Հայապատում

1. ԱԳԱԹԱՆԳԵՂՈՍ

Հին ազգային մատենագրութեան ծանօթք գիտեն՝ եւ իբրեւ առաջին ազգային պատմիչ ճանչնան զԱգաթանգեղոս. Օտար անուն մի, յոյն լատինացեալ: իսկ անձին ազգութիւնն թերեւս դեռ ոչ բացայայտ, ոմանք` ընդունին զնա Լատին կամ Հռովմայեցի, որոց մէջ շատ անձինք կրած են այդ անունը, եւ մեր պատմիչէն առաջ՝ ինչուան Հռովմայ Պրիսկիլեան Գետնադամբանաց մէջ Ագաթանգեղոս մի իր ամենանուշակ (dulcissima) Ռուբինա դստրիկն աւանդած է ի քնարանս նախնի քրիստոնէից. ուրիշ Ագաթանգեղ մ՚այլ նոյնպէս իր արժանաւոր (beneme rita) դստրիկը։ Ասոնք յայտնի բաներ են գիտնոց. բայց մենք մեր ազգային գաղափարօք լցուած՝ գրեթէ յանկարծ զարմանքով բռնուեցանք օր մի, երբ մեր պանդխտութեան կղզեկէն քիչ հեռու ցամաք երկրի ագարակաց մէջ շրջագայելով, գիւղական եկեղեցւոյ մը դրան դուրսը պատի մէջ ագուցած լատին արձանագրութեան մի հանդիպեցանք, զոր ոմն Անտոն Ագաթանգեղոս նուիրեր է Հռովմայեցի նախարարի մի [1] ։

Մեր հեղինակն հայերէն գրութեան մէջ զինքն Հռովմայեցի յայտնէ, ըսելով. հրաման եկաւ ի Տրդատայ «առ իս ոմն Ագաթանգեղոս, որ ի քաղաքէ ի մեծն Հռոմայ, եւ վարժեալ հայրենի արուեստիւ հոռոքարեն եւ յունարէն ուսեալ դպրութիւն, եւ ոչ ինչ կարի անտեղեակ լեալ ձեռնարկութեան նշանագրաց, եւ այլն։ Զենովբայ պատմութեան մէջ այլ (օրինակ մի) գրէ. «Ճարտարի ումեմն Ագաթանգեղոսի առն Հռովմեցոյ», յանձներ է Ս. Լուսաւորիչ մեր՝ գրել զՊատմութիւնն։ Յայտնի է որ նախնական գրուածն այլ յունարէն եղած է. եւ սակայն եղած են գիտնականք՝ որ հայ համարած են զնա, առանց տարակուսելու այդ օտար անունէն, զոր բազում՝ մասամբ հմուտ եւ մեր հեղինակին Հայ եւ յոյն գրութիւնը լաւ քննող գիտնական մի համարի թէ՝ պատմագիր մեր իր այնպիսի շնորհաւոր եւ աւետաւոր բան մի գրելուն համար՝ ինքն իրեն կամ ուրիշներէ այդպէս, յունաբար կոչուած ըլլայ՝ (Ագաթ-անգեղոս) Աւետաւոր բարի կամ բարեաց: Եղած է մեր ազգային ոչ աննշան այլ եւ բազմահմուտ մատենագիր մի ԺԳ. դարու (Վանական վարդապետ), որ գէթ իբրեւ աւանդութիւն՝ հայ համարի զնա եւ իր հայրենիքն այլ ՛ի Հայս անուանէ, եւ անկէց ծագած իր սեփական կոչումը։

Գրոցս նպատակէն դուրս ըլլալով քննելն եւ բացատրել Ագաթանգեղոսի նախ ի՞նչ լեզուով գրելն եւ երբ թարգմանուիլն, որն առաջին ըլլայ հիմայ գտուած յունարենին եւ հայերենին. միթէ երկու եղած են հայերէն եւ յունարէն գրուածք որչափ համաձայն կամ տարաձայն են յոյնն եւ լատինն. ի՞նչ նշանք, բառք եւ ոճք կան այդ երկու լեզուօք գրութեանց մէջ՝ որ կարծել տան մէկմէկէ թարգմանուած ըլլալն, եւ ե՞րբ, եւ այլն։ Ասոնց վրայ եղած կարծիքն եւ հաւաստիքը բացատրելն՝ երկար գրուածք պահանջ է, եւ այդպէս ըրած է շատ հմտութեամբ եւ հետաքննութեամբ ի մեր միաբանից մէկն, Հ. Բարսեղ Վ. Սարգիսեան՝ այսպէս անուանելով իր գործը. «Ագաթանգեղոս եւ իր բազմադարեան գաղտնիքն», 1890։ Այլեւայլ օտարազգի Հմուտք այլ, սկսեալ ի Բոլլանդեանց եւ ի հրատարակողաց Ս. Լուսաւորչի վարուց եւ գործոց յունարէնը, ոչ սակաւ բան գրած են այլեւայլ լեզուօք. եւ ամենէն ճոխ եւ հմտաբար վերոյիշեալն այն՝ որ հայ համարի զԱգաթանգեղ, եւ է գերմանացին՝ երբեմն իր բնիկ մականուամբ Boettiger կոչուած, այլ յետոյ յաճախ փռանկերէն Paul de Lagarde. գրածն այլ է գերմաներէն, Agathangelus und die Acten Gregors von Armenien [2], neu he raus gegeben von P. de Lagarde. Göttingen, 1887. որոյ երկար վաթսուն երեսէ աւելի Յառաջաբանութեամբ լաւ քննութիւն եւ ծանօթութիւն ընծայէ, թէ եւ մեծաւ՝ այլ ոչ ամենայն՝ մասամբ ընդունելի։

