Հայապատում

61. Ս. ԳՐԻԳՈՐ  ՆԱՐԵԿԱՑԻ

Այնպիսի անձանց թոռն եւ որդի ընծայուած ի կէս Ժ. դարու, իբրեւ ի ծնէ ծծած է անոնց բարեպաշտութեան հոգին, եւ իրեն նման հոգեկիր Ներսիսի Լամբրոնացւոյ կշռադատ կոչմամբն՝ հրեշտակ ի մարմնի երեւեալ, շնորհաց զաւակ։ Մեր Ս. Լուսաւորչի արժանապէս երախտագէտ   որդիք՝ անոր Գրիգոր անուամբ շատ եւ շատ անգամ կնքեր են եւ կնքեն իրենց զաւակները. բայց անոնց մէջ յետ նախահօր մեր հաւատոց՝ Նարեկացին եղած է ամենէն արժանաւորն, համբաւաւորն եւ սիրելին։ Լուսաւորիչ Գրիգորն յարգուի եւ սիրուի հայրաբար. իսկ Նարեկացի Գրիգորն գգուի  որդիաբար, եւ թերեւս դժուարին ըլլայ ըսել թէ որն աւելի ժողովրդական (populaire) եղած է ազգիս։ Ես դժուարագոյն է քիչ խօսքով բացատրել Նարեկացւոյս բարքն ու բանքն. վասն զի Գրիգոր Նարեկացի շատ դիմօք իսկատիպ անձ եւ գրիչ մի եղած է, եւ ամէն տեսակ գրութեանցը մէջ նոյն իսկական եւ սեփական կերպարանքն յայտնուի։ Սակայն որչափ այլ նոյն եւ նման ըսուի կերպարանքն, աւելի դիւրին է յամենայնի գերազանց ինչ ըսել՝ քան բացատրել զայն։

Նոյն իսկ իր վիճակն մեր եկեղեցւոյ դասուց մէջ Սրբութեան գերազանց կոչմամբ՝ նշանափայլ է, վասն զի ի կիսոյ Ե. դարու մինչեւ ի կէս Ժ–ին, յորում ինքն ծնած է՝ ուրիշ ազգային եկեղեցական մի չի տօնուիր մեր մէջ, եւ ոչ ոք իբրեւ Հայր մի եկեղեցւոյ համարեալ է յետ Ս. Թարգմանչաց՝ որոց դասակարգեալ է, եւ յետ նորա ոչ այլ ոք՝ բայց երկու Ներսէսքն, Շնորհալին (Կլայեցի), եւ Սիրելին (Լամբրոնացի)։ Ըստ անուանակոչութեան յետնոյս՝ Գրիգոր Հրեշտականմանութիւնը ոչ միայն երկնաթռիչ աղօթիւք՝ իր վանաց անուամբ կոչուած Նարեկ գրովքն այն է, որ իր գործոց գլուխն է (Chef-d'oevre), եւ յետ մեր քանի մի եկեղեցական կանոնական գրոց (պատարագի, ժամերգութեան) ամենէն շատ առ Աստուած նուիրուած աղօթքն է, Շնորհալւոյ Հաւատով խոստովանիմին մրցակից, այլ եւ ուրիշ ամէն գրուածոց մէջ այլ հրեշտակային թեւօք թռչի, հրեշտակաձայն նուագարան մի հնչեցընէ, հրեշտակափայլ մաքրութիւն մի արտայայտէ. զոր եւ հաւաստեն որչափ ինչ ծանօթ է իր վարքէն եւ աւանդութենէ, ինչպէս իր հաւատոոց ուղղութիւնը ցուցընելու համար՝ մորթած եւ խորոված աղաւնիները ողջ ողջ թռցընելով, Վանայ ծովուն եզերքէն ջրին վրայ քայլելով երթալն Արտեր կղզի (Ա՛ռ Տէր ստուգաբանելով) առ Տիրամայրն, զոր հրեշտակային աչօք տեսնելով՝ կ՚երթար եւ կ՚երգէր յետոյ մեզի նկարագրելով զՆա, «Աչքն ծով՝ ի ծով ծիծաղախիտ, — Ծաւալանայր յառաւօտուն», եւ այլն։ Այսպէս՝ ոչ միայն ասոր նման իր Տաղից եւ Գանձուց մէջ, այլ եւ Ճառից եւ Մեկնութեանց մէջ՝ վերաթռիչ եւ հոգերգակ է։ Եւ աւելի զարմանալին այն է, որ գետնին կուտ մի յափշտակող եւ վերացող թռչնոց նման, երեւակայութեան տակ ինկած չնչին ճճի մ՚այլ ըլլայ՝ վերացընէ ազնուացընէ հոգեզարդէ սըրբացընէ աղօթիցը մէջ։

Զասոնք թողլով հիմայ կամայ ակամայ, եւ ակն արկելով ի Պատմականն՝ ըստ բուն մեր դիտման, յԱպարանից Խաչի Պատմութիւն կոչուածն, կրնայ ըսուիլ թէ ոչ միայն մերազգի պատմական գրուածոց, այլ թերեւս եւ ամենայն ազգաց՝ սա գերաթռոյց պատմուածն է, կարծես թէ ոչ միայն մտօքն (իմաստիւք), այլ եւ շարաբանութեամբն թռչի, եւ անկարելի կ՚ընէ ըմբռնել զկարգն եւ թարգմանել հաւասար բարձրութեամբ եւ խորութեամբ։ Հարկ է ընթերցողին՝ անոր գծած օդային ճամբուն միջէն նոյնպէս թռչըտելով հետեւիլ որչափ կարենայ:

Պատմութեան նիւթն այս է. իր Հայրենեաց երկրին (Անձեւացեաց կամ Ռշտունեաց) դրակից  Մոկաց երկրին մէջ անուանի վանք մի կար Ս. խաչ անուամբ. տեղւոյն Դաւիթ եպիսկոպոսի եղբօրորդին ազնուական մի կ՚երթայ ի Կ. Պօլիս առ կայսրն Վասիլ, սիրուի եւ պատուի, խնդրէ եւ ընդունի մասն մի Ս. Խաչին Քրիստոսի եւ ուրիշ տնօրինական ոչխարներ, որոց համար հանգուցեալ Դաւթի քեռորդին եւ յաջորդն Ստեփանոս եպիսկոպոս եկեղեցի մի շինէ, եւ անոր Նաւակատեաց  համար խնդրէ ի Գրիգորէ որ ներբողեան մի գրէ. Ս. Խաչին. յետոյ նաեւ զՊատմութիւն, յիշեալ  Կենաց փայտին եւ միւս նշխարաց սերուելուն։ Գրիգոր գրէ զայն իր յիշեալ ոճովն, նաեւ բարձր եւ խոր աստուածատես հոգւով եւ մտօք՝ Ներբող մի ի Ս. Խաչն, որ իրաւամբ աստուածաբանական կրնայ կոչուիլ։ Ոչ պակաս է քան զայն եւ Ներբողն ի Ս. Աստուածածինն, զոր հիացմամբ երկարօրէն բացատրած է ի սկզբան անցեալ դարու մեր աստուածաբան եւ հայկաբան Աւետիքեան Հ. Գաբրիել վարդապետն։ Առաքելոց եւ Ս. Յակովբայ Մծբնացւոյ գրած ներբողականքն այլ՝ եթէ չեն այնքան բարձրաթռիչ, այլ եւ ոչ հետեւակ։ Գր. Նարեկացի յամէն գրուածսն եւս՝ Գր. Նարեկացի է։ Որպիսի եւ է առարկայ ըլլայ իր գրելիքը, եթէ անձն, եթէ բնութեան կամ երկրի դիրք մի, տեղ մի, շէնք մը, գործ մի, հեղեղօրէն թափէ նկարագրութիւնը, եւ հրեղինօրէն փայլեցընէ։ 

Շատեր ջանացեր են Նարեկացւոյ Աղօթքն եւ այլ ինչ գրուածք բացատրել կամ՝ յոտանաւոր չափ վերածել, այլ միշտ իրմէ շատ վաղ մնացեր են։  

Յիշեալ պատմական գրուած էին ճաշակ մի ընծայեն, յ՚Բ Մասին, Յօդուածքն 231–2։ 

Իր ամենէն ծանօթ Աղօթագիրքը` Նարեկը՝ կարդացողք կրնան հաւանիլ, թէ այնպիսի կրակ կրող հոգին չէր կրնար շատ դանդաղիլ մարմնոյն մէջ, եւ զարմանք իսկ է սովորական կենաց միջօրէին հասնելն այլ, ինչպէս եւ Լամբրոնացւոյն. սա յիսնամեկին այլ չէ հասած, Գրիգոր հազիւ լցած զայն. երկուքն այլ իրենց դարուն կիսուն ծնած են, Նարեկացին հազիւ ԺԱ—ին դուռը մտեր է, միւսն չէ հասեր ԺԳ–ին։ Երկուքին համար այլ կ՚արժէ իմաստնոյն վկայութիւնն, «Ի սակաւուն ելից ժամանակս երկայնս». Լամբրոնացւոյն մեզի հասուցած գրուածներն ակներեւ ճշմարտեն ըսածս. իսկ Գրիգորէն կամ մեզ չէ հասած ամէն գրածն, կամ տեսչութեան՝ հովուութեան պաշտօն եւ պարտք չունենալով, ինքզինքն աւելի մտածութեանց. հոգեւոր թռչանաց, հեծութեանց, հառաչանաց տուած է, քան գրով եւ մրով զանոնք յայտնելու։ 

Մեզի ծանօթ ամբողջ գրուածքն, որ են Նարեկ աղօթագիրք, Մեկնութիւն Երգոց երգոյն, Պատմութիւն Խաչին Ապարանից, Ներբողբ Սրբոյ Խաչին, Սրբոյ Աստուածածնի, Առաքելոց, Սրբոյն Յակովբայ Մծբնայ, Գանձք եւ Տաղք եկեղեցականք, եւ Խրատական բանք վասն ուղիղ հաւատոց եւ մաքուր  վարուց առաքինութեան, ամփոփուած են տպագրութեամբ ութածալ հաստկեկ հատորի մի մէջ, տպագրեալ ի վանս մեր ի 1840։ (իսկ Նարեկն այլ եւ այլ անգամներ տպուած է, նոյնպէս ի վանս մեր, եւ այլուր)։

62. ՍՏԵՓԱՆ ԱՍՈՂԻԿ 

Տասներորդ դարու Պատմչաց շարը կնքէ սա, իր գրածը մինչեւ ի 1004 թուականն հասցընելով։ Վարդապետ ըլլալը վկայուն զինքը յիշողներէն, որք եւ միշտ գովութեամբ եւ պատկառանօք յիշեն, մանաւանդ մեծահանճար Մագիստրոսն Գրիգոր [1], որ «Երջանիկ եւ ծայրագոյն ծեր», եւ Ասողնիկ կ՚անուանէ զնա. ուրիշ ոմանք այլ այսպէս եւ տառիւ Ասողնիկ գրեն, որոյ պատճառն յայտնի չէ, բայց համարուի շատ աւանդութիւններ կամ՝ խրատներ, ըսելուն համար, եւ կա՞ ըստ ոմանց երգեցողութեանն համար։ Հայրենեօք ի Տարօնոյ համարուի. բայց պատմեաց շարակարգ մի զատելով երկու Ստեփանոս՝ դնէ զմին Ասողիկ Վարդապետ, զմիւսն անմիջապէս անկէ ետեւ՝ «Ստեփանոս Տարօնացի եւ գրող ի խնդրոյ Տեառն Սարգսի կաթողիկոսի»: Ասողիկ առաջին է իրմէ առջի Պատմիչները կարգաւ յիշող, ինն թուով, հինգն՝ Դ. եւ Ե. դարուց ծանօթքն, միւսն՝ Սեբիոս, Ղեւոնդ, Շապուհ, եւ  Յովհաննէս կաթուղիկոս։

Ուխտանեսի նման իր Պատմութիւնը երեք հատուած կամ գիրք բաժնած է, եւ նման անոր եւ ուրիշներու՝ Առաջին գրոց մէջ քաղելով իրմէ առջիններէն՝ մանաւանդ ի Խորենացւոյ՝ համառօտէ ըզպատմութիւնն Հայկազանց եւ Արշակունեաց՝ մինչեւ ի Տրդատ է — Երկրորդ գիրքն՝ ասկէ մինչեւ ի թագաւորութիւն Բագրատունեաց. յայտ է որ ասոնց մէջ ոչ կամ՝ քիչ նոր գիտելիք գտնուին։ — իսկ Երրորդ գիրքն, որ Բագրատունեաց ժամանակի պատմութիւնն է, կարեւոր մասն է. ոչ միայն զքաղաքավար անձինս յիշելով՝ այլ եւ զնշանաւոր գիտնականս եւ վարդապետս ժամանակին։

Յափշտակիչ հանճար մի չի փայլեցըներ, այլ հանդարտ, խոհական եւ բաւական յստակ լեզուով գրիչ, որով իրմէ առաջնոց մօտենայ քան վերջնոց։ Որչափ այլ իր պատմածներն շատ բան չեն, բայց իր ծանր եւ ճշմարտասէր ոգւոյն համար յարգելի են։

