնքան
հեռագնաց
ճանապարհաւ.
արդ,
մի
յամօթ
առներ
զյոյս
դորա
որ
ի
մեզ:
ողորմեա
վասն
մեր՝
ողորմելի
անձինդ.
զի
այսպէս
հրաման
ընկալաք
ի
վարդապետէն
մերմէ
Յիսուսէ
Քրիստոսէ,
յորժամ
առաքեաց
զմեզ
ընդ
տիեզերս,
թողլով
իւրաքանչիւր
ումեք
զյանցանս
իւրեանց՝
որք
հաւատով
ապաւինին
ի
մեզ,
եւ
մեք
յուսով՝
ի
յոյս
տիեզերաց
Յիսուս
Քրիստոս։
Արդ,
դու
աշակերտ
գոլով
հեզոյն
եւ
մարդասիրին,
ողորմեա
սմա,
նմանելով
ողորմածին
եւ
մարդասիրին
որ
զմեղս
մեր
էառ
եւ
զհիւանդութիւնս
մեր
եբարձ.
զիա՞րդ
կարէ
հանդարտել
սիրտ
քո՝
չողորմել
նմա՝
որ
ըմբըռնեալն
է
յայնպիսի
դառն
եւ
ողորմելի
տառապանս։
Իսկ
նորա
պնդագոյնս
բարբառեալ
առ
Սուրբ
Առաքեալսն,
ասելով։
Չէ
հնար
այդմ՝
լինել,
զի
մեծ
է
վնաս
դորա
եւ
անբժշկելի
է.
ոչ
է
արժանի
արձակման
իսկ
իբրեւ
գիտացին
զանգ
խոնարհելի
միտս
նորա՝
երկոքեան
նոքա
ի
գուճս
անկեալ
առաջի
քահանային,
աղաչէին
զնա
զի
լուծցէ
ի
կապանացն
իսկ
իբրեւ
յայս
պաղատանս
կային
Սուրբ
Առաքեալքն
եւ
ոչ
ընդունէր,
եկն
եկաց
առաջի
նոցա
այր
մի
ահաւոր
տեսլեամբ
եւ
լոյս
զանձամբ
արկեալ,
իսկ
իբրեւ
տեսին
զնա
Սուրբ
Առաքեալքն՝
ասեն
ցքահանայն,
Թէ
եւ
մեզ
ոչ
լսես՝
սակայն
զդա
առ
քեզ
բարեխօս
ունիմք,
վասն
դորա
ողորմեաց
նմա
եւ
արձակեա
զդա
ի
կապանաց
իւրոց։
Ապա
յարեաւ
քահանայն
յաթոռոյն
իւրմէ,
եւ
անկաւ
ի
վերայ
երեսաց
իւրոց
յերկիր՝
առաջի
Սրբոց
Առաքելոցն.
ասէ
ցիս.
Այր
դու,
արձակեալ
ես
ի
կապանաց
քոց,
վասն
սոցա
բարեխօսութեան,
եւ
թողեալ
լիցի
քեզ
սաստիկ
եւ
անհնարին
չար
յանցանքն
քո։
Զայս
ասացեալ
նորա՝
յանկարծակի
անկան
շղթայքն
ի
պարանոցէ
իմմէ.
եւ
ես
երկրպագեալ
Սրբոց
Առաքելոցն
եւ
քահանային,
մեծաւ
խնդութեամբ
լցեալ՝
զարթեայ:
Զայս
պատմեաց
ժողովրդեանն
եւ
սրբոյ
հայրապետին՝
այրն
այն.
եւ
նոքա
մեծ
բերկրանօք
լցեալ
օրհնէին
զԱստուած
եւ
զՍուրբ
Առաքեալսն,
որ
ոչ
անտես
արարին
զբազմաշխատ
զպաղատանս
նոցա,
յայնմ՝
ի
սքանչելի
տեսլենէ
գիտացին
եւ
ծանեան՝
զմեծ
պատիւ
քահանայութեան։
Ո՜վ
սքանչելեացս.
Պօղոս
եւ
Պետրոս՝
յորմէ
սերովբէքն
սարսեն
եւ
քրոբէքն
պատկառին,
որոց՝
ամենայն
բազմութիւնքն
երկնաւոր
զօրացն
ահիւ
կան
առաջի,
նոքա
առաջի
միոյ
քահանայի
անկեալ
կան
ի
գուճս,
աղաչեն
զի
արձակեսցէ
զկապեալն.
եւ
զայս
վասն
այնր՝
զի
յայտ
արասցեն
զպատիւ
քահանայութեան՝
ամենայն
տիեզերաց:
Զի՞նչ
այսր
պատուոյ
զուգական
իցէ.
յերկրէ
սկիզբն
դատողական՝
երկին
առնու,
զի
զոր
սա
աստ
ի
խոնարհ
կապի,
զնոյն
եւ
նա
ի
յերկինս
հաստատէ.
վասն
որոյ
եւ
զնոյնն
իսկ
զթագաւորական
զգլուխն՝
ընդ
ձեռամբ
քահանային
բերեալ
եդ
Աստուած,
զի
յայտ
արասցէ
թէ
մեծ
քան
զնորայն
ունի
պատիւ։
Աստ
օրհնեցէք
ամենայն
քահանայք
զՏէր,
ո
կայք
ի
տուն
Տեառն
եւ
ի
գաւիթս
Աստուծոյ
մերոյ:
ամենայն
դասք
քահանայից
օրհնեցէք
զՏէր,
որ
այսպէս
փառաւորեաց
զձեզ
եւ
բարձրացոյց
յերկրի
եւ
յերկինս,
միայն
թէ
արժանի
գնասցուք
ըստ
կոչմանն
յոր
կոչեցարուք.
եւ
նմա
փառք
յաւիտեանս,
որ
այսպէս
բարձրացոյց
զկարգ`
եւ
զպատիւ
քահանայութեան։
Ապա
յետ
այսր
սքանչելեաց՝
աղաչեաց
այրն
այն
զսուրբ
հայրապետն,
զի
տացէ
նմա
հրաման
սպասաւորել
սուրբ
եկեղեցւոյն՝
առաջի
Սուրբ
Առաքելոցն.
եւ
նա
հրամայեաց
նմա.
Եւ
նա
եկաց
սպասաւորելով
սրբոյ
խորանին
զամս
եօթն.
եւ
ոչ
երբէք
մեկնէր
ի
տաճարէն
զցայգ
եւ
զցերեկ՝
անհանգիստ
աշխատութեամբ։
Ապա
անկաւ
յետ
այսորիկ
ի
խորհուրդս
իւր՝
դառնալ
անդրէն
ի
տուն
իւր
եւ
տեսանել
զորդիս
իւր.
եւ
խնդրեաց
ի
հայրապետէն
զի
հրաման
տացէ
նմա
գնալ
աշխարհ
իւր.
եւ
հրամայեաց
նմա
գնալ,
իսկ
ապա
ի
խորհուրդս
եղեալ
ի
տարակուսի
կայր,
զմտաւ
ածելով
թէ
զիարդ
արդեօք
գնացից
յաշխարհ
իմ,
եւ
ի
տուն
իմ,
եւ
ոչ
լինիցի
ընդ
իս
թոշակ
կենաց
եւ
դեղ
փրկութեան,
մասն
ինչ
ի
Սրբոց
Առաքելոցն :
Ապա
ի
գիշերին
յայնմիկ
խափանեաց
զգոչիւն
ժամահարին՝
մինչեւ
ցպայծառ
ծագումն
լուսոյն։
Ապա
յարուցեալ
հայրապետին
եւ
դասք
քահանայիցն՝
եկին
ի
դուռն
եկեղեցւոյն,
տեսանել
թէ
զի՞նչ
է
խափանումն
ժամուն.