Մեր պատմագրաց ցանկին մէջ տեսանք որ յետ Մար Աբասայ առաջին Հայ պատմիչ դրուած է. ինչպէս անյարմար կերպով գրէ մեր Սամուէլ Անեցի ժամանակագիր եւս. «Ամեն առաջին պատմիչ լինել ի սկզբանէ արարածոց մինչեւ ի մարմնանալ Բանին Աստուծոյ Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի զԱգաթանգեղոս, որ եւ գրեաց զպատճառ լուսաւորելոյն զՀայս՝ Սրբոյն Գրիգորի»: Լաւագոյն կ'ըսէ Ղազար Փարպեցի ի սկզբան իր պատմութեան. «Սկիզբն առաջին գրոց Պատմութեանն Հայոց. որում՝ սկիզբն արարեալ պատմեաց ստուգիւ այրն երանելի Ագաթանգեղոս»: Իրմէ առաջ ի Զենովբայ եւ ի խորենացւոյ սկսեալ գրեթէ ամեն պատմիչք մեր յիշեն զԱգաթանգեղոս: Խորենացի ի յիշելն զU. Նունէ (Բ. Ճզ) կ՚ըսէ. «Որպէս ուսուցանէ քեզ Ագաթանգեղոս», սակայն մեր այժմու Ագաթանգեղի օրինակաց մէջ չկայ յիշատակութիւն Նունեայ, որպէս եւ ոչ Մանեայ: Նոյնպէս կ՚իմացընէ Խորենացի (Բ. Ճգ) որ՝ Ագաթանգեղ յիշած է Կոստանդիանոսի հաւատալոյն պատմութիւնը եւ Ս. Սեղբեստրոսի պահուըտիլն հալածանաց ատեն ի Սերապտիոն կամ Սորակտիոն լերին, այս յիշատակս այլ չկայ մեզի ծանօթ Ագաթանգեղի մէջ։ Արդ, թէ խորենացւոյ այս ըսածներէն եւ թէ ի Ղազարայ, հաւանական է որ Ագաթանգեղոս շատ աւելի բան գրած է զՀայոց՝ քան ինչ որ գտուի հիմայ թէ հայ թէ, յոյն գրոցը մէջ։ Զնոյն հաստատէ եւ Սիմոն Ապարանեցոյ ըսածն զՄարիբասայ եւ զԱգաթանգեղոսէ. ( Տես երես 721, յ՚Բ մասն)։

Ոչ ոք տարակուսի մեր նախնեաց որքան մեծ համարմունք եւ սէր ունենալուն Ագաթանգեղոսի պատմութեան, վասն զի իրենց հոգւոց՝ Լուսաւորչին վարքն է, միանգամայն եւ իրենց ճշմարիտ կրօնից առաջին ընդարձակ վարդապետութիւնն, որոյ համար ինչուան Աւետարան U. Գրիգոր Լուսաւորչի կոչուած է։ Ոչ պակաս քան զքրիստոնէական վարդապետութիւնն յարգուած էր՝ ազգային պատմական յիշատակաց հնագոյն աւանդողն այլ ըլլալով. եւ այս երկու նկատմամբ այլ՝ հարկ է որ շատ ծանօթ եւ փափագելի ըլլար մերայոց՝ հեղինակին օրերէն։ Բայց եթէ ինքն ժամանակակից է պատմածին եւ Տրդատայ ու Լուսաւորչի հրամանաւ գրող, երբ հայերէն գիր չկար՝ ըստ հասարակ կարծեաց, ի՞նչպէս այդպիսի կարեւոր գիրք ընթեռնուլ եւ հասկանալի կ՚ ըլլար բազմաց. միթէ Ս. Աւետարանաց պէս զայն այլ բերնուց հայերէ՞ն թարգմանէին. թէ արդեօք որ եւ է կերպ նշանագիր մի կար ի Հայս Դ. դարու մէջ, որով կարենար կարդալ կամ հասկանալ՝ ճանչցողն եւ ուզողն։ 