Քանի մի անգամ տպագրուած է բնագիրն։ Կարեւոր եւ հմտալից ծանօթութեամբք տպագրութիւն մի եւս ըրաւ 1885ին, ի Մոսկուա, Ստ. Մալխասեանց։ Ռուսերէն այլ թարգմանուած է յԷմինէ՝ ի Մոսկուա, ի 1864. իսկ ի փռանկերէն մէկ մասն՝ պիտանի ծանօթութեամբք Տիւլորիէի՝ ի Բարիզ, ի 1883։ 

Ասողնըկայ են յ՚Բ Մասին գրոցս, տասն յօդուածք, այսինքն 227–9. 236–41։

63. ՅՈՎՀԱՆՆԷ Վ. ԿՈԶԵՌՆ 

Մետասաներորդ դարու Պատմչաց նախադասուի այս մականուամբ այլ՝ վարուքն այլ այլանյան անձը։ յայտնի չէ ի՞նչ պատճառաւ կոչուիլն Կոզեռն՝ որ ուղտու ձագ նշանակէ [2], իսկ վարուց համար ակն արկածս՝ իր վրայ աւանդութեանն համար էր,  թէ ճգնողական եւ զղջական կեանք մի անցընելէ զատ, իբրեւ 1035–6 թուին պատակած արեւու խաւարմանէն [3] գուշակելով աշխարհիս կատարածի մօտենալն, ողբոց եւ արտասուաց մէջ ընկղմեր է, եւ գրեր է զայն, որ չերեւիր հաւանական, ոչ տեսիլն եւ ոչ գրածն. բայց թուի թէ իր օրերուն Սելչուկեանց եւ Տուղրիլ Սուլտանին աշխարհակալութիւնքն եւ արշաւանքն՝ ազդած ըլլան իրեն մեծ սարսափ եւ կասկած մի. զոր անշուշտ ստուգապէս գրած պիտի ըլլայ՝ իր Պատմութեան մէջ, որ մեզի համար դեռ ցանկալի է, զի չի գտնուիր հիմայ։

Մխիթար Այրիվանեցի երկու անձն բաժնէ զսա, մէկը Կոզեռն կոչելով, եւ անկէ անմիջապէս յետոյ Յովհաննէս վարդապետ Տարօնեցի. բայց Արիստակէս Լաստիվերտցի՝ որ իրմէ քիչ վերջն է, յայտնապէս նոյնութիւնը ծանուցանէ. զի տեղ մի Յովհաննես վարդապետ Կոզեռն կոչէ, յետոյ յիշելով զՍտեփանոս Ասողնիկ՝ յարէ. «Եւ Յովհաննէս եւ նոյն (Տարօն) գաւառէ, զոր վերադիր անուամբ Կոզեռն կոչէին»։

Յիշեալ Այրիվանեցին, երկու բաժանողն, ի կարգի ժամանակագրութեանն՝ (ի հինգ հարիւր թուին Հայոց, որ է 1051) գրէ. «Յովհաննէս Վրդ. Տարօնացի արար զՊատմութիւն Բագրատունեացն, հրամանաւ Տեառն Պետրոսի» կաթողիկոսի եւ որչափ Պատմիչք Բագրատունեաց։ Շապուհ, Յովհաննէս կաթուղիկոս, Ասողնիկ, Կոզեռն, եւ այլք յետագայք. գովելի սովորութիւն՝ թռչուն ժամանակին դիպուածները բռնելու եւ աւանդելու, որ՝ թէեւ շատերը թռուցեր կորուսեր են, գոնէ ոմանք ապրած հասած են մեզ։ — Պատմագրաց թանկ  այլ յատկապէս կարգէ. «Յօհան Տարօնեցին, որ է Պատմութիւն Բագրատունեաց»։ Ուրիշ մի աւելի ընդարձակօրէն, «Յոհաննէս Կոզեռն՝ որ ինչ ի ժամանակս իւր». յորմէ կրնամք կարծել թէ ոչ սոսկ Բագրատունեաց ցեղի կամ թագաւորացն պատմութիւն էր Կոզռան գրածն, այլ եւ շրջակայեաց իր ժամանակի եւ աշխարհի հանդիպածն, որ էր գլխաւորապէս վերոյիշեալ Սէլչուկեանց երեւոյթն։

Մատթէոս Ուռհայեցի, որ շատ յետոյ չէ քան զԿոզեռն, տեղ մի կ՚ըսէ անոր համար՝ թէ «Տկար բանիւ եւ մեծ գիտութեամբ բացայայտեր զգիտութիւն Գրոց Սրբոց». ուրիշ տեղ կոչէ զնա՝ Բանիբուն հռետոր. ուրեմն տկար բանիւ ըսելն իմանալու է՝ պարզ, անպաճոյճ, ռամկաց հասկանալի եւ նոյն ժամանակագիրն դարձեալ ուրիշ տեղ աւելցընէ (ինքն այլ իր յայտնի տկար բանիւն). «Սա խօսեցաւ Բազում բանք, որպէս զմարգարէութիւն ի վերայ այսմ ժամանակիս, եւ խափանելոյ աստուածպաշտութեան յամենայն մտաց եւ թուլանալոյ հաւատոց՝ եւ զայս ասաց ի նոյն Գիրքս յառաջ ժամանակաց»։ Ետքի խօսքով թերեւս իմանալու է որ ժամանակագրական կարգաւ պատմական բան արած ըլլայ, վասն զի վկայուած է իր ժամանակագիտութիւնն, մանաւանդ տոմարագիտութիւնն, եւ այսպիսի գրուած ի հատուածք գտնուին իր անուամբ։ 

Երիցագոյն քան զՈւհայեցին՝ նախայիշեալ Լաստիվերտցին՝ Կոզռան գրչին կ՚ընծայէ Հաւատոց գիրք մ՚եւս, որ իր Պատմագրութեան դժբաղդութիւնն ունեցեր է, մանաւանդ թէ մենք եմք ունեցեր, զերկուքն այլ հիմայ չտեսնելով, բաց ի վերոյիշեալ տօմարական բանէն եւ Վարդավառի տօնին վրայօք. երկար գրուած է մի, որ բաւական հմտութիւն եւ զգօնութիւն ցուցընէ, միանգամայն եւ ոչ տկար՝ այլ կորովի եւ գարուն համեմատ հայաբանութիւն. որոյ իբրեւ ճաշակ դնեմք հատուած մի այս տեղ, իր գրած Պատմութենէն զրկուած ըլլալով, եւ թողլով կարգի Հայապատումիս՝ Յայսմաւուրաց աւանդութիւնն իր վրայօք։ Տես Յօդուած 247, յ՚Բ Մասին։ 

«Ամենայն աստուածային տօնք զանցեալ իրաց ունին զխորհուրդ եւ զեղելոց իրաց յիշատակ. իսկ Վարդեւորի [4] տօնիս՝ չէ կատարեալ- վասն զի զյան, դերձեալ աւուրն ունի զյիշատակ, զի անդ առնու զկատարումն. վասն որոյ քան զամենայն տօնս երեւելի եւ պայծառագոյն է։ Նաեւ յորժամ խաւարն անօրէնութեան եւ մառախուղ կռապաշտութեան մածեալ ունէր զաշխարհս ամենայն, տօնէին Հեթանոսք դիւաց զտօնս զայս, զի ի Նաւասարդի մին տօնէին Արամազդայ եւ ի հնգետասանն՝ Անահտայ, եւ ի Սահմի հինգ՝ տօնէին Վահեան [5] եւ Վահագնի, եւ յամառնային ժամանակս տօնէին Ափրոդիտէ։ Եւ այսպէս առասպելաբանէին, թէ Արամազդ որդի էր Կրաւնոսի, եւ Կրաւնոս աստուած տիեզերակալ. իսկ Արամազդ որդի նորա նախանձեցաւ ընդ որդէծնութիւն հօր իւրոյ, զի երկեաւ. թէ ծնցի որդի, եւ յարուցեալ զօրասցի եւ լինիցի աստուած, յարեաւ ի վերայ հօր իւրոյ եւ կտրեաց զերկ… նորա եւ ընկէց ի ծով. եւ ծովու փրփրեալ յարենէն, եւ ի սպիտակ փրփրոյ ընծայէր զԱփրոդիտէս [6]. զոր եւ ստաբանեալ ասէին թէ, ընդ որ անցանէր եւ ընթանայր՝ յընթացիցն արիւն իջանէր յոտից նորա, եւ վարդ եւ մուրտ բուսանէր։ Իսկ խաւարեալ ի լուսոյ հեթանոսական սովորութիւնն՝ զտօն նորա Վարդավառ անուանէին, եւ զվարդ նմա ընծայ մատուցանէին։ Իսկ Սուրբն Գրիգոր ածեալ զմեզ ի լոյս աստուածգիտութեան, խզէր զդիւական սովորութիւնն եւ ի ճշմարտութիւնն փոխէր. եւ ընդդէմ նոցին կարգէր ի Նաւասարդի մի՝ Յովհաննու Կարապետին տօնել, եւ ի հնգետասան՝  Աւետեաց Աստուածածնի, եւ ի Սահմի հինգ՝ Յովաննու եւ Աթանագինէ. եւ զՎարդեւորիս՝ տօնել զԵրեւումն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի ի Թաբովրական լերինն՝ օրինադրէր [7] ։ Զի, զոր օրինակ վարդն՝ յորժամ ի կոկոնին է՝ զանուշահոտութիւն հոտոյն եւ զտեսիլ գունոյն ընդ իւր պարփակեալ ունի, իսկ յորժամ՝ ի կոկոնէն փթըթեալ  ելանէ, զհոտն եւ զտեսիլ գունոյն՝ ամենեցուն ցուցանէ. այսպէս եւ Տէր մեր ի մարմնի ծրարեալ  զվարդ աստուածութեանն, իսկ ի Թաբովր յայտնեալ զաստուածութիւնն՝ աշակերտացն, փայլեցին  երեսք նորա որպէս զարեգակն, եւ անոյչութեամբ Հոգւոյն լուսաւորեցան դասք Առաքելոցն»։

64. ԱՐԻՍՏԱԿԷՍ Վ. ԼԱՍՏԻՎԱՐՏՑԻ 

Լաստիվարտ Կարնոյ գաւառի գիւղ կամ՝ աւան մի եղած է. հիմայ դիրքն անծանօթ է, եւ միայն իր ընծայած այս Պատմիչով է յիշուած։ Սա ԺԱ. դարուն կիսում՝ իր ժամանակի Հայոց հանդիպած դժբաղդութիւններն ողբացել եւ գրել է, Բագրատունեաց թագաւորութեան վերնալն, Անի մայրաքաղաքին անշըքանալն, Սէլչուկեան սուլտանաց յաղթական արշաւանքը, Յունաց կայսերաց չկարենալն անոնց ընդդիմանալ, եւ այլն։ Եզական կամ իսկատիպ գրիչ մ՚է Արիստակէս, յստակ եւ վայելուչ լեզուաւ գրող, քիչ կամ՝ ոչ մանրամասն պատմող, այլ շատ լացող եւ լացընող, սրտազգած հայրենասէր մի, լաւագոյն ժամանակաց արժանի, այլ հակառակին հասած, եւ զայն բացատրելով սկսի իր գրածը, յարմար՝ այլ տխուր. «Ժամանեցին մեզ տուրք չարչարանաց, եւ գտին զմեզ նեղութիւնք անհնարինք». երես մի բան այսպէս ցաւագնելով, ցաւոց առիթն փութացընէ զանոնք յայտնելու. «Ժամ է մեզ ի գլուխ Պատմութեանս ընթանալ, եւ աստի սկիզբն առնել, զի դիւրածան լիցի մեզ բանս»։

Դաւթի Կիւրապաղատի մահուընէն սկսելով, որ ժամանակին իշխանաց եւ թագաւորաց մէջ ամեննէն քաջ եւ խոհեմն էր, քսանեւհինգ գլուխ բանիւ՝ Յունաց կայսերաց եւ Պարսից (Սելչուկեանց) ի Հայս եւ ի Վիրս ըրածն եւ չարածը, եւ այն ազգաց կրածը նկարագրէ կամ ողբայ, Կարնոյ, Արծնի, Անւոյ եւ ուրիշ քաղաքաց աւերն ու այրեցն եւ կողոպտուիլն՝ իբրեւ կենդանի անձանց չարչարանք եւ մահ՝ համարի, մինչեւ Անւոյ արկածն այլ՝ սրով խողխողումն. կիսաւեր ամայի մնալն այլ «Իբրեւ զկին նորահարսն մնացեալ յայրիութեան» կ՚ըսէ։ Այսպէս անշունչներն այլ շնչաւորելով՝ սաստկացընէ եւ ստիպէ զկսկիծը, եւ ո՛ր կողմ եւ նայի՝ սգալի կերպարանք տեսնէ, եւ միով բանիւ բովանդակէ. «յՈղբս փոխեցաւ մեզ ամենայն» գրելով։ Երկայն վերջաբանութեամբ այլ զնոյն կրկնէ, ձախորդութեանց պատմիչներու սովորական ոճով կնքելով, թէ «Գիտասջիք, զի մեղքն եղեւ այս ամենայնի պատճառ՝ որ անց ընդ մեզ. զի հայեցեալ ընդ մեզ զարհուրեսջիք երկնչել յերեսաց Տեառն... եւ ապաշխարութեամբ վաղ ժամանել՝ քան զշարժել պատուհասին՝ եւ ընդդէմ՝ կալ»։