տեսին
զի
փակեալ
էր
դուռն
եկեղեցւոյն.
ապա
բացեալ
զդրունսն
եւ
դիմեցին
ամենեքեան
ի
ներքս
առհասարսկ.
տեսին
զայրն
զայն
չաղախեալ
արեամբ,
կալով
անշունչ
իբրեւ
զմեռեալ։
Ապա
սկիզբն
արարեալ
ժամու
աղաչանաց
եւ
պաղատանաց,
տեսին
զեղեալ
նշան
առ
նա,
զի
ատամամբք
իւրովք
ի
բաց
հատեալ
էր
զտղայագոյն
ի
մատանցն
Սրբոյն
Պետրոսի,
զճկոյթն
իբրեւ
զայն
տեսին՝
կամեցան
սպանանել
զնա։
Ապա
ձայն
եղեւ
ի
Սուրբ
Առաքելոցն
եւ
ասէ.
Թոյլ
տուք
դմա
վասն
մեծի
հաւատոյ
դորա
եւ
սպասաւորելոյն
մեզ.
եւ
մի
հանէք
զմասն՝
զոր
ունի
դա
ի
մէնջ,
զի
տարցէ
զդա
յերկիրն
Հայոց։
Ապա
թոյլ
ետուն
նմա,
եւ
մեծաւ
պարգեւօք
եւ
սիրով
եւ
օրհնութեամբ
յղարկեցին
գնալ
նմա
ի
յերկիր
իւր՝
ի
գաւառն
Ասպագունեաց,
ի
Կոգովիտ,
յինքեան
ունելով
զգացողն
դրանց
արքայութեանն
երկնից։
Եւ
եդ
զնա
յեկեղեցւոջն՝
ի
գեղն
որ
կոչի
Գոմ
Բծրայրի,
մեծաւ
ուրախութեամբ,
ի
փառս
եւ
ի
գովեստ
Ամենասուրբ
Երրորդութեանն.
այժմ՝
եւ
յաւիտեանս
յաւիտենից :
Որք
ընթեռնոյք՝
յիշեցէք
զտառապեալս
Պանտալէոն,
զի
բազում՝
աշխատութեամբ
հանի
զդա
յարկեղաց
Սրբոյն
Սոփիայ,
եւ
թարգմանեցի
ի
յունականէն
ի
Հայ
լեզու,
ձեռամբ
օրհնելոյն
Յովսեփայ
[75],
ի
փառս
Աստուծոյ։
235.
Նոյն
Պատմութիւն
տաղաչափեալ
ռամկօրէն.
Տաղ
գեղեցիկ
եւ
նազելի
ի
վերայ
Սասընցի
տանտիրոջն,
որ
ընդ
բանիւ
եղեւ
ի
քահանայէն
իւրմէ,
եւ
յետոյ
ի
Հռոմ
արձակեցաւ
Ականջ
դրէք,
եղբարք,
բանիս
պատուական,
Զի
պատմեմ
սքանչելիս
Տեառըն
զօրութեան,
Թէ
որպէս
ցուցանէ
հրաշս
ողորմութեան,
Որ
հրեղինաց
մտացն
է
անհասական
է՝
Ի
յերկիրն
Հայոց
գաւառըն
Սասուն,
Գիւղըն
Գոմ
Բըծայրի
որ
կոչի
անուն,
Կայր
քահանայ
մի
անդ
հաճոյ
Բարձրելոյն,
Արդար
սուրբ
եւ
մաքուր
եւ
Տեառըն
սիրուն։
Կայր
անդ
եւ
տանուտէր
մի
ամբարտաւան,
Անահ
ի
մարդկանէ,
լիրբ
եւ
անըզգամ,
Որ
ի
քահանային
վերայ
յարաժամ
Խրոխտայր
եւ
անարգէր
զնա
բազում
անգամ:
Իսկ
քահանայն
անուշ
ու
անկարեւոր
էր
[76],
Աղքատ
է
անօգնական,
եւ
նա
սէր
չունէր.
Եւ
կարեւոր՝
զՔրիստոս
կալեալ
էր,
Եւ
հայրական
աջովն
պահպանեալ
էր։
Եւ
կայր
նա
զայրացեալ
յառնէն
յայնմանէ:
Ելեալ
եւ
ի
տաճարն
Աստուծոյ
դիմէ,
Եւ
զգլուխըն
բացեալ՝
զայրն
անիծանէ,
Եւ
Քրիստոսի
բանիւն
անդէն
զնա
կապէ։
Եւ
առեալ
ըզտուն
իւր
ի
գեղջէն
ելաւ,
Գնացեալ
յօտար
երկիր
անդ
բնակեցաւ,
Եւ
օր
մահուն
հասեալ
անդ
վախճանեցաւ,
Եւ
օտար
գերեզմանսըն
նա
թաղեցաւ։
Իսկ
անէծք
եւ
նզովքըն
քահանային՝
Կապեալ
ըզտանուտէրն
անզերծանելին.
Իսկ
նա
անփոյթ
առնէր
յիմարեալ
հոգին,
Մինչեւ
եհաս
վախճան
սուրբ
քահանային :
Ապա
որպէս
թմրեալ
ի
բազում՝
գինոյն՝
Ի
միտս
եկեալ
ծանեաւ
զպատիժ
իւր
հոգւոյն
Բախէր
զսիրտն
եւ
կոծէր
ի
բազում՝
սըգոյն,
Վա՜յ
եւ
եղուկ
կարդայր
անձին
իւրոյն։
Ելեալ
առ
վարդապետսըն
շրջագայեալ՝
Դեղ
անողջանալի
վիրացըն
հարցեալ։
Նոքա
ամենեքեան
զայս
պատասխանեալ,
«Ոչ
ուստեք
չիք
ճար՝
բայց
այն
որ
կապեալ»:
Եւ
արք
յիմաստնոց
նոցա
ասացին,
Գնալ
ի
յարեւմուտս՝
երկիրըն
Լատին,
Առ
Պետրոս
եւ
Պօղոս
աշակերտք
Փրկչին,
Մայրաքաղաքն
ի
Հռոմ՝
յաշխարհ
Ֆըռանգին,
«Զի
նոցա
ետ,
ասեն,
Տէրն՝
ըզբանալին
Երկնից
արքայութեանըն
յաւիտենին,
Եւ
համարձակ
խօսին
հետ
կենարարին,
Եւ
միշտ
բարեխօսեն
վասն
ում
եւ
կամին»։
Զոր
անյապաղ
ելեալ
եւ
անդէն
գընաց,
Ընդ
ծով
եւ
ընդ
ցամաք
ճանապարհ
հորդեաց։
Գնացեալ
ի
Հռոմ,
լալով
եւ
երկըրպագեաց
Նըշխարացըն
սրբոց
Տեառն
աշակերտաց :
Մըտեալ
առ
Պապն՝
ասաց
զպատճառն
երթալուն
Եւ
ըզկապիլ
նորա
յիւրմէ
երիցուն։
Իսկ
նա
վաղվաղակի
զուխտ
եկեղեցուն
Կոչէ,
եւ
ասէ
նոցա
ըզգործ
եկելուն.
Ասէ.