Ասոնք այլ մեր հիվակուան նպատակէն դուրս թողլով, այր անտարակոյս է, որ ինչ կերպով այլ ըլլայ, այլ Ագաթանգեղոսի կամ Լուսաւորչի վարուց եւ վարդապետութեան գիրքն՝ իրենց օրէն սկսեալ՝ ծանօթ եւ յարգի էր Հայոց, եւ նախքան մեր Թարգմանչաց դարը։ Ասոնցմէ առաջ, ըստ պատմութեան Մովսիսի Կաղանկատուացւոյ (Բ. ա), երբ նախարարք Հայոց՝ գոռոզ եւ երկարակեաց Շապհոյ արքունեաց հանդիսի մէջ ստիպուեցան իրենց տեղերուն ազնուութիւնը եւ կարգը ստուգութեամբ ցուցընել, «Նոյնժամայն ի խորհուրդ բերեալ իշխանաց Հայոց Մեծաց, մատուցին առաջի ի սգաւորին զԱգաթանգեղեայ պատմութիւնն ցանկալի. եւ հրամայեաց ընթեռնուլ, եւ թարգմանել ի պարսիկ գիր եւ լեզու։ Եւ իմացեալ՝   եթէ սկիզբն, Արտաշրէ առնէ՝ ի նախնոյն իւրոյ, առաւել զուարճացեալ եւ ներբողումն գրոյն առնելով՝ դնէր ի վերայ աչաց իւրոց խանդաղատելով։ Ես գտեալ ի նմա գիր տասն եւ եօթն բարձի Նախարարութեանց Հայոց), սկսանէր ըստ այնմ յարդարել զնիստ իւրաքանչիւրոցն ի սեղանն արքունի. հասանէ չորեքտասաներորդ բարձեն՝ Անդովկայ Սիւնեաց տեառն. եւ նա հպարտացեալ՝ ոչ ինչ ճաշակեաց. եւ զգացեալ թագաւորին վասն այնր ոչ ինչ փոյթ լինէր նմաս»։ — Երկար գրեցինք այս յիշատակութիւնը՝ երկու երեք բան անդրադարձնելու համար։ Նախ թէ՝ այդ նախարարաց ցուցած օրինակն մեր այժմու օրինակներէն աւելի եւ տարբեր բաներ ունէր: – Երկրորդ. Շապհոյ նախնոյն՝ այսինքն Սասանեան Արտաշրի պատմութիւնն, որ յիրաւի գտուի յունարենին մէջ հիմայ այլ, բայց ոչ հայերենի, գուցէ պարկեշտութեան համար այդ խայտառակ յիշատակը դուրս թողած են մեր նախնիք. ինչպէս Պատմութեան սկիզբէն՝ այսպէս եւ վերջերէն այլ պակաս երեւի մեր հայերէն Ագաթանգեղոսն, եթէ զատ գրուած չէ Նունէի ձեռքով Վրաց քրիստոնէութեան Պատմութիւնը, որոյ համար խորենացի (Բ. ձq ) կ՚ըսէ. «Որպէս ուսուցանէ քեզ Ագաթանգեղոս)։ Նոյնպէս Ահարոն վանանդացի Նունէ ի Խաչին համառօտ պատմութիւնն ընելով՝ կնքէ. «Զայս՝ մինչեւ ցայս վայր՝ Ագաթանգեղոս պատմագրէ ուսաք», եւ սակայն մեր այժմու ձեռագրաց մէջ ոչ Նունէի [3] անուն կայ, ոչ Վրաց դարձին պատմութիւնը։ – Երրորդ, (տասնըեօթը) նախարարաց դասակարգին մէջ՝ Սիւնեացն ԺԴ էր կ՚ըսուի՝ անոնց ցուցած օրինակին մէջ, իսկ մերոց մէջ տասնըվեց նախարարք յիշուին, որոց ԺԱ է Սիւնեաց։ Ափսոս որ կաղանկատուացին չըսեր թէ՝ ինչ լեզուով գրուած էր Նախարարաց ցուցած օրինակն. հաւանելու եմք որ յունարէն ըլլայ, թէ ոչ ասորերէն։ Բայց մեզի մխիթարական է որ օտար երկրի մէջ իշխանք մեր հետերնին կրէին այդ Ցանկալի Պատմութիւնը։ Այս եւ նման բաները քննելու եւ ստուգելու համար փափագելի էր գտնել մեր ճանչցածներէն աւելի հին ձեռագիրներ Ագաթանգեղոսի պատմութեան, եւ անյուսալի չեմք համարիր [4] ։ 