Որքան եւ ողբն շատ է քան զպատմութիւնն, ո՞վ է կրնայ մեղադրել հեղինակի մի այնպէս գրել ուզելը մանաւանդ երբ այնպէս մաքուր եւ փափուկ սրտով եւ լեզուով բացատրէ իր կիրքն, եւ փափագի՝ է, որ այնուհետեւ հայրենակիցքն բարեպաշտութեամբ. ճարեն իրենց հանգստութիւնը։. Արիստակէս այդ ողբոց մէջ անգամ՝ երբեմն բանաստեղծական վառվռուն նկարագրութիւններ ունի, որ բնական իմն եւ ոչ բռնազբօս կամ արուեստական բանիւ՝ բղխած ըլլալով, հաճոյական կ՚ընեն ընթերցողաց եւ անուշցընեն իրաց դառնութիւնը։ Այսու զգացմամբ կրնանք ըսել թէ եւ օտարազգի ոմն  երիտասարդ Բրիւտոմ (E. Prud'homme) թարգմաներ է Արիստակիսի Պատմութիւնը փռանկերէն եւ տպագրութեամբ հրատարակեր ի Բարիզ, յամին 1864 [8] ։ 

Հայապատումիս Բ Մասին սակաւ Յօդուածքն՝  կ՚ընծայեն Արիստակիսի Լաստիվարտցւոյ պատմագրութեան ճաշակն, որ են՝ 253. 255–7։

Արիստակիսի անուամբ իր կամ ուրիշի գրուածք գտնուին, եկեղեցականք կամ բարոյականք։ 

65. ԳՐԻԳՈՐ ՄԱԳԻՍՏՐՈՍ 

Ժամանակի կարգաւ ԺԱ. դարու կիսուն վերաբերի այս մեծանուն եւ արժանաւոր անձն, Գրիգոր Մագիստրոս, որոյ վարքն իսկ զանազան կող մամբ նկատելով՝ բովանդակ Պատմութիւն մի կ՚ըն ծայէ, իսկ իր բազմապատիկ գրուածոց մէջ Թուղթերն մօտ հարիւր, եւ Յիշատակարաններն՝ գրեթէ կրնային ըստ ինքեան զինքն այլ մեր պատմեաց դասակարգելու, սակայն իր մեծութեան համեմատ՝ իրմէ պատմական ոճով գրուած մի չունենալով, եւ  ոչ այնպիսի համարելով իր հռչակաւոր Ս. Գրոց պատմութեան հազարտողեան համառօտութիւնը, չեմք Համարձակիր այդ դասակցութեան մէջ դնել զինքն, այլ Յօդուած մի ընդունիմք իրմէ այս գրոցս մէջ, Մասն Բ, Յօդ: 262։

Իր վրայ լիուլի տեղեկութիւն գտնուի ի Պատմութեան Հայկ. Հին Դպր., էջ 572-86. - ինչպէս Լանկլուայի Ասիական Ընկերութեան օրագրին 48դ թուոյն (ի 1869) հմուտ գրութեան մէջ։

66. ՎԱՀՐԱՄ 

Վարդան պատմիչ յիշելով Սելչուկեան Թուրքաց կամ՝ Պարսից սուլտանաց նախահօր մաՀն (L'933) եւ յաջորդութիւնը, կ՚ըսէ. «Այս ըստ Վահրամայ» որդւոյ Տիգրանայ Վիպագրի»։ Այս խօսքս կամ շարադրութիւնս երեք կերպով այլ կրնար իմացուիլ, կամ մէկը մէկայլին այր կամ որդի ըլլալ, կամ երկուքն այլ պատմիչ ըլլալ։ Հաւանականն է թէ Վահրամ է պատմիչն, եւ որդի Տիգրանայ, մանաւանդ որ Մխիթար Այրիվանեցի զսա (Վահրամ) կարգէ Պատմիչ, բայց փոխանակ Տիգրանայ որդի  կոչելու՝ Տիգրանակերտցի կ'անուանէ։ Անցեալ դարու մեր բանասէրներէն մէկն այլ՝ Ժ. դարու մէջ համարի Պահլաւունի Տիգրան մի, որ Հայոց պատմութիւն գրած ըլլայ [9] ։ Մեզ թուի թէ ԺԱ. դարու պատկանի Վահրամ, ըլլայ Տիգրանայ որդի, ըլլայ Տիգրանակերտցի, վասն զի յիշեր է զՏօղրուլ պէկ սուլտանը։ Ամենեւին ուրիշ յիշատակ չկայ իր վրայ, եւ ոչ տող մի գրուածն, որով չեմք գիտեր թէ ինչ չափով եւ ոճով գրած էր պատմութիւնը։

67. ԳՐԻԳՈՐ Բ. ՎԿԱՅԱՍԷՐ (ՄԵԾՆ)

Իբրեւ զուտ Պատմիչ չեմ կրնար ըսել այս մեծ անձը, արժանաւորապէս յետ իր հոգւոյ եւ մարմնոյ նախահաւուն Ս. Լուսաւորչի՝ անոր անունը կրող եւ իբր կէս դար աթոռը նստող եւ փառաւորող, երախտաւոր եւ առաքինի Հայրապետ մեր եկեղեցւոյ, ծանօթ ժամանակին արեւմտեայ խաչակրաց եւ քահանայապետին Հռովմայ. բայց եթէ ոչ Հայապատում, այլ իր կարգաւորած եւ թարգմանած մեծագործ Վկայաբանութեանց մէջ, (որոց համար ըսուեցաւ Վկայասեր), բռնադատուած էր ազգային Սրբոց վարքն եւ վկայութիւնքն այլ կարգել, կամ ինքնագիր, ինչպէս վկայէ իր թարգմանած վկայաբանութեանց համար, կամ իր օգնականաց ձեռօք, ինչպէս Կիրակոս եւ Մատթեոս վարդապետք.  դարձեալ, այդ վկայաբանութեանց ներքեւ գրած Յիշատակարանացն համար, որ թէ եւ համառօտ են, այլ բաւական թուով, արժանաւոր է իբրեւ պատմագիր հեղինակ կոչուելու։

Կրնայ ըսուիլ ինքն կերպով մի եւ հեղինակ իր Պատմութիւնը գրողաց. եթէ, որպէս կարծուի, եղեր է որ աւելի քան զվերոյիշեալ օգնականսն՝ ամբողջ իր վարքը կամ Պատմութիւնը գրած բան, որ ոչ սակաւ հետաքննական պիտի ըլլար, անոր երկար կաթուղիկոսութեանն եւ ըրած ճամբորդութեանց, զանազան աշխարհաց եւ զանազան թագաւորաց հետ տեսութեան համար։ Եւ թէ եղեր է ստուգիւ այսպիսի պատմիչի վկայէ իր եղբօրորդւոյ թոռան Ս. Ներսիսի Շնորհալւոյ վարքը գրողն [10], եւ ինչպէս արժանի էր, բոլոր այդ Գրիգորեան Հայրապետաց ( որք 1065էն մինչեւ ի վերջ ԺԲ. դարու նստան յաթոռ Լուսաւորչին ) վարքերն մէկմէկ կերպով՝ առանձին կամ շարունակ՝ գրուած են, այլ մասամբ միայն հասած մեր ձեռքը, ինչպէս վերոյիշեալ Շնորհալւոյն վարքը [11] ։

Գր. Վկայասիրի եւ իր գործակցաց Յիշատակներէն ընծայուած են Բ Մասին՝ Յօդուածքն 272–6։ 

68. ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ Վ. ՍԱՐԿԱՒԱԳ

Հայաստանի արեւելահիւսիս կողմէն Արցախ նահանգի Փառիսոս՝ հիմայ անծանօթ՝ գիւղէ մի ընծայուած է ի լոյս Յովհաննէս վարդապետ Սարկաւագ, ԺԱ. դարու երկրորդ կիսում, եւ այդ դեռ հնաշնորհ դարը լծեր է ԺԲ–ի մեր դպրության նորաշնորհ դարուն, վախճանած ըլլալով յամին 1129, որպէս գրեն պատմիչք, եւ սխալմամբ ոմանք տասն տարի վերջ՝ 1139ին։ Եթէ այդպիսի դարեր կցող եւ ուսմանց նորոգութեան կամ հանճար արթնցնող անձ մի պէտք էր, քան զսա չկար յարմար եւ կարող։ Իր մեզի հասած գրուածքն եւ յիշուածքն ի ժամանակակից կամ մերձաւոր հեղինակներէ աչքէ անցընելով, եւ անոնց իրարմէ բոլորովին տարբեր նիւթոց վրայ ըլլալն, միանգամայն եւ ամէնքն այլ գիտութեամբ եւ ճարտարութեամբ հիւսուած լինելն խորհրդածելով, գերագոյն հանճարեղ մի ցուցընեն զնա, եւ առաջին՝ ըստ իս՝ ի հին հանճարեղ ազգային բանասէրս եւ հեղինակս մեր։ Եթէ վկայեալ չըլլային յայլոց՝ յանուանէ՝ իր գրուածքն, նոյն իսկ ոճն, շարադրութիւնն եւ իմաստքն՝ անտարակոյս կ՚ընէին իրեն ըլլալն եւ զարմացընեն թէ իւր մտաւոր հարըստութեանն եւ թէ ճարտարունթեամբ արտադրելուն։

Ուսկից կամ որմէ առեր եւ կրթուեր է այդպիսի հանճարն, որ Յունաց Հարց եւ նախնի դասական Հելլենաց ճաշակն ընծայէ։ Անհաւատալի թուի՝ թէ այն ժամանակին ազգային վարդապետ մի անոր միտքը կրթած եւ լուսաւորած ըլլայ. յունական եւ արեւմտեայ հրահանգօք դաստիարակեալ կարծելու էր զնա, եթէ չգիտնայինք իր հայրենեաց տեղն, եւ Հայաստանի հեռաւոր ծայրի Հաղբատայ եւ Սանահնի վանաց մէջ բնակիլն, սովրիլն եւ սովորեցընելն, թէ իբրեւ աբեղայ եւ թէ իբրեւ աբբայ. եւ մանաւանդ այդ երկու մայրավանից մէջ ամփոփուած Ձեռագրաց գանձն, եւ անոնց մօտաւոր քարայրներու մէջ՝ օրերով եւ գիշերներով մտնել կարդալ քննել եւ գրելն, երբեմն եւ քնոյ եւ կերակրոյ պէտքն եւ ժամերն մոռնալով, եւ ինքնին վկայելով, թէ «Զօր ամենայն եւ զգիշերն բովանդակ առ իմաստս ցանկութեամբ, նաեւ սիրով առ հանճար» զբաղէի։ Վարդան պատմիչ կ՚իմացընէ որ Սարկաւագ՝ էր «ի քահանայական  ազգէ», այսինքն հայրն՝ հաւանօրէն, եւ պապն քահանայ էր։ — Սամուէլ Անեցի այլ որոշ կ'ըսէ թէ, «Էր որդի քահանայի միոյ»:

Որչափ ալ ի մանկութեան ուսուցիչ մի ունեցած ըլլայ, ինքն իրեն եղած է գլխաւորն, մեծ եւ անխոնջ եռանդեամբ եւ աստուածապարգեւ սրամտութեամբ։ Յետ այն աստուածատուր շնորհաց, եթ է արտաքին (որ սակայն նոյնպէս աստուածատուր է) եւ առաջին միջնորդ մ՚այլ էարկ էր գտնել իր հանճարոյն բուսման եւ մշակութեան, զայն այլ կ՚իմացընէ ինքն, թէ՝ ընծայուած էր ի լոյս «Ի   նախնեաց բարեպաշտ ից, եւ յիմաստուն ծնողաց բուսեալ, որք սնուցին զիս օրինօք Հոգւոյն կենաց առնել՝ քան ըստ բնութեան տածիւք խնամս՝ առ մանկունս. որովք յառաջնումն հասակին դաստիարակեալ յոյս տայի քաջութեան»։ Անբաւ գովութեան եւ գոչութեան արժանաւոր ծնողք, այս. պիսւոյ զաւկի բուսցընողք եւ սնուցողք եւ կարծես թէ Յովհաննէս իմաստասէր կաթուղիկոսի Հոգին եւ լեզուն նորէն բուսեր է ի սա։

Իր վրայ շատք եւ շատ աւելի գովեստի բան գըրած են՝ քան այն իմաստասէր կաթուղիկոսին, եւ արժանապէս. զի սա արդարեւ ըստ ասից սոցա՝ եղել է «Մեծիմաստ գիտութեամբ, հանճարեղ յամենայնի եւ մտահարուստ, յոյժ իմաստուն». ասոնց համեմատ՝ եւ ճարտարաբան. որոյ համար արդարապէս կ՚ըսէ Կիրակոս պատմիչ թէ, «Սորա բանքն ամենայն իմաստասիրական ոճով է, որպէս զԳրիգոր Աստուածաբանի, եւ ոչ գեղջուկ. եւ առաւել յստակ քան զԱստուածաբանին, որոյ գրուածքն շատ տեղ մթին են, ոչ միայն ի Հայերէն թարգմանութեանն, այլ եւ ի բնագրին, եւ Յոյնք իսկ կարօտացեր են մեկնըչաց, զոր եւ մերայինք թարգմաներ են:

Այսպիսի տեսութիւնք զմեզ շատ հեռացընեն մեր նպատակէն. բայց նոյն իսկ մեր նպատակին գլխաւոր մէկ կէտն կամ մէկ երեսն ըլլալով մեր Պատմըչաց հանճարն՝ իրենց պատմութեանց հետ, երբ այսպիսւոյ մի հանդիպինք՝ անկարելի է լռելն. եւ գրեթէ հարկ կ՚ըլլայ այդ հանճարոյ ընդարձակութիւնը կամ՝ զանազանութիւնը մատնանիշ ընելու համար՝ յիշել անոր արտադրութիւնքն, որ են. 