թէ,
«Աշխարհաւ
ու
ազգաւ
սա
Հայ
է,
Եւ
ի
քահանայէն
իւրմէ
կապեալ
է,
Եւ
հաստատուն
յուսով
առ
մեզ
եկեալ
է
Յերկար
ճանապարհաւ,
որ
մին
տարոյ
է։
Եկայք,
աղաչեսցուք
զԱստուած
միաբան՝
Սըրբոց
Առաքելոցըս
բարեխօսութեամբ,
Միթէ
ամենագութ
Տէրըն
վերնական՝
Տացէ
քահանային
հրաման
արձակման» :
Եւ
անդէն
միաբան
խորհուրդ
արարին,
Բերին
կապս
երկաթի
եւ
յոտսըն
դըրին,
Զձեռքն
եւ
պարանոցն
այնպէս
պնդեցին
Կնքեալ,
եւ
ի
տաճարին
տարեալ
արկին,
«ԹԷ
արձակի,
ասեն,
կապանք
երկաթոյն՝
Նա
այնիւ
ծանիցուք
զարձակիլ
հոգւոյն»։
Կանգնեալ
հսկումն
արին
ի
յայնմ՝
իրիկուն,
Մինչեւ
եկեալ
եհաս
լոյս
առաւօտուն :
Իսկ
այրն
հառաչէր
եւ
լայր
ի
սըրտի,
Թէ,
«Հոգւովս
էի
կապեալ
ի
յերկնի,
Եւ
կրկին
կապեցայ
մարմնովս
յերկրի։
Իցէ
թէ
արձակիմ
աստի
եւ
անտի
»։
Եւ
մինչեւ
այս
խորհուրդիս
էր
նա
վարանեալ,
Յանկարծ
մեծ
ապշութիւն
էր
ըզնա
կալեալ՝
Տաճարըն
սուրբ
պայծառ
լուսով
էր
լըցեալ
Եւ
հոտն
անմահութեան
էր
ըզնա
զմայլեալ։
Եւ
աթոռ
զանազան
ի
լուսոյ
կազմեալ,
Զորոյ
զնմանութիւնն
ու
չըկարէ
տալ,
Եւ
ի
վերայ
նորա
երէցն
իւր
բազմեալ,
Արեգական
նըման
փառօք
զարդարեալ,
Եւ
Առաքեալքըն
սուրբ
առաջի
կային,
Կապեալ
ոտքն
եւ
զձեռքն՝
պաղատէին
Արձակել
ի
կապից
զայրըն
խնդրէին:
Եւ
նա
չլուաւ
նոցա
իսկ
ամենեւին։
Եւ
կայր
յարեւելից
կողման
տաճարին
Թագաւոր
մանկագոյն
բազմեալ
յաթոռին,
Եւ
էր
տեսիլ
նորա
յոյժ
ահագին,
Եւ
հազարք
հազարաց
ըզնա
պաշտէին։
իսկ
Առաքեալքն
անկան
հանդէպ
աթոռին
Եւ
երկրպագեցին
անմա՝
արքային,
Պատմեն
զընդդիմանալըն
քահանային,
Թէ,
ոչ
լսէ
թողուլ
զմեղս
յանցաւորին :
Եւ
Տէրն
զՌափայէլն
յուղարկէ
առ
նա,
Արձակել
ի
կապից
զայրն
որ
անկեալ
կայ :
Ծունր
ի
յերկիր
կրկնեալ
դէմ
Փրկչին՝
նորա,
Ասէ,
թէ
Չէ
հնար
թողութեան
նորա.
Զի
շատ
նախատանօք
սա
անարգեաց
զիս,
Եւ
ի
յիմ
հայրենի
տանէն
վարեաց
զիս,
Ես
զայրացեալ
մընամ՝
աւուրն՝
որ
յայտնիս,
Եւ
առնես
դատաստան
ընդ
սա
եւ
ընդ
իս».
Աստուածն
ամենայնի
որ
մարդասէր
է,
Եւ
վասըն
փրկութեան
մեր
մարդ
եղեալ
է,
Ելեալ
դէպ
ի
երէցըն
քայլս
արձակէ,
Բարեխօսել
առ
նա
վասն
որ
կապեալ
է։
Իսկ
քահանայն
իբրեւ
կանգնեալ
զՏէրն
ետես,
Անկեալ
եւ
ի
յերկիր
մածուցեալ
զերես,
Ասաց,
թէ,
«Արարիչ
Աստուած,
մեղայ
քեզ».
Եւ
դարձեալ
ցայրն
ասէ,
Տէրն
արձակէ
զքեզ
Յորժամ՝
որ
քահանայն
արձակեաց
զհոգին՝
Քակտեցաւ
ի
նմանէ
կապանքն
երկաթին.
Ելեալ
երկըրպագեաց
Յիսուսի
Փրկչին,
Եւ
օրհնեցաւ
աջով
իւր
քահանային։
Իսկ
Հայրապետն՝
ուխտիւ
որ
յաղօթս
կային՝
Առաւօտուն
եկեալ
զտաճարըն
բացին.
Տեսին
զայրն
արձակեալ
զոր
կապեալն
էին,
Եւ
խնդութեամբ
լըցեալ
զԱստուած
օրհնեցին։
Հարցմունք
եղեալ
նմա
զպատճառս
արձակման,
Եւ
նա
կարգաւ
պատմեաց
նոցա
զայս
ամենայն,
Զխնդիրս
Առաքելոցըն
Տեառըն
հարցման,
Եւ
ազատիլըն
իւր
շնորհիւ
տիրական :
Յայնժամ
ի
սուրբ
Փափէն
սկսաւ
նա
խնդրել։
Ասէ,
թէ,
Լուսատու
հոգւոյս
խաւարել՝
Հրաման
տուր
ինձ
տաճարիս
այս
ծառայել,
Եւ
զերախտիս
Սրբոցն
աստէն
վըճարել։
Ես
Հայրապետն
երետ
ի
նա
զբանալին.
Եւ
յանձն
արար
ի
նա
զհոգըս
տաճարին։
Եւ
նա
ուրախութեամբ
մինչ
յեօթըն
տարին
Սպասեալ
Առաքելոցըն
սուրբ
տապանին։
Ապա
խորհուրդ
բարի
արկեալ
ի
սըրտին՝
Գընալ
ի
յարեւելս
իւր
հայրենին,
Եւ
ասէր.
Պիտէր
ինձ
աստ
մասն
եւ
բաժին
Ի
նշխարաց
սրբոց
Պետրոսի
վիմին։
Զի
պատուական
մարմինքն
են
յայտնի
եդեալ
Ի
յարծաթի
տապան
եւ
ոսկով
կազմեալ
Անապական
եւ
սուրբ
անդէն
մընացեալ,
Ոչ
մազ
մի
ի
գլխոցըն
չէ
պակասեալ։
Գաղտաբար
գընացեալ
ի
մէջ
գիշերին
Ես
բացեալ
ըզտապան
Սիմոն
Պետրոսին,
Եւ
կտրեալ
ատամօք
զաջ
ճկոյթ
ձեռին,
Ի
յահէ
խելքն
անցեալ՝
անկեալ
ի
գետին :
Զի
ապագին
ձայնիւ
տաճարըն
գոչեալ,
Մինչ
ի
բոլոր
քաղաքն
անդէն
ժամանեալ,
Ելեալ
ամենեքեան
եւ
անդէն
դիմեալ,
Եւ
տեսին
զայրն
անկեալ
արեամբ
ճապաղեալ
Եւ
նոքա
ջուր
բերին
յերեսըն
ցանել,
Եւ
ապա
խելաբերեալ
սկսան
հարցանել:
Եւ
նա
զինչ
որ
արա՝
սկսաւ
պատմել
Եւ
նոքա
կամեցան
զնա
սպանանել։
Եւ
կրկին
ձայն
եղեւ
ի
սուրբ
տապանէն,
Թէ,
«Մի՛
առնուք
ըզմասն
ի
լուսարարէն,
Վասըն
ծառայելուն
ի
բոլոր
սրտէն,
Թողէք`
զի
տանիցէ
ի
յերկիրն
իւր
մէն
»։
Բազում
գանձս
եւ
ղումաշըս
նորա
տուին,
Եւ
խիստ
մեծարանօք
զնա
յուղարկեցին :
Եւ
նա
եկեալ
եհաս
յաշխարհըն
վերին,
Ընդ
ինքեան
ունելով
զերկնից
բանալին։
Եկեալ
ի
Կոգովիտ
գաւառըն
Սասնոյ,
Եւ
զազատիչ
հոգւոյն
իւր
եւ
մարմնոյ՝
Եդ
ի
յեկեղեցինըն
Գոմ
Բըծայրոյ,
Եւ
ինքն
անդէն
հանգեաւ
ի
փառս
Աստուծոյ։
236.