Ագաթանգեղոս իբրեւ արքունի գրիչ՝ Տրդատայ  հրամանաւ ուրիշ ազգային յիշատակներ այլ գրած  կ՚աւանդուի։ Զենովբ՝ ժամանակագրութիւն կ՚անուանէ Ագաթանգեղոսի գործը, եւ ժամանակագրութիւնն պահանջէ շատ աւելի բան գրած։ Տես ինչ որ ըսինք Մար Աբասայ վրաօք գրելով (3, էջ 17)։ Հօս աւելցնենք մեր Վարդան պատմչի վկայութիւնն եւս (գլ. ԺԵ)» «Լուաք եւ տեսաք գրով. եթէ թագաւորն  Պարսից խնդրեաց զսիւնն կճեայ՝ որ ի Մծբին,  յապարանս արքայութեան Հայոց. եւ ի յառնուլն՝  գտաւ գիր յունարէն, եթէ ես գրեցի Ագաթանգեղոս»։ Այս այլ կ՚աւելցընէ մեր այս վերջի յիշուած պատմիչն, թէ Ագաթանգեղոս զՎաղարշակ՝  Արշակայ որդի գրեր էր եւ ոչ եղբայր։ Սակայն Վաղարշակ կրնար միանգամայն երկուքն եւս ըլլալ, որովհետեւ Պարթեւաց ամեն թագաւորք այլ  Արշակ կոչուին։ Հայերէն Ագաթանգեղոսի շարադրութիւնն կամ՝ լեզուն՝ լաւ ճանչցողների վկայուած  է որ մեր ոսկեղէն ըսուած դարու լեզու է, այսինքն Թարգմանչաց. ընտիր եւ հարուստ, ճարտար գրչին մի։ Որ արդեօք ի ծանօթ մեր թարգմանչաց. Բարիզու մեծ գրատան Հայերէն Ձեռագրաց մէջ կայ  ընտիր օրինակ մի Ագաթանգեղոսի, որոյ վերջն  անթուական յիշատակ մ՚այլ հին ոճով, որ է համառօտիւ Դ. եւ Ե. դարուց մեր թագաւորաց եւ կաթողիկոսաց յաջորդութիւնքն մինչեւ ի Ս. Սահակ  յետոյ յիշուի Կոմիտաս կաթողիկոսին Հռիփսիմեանց նշխարքը գտնելն եւ անոնց եկեղեցին նորոգելն. վերջը տողով մի կնքի գրուածն, «Եղիցի յիշատակ Եզնկանն [5] ի թարգմանել զգիրս զայս»։ Ասկէ մեր նոր բանասէրք ոմանք հետեւցուցին թէ,  Կոմիտասայ ատեն, որ է Է. դարու առաջին քառորդն, Եզնակ անուամբ երէց մի ըլլայ թարգմանողն Ագաթանգեղեայ։ Զարմանալի է որ Հայերէն դպրութեան սկսելէն 200 տարի վերջը թարգմանուած ըլլայ այդ Ցանկալի Պատմութիւնն, որ գրեթէ Հայոց Համար Սրբազան Գիրք մ՚է։ Այդ Եզնակ երիցու ժամանակագրական յիշատակարանն ինքնին թուի յայտնել՝ որ գրողը ինքն մեր Ե. դարու ոսկեգիր Եզնիկն է, պարագլուխ թարգմանչաց մերոց վասն զի կարգաւ Լուսաւորչի յաջորդները  յիշէ` մինչեւ Ս. Սահակ եւ անկէ անդին չանցնիր. նոյնպէս թագաւորաց կարգն այլ՝ մինչեւ ի վերջինն՝ յԱրտաշիր կամ Արտաշէս, եւ անկէ վերջը կ՚ըսէ. «Մարզպանք Պարսիկք կացին մինչեւ ցմեզ»,  ոչ յիշելով զՎասակ։ իսկ եթէ յիշատակարանին վերջը պատմէ Կոմիտասայ գործն՝ հարկ է թէ վերջի գրիչ մի անոր կցած ըլլայ, առանց Ս. Սահակէն մինչեւ ի Կոմիտաս նստած քսանի չափ կաթողիկոսները կարգաւ գրելու, ինչպէս անշուշտ պէտք էր որ գրէր՝ եթէ կոմիտասայ ժամանակակից մ էր այդ թարգմանիչն. կրնամք ըսել թէ նաեւ պէտք էր որ Հայոց թուականն այլ յիշէր, որոյ պակասութիւն՝ հաւաստիք մ'է թէ՝ այն թուականէն առաջ էր թարգմանիչդ Եզնակ։ Կրնամք թարգմանութեան բնութեան հաւանութիւն մի համարել նաեւ Վրթանէս Քերդողի՝ Սիւնեաց եպիսկոպոսի (որ գրեթէ Կոմիտասէն քառասուն տարի առաջ վախճանած է, իբր յամի 580), Պատկերամարտից դէմ գրուածին մէջ` գրեթէ բառ առ բառ Ագաթանգեղի միջի Լուսաւորչի վարդապետութենէն առած խօսքը։ Եթէ Ագաթանգեղոսի լեզուն բաղդատուի Եզնըկայ հռչակաւոր Եղծ աղանդոց գրուածին, յետինս աւելի կոկ եւ յստակ գտուի, գրութեան նիւթն այլ այնպէս պահանջէ. իսկ եւ Ագաթանգեղոսին՝ որ ճոխ եւ ճապաղ է՝ նոյնպէս յստակ հայկաբանութիւն է, որչափ որ ներէ յունարենէ թարգմանուիլն հայկական ոգով. եւ հաւանական թուի որ մեր ծանօթ Եզնիկն երիտասարդութեան ատեն թարգմանած է զայն՝ շատ տարի առաջ քան ըզգրութիւնն Աղանդոց դէմ։ 