— Ա. Պատմութիւնք, որոնց վրայ յետոյ պիտի խօսիմք. որ մեզի համար ամենէն ցանկալի գործըն է։

– Բ. Տոմարագիտութիւն, եւ ոչ սոսկ գիտութիւն, այլ եւ կարգադրութիւն եւ ուղղութիւն մեր հին տօմարին Հայոց եւ Զ. դարու կիսուն՝ հաստատուածին: Սարկաւագ ստոյգ հաստատուն կամ անշարժ տօմար կարգաւորեց, որով եւ Նոր թուական հաստատեց յամին 1084, երբ Հինգհարիւրեակ ըսուած Շրջանն (հինգ հարիւր երեսունեւերկու ամաց) կատարուեցաւ, Հայոց թուականին սկզբնաւորութենէն հաշուելով, եւ կամ Քրիստոսի 552 թուականէն։ — Այս Նոր տօմար եւ Թուականը՝ գործածուած է Հայոց արեւելակողման գաւառաց մէջ՝ դարերով, եւ թէ տօմարն՝ թէ թուականն կոչուած է Սարկաւագադիր, կամ՝ Նոր Թուական: Եւ գրեթէ դեռ գործածուի Պարսից եւ Հնդկաց Հայոց մէջ. նոր հինգհարիւրեակով մի սկսելով՝ անուամբ Ազարիայ, կերպով մի վերանորոգողի զնորոգեալն ի Սարկաւագայ:

— Գ. Աստուածաբանական խնդրոց վրայ ի գըրուածք, որոց մէջ թերեւս ուրիշի մատն մտած ըլլայ։ 

— Դ. Քանի մի Շարականք, որպէս Ղեւոնդեանց Պայծառացիրն։

— Ե. Ներբողք ի Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ, Ս. Ներսես, ի Ս. Սահակ եւ Մեսրովպ, եւ ի Ղեւոնդեանս, որոց միայն առաջինն հասած է ի մեր ձեռս, եւ որ նոյն նիւթին վրայ գրուած ճառից գերագոյնն է իր համառօտութեամբն իսկ։ Այսպէս եւ նախայիշեալ ամեն գրուածքն եւս իր յատուկ անգին գրչին շնորհքով են, մէկն քան զմիւսն ընտիր։ 

— Զ. Քահանայութեան պաշտաման եւ պատուոյ վրայ՝ խոհական ընտիր գրուած ճառ մի։ 

— Է. Աղօթագիրք մի, շատ պատշաճ ոճով եւ ոգւով, ոչ որպէս Նարեկացւոյն թռուցիկ, եւ ոչ ճապաղ՝ որպէս Գոշին եւ այլոց։ 

— Ը. Պատկերաց Սրբոց կամ՝ տէրունականաց ի՞նչ եւ ի՞նչպէս պատիւ տալու է, խոհական ճառ մի։

— Թ. իր օրերու հանդիպած մեծ գետնաշարժի մի վրայօք, յորում՝ կ'ըսէ թէ ըստ իր կարուղութեան գրեր է, նաեւ բարոյական, թէ «Ընդեր (այդպիսի դիպուածոց ատեն) բարիք ընդ չարս մեռանին եւ անմեղք ընդ մեղաւորս». այս  թէ եւ կորսուած չէ, այլ մեզի ծանօթ չէ։ 

— Ժ. Անակնկալ ոտանաւոր բանաստեղծական «Բան իմաստութեան, ի պատճառս զբօսանաց, առ Ձագն որ զաղօթանոցաւ նորա ճըռուողէր քաղցրաձայն, որ կոչի Սարիկ որ կրնայ աննման կոչուիլ մեր մատենագրութեան մէջ, միանգամայն եւ յունական հանճարով եւ յիշատակութեամբք, գոհար մի ի շարս իր սոփերաց [12] ։

— ԺԱ. Յիշուին նաեւ Մեկնութիւն մի Ղուկասու աւետարանին, եւ այլ ինչ կրօնական գրուածք, - որք դեռ անծանօթ են մեզ։ 

— ԺԲ. Ոչ պակաս թերեւս եւ աւելի արդիւնական աշխատութիւն եւ գործ մի ըրեր է Սարկաւագ՝ Սաղմոսաց ընտիր եւ ստոյգ նախնեաց գրածը գիտնելով եւ հաստատելով։ Յայտնի է որ հոգեւոր կամ Սուրբ զրոց մէջ ամենէն շատ գործածուածն է Սաղմոսն, որով եւ շատ թուով օրինակուած, եւ ըստ շատութեանն` օրինակելու ատեն կամ կամաւ կամ՝ ակամայ փոփոխութիւն եղած բառից, կամ բառից չարքին։ Այս բանս ուղղելու եւ միաձեւելու համար՝ շատ հին ձեռագրեր փնտռեր է եւ վերջապէս Հաղբատայ վանից մէջ գտեր է Թարգմանչաց ձեռօք գրուած օրինակ մի, եւ «խնդութեամբ համբուրեալ եւ եդ ի վերայ աչաց իւրոց», անշուշտ ոչ առանց արցունքի, եւ ըստ այնմ՝ ուղղեր եւ Տրա տարակել է նոր օրինակներ։ Դար մի վերջը նոյն պէս ըրաւ եւ Յովհաննէս Գառնեցի, որ զայս պատմէ։

— ԺԳ. Աւելի մեծ եւ ծանր գործ մ՝ այլ ըրած է Սարկաւագ Վդ., ոչ մէկ այդ Ս. Գիրքը, այլ  բոլոր Աստուածաշունչի գրքերն այլ նոյնպէս քննելով եւ ստուգելով լաւագոյն գրուածը. որ՝ որպէս  մեծ աշխատութեան գործ է, այսպէս եւ մեծ արդեանց եւ երախտեաց արժանաւոր։ 

— ԺԴ. Ա-ն ընդարձակ եւ սուր միտքն` որ ամէն կողմէ աւելի դէպ ի վեր սլանայր (հոգեւոր իմաստութեան հետեւելով), եթէ թռչնոյ ճռուողելն այլ իր աղօթելու ատեն եւ իմաստասիրէր եւ վերաբերէր, արտաքին կամ փիլիսոփայական գրոց այլ ստուգագոյնը կ՚ուզէր. եւ որովհետեւ ազգին մէջ ամենէն հռչակեալն այլ ոչ քաջ հասկացեալ  էր մեր Դաւթի Անյաղթի թարգմանած եւ մեկնած է Արիստոտելի գործերն, զոր ինչպէս դժվար էր շիտակ հասկանալն՝ նոյնպէս եւ շիտակ գրելն, յանձն առաւ մեր անխոնջ եւ ամենաբաս Սարկաւագն՝ այն  գրքերն այլ ուղղագրել եւ վաերական օրինակ մի հրատարակել, ըստ պատշաճի տեղեաց՝ կէտերով եւ նշաններով բաժնելով, եւ երբեմն կարճ ծանօթութիւն կամ բացատրութիւն մի արելով։ Այս գործոյն ընտիր օրինակ մի գտնուի ԺԳ. դարու գրուած՝ ի գրատան Բաւիա քաղաքի Իտալիոյ, յորմէ մենք այլ օգտուած եմք։

— ԺԵ. Թէ որչափ կարեւոր են այնպիսի քըննութիւնք կամ որպիսի եւ է գիտելիք, երես մի  բան գրած եւ Բան խրատու առ ուսումնասերս մակագրած է, որ իր փոքրկութեան մէջ այլ` գոհարիկ մ՚է։ 

  Այսչափ են մեզի ծանօթ երկասիրութիւնքն Սարկաւագ Վարդապետի։

Գանք հիմայ մեզի ցանկալի եւ ցաւալի եղած Պատմագրութեանց Սարկաւագայ. վասն զի ոչ մէկ՝ այլ քանի մի տեսակ պատմութիւն գրած կարծուի. որոց գլխաւորն էր իր ատեն Ասիոյ մէջ՝ Արաբացւոց ամիրապետութեան տկարանալէն ետեւ նոր աշխարհակալ տոհմի եւ տէրութեան պատմութիւնը, այսինքն Սելչուկեան կոչուած Պարսից կամ Թուրքաց` իրենց հնագոյն ծանօթ չօր անուամբ, զոր Սարչուկ գրած կերեւի մեր հեղինակն. վասն զի այսպէս գրէ իրմէ առնողն Սամուէլ Անեցի ժամանկագիրն այլ, ազգն այլ կոչէ Սկիւթացի։ Հաւանօրէն այս տոհմին եւ իշխանութեան ծագմանէն սկսած է պատմութիւնն եւ աւելի ընդարձակօրէն գրած Տուղլու կամ Տողրուլ բեկի եւ իր ժամանակակից՝ անոր որդւոյն եւ յաջորդացը, Ալի–Ասլանին, եւ Մելիք-Շահի` որ մեռած է յամին 1092։ Սամուէլ տեսեր եւ կարդացեր էր՝ հեղինակին յատուկ ձեռքով գրածը, եւ քանի մի հատուած մեզի աւանդած է, (Տես Յօդուած 58, եւ 266, Բ Մասին ). յորոց կրնայ դատել ուշիմ ընթերցողն՝ պատմըչին ինչ արժեք ունենալն, որոյ վրայ զմայլեալ առաջին օրինակողն՝ Իմաստասերն աստուածային կոչէ զնա։ Սա, եւ Կիրակոս՝ մինչեւ ի մահ Մէլիք–շահի հասուցած է Սարկաւագ Վդ. պատմութիւնը, կ՚ըսեն, սակայն իրմէ բերուած յօդուածին մէջ՝ անոր եղբայրը Դուդուշը եւ Մէլիք-շահի որդին Բեգիարուխն այլ յիշուին։

— Երկրորդ Պատմութիւնն եղած է «Եկեղեցական Պատմագիրք», ինչպէս յիշեն անցեալ դարու բանասէր հմուտք։

— Երրորդ առանձին Պատմութիւն, գոնէ երկար յիշատակ մի, գրած երեւի յոյժ հաւանօրէն՝ շատ հետաքննական դիպուածի, որ աւելի Եւրոպացւոց փափագը կրնար գրգռել եւ գուցէ զարմացընել, իրենց խաչակրաց վրայօք, ըլլայ առանձին, ըլլայ ուրիշ պատմագրութեան մասն. վասն զի Սամուէլ այդ ուխտաւոր զինուորները յիշելով, անոնց գալն եւ Յունաց կայսեր խաբէական ընդունելությունը, կ'ըսէ. «Եւ այս բանք գրեալ էր վարդապետին Սարկաւագի»։

Աւելորդ է իմ կողմանէս խորհրդածել թէ որ քան ծանր է մեզ Սարկաւագի այս ամէն Պատմութեանց կորուստն կամ թաքուստն. եւ որքան թանկ եւ մեծագնի պիտի ըլլայ գիւտն, զոր կ'ուզեմ՝ յուսալ, վասն զի Քերովբե Պատկանեան՝ Ցանկի մի մէջ նշանակած է, թէ գտնուէր ի Տըփխիս ի Ներսիսեան Վարժարանի օրինակ մի՝ գրուած յամին 1403. հաւանօրէն մեր յիշելոց առաջինն էր։ Ջալալեան Սարգիս եպիսկոպոսն եւս ըսեր է մեր կրօնակից Հօր մի, թէ իր քովն է եղեր այդ (կամ ուրիշ օրինակ մի) Սարկաւագի պատմութիւնն եւ գողցեր են իրմէ։ Մօտ ժամանակի ի կատակք ըլալով ասոնք՝ չեն յուսահատցըներ ըզմեզ տեղէ մի նորէն ի լոյս ելնելու մեր փափագածին։ 

Սարկաւագ ինչո՞ւ այս մականունն առած եւ պահած է, չէ նշանակուած. թուի թէ իր հօր քահանայութեան ատեն առած է այս աստիճանը յետոյ զքահանայութիւն եւ զառաջնորդութիւն Հաղբատայ վանից, որոյ հռչակն աւելցուցել է, եւ անոր մի փոքր եկեղեցւոյ դրան մօտ (ուր յետոյ գեղեցիկ զանգակատուն շինուեցաւ) թաղուած է յամին 1129։ Ինչուան հիմայ կարդացուի կարճ բայց նշանաբան տապանագիրն «Արձանս այս սեմական է Սոփեստոսի Սարկաւագին». եթէ ոչ սեւ փական էր գրուած կամ գրելի, սեմական՝ վսեմ, իմաստ մի է ընծայէ, թէ այդ տապանաքարն վերջին ոտնակոխն է, յորմէ իբր երկրի կամ մահուան Դըռնէ՝ անցնի Սարկաւագ յանմահականն։ Սոփեստես մակդիրն յարմար է իր շատգէտ իմաստասիրութեանը։