Աշոտ
(Բ)
Ողորմած
թագաւոր
Բագրատունեաց
(Ասողիկ,
Գ,
Ը)
Եւ
զկնի
Աբասայ
թագաւորեաց
Աշոտ
որդի
նորա,
որ
եւ
Շահանշահ
կոչիւր՝
ամս
25։
Եւ
Մուշեղ
եղբայր
նորա
առ
նովաւ
թագաւորեաց
ի
Կարս։
Այս
Աշոտ
խաղաղասէր
բարուք
կալեալ
զաշխարհս
Հայոց՝
խոնարհութեամբ
եւ
ողորմածութեամբ
զանցոյց
զամենեքումբք.
վասն
զի
զգոնջացեալսն
եւ
զկաղսն
եւ
զկոյսրն
հաւաքէր
առ
ինքն,
բարձակից
ինքեան
առնելով
ի
խրախճանութիւնսն.
զոմանս
ի
նոցանէ
իշխանս
եւ
իշխանաց
իշխանս
եւ
կիւրապաղատս
անուաէր
եւ
զբօսնոյր
նոքօք.
եւ
զքոսն
կարմիր
եւ
զվէրս
նոցա
առաջի
աչաց
իւրոց
փոխանակ
զարդուց
եւ
ականց
փայլելոց
համարէր։
Այլ
եւ
զբաժակն
իւր
թագաւորական
ըմպելեօք
մատուցանէր
նոցա,
եւ
յորժամ
թարախ
վիրաց
նոցա
խառնէր
ընդ
գինւոյն՝
յայնժամ
զմնացորդս
նոցա
առեալ
ինքն
ճաշակէր։
Եւ
ա՛յնքան
առատաձեռնութեամբ
բաշխէր
կարօտելոց՝
մինչեւ
ի
մահուն
իւրոյ
ոչ
լինել
դրամ
մի
ի
գանձատան
նորա.
այլ
եւ
զկապուտ
զարդուցն
եւ
զբազմականացն
եւ
որմոց
տայր
կարօտելոց։
Եւ
քաւեաց
զմեղս
իւր
ողորմութեամբ
եւ
գթով
տնանկաց։
Յաւուրս
սորա
շինեցան
կրօնաւորանոցք,
ճգնաւորականաց
տեղիք
Սեաւորդեաց
աշխարհին,
հաւասարակեացք,
միաբանականք,
ըստ
յառաջասացեալ
կանոնին
սահմանադրութեան
սրբոյն
Բարսղի,
որոց
երկոցունց
տեղեացն
անուանք
Հաղբատ
եւ
Սանահին
հանդէպ
միմեանց,
միակրօնք
ի
տան
Աստուծոյ՝
արանց
հինգ
հարիւրից։
237.
Շինութիւնք
պարսպաց
Անւոյ
եւ
կաթողիկէին
եւ
ս.
Գրիգոր
եկեղեցւոյ
(Ասողիկ,
Գ,
Ժա)
Զայսու
ժամանակաւ
մեռաւ
թագաւորն
Հայոց
օրհնեալն
Աշոտ
ի
-
նիզ
թուականին,
եւ
ի
նոյն
աւուր
թագաւորեաց
Սմբատ
որդի
նորա
ամս
-ժգ։
Սա
լիր
արկեալ՝
պարսպափակ
առնէ
զպարիսպն
Անւոյ,
յԱխուրեան
գետոյ
մինչեւ
ցձորն
Ծաղկոցաց,
կրով
եւ
վիմով
մածուցեալ,
մահարձանօք
եւ
աշտարակօք
բրգանց,
բարձրաբերձ
պարսպեալ
բացագոյն
քան
զհին
պարիսպն
յընդարձակութիւն
քաղաքին,
եւ
մայրագերան
դրամբք՝
երկաթագամ
հաստահեղոյս
բեւեռապինդ
ամրացուցեալ։
Արկանէ
հիմն
եւ
մեծաշէն
եկեղեցւոյն
ի
նոյն
քաղաքին
Անւոյ
ի
ձեռն
ճարտարապետին
Տրդատայ,
որ
զկաթողիկոսարանին
եկեղեցին
շինեաց
յԱրգինայ։
…
Կատրամիդէ
թագուհի
բարեպաշտուհի
եղեալ,
որ
էր
դուստր
Վասակայ
Սիւնեաց
իշխանի՝
շինեաց
զհիմնարկեալ
եկեղեցին
Սմբատայ
ամենապայծառ
վայելչութեամբ,
բարձրաբերձ
կամարօք
գմբէթաւորեալ
խորան
երկնանման,
եւ
զարդարեաց
ի
զարդ
ծիրանեծաղիկ,
ոսկեթել
նկարագործ
անկուածոց,
արծաթեղէն
եւ
ոսկեղէն
անօթոց
եւ
բազմապայծառ
լուսատու
անօթոց
վայելչութեամբ,
որովք
ջահանայր
ըստ
երկնային
կամարին
կաթողիկէն
սուրբ,
որ
ի
քաղաքին
Անւոյ։…
Յայնմ
ժամանակի,
յորում
լնոյր
լրութեամբ
ամն
-ռ
մարմնանալոյ
կամ
մարդանալոյ
Տեառն
մերոյ,
ի
Վասլի
կայսեր
յաւուրս,
Գագիկ
արքայ
Հայոց
խորհուրդ
բարի
ի
յանձին
կալեալ՝
զմեծաշէն
եկեղեցին,
որ
ի
Քաղաքուդաշտի,
անուամբ
սրբոյն
Գրիգորի
շինեալ,
որ
էր
փլեալ
եւ
կործանեալ՝
կամեցաւ
նոյնաձեւ
չափով
եւ
յօրինուածով
յարդարել
ի
քաղաքին
Անւոյ,
հիմնարկեալ
ի
կուսէ
Ծաղկոցաձոր
ձորոյն,
ի
բարձրաւանդակ
տեղւոջն,
տարփատենչ
տեսողացն,
մեծատաշ,
վիմարդեան,
կոփածոյ
վիմօք,
մանուածոյ
քանդակաւ
յօրինեալ,
լոյսանցոյց
պատուհանօք,
երրակի
դրանց
դրանդեօք,
սքանչատես
տեսլեամբ
գմբէթաւորեալ,
գունակ
գերամբարձ
եւ
երկնանման
գնդին։
Արձանագրութիւն
238.