Ագաթանգեղոսի պատմութեան գրոց կցուած Եզնըկայ յիշատակարանէն բոլորովին տարբեր եւ անարժան գրուած մ՝ այլ գտնուի, այն է Դաշանց թուղթ կոչուածն՝ խառն ի խուռն ի հնոյ եւ ի նորոյ, եւ թուի Ռուբինեանց տէրութեան սկիզբներում՝ հնարուած, երբ Հայք սկսան ծանօթանալ եւ ընտանենալ Լատինաց։— Աւելի հաւանական է ուրիշ աւանդութիւն մը, թէ Ագաթանգեղ գրած ըլլայ իր ատեն Հայոց նախարարաց Երուսաղէմ՝ եւ ի սահմանս նորա շինած վանաց եւ եկեղեցեաց յիշատակները, որոց. Է. դարու գրիչ մի՝ ինչ վիճակի մէջ ըլլալը յիշէ համառօտ, գրեթէ սոսկ շինողաց անուններով։ — Տես ի յաջորդսն, թիւ 40 Պատմչաց։

Պարզ գրաւորական արդիւնքէն զատ, բարոյապէս որքան արժանաւոր եւ յարգելի եղած է Ագաթանգեղոս յազգի մերում, լաւ յայտնէ Ղազար Փարպեցի, երեք կամ չորս անգամ՝ Երանելի, եւ Երանելի այրն Աստուծոյ կոչելով. գիտութեանն համար այլ կ՚ըսէ. «Այր բանիբուն գիտութեամբ եւ լի ամենայն հրահանգիւ, ստուգաբան ի կարգադրութիւն ճառից, եւ յարմարագիր ի պատմութիւնս ասացուած ի իւրոյ»։ Իրմէ առաջ եւ նոյն իսկ ժամանակակից Ագաթանգեղեայ՝ Զենոն, ոչ միայն քանի մի անգամ յիշէ զնա՝ եւ զգովութիւնն ի Լուսաւորչէն մերմէ, այլ եւ անոր մեծ իշխանական պատիւը. զի կ'ըսէ. «Ունէր զխաղաղարարութեան պատիւ յարքայէ [6] »։ 

Հայապատումիս մէջ (մասն Բ) Ագաթանգեղոսէ առնուած Յօդուածք են, 4. 46. 47. 49. 51. 54. 55. 57. 59. 61 63. 65-9. 79։

2. ԶԵՆՈԲ ԳԼԱԿ. — 3. ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ՏԱՐՕՆՈՅ

Որչափ մեծ է հիմայ. յաչս եւ յոգիս ազգայնոցս Ս. Լուսաւորչի արդիւնքն եւ համբաւն, այլ աւելի համարելու է իր ժամանակակցացն. որոց շատ բարեպաշտ, գիտուն եւ կիրթ անձանց, եկեղեցականաց հետ նաեւ արքունական պաշտօնէից, գրեթէ անհնար էր որ չուզէին իրենց աչաց առջեւ հանդիպած հրաշալի կրօնական յեղափոխութիւնը՝ հռչակել, ոչ բանիւ միայն այլ եւ գրով, եւ յիշատակ թողուլ ապագայից. եւ եթէ յետ Տրդատայ եւ Գրիգորի ցանկալի աւուրց՝ աղէտալիքն չհանդիպէին եւ Հայաստան ոտնակոխ եւ աւար չըլլար օտարաց, անտարակոյս կունենայինք Ագաթանգեղոսի հետեւող գրիչներ, որոց հիմայ հազիւ մէկ երկու իրական կամ անուանական նշանք մնան։ Ասոնց միակն կամ՝ գլխաւորն, գէթ ըստ բաղդի մեզ հասածն, է Զենովբ, մականուանեալ Գլակ. անունն յունական է, ազգն Ասորի. վիճակն՝ եպիսկոպոս ի Լուսաւորչէ ձեռնադրեալ Տարօն գաւառի, որ եւ Մամիկոնէից, զի սոքա էին պայազատք այն գաւառին, որոյ սահմաններն այն ատեն աելի ընդարձակ թուին քան յետոյ:

Զենովբ հաւանօրէն ասորերէն գրած է, եւ բաւական ծանօթ է մերազգեաց տպագրութեամբ գրոցն՝ նախ ի կ. Պօլիս, 1719, եւ յետոյ ի Ս. Ղազար մեր, 1836։ Բայց այդ հրատարակեալ տպագիրք բաւական չեն ճանչցնելու իր գրածները. ոչ պակաս ձեռագիր օրինակք գտուին իր պատմութեան, եւ ոչ սակաւ տարբեր եւ աւելի տեղեկութիւնք. զորս կ՚արժէ բանասիրի մի բաղդատութեամբ յարմարցնել եւ ի լոյս հանել [7] ։ Մենք հաւանիմք թէ որ եւ է մեզ ծանօթ օրինակ՝ դեռ հեղինակին բոլոր գրածը չի բովանդակեր, եւս առաւել իր գրել ուզածը։ Վասն զի պարզապէս կ'ըսէ ինքն (ըստ այլեւայլ ձեռագրաց՝ թէ Ագաթանգեղոսի պէս փափագեր եւ խնդրել է ի Ս. Գրիգորէ, «Զի տացէ հրաման գրել զԽոսրովու մահն եւ զՏրդատայ փախուստն ի Յոյնս», եւ այլն, միով բանիւ՝ Ագաթանգեղոսի գրածները. բայց Լուսաւորիչ թող չէ տուած, ըսելով թէ այդ բանդ յանձներ է ճարտար գրչին Ագաթանգեղոսի. եւ թէ ինքն գոհ ըլլայ իր թեմին (Տարօնոյ ) մէջ հանդիպածները գրելու [8] ։ Որչափ այլ այսպէս կ'ըսուի եւ կ՚երեւի հիմակուան մեր ունեցած օրինակներէն, շատ դժուար է որ Զենովբ գոնէ յառաջաբանով մի իր թեմին կամ գառին եւ անոր տեարց վրայ ծանօթութիւն մի գրած չըլլայ. այլեւայլ Ձեռագիրք այլ իր գործը վերնագրեն. «Սկիզբն պատմութեան Հայոց եւ ժամանակագրութեան Զենովբայ Ասորւոյ, որ ձեռնադրեցաւ Սրբոյն Գրիգորէ եպիսկոպոս երկրին Մամիկոնենից»։ Լաւ եւս ուրիշ օրինակ մի. «Սկիզբն պատմութեան Չորրորդ Հայոց, ի Ժամանակագրութենէ Զենովբայ Ասորւոյ, որ ձեռնադրեցաւ առաջին եպիսկոպոս», եւ այլն։ Օրինակ մ՚այլ «Պատմութիւն Տարօնոյ, զոր թարգմանեաց Զենոբ Ասորին` եպիսկոպոսն [9] »: - Մեր յիշած երկրորդ գրիչն համարի զՏարօն ի Դ Հայս, որ ըստ հասարակ կարգի է գաւառ Տուրուբերան նահանգի, սակայն ոչ սխալ համարելու է զնա, վասն զի Տարոն սահմանակից է Դ Հայոց, եւ գուցէ այն ատենուան իսկ այն նահանգին, որ կոչուի եւս Աշխարհ Ծոփաց, կամ լոկ Ծոփք։

Արդ, Զենովբայ գրածին կամ հաւաքածին մէկ մասն է Թղթակցութիւնք Լուսաւորչի եւ Տրդատայ ընդ Ղեւոնդեայ Հայրապետին Կեսարիոյ եւ այլ եպիսկոպոսաց՝ որք փափագէին գիտնալ ի Հայս հանդիպածները։ Ասոնց հետ գրէ Զենովբ իր թեմին մէջ հանդիպածները. որք են գլխաւորապէս, այն տեղ եղած մեծ եւ Հռչակեալ կռատանց պաշտող եւ պաշտպանող քրմաց ընդդիմանալն նաեւ զէնքով՝ Գրիգորի քարոզած կրօնից, եւ նորադարձ քրիստոնէից՝ հանդերձ նախարարօք եւ թագաւորաւն եւ վերջապէս Լուսաւորչի աղօթիւք եւ իր ի Կեսարիոյ բերած Յովհ. Մկրտչի եւ այլ Սրբոց Նշխարօք եւ բարեխօսութեամբ. յաղթահարելն զքուրմսն եւ զանոնք գրգռող դեւս հալածել, կործանել զմեհեանս, եւ հիմնարկել զեկեղեցիս, որոց գլխաւոր Յովհ. Կարապետին հանդերձ մեծ վանքով, զոր Զենովբայ մականուամբ Գլակայ վանք կոչէ։ Այս անունս հայերէն ձայնի յարմար է, եւ յիշեցընէ Հայկազանց Գղակ նահապետը, սակայն եթէ բնիկ էր Զենովբայ, պէտք է ասորերենի մէջ քննել զայն. իսկ տեղին այն ատեն եւ անուանուէր Իննակնեան, որ ինն աղբիւրս գրոց նշանակէ՝ այն տեղ բղխած կամ բաժնուած։ Քրմաց գլխաւորքն են Դեմետր եւ Գիսանէ՝ իրենց նախահարց անուամբ, մէկն այլ Արձան, որոյ անուամբ կոչուեցաւ կռուատեղին։ Ասոնց պատերազմի պատմութենէն առաջ չի կըրնար Զենովբ յիշել գոնէ Ս. Գրիգորի ծագումը, Անակայ գործը, Հայոց դարձը եւ այլն, իսկ պատերազմին դիպուածները մանրամասնութեամբք պատմէ։