Այն ժամանակ Հաղբատայ վիճակն եւ սահմանքն՝ Վրաց իշխանութեան ներքեւ էին, երբ հարկ կ'ըլլար Սարկաւագի տեսնուելու անոնց (Դաւիթ Ա) թագաւորին հետ, սա (թագաւորն) «Յոտն յառնէր, եւ ելանէր ընդ առաջ նորա, եւ խոնարհեցուցեալ զգլուխն՝ խնդրէր ի նմանէ օրէնութիւն... եւ ի պատճառս սորա սիրէր թագաւորն զազգս Հայոց»։ Այս անուանի թագաւորին ըրածն՝ բացատրութիւն մի է այն մեծ յարգանաց, զոր ամենայն ճանչցողը՝ ընծայէին Սոփեստէսին, բաց ի Զոմզոմա Ստեփանոս քահանայէն, զոր վասն անարժանութեանն արգիլեր է ի պատարագելոյ. իսկ նա փորձեց սպաննել իր արգելիչը, եւ երբ սա անոյշ ձայնով զգուշացուց զնա այդպիսի այլանդակ վրէժխնդրութենէ, եւ Աստուծոյ յանձնելով թող տուաւ որ պատարագէ՝ եւ նա յանդըգնեցաւ, «Վաղվաղակի ոգի չար եմուտ յայրն աներկիւղ, եւ ընկէց զնա ի բեմէ անտի յատակս տաճարին, եւ սկսաւ լլկել զնա յոյժ, եւ հանին զնա ի տաճարէ անտի՝ որպէս զՈզիա, եւ երկիւղ մեծ անկաւ ի վերայ տեսողացն»։

Պատմիչ բանիս Կիրակոս, զուարճալի եւ այլ ի չէ, որ դարձեալ վկայութիւն է Սարկաւագի գերազանցութեան. ասոր Ժամանակակից եւ բարեկամ երկու մեծահամբաւ վարդապետք, մէկն Դաւիթ Ալաւկայ որդի, որոյ գրուած մի հասած է մեզ, միւսն Գրիգոր Թոքակերի որդի, յորմէ բան չէ հասած, օր մի Սարկաւագի հետ նստած խօսէին. Հանդիպի գեղացի մի` որ անոնց համբաւը լսեր էր, բայց փափագէր իմանալ, եւ հարցուց թէ արդեօք ձեզմէ որն է աւելի իմաստնագոյնն. Թոքակերի որդին այլ ծաղրածութեամբ մի կ՚ըսէ. «Մինչդեռ էաք ի մերում աշխարհիս՝ ես կարող էի եւ կտրող, իսկ Սարկաւագ կարել միայն գիտէր, իսկ այժմ սա կարէ եւ կտրէ, եւ բազում նկարս յաւելու ի վերայ»: 

Իսկ Կիրակոսի ուսումնակիցն Վարդան՝ քանի  մի տողով միայն յիշէ զՍարկաւագ, բայց շատ նշանական բանիւ. «Որոյ յիշատակէ ճառագայթիցն՝ փայլեն մինչեւ ցարդ ի բանս իւր եւ ի նըմանէ աշակերտեալսն». Նորա ըրածն եւ գրածն  ուրիշ կերպով չէ կրցած բացատրել՝ բայց լուսոյ  կամ արեգական զուգելով, յորմէ լուսաւորեալքն իսկ ճառագայթեր են։

69. ՆԵՐՍԷՍ ՇՆՈՐՀԱԼԻ. —  70. ՆԵՐՍԷՍ ԼԱՄԲՐՈՒՆԱՆՑ Ի

Բագրատունեաց պայազատութեամբ Հայոց թագաւորութեան վերջանալուն ատեն ի բուն ի Մեծ Հայս, նորէն ծագած է նոյնպէս հին հայացեալ ցեղի մի պայծառութիւն, եւ սրբազան կերպով, այսինքն Պահլաւունեաց ցեղն, որ մեր եկեղեցւոյ ըն ծայած է Հայրապետաց երկրորդ վեցեակ մի՝ մէկ ուկէս դարու մէջ (ԺԱ. —ԺԲ. ), որ են Գրիգոր Բ, Գ, Դ, Ե, Զ, եւ Ներսէս Դ. ինչպէս առաջին չարն այլ ի Գրիգոր Լուսաւորչէ մինչեւ ի Ս. Սահակ՝ վեցեակ մի, մի եւ կէս դարու միջոց (Դ. –Ե. )։

Երկրորդ տարին մէջ միակ Գրիգոր զանուանուածն, այլ Ներսես եւ մականուանեալ Կլայեցի կամ Շնորհալի, գերազանց է ի շարակիցսն, եւ յետ առաջնոյ շարին Ս. Հայրապետաց՝ միակ Սուրբ կոչեցեալ եւ պաշտեալ արժանապէս՝ 1500 երկայն տարիներու հարիւրաւոր կաթուղիկոսաց մէջ։ Այս ակնարկութեամբ չեմք ուզեր նուազեցընել մեր շատ առաքինի Հայրապետաց, մանաւանդ Վկայասէր Գրիգորեանց, արժանիքն, այլ մատնանիլ ընել արդէն ծանօթ Ներսիսի գերազանցութիւնը [13], եւ այս ոչ միայն սրբութեան փայլմամբ, այլ եւ եկեղեցական կարգաւորութեամբ եւ գրագիտութեամբ, յորում միայն Ս. Սահակ` իր Ս. Գրոց հրաշալի թարգմանութեամբք եւ եկեղեցական գրոց եւ տօնից կարգադրութեամբ` բարձրագոյն է քան զՇնորհալին, եւ սա բարձրագոյն քան զնա՝ իր պէսպէս գրուածովք, մինչ Ս. Սահակայ հարազատ գրուած մեզ հասած կամ չկայ կամ քիչ, թէ եւ Շնորհալոյնն այլ ոչ ամէնն: 

Քանի որ ժամերգութեանց ատեն իր Շարականքն եւ աղօթքն հնչեն, եւ իր Յիսուս Որդին եւ այլ չափաւ (ոտանաւոր) գրուածքն կարդացուին, ինչպէս մինչեւ հիմայ՝ այսուհետեւ եւս անմոռանալի, անմահանալի եւ հիանալի պիտի մնայ՝ այս յամենայնի քաղցր եւ անոյշ Շնորհալի Հայրապետս. որոյ վրայ անկարելի է մեր ոճով համառօտ գրել՝ եթէ իր արժէքը բացատրել եւ հռչակել դիտէինք։ Արդէն քիչ շատ, բայց ոչ ըստ բաւականին՝ առանձին գրուածով եւ գրքով այլ ծանօթ է [14] ։ 

Ուրեմն մեր նպատակին գալով, եթէ չենք կըր նար զՇնորհալին օրինաւոր Պատմեաց դասակցել, կարող այլ չենք ի դուրս թողուլ, նախ, իր երկու որպիսի եւ է երկար քերդուածոցն համար, յորոց մէկն Վիպասանութիւնն, ութոտեան չափով Հայոց Պատմութիւն համառօտեալ, որ չի համեմատիր իր ուրիշ ընտիր քերթուածոց եւ Շարականց՝ որոց Համար Երգողն մականուաներ է, միւսն Ողբը Եդեսիոյ յայլազգեաց աման ի ձեռանէ Խաչակրաց. որոյ մէջ իրաւ քիչ է պատմականն քան զողբերգականն, բայց դարձեալ տեսակ մի պատմական է, եւ ունի գեղեցիկ, զգայուն եւ ճարտար նկարագրութիւններ։ Երկրորդ, իր եղբօր եւ Հօրեղբօր՝  Մեծ եւ Փոքր Վկայասիրաց՝ հետեւող եւ գործակից է, Սրբոց վարքեր թարգմանելով կամ թարգմանուածը սրբագրելով իր սքանչելի յստակ եւ փափուկ շարադրութեամբ, որով պարագլուխ է շատ մի իրմէ առաջ եւ ամէն իրմէ վերջի հայագրաց, եւ ոչ նուազ Ոսկեղինակ անուանեալ էին կամ առաջին մատենագրաց եւ Թարգմանչաց մերոց։

Եթէ Շնորհալին արձակ յատուկ ազգային պատմութիւն գրած չէ, ինքն իսկ թէ չափով թէ արձակ պատմագրութեան առարկայ եղած է։ Չափով, այսինքն ոտանաւոր գրող վարուցն է իր թոռն եւ Հոգիընկալ Ս. Ներսես Լամբրոնացի, սա այլ միակ Սուրբ հռչակեալ ի համօրէն դասս եպիսկոպոսաց մերոց՝ յաւուրց Ս. Ղեւոնդեանց. բայց այս գրածն՝ հետեւակ է, իբր մանկական եռանդեան պտուղ, անհամեմատ իր յետագայ թէ արձակ գրուածոց, թէ շարականաց եւ թէ քանի մի ոտանաւորաց։ - Իբր եօթանասուն տարի յետ մահուան Շնորհալւոյն, (1940ին), գրեր է մէկն (որ անունը չէ յայտնած) խոհական եւ վայելուչ ոճով՝ Շնորհալւոյ վարքը, որ եւ տպագրութեամբ Սոփերաց ԺԴ հատորին մէջ հրատարակուած է, ի վանս մեր, եւ վերնագիրն է. «Պատմութիւն վարուց Սրբոյն Ներսիսի կաթողիկոսի Հայոց եւ տիեզերալոյս իմաստասիրի, սկսեալ ի նախնեաց անտի նորին». լաւ գրուած, բայց ոչ բաւական այնպիսի  մեծ անձին, որոյ յուսալի էր ընդարձակագիր վարք մի գտնել. եւ ոչ շատ տարիներ առաջ լսուած է թէ Արղնի Բարձրահայեաց Ս. Աստուածածնի վանաց մէջ պահուած է չափտոր գիրք մի անուանեալ Պատմութիւն մանկութեան Շնորհալոյն։ Արդարեւ խնամքով ի ծնողացն յանձնեալ սրբազանից եւ կրթեալ ի սրբացեղից՝ մանուկն այն, որպէս եւ իր հետեւող Լամբրոնացին, եթէ Ներուի՝ յորո վայնէ սրբեալ անուանելոց պատուակից են, եւ մանկութիւննին այլ հարկ էր որ զարմանալի եւ հռչակելի ըլլար, որչափ եւս հասուն հասակնին։

Սրբութեամբ, հանճարով եւ արեամբ զուգակիցս այս, Ներսես Լամբրոնացի, արժանի է անբաժան մնալու ի Շնորհալւոյ նաեւ ի Պատմականին։ Թէ եւ իր շատ այլեւայլ նիւթոց վրայ եզական գրուածոց մէջ չէ թողած մեզ յատուկ այսպիսի գրուած, եթէ ի բաց թողումք իբր մանկական՝ գրած ոտանաւոր  Վարք Շնորհալւոյն, սակայն ունի միւս գրուածոց  վերջը կամ առաջ՝ թէ եւ կարճ՝ շատ կարեւոր պատմական յիշատակարաններ։ Տե՛ս յ՚Բ Մասին, ի Յօդուածն 304 զէջ 423, եւ ի Յօդուածն 305 զէջ 425. եւ զամբողջ Յօդուածն 306 (էջք 426–433)։ 

Զատ ասոնցմէ՝ Յունաց եւ Հայոց միաբանութեան համար եղած թղթակցութեանց իբր օղակ կապող պատմական տեղեկութիւնքն, որովք արժանաւորի եւ պատմչաց շարակցութեան։

Որպէս իր մեծ քեռոյն (Շնորհալւոյ) վրա՝ քիչ շատ վարք եւ ծանօթութիւնք հրատարակուած են, աւելորդ համարիմք Լամբրոնացւոյ վրայ գրուածներն ալ երկրորդել, մանաւանդ զի այսպիսի անձանց վրայ գրելու դժուար է չափ սահմանել [15] ։

Ի Շնորհալւոյ առած եմք զՅօդուածս 284, 288, յ՚Բ Մասին Հայապատումիս։

71. ԳՐԻԳՈՐ  ՍԿԵՒՌԱՑԻ

Անյարմար եւ գրեթէ անկարելի է բաժնել զսա ի Ներսիսէ Լամբրունացւոյ, որ երբեմն անոր աշակերտ, յետոյ սերտ բարեկամ, գործակից, ի Մեծէն Լեւոնէ զոյգ ղրկուած ընդ առաջ Փրետրիկ կայսեր ի գալ նորա ի Կիլիկիա (թէ եւ ոչ հասան իրարու), եւ այն խորատես թագաւորէն (ի Լեւոնէ) ընտրուած իրեն ներքին գաղտնեաց քննիչ (Խոստովանահայր), եւ միով բանիւ ըստ քաջ ճանաչողութեան եւ կշռողութեան նորա՝ երկու մեծագոյն հանճարք իրենց ժամանակին, ի վերջ ԺԲ. դարու։ Դարձեալ կերպով մի Գրիգոր անբաժան է ի Ներսիսէ յետ մահուան սորա, քիչ տարի վերջ նուիրելով ասոր Ներբողեան մի, արժանաւոր գովելւոյն եւ գովողին. որ եւ պատմական շնորհք ունենալով՝ կրնայ ինքն եւս դասուիլ ընդ Պատմիչս. վասն զի եւ ի ծննդենէն մինչեւ ի մաէն յիշէ զդէպս կենաց իր սուրբ Հօր եւ բարեկամին, բայց ճարտասանօրէն, նաեւ երբեմն բանաստեղծօրէն. բարձր եւ վսեմ՝ ոճով, որպիսի գրեթէ չի գտնուիր իրմէ վերջը գրողներու քով, եւ մօտենայ հնագոյն կիրթ գրողաց: Իր հանճարոյ վկայ են եւ ուրիշ գրուածքըն, քանի մի Ճառք, Աղօթք եւ Յովհաննու կարապետի նուիրեալ գեղեցիկ եւ այբբենաշար Շարականն, յորում, շատ վայելուչ եւ յաջող զրուցուածք կան։ Ասոնց եւ այլ ինչ գրուածոցը տեղեկանալ խնդրողք՝ գտնեն ի Պատմութեան Հայկական Հին Դպրութեան, էջ 715–8։