Աբաս
թագաւոր
Կարուս
եւ
վանք
շիրմին
(Ասողիկ,
Գ,
ԺԷ)
Յայսմ
ժամանակի,
ի
ՆԼԳ
թուականին
Մուշեղ
թագաւորն
մայրաքաղաքին
Կարուց
վախճանի,
եւ
փոխանակ
նորա
թագաւորէ
Աբաս
որդի
նորա
ամս
Զ։
Սա
յառաջ
քան
զթագաւորելն
էր
մանուկ
փոյթ
եւ
կայտառ,
եւ
կարծիս
տայր
տեսողացն՝
անհաղորդ
լինել
բարեաց
ինչ
գործոց
հոգեւորաց։
Իսկ
յորժամ
եհաս
նա
յաթոռ
թագաւորութեանն՝
երեւեցաւ
նա
այր
շքեղ,
լի
հանճարով
եւ
իմաստուն,
ընդ
առաջին
իմաստունս
համարեալ,
եւ
դարձաւ
նա
յայր
այլ։
Եւ
սկիզբն
արարեալ
ամենայն
բարեգործութեանց
նախ
եւ
առաջին
եբարձ
նա
յաշխարհէն
իւրմէ
զաւազակութիւն,
զմարդադաւութիւն,
զոր
ազգն
Վանանդայ
իբրեւ
զհայրենիք
ունէին,
ըստ
ասելոյ
պատմագրին։
Եւ
յաւուրս
հօր
սորա
ոչ
միայն
ի
ճանապարհս
եւ
ի
բացեայ
տեղիսն
կողոպտէին՝
այլ
ի
նոյն
ինքն
ի
քաղաքին՝
յերեկոյացեալ
ժամուն
եւ
զգիշերն
ամենայն
ճիչք
եւ
ձայնք
կողոպտանաց
լինէին։
Այլ
սա
ինքնին
վրէժխնդիր
եղեալ,
եւ
զգտեալ
գողսն
անաչառ
մահու
դատապարտեալ՝
ոչ
խնայելով
ի
մեծս
կամ
ի
փոքունս,
յիշխանս
կամ
ի
շինականս.
եւ
այնպէս
խաղաղացոյց
զաշխարհն
իւր՝
մինչ
զի
ի
գիշերի
իբրեւ
ի
տունջեան,
եւ
յանապատի
իբրեւ
յապարանս
շրջէին
ամենեքեան,
շինութեան
եւ
աշխատութեան
գործոց
պարապէին,
արդարադատ
իրաւամբք
ուղղեալք։
Նա
եւ
որ
սովորութեամբ
անկարգութիւն
էր
յաշխարհիս
Հայոց՝
իշխանաց
եւ
ազատաց
որովայնամոլութեամբ
ապականել
զկարգեալ
աւուրս
պահոց,
զչորեքշաբաթ,
զուրբաթ
եւ
զաւուրս
շաբաթուց,
բաց
ի
մսոյ
կթեղէն
կերակրովք՝
յայնմ
անձամբ
օրինակ
եղեալ՝
ո՛չ
ի
կթեղինաց
ինչ
եւ
ո՛չ
ի
ձկանց
ճաշակեալ,
եւ
հացիւ
եւ
բանջարեղէն
մրգօք
անցուցանէր
զաւուրսն
զայնոսիկ
զօրինաւորեալս
կանոնիւ։
Եւ
ապա
խորհուրդ
բարի
կալեալ
յանձին՝
շինել
վանս
ի
փրկանս
անձին
իւրոյ
եւ
ի
յիշատակ
հոգւոյ
յաւիտենական։
Եւ
ընտրեաց
տեղի
ընտրանաւ
ի
գլուխս
Արշարունեաց
գաւառին,
որում
Շիրիմն
կոչիւր.
եւ
ընդարձակագոյն
պարսպեալ
որձաքար
վիմօք,
չորեքկուսի
ձեւով,
յիւրոց
գանձուցն
մեծածախ
աշխատութեամբ
յարդարեալ
զամենայն
շինուածսն
պիտոյից
ի
բնակութիւն
կրօնաւորաց։
Եւ
ըստ
հռչակաւոր
տեղւոյն
կացուցանէ
առաջնորդ
ուխտին
զայրն
Աստուծոյ
զՄովսէս,
ընտիր
երեւեալ
յամենայն
աշխարհիս
Հայոց։
Զի
էին
սոքա
արք
երեք՝
Մովսէս
եւ
Յովհաննէս
եւ
Յամզիքոս
եղբարք
ըստ
մարմնոյ,
եւս
առաւել
հոգւով
միասնունդք,
միակրօնք
ի
կարգս
Աստուծոյ։
Յորս
էր
մի
հոգի
եւ
անձն
եւ
բնութիւն
շնչակապութեան
յերիս
անձինս
բնակեալ՝
երիւք
խոստովանութեամբ
զԵրրորդութիւնն
սուրբ
փառաւորել
բարեպաշտութեամբ,
եւ
երիւք
առաքինութեամբ
պայծառացեալ,
գործելով
եւ
պահելով
եւ
աղօթիւք։
Եւ
այսպէս
կեցեալ
առաքինութեամբ
եւ
բարի
անուամբ՝
ի
միում
ամի
վախճանեցան
ի
-նծա
թուականին։
Իսկ
մայր
թագաւորին
Ասաբայ,
բարեպաշտուհի
ի
բարեպաշտ
ծնողաց,
որ
էր
քոյր
թագաւորացն
Փառիսոսոյ
Սենեքերիմայ
եւ
Գրիգորի՝
ի
բաց
ընկեցեալ
զերկրաւոր
պսակն
եւ
յոչինչ
համարեալ
զփառս
անցաւորս՝
ընթանայր
զհետ
երկնաւորին.
զվարս
կրօնաւորութեան
յանձն
առեալ՝
երթեալ
բնակէ
ի
տեղին,
որ
Թրին
վանք
կոչի,
զի
են
եկեղեցիք
փորածոյ
ի
սպիտակ
քարի
ընդդէմ
հարաւոյ¤.
եւ
աղօթից
եւ
գործոց
բարեաց
պարապեալ
եւ
հոգեւոր
առաքինութեան։
239.
Հայք
եւ
Վիրք
յաղթեն
Մալմլանայ
յԱպահունիս
(Ասողիկ,
Գ,
ԽԱ)
Յայսմ
ամի
եւ
ի
սոյն
աւուրս,
ի
ՆԽԷ
թուականին,
դարձեալ
զօրաժողով
լինի
Մամլան
որդի
Աբլհաճի,
թոռն
Ռովդայ
ամիրայի
Ատրպատականի
գալ
ի
պատերազմն
ի
վերայ
կիւրապաղատին
Դաւթի։
Եւ
կուտէ
առ
ինքն
զբազմութիւն
զօրացն
Պարսից
եւ
Մարաց,
եւ
օգնականութեամբ
ամիրային
Խորասանայ
եւ
այլ
խուժադուժ
զօրօք
բազմօք
խորհի
տիրել
Հայոց
եւ
Վրաց,
շինել
զքաղաքն
Կարնոյ
եւ
յաւարի
առնուլ
զերկիրն
Տայոց,
փոխանակ
զի
ի
Մանազկերտ
զտուն
աղօթից
նոցա
կործանեցին
քրիստոնեայք։
Եւ
ելեալ
ի
Թաւրիզոյ
ի
քաղաքէն
իւրմէ
ի
սահմանս
Հերայ
ծանր
ամբոխիւ,
լայն
բանակաւ՝
անցանէ
ընդ
աշխարհն
Վասպուրականի,
գայ
իջանէ
ի
գաւառն
Ապահունեաց։
Իսկ
կիւրապաղատն
Դաւիթ
ոչ
անձամբ
երթայ
ի
պատերազմ
ընդդէմ
նորա,
զի
այր
ծեր
էր
եւ
անցեալ
զաւուրբք,
այլ
առաքէ
առ
արքայն
Հայոց
Գագիկ
եւ
եւ
առ
թագաւորն
Վրաց
Գուրգէն,
-
զի
մեռեալ
էր
Բագարատ
հայր
Գուրգենայ,
եւ
թագաւորեաց
Գուրգէն
որդի
նորա
ընդ
նորա,
-
տալ
զօրս
յօգնականութիւն։
Եւ
Գագկայ
յամենայն
զօրացն
Հայոց
հատեալ
զգունդ
ԶՌ
յընտիր
ընտիր
վառելոցն՝
գումարէ
ի
ձեռն
իշխանաց
իշխանին
Վահրամայ,
որդւոյ
Գրիգորոյ
Պահլաւունւոյ,
որ
զՄարմաշէն
եւ
զԲրգներն
շինեաց,
եւ
Սմբատայ
մաժիստռոսի,
որդւոյ
Վահրամայ,
եւ
մարզպանին
Աշոտոյ,
եւ
զօրք
թագաւորին
Վանանդեցւոց
Աբասայ։
Նոյնպէս
եւ
Գուրգէն
Վրաց
թագաւորն
յընտրելոցն
իւրոց
-զռ
առնեւձիոյ
տայ
ի
ձեռն
Փերսի
իշխանաց
իշխանին,
որդւոյ
Ջոջկայ։
Եւ
ամենայն
բազմութիւն
զօրաց
կիւրապաղատին
Դաւթի՝
ի
ձեռն
Գաբրիէլի,
որդւոյ
Ոչոպընտրայ։
Որք
յառաջ
երթեալ
ի
լեառն
Սուկաւ,
ի
ձորն
Աղտից՝
պահէին
զառաջս
պարսիկ
զօրուն,
կարծելով
նախ
ի
Բագրեւանդ
մտանել։
Առ
որ
միաբան
հասանէին
զօրքն
Հայոց
եւ
Վրաց,
եւ
չուեալ
երթան
ի
գաւառն
Ապահունեաց.