Զենոբայ Պատմութեան երկրորդ մասն, կամ ինչպէս գրուած է Պատճենն՝ է Կովկասէ եւ Կասպից Ծովէ անդէն ի հիւսիսակողմն բնակող կամ թափառող ազգի կամ ազգաց հրոս տալով՝ արշաւելն ի Հայաստան մինչեւ ի Տարօն, իրենց գլխաւորն կոչուի Գեդռեհոն, որ անշուշտ նշանակէ Հոնաց ցեղ մի, Գոռդը կամ ասոր նման կոչմամբ։ Ոմանք չեն հաւանէր որ այն ժամանակ Հոնք իրենց արշաւանքն սկսած ըլլան, այլ աւելի ուշ, սակայն բանաւոր պատճառ մի չկայ ըսածնուն։ Ըստ Զենովբայ՝ Տրդատայ եւ Գրիգորի ի Հռովմէ նոր դարձած ատեն պատահած է այս դէպքս։ Մեծ չփո թութեան եւ վախի մէջ գոեր է մեր թագաւորն իր երկիրը, եւ ոչ սակաւ դժուարութեամբ՝ բայց եւ քաջութեամբ` յաղթեր բաներ է զբարբարոսս, եւ զԳեդռեկոն իր ձիով մէկտեղ ողոմպիական մրցողաց ուժով կտրեր կոտրեր է։ Որչափ այլ դիւցազնական եւ վիպասանական երեւի պատմութիւնն, տարակուսելի չէ հիմը, եթէ եւ օրինակողք Զենովբայ՝ զարդարած ըլլան պատմածը. որ՝ եւ ունի պարզութիւն մի, հանդերձ մանրամասնութեամբք, յորոց մին է եւ այս Հոնաց պատերազմաց մէջ սպանելոց թիւն, Հայոց կողմանէ 1080 հոգի, Հիւսիսայնոց՝ 13000 կամ 15942. ի Տարօն մտած ատեննին սոքա՝ ըստ այլեւայլ ձեռագրաց՝ 58000 էին, կամ 40400։ Պատերազմին եւ յաղթութեանց տեղերում՝ խաչարձաններ կանգնել տուաւ թագաւորն, եւ անոնց վրայ գրել թէ այդ սպանելոց թիւը եւ թէ այն արձան կանգնելու ատեն ժողոված մարդկանց թիւերը, մէկ տեղ մի 100, 450, ուրիշ տեղ մի 60, 000։ 

Այս երկրորդ Պատճէնի պատմութեան մէջ Դրուագ. մ՚այլ կայ, Ս. Անտոն եւ Կրօնիդես ճգնաւորաց վրայօք, զորս Ս. Գրիգոր ի Ս. Ղեւոնդայ ընդուներ եւ բերեր էր ի Կեսարիոյ, կրօնաւորաց վանքեր հաստատելու եւ անոնց կարգ սովրեցընելու համար. ի Հռովմէ դարձած ատեննին՝ Տրդատ փափագեր է տեսնել զանոնք, եւ Ս. Գրիգորի հետ փնտռելով եւ գտնելով՝ իրենց միայնարանին մէջ, կ՚ուրախանան նռքա, մէկզմէկ կ՚օրէնեն, եւ իրարու հանդիպած տեղերնուն՝ յիշատակելի եւ ուրախալի անուններ դնեն։ Հաւանօրէն աւելի երկար գրած պիտի ըլլայ Զենովբ այս Ճգնաւորաց եւ Տարօնոյ առաջին վանորէից պատմութիւնը. հիմայ եղածն  այլ կրնամք համարել մեր պատմչաց հնագոյն կամ՝ առաջին մանրամասն պատմագրութիւն, յորում, բանասէրք գտնեն եւ կրնան գտնել այլեւայլ քննադատութեան կարեւոր մասեր, սակայն ստուգութիւնն երկբայելի չէ, եւ շատ կարգ ունի՝ այն կարեւոր ժամանակի եւ Ս. Գր. Լուսաւորչի գործոց համար։ Գրութեան ոճն այլ վայելուչ է, ոչ չոր եւ ոչ այլ շատ ուռած. հայաբանութիւնն այլ չափաւոր յստակ:

Պատմութեան մանրամասնութեանց մէկ շատ կարեւոր կտորն է՝ Ս. Գրիգորի կամ Թագաւորին Գլակայ վանաց կալուած տուած տասն եւ երկու դաստակերտաց կամ՝ գիւղից անուանքն եւ տանց եւ բնակչաց թիւն եւ զօրաբաժինն։ Ի հարկէ թեւերն տարբերին ըստ օրինակաց. այլ մեզի առաւել հետաքննականն է պատմչին մանրախուզութեամբ նշանակեն, եւ մանաւանդ այս երկու բան. Նախ թէ, «Գիր երդահամարացն գտաք եւ գիրս Մամիկոնեան իշխանին, ի տախտակ պղնձի, որ գրեալ էր այսպէս. Կուառս՝ ունի երդ» 3012, իսկ հեծեալս 1030, իսկ հետեւակս 2200», եւ այլն, - եւ «Երկրորդ, զայս ամենայն ի դիւանի արքունի գրեցաք. զի յետոյ՝ թէ նուազի՝ գիտասցեն զչափ մեծութեան եկեղեցւոյ», այսինքն կալուածներուն չափը։ — Վերոյիշեալ պղնձեայ տախտակին նման մ՚այլ յիշէ Զենովբ՝ այս թիւերը նշանելէն ետեւ. «Գրեաց տախտակ մի պղնձի (Ս. Գրիգոր եւ եդ յեկեղեցւոջն՝ այսպիսի պատճառաւ, թէ կին ոք՝ թէ եւ ի սըրբոց է, մի իշխեսցէ քայլել ընդ սեամս եկեղեցւոյն ի ներքս, զի մի վրէժ փութանակի առցէ նա. եւ սպասաւորքն մի տայցեն թոյլ, վասն զի ի հոգւոյն հրամայեցաւ այս: Զայսոսիկ եւ Պիսիդոն մեր պատմագիր ընթերցաւ)։