Ներսիսի Լամբրոնացւոյ զուգութեան մէկ փաստ մի եւս է՝ երկուքին համար այլ կաթուղիկոս ըն տրելու եղած մտածութիւնն. զի եւ գիտութեանն եւ խոհականութեանն հետ փայլէր սա եւ վարուց մաքրութեամբ, որ նշմարուի եւ իր գրուածներէն եւ զինքը յիշողներէն, յորս Գրիգոր Անաւարզեցի կաթուղիկոսն՝ Սուրբ հայր կոչէ զնա։

72. ՄԻԽԱՅԷԼ ԱՍՈՐԻ. — 73. ԱՅԼ ԱՍՈՐԻՔ. — 74. ԵՆՈՎՔ ՎԱՀԿԱՑԻ 

Ս. Ներսիսի Շնորհալւոյ հետ ունեցած վերաբերութեանն համար պատշաճ է՝ մերձ ի նոյն յարել զՄիխայէլ Ասորի, եւ պատշաճագոյն եւս վասն հռչակաւոր Պատմութեանն կամ՝ ժամանակագրութեանն, որ այնքան երկար ատեն անուամբ եւեթ ծանօթ էր յԱսորւոց դպրութեան եւ միայն հայերէն  թարգմանութեամբն գտնուէր, եւ քիչ ժամանակ է որ գտնուեցաւ ասորերէն բնագիրն [16]: Ուրեմն այդ գործը առաջին յիշողք եւ կարդացողը՝ մեր Հայ թարգմանութենէն օգտուած են, ինչպէս Տիւլորիէ. իսկ անոր հետեւողն Լանկլուա՝ ամբողջ գործը թարգմանելով փռանկերէն՝ հանդերձ ծանօթութեամբք՝ տպագրել տուաւ ի վանս մեր, յամին 1862։ Ժամանակ չունենալով Շապօյի հրատարակած ասորերէն բնագիրն ուսումնասիրելու, չեմ կրնար դատել՝ թէ որքան տարրերի ի Հայ թարգմանութենէն։ Համարիմ՝ թէ շատ տեղ աւելի երկար պիտի ըլլայ բնագիրն, զոր թողեր է մեր թարգմանիչն, թերեւս լաւ եւս կ՚ընէր թողուլ շատ մի առասպելախառն պատմութիւններն այլ  Քաղկեդոնական խնդրոց վրայ, որոյ ջերմ՝ հակառակորդ է Միխայէլ՝ Հարիւրերորդ պատրիարքն իր ազգին, որ եւ աթոռը փոխադրեց ի Ս. Անանիայ վանս մօտ ի Մերտին։

Այն ժամանակի գործունեայ կայսրն Մանուէլ՝ շատ ծանօթ մեր պատմութեան մէջ, երբ ուզեց Հաւատոց դաւանութեան միաբանութիւն ընել, ինչպէս մեր կաթուղիկոսին՝ Շնորհալւոյ, նոյնպէս գրեց եւ Միքայէլի. եւ սա երեսփոխան ղրկեց ի Հռոմկլայ զՅովհաննէս եպիսկոպոս։ Ծանօթ է որ գործն անկատար մնաց, սակայն այն առիթ եղաւ բարեկամութեան եւ թղթակցութեան երկու կայարա. պետացն։ Շնորհալի միշտ Շնորհալի եղած է իր գործոց եւ գրոց մէջ. Միխայիլ աւելի ճոխաբար եւ տիրաբար գրէ, խրատելով եւ մեղադրելով իր մեր սուրբ Հայրապետը։ Շատ տարի վերջը քան զսա մեռած է Միքայէլ, ԺԲ. դարուն այլ վերջը, գրեթէ նոյնքան ապրած որչափ մեր Ս. Ներսէս։ Միխայէլ ծնած է ի 1126, եւ մեռած ի 1199։ Մահուանէն վերջն այլ իր բարեկամութիւնն տեւեց ի Հայս. վասն զի իր յաջորդն Իգնատիոս՝ մեր թագաւորի եւ Հայրապետի քով կեցած է երկար ժամանակ եւ հօն վախճանած. ասոր քովն էր Միխայէլի պատմագիրքն այլ, եւ մնաց ի ձեռս մերայոց։ Կոստանդին Ա կաթուղիկոս մեր՝ թարգմանել տուաւ Դաւիթ վարդապետի մի [17], բայց անկատար մնացած կ՚երեւի։ յետոյ յանձներ է Վարդան վարդապետի, որ անշուշտ մեր Արեւելցի [18] հռչակաւոր պատմիչն է, ձեռամբ Իշոխ (Իսահակ) անուն ասորի կրօնաւորի մի, յամին 1246. եւ թուի թէ այս ետքինս հեղինակին բազմայիշատակ դիպաց մէջ՝ խառներ է եւ զՀայկական յիշատակս. մանաւանդ Ռուբինեանց թագաւորաց, Լեւոնի Ա, Հեթմոյ Ա, կնքելով երկար եւ պատուական Յիշատակարանով մի։ 

Արդ, այս յիշատակաց համար Միխայէլ՝ մեր ազգային Պատմչաց կարգին անցած էր, ինչպէս  դասակարգէ եւ Այրիվանեցին։ իսկ հեղինակն մեր շատ պատմեաց նման յԱդամայ սկըսի պատմութիւնն, եւ շատ նոր աւանդութիւններ ունի՝ իր ազգային ոչ սակաւ նախորդ պատմիչներէ եւ գրողներէ հաւաքած, որով կրնայ ըսուիլ բազմահմուտ, այլ մեծ հանճար եւ ճարտար ոճ մի չի ցուցըներ։ սակայն պատմական տեղեկութեամբքն՝ մանաւանդ Խաչակրաց ժամանակի՝ հետաքննական է եւ Եւրոպացւոց, որպիսի է եւ յիշատակ առմանն Երուսաղեմի ի Սալահէտտինէ. Տես Յօդուած 299, յ՚Բ Մասին։

Շրէօտէր Գերմանացին ԺԸ. դարու մէջ յիշած է զՄիքայէլ, չգիտեմ՝ ի՞նչ աղբիւրէ առած, եւ կ՚ըսէ թէ գրած է զՄնացեալ կամ Մնացորդ Պատմութեան Թաթարաց. բայց կամ շփոթէ Մաղաքիա Աբեղային գրածին հետ, որ գտնուի գրուած Միխայէլի պատմագրոց հետ, եւ կամ՝ Ուռհայեցւոյն Տարեգրոց շարունակողաց հետ։

Միխայէլի ժամանակագրութեան մեծ գործոյն կից գտնուին Ձեռագրաց մէջ անոր քանի մի ուրիշ գրուածքն, ինչպէս Քահանայութեան կամ՝ Ձեռնադրութեան վրայ, եւ այլն։ 

 

Միխայէլի յիշատակն ներելի կ՚ընէ մեզ յիշել եւ իր մէկ ազգակից ժամանակակից վիճակակից մի, Դիոնիսիոս Եպիսկոպոս, որդի Սալիբայ, որ թէ Հայոց ծիսից վրայօք գրած էր` հակառակութեամբ, եւ թէ Հայոց ազգին ծագման պատմութիւն, զոր յիշէ Ասեմանի (Բ. ) շատ անգամ։ Թուի թէ առ սա գրած է մեր Շնորհալին՝ Թուղթ մի։

Քիչ առաջ քան զԴիոնիսիոս ուրիշ ասորի մի` Բար Սուսան՝ երկար բան մի գրած է ընդդէմ Հայոց, (Ասսեմանի, Բ. 2. 383)։ 

Եթէ կ՚արժէր իջել զասոնք՝ պէտք էր յիշել եւ զԵնովք Վահկացի, որ մերձաւոր է մեզ ազգա, սա առաջ շատ նախատական բաներ գրեց Յունաց դէմ` երբ անոնց կայսրն Կիւռ Ժան կոչուած է մերոց՝ բռնեց գերի տարաւ զԼեւոն պարոն Ռուբինեան, յետոյ դրօշակը շրջելով, Յունաց կողմն անցաւ՝ անոնց ծէսն ընդունելով, եւ Հայոց դէմ գրեց: Զայս յիշելով Ներսէս Լամբրոնացի Ի Թըղթին առ Յուսիկ Անտիոքացի, շատ լաւ խորհրդածէ. «Ահաւասիկ մի աղբիւրն` բղխեաց քաղցր եւ դառն, ըստ ժամանակին պատահման»։ 

75. ՄԱՏԹԷՈՍ ՈՒՌՀԱՅԵՑԻ. — 76. ԳՐԻԳՈՐ ԵՐԷՑ. — 77. ՄԻՒՍ ՄԱՏԹԷՈՍ 

Երկոտասաներորդ դարու հնագոյն Պատմչաց մէկն է Մատթեոս Ուռհայեցի, միանգամայն եւ նորանշան՝ իր պատմագրութեան ձեւով կամ տեսակով, որ ոչ սոսկ ժամանակագրութիւն է, այլ եւ Տարեգրութիւն, այսինքն տարիներու կարգաւ դիպուածները պատմէ. ԹԷ եւ ի սկզբան՝ հին ժամանակի դիպուածներ այլ յիշած է, բայց գրեթէ ԺԱ. դարու կէսէն սկսեալ մինչեւ ի 1136 հասցընէ իր տարեգիրքը եւ ինքն իր ծննդեան քաղաքին անուամբ կոչուի, որ է Եդեսիա կամ Ուռհա, ուր վանքի մի առաջնորդ էր, անոր համար Վանացերէց կամ լոկ Երէց եւ երբեմն Վարդապետ այլ կոչուի։ Ըստ շարաբանութեան լեզուին՝ իր իսկ ըսած էին նման տկար է, չըսեմ տխմար ինչ պէս ինքն խոնարհութեամբ կ՚ըսէ. տեսութիւնն կամ գիտութիւնն այլ շատ ընդարձակ չէ, բայց իր մա տակայ սահմանները շատ լաւ ճանաչէ, եւ ըստ այնմ՝ ստոյգ գրէ. եւ այս է իր գովելի եւ վստակելի շնորհքն Եւ զի գլխաւոր առարկայ պատմութեանն՝ իր Հայրենեաց (Միջագետաց եւ Փոքր Հայոց) կող մերուն վրայ է, ուր տեղ տեղ իշխէին եւ արեւմտեայ խաչակիր կոմսք կամ՝ իշխանք, ոչ միայն մեզ՝ այլ եւ անոնց այլ հետաքննական եւ պատուան կան է իր պատմագրածն. եւ կան պարագաներ՝ որոց համար երախտապարտ են եւ պէտք է ըլլան իրեն՝ եւրոպացի մանրաքնին Պատմիչքն խաչակրաց: անոր համար ոչ միայն քննած եւ քաղած են իրմէ, այլ եւ ամբողջ փռանկերէն թարգմանած եւ ծանօթագրած է զայն Տիւլորինէ եւ դրած ի մեծահատոր շարս Խաչակրաց Արեւելցի Պատմչաց (ի 1848), հանդերձ հայերէն բնագրաւն. առանձին հատորով այլ միայն փռանկերէնը։ Իրմէ առաջ Նեւ արեւելագէտն՝ գերմաներեն լեզուաւ թարգմաներ էր այլեւայլ մասեր, իսկ Պելճիացի Խաչակրաց առաջնորդաց վրայ Մատթէոսի եւ ուրիշ Հայոց գրածներն թարգմանել էր փռանկերէն։ Ասոնցմէ առաջ եւ վերջը ուրիշ արեւելաքնին գիտնականք այլ օգտուած են ի հեղինակէս։

Ուռհայեցւոյն գլխաւոր յարգն է, ինչպէս ակնարկեցինք, իր ստուգագրութիւնը տեղեաց եւ անձանց, զոր Բազում հոգաբարձութեամբ կ՚ըսէ քններ եւ գտեր է, մինչեւ ուր որ ասեր է կարողութիւնն։ Ասոր հետ ունի եւ ազգային նախանձ եւ տաք հոգի մի, թերեւս ոչ այնքան ի պաշտպանել իրենները, որքան ի պարսաւել զօտարս. որոյ համար իր պատ մական տարեգրութեան ճամբէն խոտորելով, կրօնական դիպուածներ եւ երկար գրուածներ ի մէջ բերէ. սակայն հանդերձ իր պարզ՝ մասամբ եւ ռամկական ոճովն՝ ունի ոչ սակաւ զգայուն եւ ճշգրիտ նկարագրութիւններ, ինչպէս Բագրատունեաց վերջին թագաւոր Գագկայ եղերական վախճանն՝ հետեւեալ իր չափազանց վրէժխնդրութեամբ, եւ այլ  ցաւալի դիպուածք երբեմն եւ պանծալիք` քաջագործութեամբ։ 