բանակին
յանդիման
բանակին
Մամլանայ
ի
բարձրաւանդակ
ամրագոյն
տեղւոջ
մի,
ի
սահմանս
գեղջն
Ծմբոյ,
եւ
բազում
աւուրս
ի
նմին
տեղւոջ
օթեւանս
կալեալ։
Զի
ի
սաստկութենէ
սպային
Պարսից
զարհուրեալք
էին,
ոչ
իշխելով
քան
զանձաւ
տեղի
բանակին
արտաքս
ելանել.
այլ
միայն
աղօթիւք
պաղատանս
աս
Աստուած
վերառաքէին։
Նոյնն
եւ
ամենայն
քրիստոնէից
աղերսական
աղօթք
արտասուօք
սփռեալ
լինէին
առաջի
Աստուծոյ՝
յօգնականութիւն
անձանց
եւ
զօրացն
կարդալով
զանունն
ահաւոր։
Եւ
թագաւորքն
առատաձեռն
զողորմութիւնսն
աղքատաց
բաշխէին,
եւ
զցայգսն՝
պաշտօն
սաղմոսանուագ
երգոց
ուխտն
սրբութեան
հանդերձ
հայրապետաւն
կատարէին։
Եւ
իբրեւ
գիտաց
զօրն
Պարսից,
եթէ
ոչ
կամին
նոքա
կամաւ
իջանել
առ
նոսա
ի
պատերազմ,
մանաւանդ
զսակաւութիւն
նոցա
գիտացեալ
առ
իւրեանց
բազմութիւնն՝
յայնժամ
յարուցեալ
յամսամտին
Արեգ
ամսոյ,
յերեքշաբաթւոջ
աւուր
ընդ
առաւօտանալն՝
ճակատ
պատրաստէին
բազմակրկին
յօրինուածով,
ռազմ
յօրինէին
ընդ
երեսս
լայն
դաշտին
դելմաստանեան
վահանափակովն,
գային
մերձենային
մօտ
ի
բլուրն
բանակին
Հայոց
եւ
Վրաց։
Որոց
եւ
տեսութիւնն
իսկ
ի
բազմութենէն
ահաւոր
թուէր
ամենայն
տեսողացն,
որոց
թիւն
պատմեցաւ
ՃՌ
լինել
ընդ
հետեւակագունդ
եւ
ընդ
այրուձին
Պարսից։
Ձայն
տային
ի
պատերազմ
պատրաստել,
յառաջ
մատչել
ի
կռուարանն
եւ
ի
տեղի
հանդիսին։
Իսկ
զօրքն
Հայոց
եւ
Վրաց
զանդիտեալք՝
առաքեն՝
«Ոչ
յայսմ
աւուր,
այլ
յայլում
աւուր
պատերազմեսցուք»։
Իսկ
Պարսիկքն
պանծացեալ
պերճութեամբ՝
առաքեն
դեսպանս
առ
նոսա,
«Եթէ
կամաւ,
եթէ
ակամայ՝
յայսմ
աւուր
պատերազմեցուք»։
Բայց
նոքա
ոչ
առին
յանձն
եւ
ոչ
հեծան
յերիվարս.
այլ
մնացին
անդէն
ի
բանակին,
միայն
սակաւ
արք
իջեալ
առ
նոսա
մենամարտիկս
ելանէին։
Եւ
մեռան
ի
Վրաց
զօրուէն
արք
Ե։
Յայնժամ
Պարսկաստանեայքն
զպատրաստութիւն
պատերազմին
թողեալք,
զկարգ
ճակատուն
քակեալք
եւ
զռազմին
յարդարումն
լքեալք՝
իւրաքանչիւր
ոչ
ձիարձակ
լինէին,
յառ
յաւար
յապուռ
դիմէին,
իբրեւ
ի
կապուտ
մեռելոց
դիականց
կամ
փախուցելոց,
յամենայն
կողմանց
գային
ի
վերայ
բանակին
քրիստոնէից։
Իսկ
զօրն
Հայոց
եւ
Վրաց,
զի
ոչ
թագաւոր
զոք
ունէին՝
զամենեցուն
թագաւորն
զՔրիստոս
ունելով
գլուխ
եւ
օգնական՝
առ
նա
աղաղակէին
միաձայն,
եւ
զզարդ
զինուցն
զանձամբ
առեալ՝
արագապէս
յերիվարս
աշտանակէին։
Եւ
ոչ
ըստ
օրինաց
պատերազմի
ճակատ
յօրինէին,
այլ
իւրաքանչիւրքն
ըստ
տոհմից
եւ
աւագութեան
գնդից
դիմէին,
առիւծաբար
մռնչելով՝
յանտառացեալ
բազմութիւն
բանակին
Պարսից։
Անդ
շահատակեալ
արագաշարժ
շարժմամբ
զօրն
Հայոց՝
զաջոյ
ձեռամբ
ի
խռան
մեծ
խմբին
դիմեալ՝
խուռն
խոցուածովք
եւ
խիստ
եւ
խոր
սուսերահար
հարկանելով՝
զխժիցն
դուժս
դարձուցանէին
դառն
հարուածովք։
Իսկ
Կամրակէլքն
գովել
եղբարք
Մէսխունիք
վրացական
զօրոն
միջամխեալք
հարուստ
ուժովք՝
ի
հարկանելն
զհեծեալն
կամ
զերիվարն
կիսակտուր
կործանէին։
Յորոց
յահէ
ցիր
վայրացն
լինէին.