 

Բաղդաւոր գտնուած է Մատթէոս, կամ՝ մենք՝ իր տարեգրութեանց շարունակող ունենալով զԳրիգոր Երեց ոմն, որ հասցընէ զպատմութիւնն մինչեւ յամն 1162, գրեթէ նոյն ոճով, եւ աւելի յըս տակ լեզուաւ. եւ հաւանօրէն ուրիշ շարունակողք այլ եղած են, յորոց կարգի ունիմք եւ ընտիր պատմագրութիւն մի իբր ԺԳ. դարու, որ մասամբ Մատթէոսի գրածն է, աւելի կոկ լեզուաւ, եւ թուի Սմբատ Գունդստապլի (Տե՛ս թիւ 91), եւ հասուցած մօտ ի վերջ յիշեալ ԺԳ. դարում։ 

Ջահկեցին՝ ի շարս Պատմագրաց՝ յետ Վարդանայ եւ յառաջ քան զՀեթում եւ զՄեծոփեցին դնէ Երկրորդ Մատթեոս պատմիչ մի. որոյ անծանօթ է մեզ եւ անձն եւ գործն, սակայն այս անուամբ կան որպիսի եւ է գրողք ԺԵ. դարու, յորոց մէկն պիտի ըլլայ այդ հետաքննելի պատմիչդ. որպէս Մատթեոս Ջուղայեցի, աշակերտ Գրիգորի Տաթեւացւոյն, որ իր վարդապետին վարքը կամ գովեստը գրած է, եւ Մեկնութիւն Գործոց Առաքելոց, եւ այլն։

Մեծոփեցին յիշէ եւ աշակերտ մի Տաթեւացւոյ ի Գանձասարայ՝ Մատթեոս Ուխտեցի կամ Տփխիսեցի։ — Ուրիշ Մատթեոս մի եւս քանի մի ոտանաւոր բան գրած է առ յիշեալ Մեծոփեցին։ — Ասոնցմէ վերջն է, նոյն ԺԵ. դարու վերջերը, «Մատթեոս վարդապետն ի Սեւաստու վանքն», Բ սուլդան Պայէզիտի ժամանակ (1481-1542) ըստ Առաքելի։

Այսքան Մատթէոսից մէջ որն է պատմիչն, եւ ի՞նչ պատմութիւնն…։ Թուի թէ առաջինն ըլլայ, Ջուղայեցին, որոյ այլեւայլ գործոց երկար յիշատակարաններն յայտնի մնան։

Մատթէոս Ուռկայեցին ոչ սակաւ պատմական Յօդուածներ տուած է գրոցս, յ՚Բ Մասին, որ են, 233. 243-5. 248–50 252. 254. 259–60. 263–5. 269. 275. 278–9. 283. 285։ 

78. ՍԱՄՈՒԷԼ ԱՆԵՑԻ 

Տարեգրողներէ աւելի ժամանակագիրք եղած են ի կարգի Պատմչաց ԺԲ. դարու, որոց հնագոյն համարի Անեցի Երիցս այս Սամուել, զոր ոմանք Յովհաննէս Սարկաւագ վարդապետի աշակերտ եւ ժամանակակից եւս կըսեն, սակայն հաւանական չէ, զի ինքն զինքն Գէորգ վարդապետի մի աշակերտ կ'անուանէ. նոյնպէս իր գործը Գրիգոր Մեծ Վկայասիրին (զոր միշտ Գրիգորիս կ'անուանէ) խընդրով գրելն եւ նուիրելն կը ծանուցանէ, իսկ իր մեկենասը կը կոչէ՝ Գրիգոր, որ թուի (Դ) Տղայն իր Պատմութիւնն այլ մինչեւ ասոր ժամանակն ասուցեր է, 1177 տարին, բայց ուրիշներն շարունակեր են մինչեւ ի կէս ԺԴ. դարու, յետոյ եւ այլք մինչեւ յամն 1424 հասուցեր են։ Սամուէլ չի կոչուիր Վարդապետ, այլ սոսկ Երէց, բայց պատուաւոր «քահանայ կաթողիկէին Անւոյ» ըստ Կիրակոսի։ Իր նպատակն չէ երկար պատմել՝ ոչ էին եւ ոչ նոր բաներ, այլ զանոնք ժամանակի կամ՝ թուականի կարգաւ՝ ստուգութեամբ նշանակել, եւ ինչպէս պարզապէս կ՚ըսէ, հին ժամանակաց համար հետեւեր է Եւսեբիոսի եւ Խորենացւոյ, յետոյ այլոց. ուստի իրմէ ոճով պատմութիւն խնդրելու չէ, այլ եղածներուն ժամանակը, զոր շատ աշխատութեամբ ջանացեր է ճշդել։ Յայսմ իրեն չեն կրցած հաւասարիլ իր շարունակողքն՝ մինչեւ բաւական էին գրող մի վկայէ թէ ասոնց նշանակին մէջ՝ միայն Քրիստոսի եւ Հայոց թուականաց զուգութիւնն ստոյգ է, իսկ դիպուածներու կարգն եւ այլ թուականք՝ շատ սխալ։

Ունիմք Հին Ձեռագիր օրինակ մի Սամուէլի. ոչ ասոր մէջ եւ ոչ նոր օրինակաց մէջ գտնուին քանի մի յիշատակք՝ իբր Սամուելի գրուածք. ինչպէս Աղթամարայ դիւանագիրն յիշելով Սմբատ Ա Բագրատունեաց թագաւորի դժբաղդ դէպքը եւ Գագկայ Արծրունւոյ թագաւորելն ձեռամբ Յուսփայ, եւ ըսէ. «Զոր ճշմարտիւ պատմէ Սամուել Պատմագիր». եւ Անեցին Սամուէլ չի գտնուիր այս յիշատակս է կամ շփոթած է այս յիշողս, կամ ուրիշ գրուած մ՚այլ թողեր է Սամուէլ, եւ կամ համանուն պատմիչ եւ այլ եղեր է։

Ժամանակագրութեան ստուգութեան կարեւորութեանն համար՝ երբ անցեալ (ԺԹ. ) դարու ըսկիզբները կարտինալն Մայ ուզեց հայերէնէ թարգմանել Եւսեբիոսի Քրոնիկոնը, որոյ բնագիրն չէր գտնուած, հարկաւոր համարեցաւ թարգմանել եւ զՍամուէլ, եւ մէկտեղ տպագրեց. նոյնը յետոյ Պրոսէ ի շարս մեր Պատմչաց անցուց, փռանկերէն թարգմանելով. եւ Տիւլորիէ այլ մասամբ հրատարակեց փռանկերէն, այսինքն խաչակրաց պատմութեան վերաբերեալ մասերը: — Երախտաւոր է հեղինակս եւ Սարկաւագ Վարդապետի ցանկալի պատմութենէն քանի մի հատուած մեզ հասցընելով։. Տես Յօդուած 281, Բ Մասին գրոցս։ 

79. ՄԽԻԹԱՐ ԱՆԵՑԻ 

Գրեթէ ժամանակակից Սամուէլի, զոր յիշէ ի կարգի Պատմագրաց, եւ մեծապատիւ քան զնա, ինչպէս նշանակէ մեծաբան վերնագիր գործոյն՝ «Հանդէսք բանից աշխարհագումար զրուցաց, տիեզերապատում անցից։ Վիպասանեալ ի Մխիթարայ Աւագերիցուէ մեծի կաթողիկէին Անւոյ հոյակապ քաղաքի, ի խնդրոյ Հօր Հառիճայի (վանաց) Գրիգորի վարդապետի»։ Վերնագրին համեմատ է եւ յառաջաբանին, որոյ եւ մաuերուն առաջին գրերն կապեն իր Մխիթար անունը (ինչպէս Կիրակոսի կամ Օրպելեանին՝ իրենցը). նոյնպէս ուրիշ տեղ այլ այս իմաստակ կերպով անունը յայտնած է։ Ըստ վերնագրին մեծաբանութեամբ կ՚իմացընէ, որ առաջին ժամանակաց պատմութիւնն համառօտ պիտի գրէ, իսկ վերջինը երկար եւ ճոխ։ Յերեք Պրակս բաժնելով զգիրսն, առաջնոյն մէջ ըստ իր նախորդաց՝ ազգաց եւ ազգին եւ մարդ կութեան սկիզբը կ'ելնէ, թէ պէտ կ՚ըսէ թէ,  «Սկսանի ի Պարոյրայ Հայկազնոյ առաջին թագաւորէ Հայոց՝ մինչեւ ցՅովհաննէս վերջին» ( թագաւոր Բագրատունեաց)։ Ի Հայկայ ցՎաչէ երեսունեւհինգ իշխանք Հայոց եղած են կ՚ըսէ, եւ ի Պարոյրէ սկսեալ եօթնեւտասն թագաւորք, բովանդակ Հազար ինն հարիւր տարուան միջոց։ Բուն իր գլխաւոր եւ ընդարձակ գրելիքն՝ Բ եւ Գ Պրակքն են, որ միանգամայն հարիւր վաթսուն տարուան պատմութիւն բովանդակեն, սկսեալ յետ Յովհաննու Բագրատունեաց թագաւորին մինչեւ ցառումն Երուսաղէմի ի Սալահէտտինէ եւ ց'ամն 1193։ Այս միջոցս այլ երկու բաժնէ, բաժանման կէտ դնէ զքահանայանալն Տեառն Բարսղի», որ է Անւոյ եպիսկոպոսն ի կէս ԺԲ. դարում։

Պատմութեան գլխաւոր նպատակն երկուք երեւին։ — Առաջին. Բագրատունեաց պատմութիւնը։ «Արդ բուռն հարեալ զազգէն Բագրատունեաց եւ զնախնոյն մերմէ Աբգարու (?), զայն դիցուք  սկիզբն, եւ քաղեսցուք ի պատմագրաց աստի համառօտ եւ հակիրճ բանիւ»։ Սակայն տեղ տեղ կ'երկայնէ զբանն՝ ուր որ Բագրատունեաց յիշատակ մի գտնէ Արշակունեաց ատեն եւ յետոյ եւս, ինչպէս Այրաքաջ Սմբատայ, Վրկան մարզպան Սմբատայ, եւ այլն։ Աբգարու եւ Սանատրկոյ վրայք այլ կանգ կ'առնու, անոնց ատեն յիշուած Բագրատունեաց գործոց համար։

Երկրորդ նպատակն է՝ վերոյիշեալ հարիւր վաթսուն ամաց թէ Բագրատունեաց վերաբերելոց եւ թէ այն ժամանակի մեծ դիպուածոց, Թուրքաց աշխարհակալութեանն յարեւելս եւ ի Պաղեստին պատմութիւնը, եւ այս է պիտանեգոյն մասնը՝ զոր երկար գրած է անշուշտ, եւ որ պակսի առ մեզ: նման ուրիշ պատմչաց ցանկալի մասանց: Վարդան այդ արեւելեան նոր աշխարհակալները յիշած ատեն՝ եւ ըսէ (ՁԳ). «Պատուական երէցն Մխիթար Անեցին, որոյ յիշատակն ի գիրս կենաց, այսպէս ասէ. Յոլով աշխատ եղէ գտանել զուստն Սուլտանացն որ ի Թուրքաց»։ Նոյնն ի յիշելն զՏուղրիլ Գ, «Որ կայր, ասէ, մինչ ի Պատմագիրս» (Անեցին) - Տուղրիլ Գ իշխած է 1185–1200 ամաց միջոց։ Վրաց վրայօք պատմած. ատենն այլ՝ Վարդան կ՚ըսէ. «Եւ այս ըստ Մխիթարայ Երիցու ասիցն»։ Այսպէս եւ Օրպելեանն իր պատմութեան սկզբան կ'ըսէ (Ա)։ «Հաւաստեաւ ծանոյց մեզ գեղեցիկ պատմութիւն Մխիթարայ Անեցւոյ»: – Երկու պատմչացս գովութիւնքն այլ յայտնեն իրենց գոհութիւնը Մխիթարայ գրածներուն համար, որոյ մենք այլ փափագէինք մասնակցիլ, եթէ գրածքն գտնուէին ամբողջ։»

Յակոբ Այուբեան՝ Մխիթարայ Պատմութեան առարկայն համարի, «Պատմութիւն Անւոյ քաղաքին, եւ այլ ինչ բանք պիտանիք»։ — Իբր երկու դար առաջ ի Լեհաստան գրուած համառօտ  Հայոց պատմութեան մի մէջ, ուր Մխիթար յիշուի, գրոց լուսանցքին վրայ գրեր է մէկն «Սա է Պատմիչն՝ զոր ունի մեր արքեպիսկոպոսն,  այսինքն Լեհաստանի Հայոց եպիսկոպոսն ի Լեմպերկ կամ Լէոպօլիս։ Ստեփանոս Լեհացի Ռոշքեան եւս իր Բառագրոց մէջ քանի մի վկայութիւն բերած է ի Մխիթարայ, յորս յիշուի Բակոշի, Սաթինին, եւ այլն։ «Հիմայ ինչ որ գտնուած է ի Պատմագրութենէն ն Անեցւոյն Մխիթարայ՝ տպագրութեամբ Հրատա - րակեց ի Բեդրպուրկ Քերովբե Պատկանեան յամին 1879։ 

Մխիթար Անեցւոյ է Յօդուածն 301, յ՚Բ Մասին գրոցս։

80. ՄԽԻԹԱՐ ԳՈՇ 

Մեր մատենագրութեան մէջ գերագոյն հանճարներէն մէկն է սա, եւ արժանապէս հռչակեալ իր ժամանակին արեւելեան Հայս, ուր էր իր հայրենիքն՝ Գանձակ քաղաք, (Կէնճէ, եւ այժմ Ելիսաբեթուպօլիս Ռուսաց), այն ատեն Հայ–Աղուան իշխանաց վիճակեալ։ Երկոտասաներորդ դարու կիսէն առաջ ծնած, եւ ԺԳ–ին սկիզբները՝ յամին 1213 վախճանած։ Գոշ մականունն տրուած է իրեն մօրուացն ուշ եւ քիչ աճելուն համար։ Յետ Յովհաննու Սարկաւագայ առաջին հանճարն է յարեւելեան Հայս եւ գուցէ վերջին՝ իրեն հաւասարող մի չգտնուելով։ Այլեւայլ եւ իրարմէ շատ տարբեր նիւթերու վրայ մեզի հասած գրուածքն եւ լաւ գրուածք, յայտնի վկայում են իր լայն եւ հարուստ մտաց, որոց վրայօք բանասէրք կրնան քննել զՊատմութիւն Հին Ազգային Դպրութեան (էջ 686–98), եւ որոց միայն անուանքը յիշենք ի հաստատութիւն մեր ըսածին. եւ որոց ամենէն գլխաւորն է Դատաստանագիրքն, յօրինեալ յամի 1184. ծանօթութեամբք հրատարակեալ ի Վահան Վդ. Բաստամեանէ Էջմիածին, ի 1880, առաջին գրուած այդ տեսակ գրոց, որ աւելի կամ պակաս եւ այս կամ այն կարգաւ եւ ոճով կրնար գրուիլ. այլ ինչ որ է՝ իր չափաւորութեամբն եւ ուղղութեամբ, եւ իրմէ առաջ յազգայնոց այնպիսի ինչ ամբողջ չգտնուելուն եւ իր աշխատանօք հաւաքելուն համար (որոց ուստին եւ որպէսն ծանուցանէ երկար Յառաջաբանով), նշանաւոր ճարտար գործ է, եւ կրնար հեղինակը անմոռանալի ընել, եթէ ուրիշ բան չունենայինք իրմէ։ Բաղդով՝ թէ ոչ շատ եւ ոչ յատուկ բաղձալին, այլ ունիմք իր զանազան հանճարոյ վկայ իսկատիպ, Առակքն, շատ մաքուր լեզուով գրուած. Աղօթքն, խոհական եւ հոգեբուղխ. Մեկնութիւն Երեմիայի մարգարէութեան. եւ կրօնական գրուածք եւ Թուղթք եւ Ճառք։ Այս ետքի երեք տեսական փոքր մասամբ հասած են մեզի, եւ նորօրինակ բան մի չեն ըստ տեսակին, որպիսի էին Դատաստանագիրքն եւ Առակքն, եւ կրնայ տարակուսուիլ օտար գրչի խառնուրդ։ 

Բայց անշուշտ իսկաշնորհ, էր՝ մեզի չհասածն՝ Ողբ ի վերայ բնութեանս մերոյ, որ խրատական իմն երեւի՝ «Ի դիմաց Ադամայ առ որդիս իւր, եւ ի դիմաց Եւայի առ դստերս իւր». որոյ անունն անգամ յայտնէ ստեղծիչ եւ արթուն մտաց գիւտ։ 

Յետ սոցա կամ առաջին՝ ըստ դիտման մեր գործոյն՝ Պատմական գրուածքն են, եւ որ քանի մի տեսակ գուշակուին. նախ իր գրածքն եւ իր վրայք  գրուածքն. զի ինքն իր Հայ-Աղուանից կողմանց իշխանաց եւ վանականաց, նոյնպէս եւ Վրահայոց հռչակաւոր զօրավարաց՝ Զաքարէ ի եւ Իւանէի եւ այլոց, եկեղեցականաց եւ աշխարհականաց հետ կերպ կերպ վերաբերութիւն ունեցեր է, թէ ի կրօնական ժողով, եւ թէ յառանձին վանականս, այն կողմերու համբաւաւոր վանաց մէջ (ինչպէս Հաղբատ եւ Սանահին), եւս առաւել ի Գետիկ կոչուածն եւ ի Նոր Գետին` զոր ինքն հաստատեց եւ կառավարեց։ Իր աշակերտին՝ Վանական վարդապետի՝ աշակերտն Կիրակոս Պատմիչ՝ քանի մի գլուխ նուիրած է իր գրոց մէջ ի յիշատակ Մխիթարայ եւ (ԺԱ-ԺԴ), որոյ վախճանն այլ նշանակէ յամին 1213։ 

Թուի թէ աւելի երկար եւ յատուկ իր վրայք գրած է ուրիշ մէկն, եւ այս պիտի ըլլայ մեր ատեն: Ջալալեան Սարգիս եպիսկոպոսի յիշածը թէ ի Խաչապատ վանս ի Թարգմանչաց-Ձոր գտեր է զ»Պատմութիւն անցից Մխիթարայ Գոշի», որ ըսել է իրեն հանդիպած բաներուն։ Կիրակոս այլ՝ իր մեծ պատմութենէն զատ յատուկ եւ զարմանալի բան մի գրած է Գոշի վրայ, զոր թողում յիշել իր կարգին։

Մխիթար Գոշ նշանակուի իբրեւ պատմիչ ի շարս Պատմչաց Հայոց ի Մխիթարայ Այրիվանեցւոյն է եւ ուրիշէ մի։ — Ի՞նչ էր իր գրածն. Այուբեանն գրէ, թէ «Արար Պատմութիւն պիտանի սակս Հերձուածոց»: — Միթէ՞ իր ատեն եղած խընդիրքն եւ հակառակութիւնքն են եկեղեցւոյ մէջ է կամ դուրս պատարագելու, եւ զգեստո՞վ թէ փիլոնով, եւ քանի մը տօնից նկատմամբ, որոց համար ստիպեց սպասալարն Զաքարէ ժողովով քըննել եւ հաստատել զարժանն, եւ զայս այլ պատմէ Կիրակոս, (Գլ. Գ): — Ինչ այլ ըլլայ այս գըրուածս, ասկէ տարբեր պէտք է ըլլայ գրուած մի՝ որոյ համար ի կարգս Պատմչաց դասուի։ Արղութեանն Յովսէփ (կաթուղիկոսացուն) ԺԸ. դարուն վերջերը Շնորհալւոյ Ընդհանրական թղթոց տպագրութեան վերջաբանին մէջ իր ցեղին վրայ խօսելով՝ թողունք կ'ըսէ երկար գրելը՝ «Հոգեկիր արանց, Սամուէլ Անեցւոյն, Գոշ Մխիթարին, Վանական վարդապետի, Կիրակոս վարդապետին եւ այլոց պատմագրաց՝ մանաւանդ ազգին Վրաց»։ Ասով յայտնուի որ Մխիթար այդ ցեղին կամ Օրպելեանց վրայօք երկարկեկ բան մի գրած է, ըլլայ յատուկ ըլլայ գլխաւոր Պատմագրութեանը մէջ, որոյ առարկայն կամ նիւթն ինչ է, յետ այսչափ յիշատակաց՝ դեռ անծանօթ մնայ։

Իսկ ինձ ծանօթն եւ անտարակոյս, նաեւ նոյն ինքն հեղինակին իսկական ձեռօք, որպէս հաւանիմ, գրած մի է, ի վերջ Դատաստանագրոցն, «Շարք Հայրապետացն Աղուանից՝ որք կացին զկնի Տեառն Եղիշայի՝ որ եկն յԵրուսաղեմէ», եւ էր մի յաշակերտաց Առաքելոցն Քրիստոսի, ասոր վեց յաջորդաց անուանքը գրէ եւ կ'ըսէ. «Ի Սուրբն Եղիշայէ մինչեւ ի Սուրբն Գրիգոր՝ ամք երեք հարիւր. եւ ապա խնդրեցին Աղուանք ի Հայոց կաթուղիկոս զU. Գրիգորիս», եւ այլն։ Ասկէ վերջը դասէ քառասունեւերկու կամ աւելի կաթուղիկոսներ մինչեւ ի ՇՁԸ թուական Հայոց (1139)։ բայց տեղ տեղ թուի անունը պակսած, կամ՝ կաթուղիկոսութեան թիւերն այլայլած։ Յիշեալ թուականին Շնորհալւոյ եղբօր Գրիգորիս կաթուղիկոսի կողմէ կու գայ «Սահակ աստուածընկալ եպիսկոպոս ի դրանէ սրբազան Հայրապետին Տեառն Գրիգորիսի Հայոց կաթողիկոսի, որ ըստ Հրամանի նորին», մեծ ժողով խմբելով ի Տաւուշ բերդ Բագրատունի թագաւորազանց, Աղուանից իշխանաց եւ եկեղեցական ուխտին՝ մեծ հանդիսով ձեռնադրէ Գրիգորիս անուամբ առջի կաթուղիկոսաց եւ ազնուաց ցեղէ մէկ մի, դեռ «ի տիս պատանեկութեան գոլով», ի տօնի Հոգեգալստեան. յետոյ ի տօնի Վարդավառին՝ աւելի բազմութեամբ ժողովելոց ի բերդն Կաթուղիկոսի–քար՝ երկու եպիսկոպոսք այլ ձեռնադրին, եւ միւռոն կ՚օրհնեն։

Այս դիպուածէն սկսի Մխիթարայ պատմագրութիւնն ընդարձակիլ, եւ նախ պատմէ քանի մի ամիս յետոյ մեծ եւ աղետալի դիպուածը՝ Գանձակայ շարժին եւ կործանման եւ շատ անձանց մահուան ի փլատակս, զոր ի մէջ բերեմք, 282 Յօդուածի գրոցս, յ՚Բ մասին։ Յետոյ յիշէ Վրաց թագաւորի եւ Պարսից պատերազմներն այն Հայ Աղուանից կողմերում, Կաթուղիկոսի–քարի աւերումն ի ՇՂԱ թուականին (1142–3). եւ շարունակէ նոյն ոճով այն կողմերու իշխող այլազգեաց եւ անոնց հակառակորդ Վրաց գործերը, մինչեւ ի 1161 տարին, յորմէ վերջն պակսին ձեռագրաց ետքի թղթերն. վերջին տողերն այլ շատ ջնջած պակսած են։ Արդ, ըստ այսմ, քսանեւերկու տարուան պատմութիւն է մեր ունեցածն, որ մեր այս ներ կայ գրոցս եւ ոչ մի թերթին հաւասարի։ Մխիթար այդ թուականէն ինչուան յիսուն տարի այլ վերջ ապրած է։ Եթէ պատմութիւնն ալ նոյն ոճով շարունակած է այդ կէս դարու միջոց, չափաւոր պատմագիրք մի կրնար ձեւանալ եւ ոչ սակաւ հետաքրքրական դիպաց յուսալի, այն Սելչուկեանց եւ, Պարսից բռնաւորութեան վերջին պարագային եւ քիչ առաջ քան զերեւումն եւ տիեզերակալութիւն բռնագոյն եւ արտագոյն հիւսիս–արեւելեան ազգին Մողոլաց եւ Թաթարաց, որոց ծագումն եւ առաջին գործերը մնայր գրել Գոշի ձեռասուն աշակերտին, այն է Վանական վարդապետն, զոր եւ մեզ մնայ հիմայ քննել, յետ քանի մի ոչ նշանաւոր պատմութիւն գրողներ այլ յիշելու։ 

Յիշենք վասն Մխիթար Գոշի եւ զայս՝ որ քանի մի գրուածոցն առաջ կամ՝ վերջը պատմական յիշատակարաններ ունի, համառօտ՝ այլ պատուական։ Բուն պատմագրութիւնն անյայտ ըլլալով՝ ինքն այլ իբրեւ պատմիչ անծանօթ է Եւրոպացւոց, այլ իբրեւ օրէնսգիր բաւական ծանօթ՝ Պիշոֆ  անուամբ Գերմանացւոյ մի թարգմանութեամբ Լեհահայոց օրինագրոց (ի 1862), որ առնուած է ի Դատաստանագրոց Գոշին, որ վաղուց թարգմանուած է եւ լատինարէն, եւ վաւերացեալ Լեհաց Սիգիզմունտ Ա թագաւորէն, ԺԶ. դարու կիսէն  առաջ։ Վերոյիշեալ մեզի հասած պատմութենէն է 292դ Յօդուածն, յ՚Բ Մասին Հայապատումիս։ իսկ Դատաստանագրոց յառաջաբանէն եւ վերջաբանէն է Յօդուածն 298։