եւ
ամենայն
զօրն
Տայոց
տարածելոցն
դիպէին,
դիաթաւալ
զդիակունս
ի
ներքոյ
ոտիցն
տարածելով,
զայս
օրէն
նմա
ձեւոյ
օրինակեալ՝
իբրեւ
զհուր
յանտառս
բորբոքեալ,
կամ
իբրեւ
զարծուի
քաջասլացիկ՝
զհաւուց
երամս
խուճապեալս։
Այլ
անդ
էր
տեսանել
զարեան
վտակս
առուք
ելեալ,
եւ
գետք
յորդէին,
դիակունք
թաւալեալք,
եւ
կիսամեռք
ընդ
մեռելոց
անկեալ
դնէին։
Յայնժամ
Մամլան
պակուցեալ՝
Պարսկաստանեօքն
մնացելովք
զփախչելն
փութային։
Որոց
հետամուտ
եղեալ
Հայոց
եւ
Վրաց
զօրուն՝
սաստիկ
հարուածովք
հարկանէին,
ի
սուրս
սուսերի
մաշելով
զնոսա
մինչեւ
ի
մուտս
արեւուն,
մինչեւ
ի
դուռն
Արճէշ
քաղաքին։
Եւ
անտի
դարձեալ՝
յաւարի
առին
զբանակս
նոցա,
լցեալ
բազմութեամբ
գանձուց
եւ
երիվարաց
եւ
պատուական
հանդերձից։
Եւս
առաւել
այն
էր
ուրախութիւն,
զի
քան
զառաջին
հինգ
մարդոցն
ի
մենամարտութեան,
որ
ի
Վրաց
զօրուէն
մեռան՝
այլ
ո՛չ
հարեալ
ոք
սրով
եւ
ո՛չ
մեռեալ
գտաւ
յամենայն
բազմութեանն
Հայոց
եւ
Վրաց։
Վասն
որոյ
ուրախալից
ցնծութեամբ
դարձան
յիւրաքանչիւր
աշխարհ
փառաւորելով
զԱստուած։
240.
Մահ
մեծի
կիւրոպաղատին
Դաւթի
(Ասողիկ,
Գ,
ԽԳ)
Այլ
վասն
մահուան
մեծի
կիւրապաղատին
Դաւթի
պարտ
վարկանէի
երկարաձիգ
ողբովք
վիպասանել,
եթէ
ոչ
զերկարանալ
բանիս
կամէի
կարճել.
զի
ո՛չ
ճառից
են
ժամանակ,
այլ
դոյզն
յիշատակարանաց։
Բայց
զի
էր
այրն
հեզ
եւ
հանդարտ,
առաւել
քան
զամենայն
թագաւորս,
որ
ի
ժամանակս
յայս։
Եւ
եղեւ
նա
պատճառ
խաղաղութեան
եւ
շինութեան
ամենայն
արեւելեայց,
մանաւանդ
Հայոց
եւ
Վրաց.
զի
զգոռ
պատերազմաց
յամենայն
կողմանց
դադարեցոյց
նա,
յաղթող
եղեալ
ամենայն
շուրջանակի
ազգաց,
եւ
ամենայն
թագաւորք
կամաւ
հնազանդեցան
նմա։
Սա
լցեալ
աւուրբք,
ծերացեալ
ժամանակօք՝
վախճանեցաւ
յաւուր
մեծի
փրկական
Զատկին,
ի
ՆԽԹ
թուականին։
Բայց
զի
ոչ
գոյր
նորա
որդի
կամ
եղբայր,
որ
ժառանգէր
զաթոռ
թագաւորութեան
նորա՝
յանձն
արարեալ
էր
զազատագունդ
եւ
զաշխարհ
իւր
թագաւորին
Յունաց
Վասլի։
[1]
Կարեւոր
գրուած
բայց
ռամիկ,
եւ
ոչ
միշտ
ստոյգ.
այդ
եկեղեցւոյ
կոնդակն
է,
այսինքն,
անոր
շինութեանց
եւ
սպասուց
յիշատակներն՝
տարէթուոց
կարգաւ
գրուած։
[2]
Այն
ատեն
ոչ
յԷջմիածին
այլ
ի
Դուին
էր
աթոռ
կաթողիկոսին։
[3]
Փափագ
եւ
աւանդութիւն
Աղթամարեցւոց ,
ոչ
ստուգութիւն։
[4]
Յետին
ժամանակի
հնարուած
զրոյց,
երբ
կայր
Էջմիածնի
աթոռն,
եւ
ոչ
Գագկայ
ժամանակ։
[5]
Ամենքն
այլ
Վանայ
ծովուն
հարաւակողմն
են :
[6]
Թերեւս
Լիմն
եւ
կտուց։
[7]
Բաց
ի
մէկ
երկուքէն՝
թէ
գաւառք
թէ
վանքեր
թէ
գիւղերն՝
ամենն
այլ
ծանօթ
են
հիմայ։
[8]
Թուրք.
բառ,
զապթ,
նշանակէ
նուաճել,
ուրիշի
ինչը
վիճակը
գրաւել։
[9]
Ի
կէս
եւ
յետ
կիսոյ
Ժ
դարում։
[10]
Խաչ
մի՝
հաւանօրէն
ազնիւ
մետաղէ.
Հրազէն
կոչումն
այլ
կըրնայ
իրեն
յատուկ
ըլլալ,
ինչպէս
Հայոց
շատ
խաչեր՝
ունին
պէսպէս
անուններ։
[11]
Սա
յատկապէս
Կամրջաձորեցի
կոչուի,
եւ
իր
գրուածներէն
ունինք
եկեղեցական
կարգաց
եւ
գրոց
մեկնութիւններ.
փափագելի
է
իւր
երաժշտական
հմտութեան
այլ
ճաշակ
մի
ունենալ։
[12]
Մօտ
է
մայրաքաղաքն
Անի,
ծանօթ
եւ
հիմայ։
[13]
Հասարակաց
ծանօթ
եւ
հռչակեալ
աղօթագրող
Ս.
Գրիգորի
անուամբն։
[14]
Գաւառն
ծանօթ
այլ
ոչ
նոյնպէս
եւ
վանքն։
[15]
Իր
ժամանակագրական
Պատմութիւնը
յիշեցընէ։
[16]
Բ
եւ
Գ
Հայոց
սահմանակից,
սովորաբար
Լիկանդոն
գրուի։
[17]
Հիմական
ծանօթ
Խարբերդն՝
է,
որ
եւ
Քարբերդ։
Ասոր
անունն
յիշուած
է
եւ
Ուռհայեցւոյ.
երկրորդն
թուի
արաբերէն,
գետերու
նշանակութեամբ։
[21]
Գիտնական
բարեկամ
եւ
թղթակից
Գրիգորի
Մագիստրոսի։
[22]
Տեղին
ծանօթ
չէ,
բայց
շատ
հռչակուած
է
հօն
պատուած
խաչի
մի
համար,
զոր
Շնորհալին
եւ
այլ
կաթողիկոսը
պահէին,
եւ
անով
օրհնութիւն
տային՝
նա
եւ
գրով
խաւրէին։
[23]
Իբրեւ
վարձք
իր
կորեանց
բժշկողին՝
բերէ
իր
բզըքտած
եղջերուներու
մորթը։
[24]
Սա
այլ
Նարեկացի
համարուի.
բայց
գրածներն
մեզի
հասած
չեն:
[25]
Այս
աղանդաւորաց
դէմ
գլխաւոր
գրողաց
մէկն ,
զոր
յիշեն
եւ
այլք:
[26]
Ժ
դարուն
երկրորդ
կիսում։
[27]
Երբեմն
այսպէս
գրուի
Արշարունեաց
տեղ։
[28]
Տես
ի
Շիրակ,
երես
18։
[29]
Հաւանօրէն
պիտի
գրուէր
կոփուածով։
[30]
Ոչ
այնքան
ընդարձակ
երկիր
էր
որ
աշխարհ
կոչուէր՝
սովորաբար
Սեւորդեաց
ձոր
կոչուի,
բնակչաց
Սեւ
կոչուած
նահապետին
անուամբ:
[31]
Իրարու
մօտ
են
եւ
շատ
հեղ
զոյգ
յիշուին:
[33]
Մաշտոց
գրոց
կանոններին
կամ
արարողութիւններն
են
յիշածներն։
[34]
Գրիգոր
Նարեկացին
է
զայս
գրողն
[35]
Անառակ
որդւոյն
ըսածն
է,
յԱւետարանի։
[36]
Արծրունեաց
կամ
Վասպուրականի
թագաւորքն
են։
Գրեթէ
ամեն
թագաւորազունք
Արծրունիք՝
երկու
անուն
ունէին,
մին
Հայկական,
միւսն
կամ
գգուական
կամ
այլազգի։
[37]
Այս
թռուցիկ
գրուածս
քիչ
շատ
հասկանալ
ուզողն,
պէտք
է
ունենայ
Աւետիքեան
Հ.
Գաբրիէլ
վարդապետի
գրած
մեկնութիւնը.
տպագրեալ
ի
Ս.
Ղազար,
ի
Վենետիկ։
[38]
Uողոմոնի
շինած
զինուց
տաճարին
նմանցընէ։
[39]
Երկնից
գմբէթն
կամ
կամարն,
նոյն
իսկ
երկինքն։
[40]
Հաւատացեալք
եւ
կրօնաւորք։
[42]
Խորանին
տապանակն,
ուր
Ս.
Խորհրդոյ
բազմոցն
դրուի։
[43]
Ելիմացւոց
երկրին
դիրքն
տարակուսական
է,
Պարսկաստանի
արեւելեան
հարաւակողմն
համարուի։
Սիկիլիոյ
մէջ
այլ
կար
համանուն
վիճակ
մի։
[44]
Սաթ,
Ambre.
այլեւայլ
բնական
նիւթեր,
ուսկից
արեւելեայք
սիրէին
պէսպէս
զարդեր
շինել։
[45]
Անցեալ
ժամանակաց
անձանց
կամ
դիպուածոց
պատկերներ
նկարել
տար։
[46]
Զաքարիա
մարգարէի
ըսածը
(Գ.
9)
յիշեցընէ.
«Զվէմն՝
զոր
ետու
առաջի
երեսաց
Յեսուայ ,
ի
վերայ
վիմին
եօթն
աչք
են»:
[47]
Ծառոց
եւ
բանջարեղինաց
այլեւայլ
տեսակք։
[48]
Դրախտին
նմանցընէ
այս
պարտէզը։
[49]
Այս
ամեն
նմանութիւնք
խաչին
համար
էին:
[50]
Ս.
Խաչափայտը
դրին
ի
խորան
Ս.
Կարապետին։
[51]
Թուի
դադար,
դադրելու
կամ
դնելու
տեղ.
եբրայերէն
դարում,
նշանակէ
նուէր,
զոհ։
[52]
Այլեւայլ
Սրբոց
նշխարքները
յիշէ
տեղաւորած
Ս.
Աստուածածնի
խորանին
շուրջը:
[53]
Սեբաստիոյ
Քառասուն
մանկանց:
[54]
Արեւմտեան
կողմէ
կամ
աշխարհէ,
ինչպէս
էր
Կ.
Պօլիս
նկատմամբ
Հայաստանի։
[55]
Երէց
կամ
անդրանիկն
եղբարց։
[56]
Իբր
թէ
այդ
առաջին
անուններն
չէին
քրիստոնէական,
մէկ
մէկ
այլ
սուրբ
անուններ
տրուած
էին:
[57]
Երեսօք
եւ
կերպարանօք
այլ
գեղեցիկք
են
եղել
այդ
երեք
թագաւորազն
եղբարքն
Արծրունիք։
[58]
Չորս
տողով
մէկ
ի
թուին
ՆԼԲ
բառը
նշանակէ,
որ
Է
983–4
Քրիստոսին :
[59]
Ճոխաբանութեամբ
գրուած
է,
բայց
եւ
եռանդեամբ
եւ
վայելուչ:
Ձեռագիր
օրինակք
այլ
իրարմէ
աւելցուցեր
պակսեցուցեր
են:
[60]
Բ
Նիկեփոր
կայսրն
Է՝
Փոկաս
մականուանեալ,
յամս
963–9։
Ի
գրչագրին
գրուած
է
Նիկիփաւռ։
[61]
Եպիմենիդէս
քերթողին
ըսածն
է,
զոր
յիշած
է
Պօղոս
Առաքեալ
ի
Թղթին
առ
Տիտոս,
Ա.
12:
[62]
Այլեւայլ
անուամբք
կոչուած՝
Արծրունեաց
ցեղին
կամ
Վասպուրականի
թագաւորն
է,
որ
թագակից
ըրաւ
իր
որդին
Սենեքերիմը։
Տես
ծան.
4,
եր.
290 :
[63]
Իբր
թէ
այնքան
կանթեղք
եւ
մոմեղէնք
վառուած
կային,
որոց
լոյսն
արեւու
լուսոյն
հաւասարէր։
[64]
Շատ
փափագելի
էր
որ
առ
մեզ
այլ
հասած
ըլլար
այդ
զմայլական
Ներբողն
կամ
գովեստ
Ս.
Սոփիայ
տաճարին :
[65]
Յիշեցինք
ուրիշ
տեղ՝
որ
լաւ
երգիչներն
Փիլիսոփայ
կոչուին,
այս
տեղ
այլ
նոյն
նշանակութեամբ
իմաստասէր։
[66]
Բարդածան
Ասորին
յիշած
են
Խորենացին,
Բ,
կզ,
եւ
Եւսեբիոս,
բայց
Պանդալէոնի
յիշածն
ուրիշ
անձ
է՝
եթէ
Յուստինիանոս
կայսեր
ժամանակակից
է,
կամ
աւելի
վերջ։
[67]
Ուրիշ
00,
կ՚աւելցընեն,
Վեց
մազ
ի
վեց՝
փող
ոսկի,
կամ
ի
վեց
փողակի
եդեալ։
[68]
Որ
եւ
Կոգայովիտ ,
մօտ
է
Տարօնոյ։
[69]
Ուրիշ
օր.
Աստուած
զնոր
հրաշիցս
սքանչելի
յայտնութիւն:
[70]
Ժ
դարու
Հայոց
մարզպանութեան
պաշտօնն
կամ
պատիւն՝
անծանօթ
է
ինձ.
թուի
սահմանապահ։
[71]
Գուցէ
պիտի
ըլլար
կարդալ։
[72]
Կամ՝
Ասպագունիք,
Տարօնոյ
մերձաւոր
գաւառ,
իսկ
միւս
անունն
սովորաբար
գրուի
Կոգովիտ։
[73]
Կամ՝
Բրայրի,
ըստ
Յայսմաւուրաց
ոմանց
Բճաւ
եւ
Գոմեր.
ուրիշ
կերպով
այլ
գրուած
կայ :
[74]
Յայսմաւուրք՝
ռամկավար
կ՚աւելցընեն.
«Եւ
ապա
ետ
անարգանացն
առեալ
զքցափ
(Թէպէտ
եւ
կիմացուի
որ
այս
բառս
գլխանոց
նշանակէ,
այլ
եւ
յիշուած
է
ի
գիրս,
ի
վկայաբանութեան
Ս.
Թէոդուլայ,
«քցափ
ի
գլուխ»:
)
գլխոյն
իւրոյ՝
զարկեալ
զգետնի,
եւ
դիմեալ
ի
դուռն
եկեղեցւոյն,
եւ
անկեալ
ի
վերայ
երեսաց
իւրոց
հառաչեաց
ի
խորոց
սրտէ,
աղաղակեաց
ի
վեր,
եւ
անէծ
զտանուտէրն»:
[75]
Ո՞վ
էր
այդ
Յովսէփն,
առաջ
չէ
յիշուած:
[76]
Օգնական
կամ
ոյժ
եւ
ինչք
չունէր։