Մեր դիտել տալիքն այր խօսքերով՝ էր Պղնձէ տախտակօք գրուածները, անշուշտ անմոռաց յիշատակաց համար. այլ ինչ գրով ինչ լեզուաւ՝ թողումք ի վիճաբանութիւն բանասիրաց։ Նոյնպէս եւ ի վերջոյ յիշած պատմիչը, Պիսիդն, որոյ անունն յոյն է (եթէ ստոյգ այս անունն էր), բայց ինքն Ասորի  յայտնուի կամ Ասորւոց եկեղեցւոյ յարեալ։ Ուրիշ տեղ Ս. Աթենոգինեայ նշխարաց բերման դէպքը յիշելով, Եթէ լաւ եւս գիտնալ կ՚ուզէք՝ կ'ըսէ Զենովբ, «ՑՊիսիդոն թարգմանիչ Ասորի իսկ՝ հարցէք»։ Թէ՛ թարգման ըլլալով եւ թէ յիշատակագիր, արժանի է Պոսիդոն մեր Պատմչաց դասակցելու։ Զենոբ այս Պ ատճէնը գրած է առ Եպիսկոպոսս Ասորւոց. բայց այս եպիսկոպոսք հաւանօրէն էին սահմանակիցքն Հայոց. որպէս եւ  ինքն Զենոբայ թեմն մերձաւոր Ասորւոց. ձեր պատմագիր այլ կոչելով զնա՝ կարծել տայ թէ Պիսիդոն այլ իրեն (Զենոբի) պէս սահմանակից տեղւոյ մի պատմութիւն գրէր։ — Զենոբն իր առաջին Պատճէնին վերջն այլ յիշէ յոյն եպիսկոպոսաց՝ որոց գրէր, յոյն եղբայրակից մի Պիռոս անուն, որ կարդացեր էր Ագաթանգեղոսի Ժամանակագրութիւնը, եւ որովհետեւ անոր գրածին մէջ չկայ իր (Զենոբի) պատմածը, չըլլայ թէ տարակուսիք կ՚ըսէ. «Զի ամենայն աղաչանք իմ առ Ս. Գրիգոր այս եղեն, զի զոր ինչ յիմում՝ վայրի աստ ի Տարօնի գործ գործեցան՝ ինձ շնորհեսցէ գրել առանձինն զիմոյ վանացս պատմութիւն, զի եւ ինձ անջնջելի եղիցի յիշատակն՝ եկեղեցւոյս իմոյ», եւ այլն։ Ուրիշ կերպով այլ կ՚ըսէ, թէ ինչպէս ես ուրիշներու պայմանին վերաբերեալը չեմ կրնար գրել, ուրիշներն այլ իմ վիճակիսը չկարենան գրել, ինչպէս յառաջագոյն յիշեցինք։ Դարձեալ, իր պատմութիւնը Բ Պատճենով վերջացնելու ատեն՝ կ՚ըսէ թէ, Ասկէ վերջ եղածները, (յայտ է թէ ուրիշ վիճակի մէջ) իմանալ ուզողը՝ ուրիշ պատմիչ պէտք է փնտռէ. «Զկնի այսորիկ եթէ կամի ոք իմանալ, այլ պատմագրէ ծանիցէ. բայց այսոքիկ առ ի մէնջ պատասխանի բաւական լիցի ձեզ»։ Ըստ այսմ՝ հաստատի մեր. յառաջաբանին մէջ յիշածը, թէ գրեթէ ամենայն նախարար եւ աշխարհը Հայոց ունէին իրենց յատուկ Պատմութիւնը եւ Պատմագիրը, ուրեմն եւ կրնանք կրկնել թէ որքան բազմաթիւ եղած պիտի ըլլան Պատմագիրք Հայոց։ — Այս ըսելէն ետեւ Զենոբ վերջացնելով իր Պատմութիւնը, հրաւիրէ իր ասորի ընթերցող եպիսկոպոսները՝ թողուլ իրենց խորշակահար երկիրը եւ գալ ի Հայաստան. զի «Բարի է երկիրս, եւ վայրքս անուշօդ եւ բազմաջուր, դաշտաձեւ, խոտաբեր, եւ մեղրաբուղխ. եւ... իջանէ քաղցր առաւել քան զմեղր՝ որ կոչի Գազպեն... Այս երկիրս ամենայն բարութեամբ լի է, եւ աջողակ եւ առողջ» …։ 

Մեր շատ պատմչաց բաղդակից եղած է Զենովբայ Պատմութիւնն թարգմանուելու եւրոպական լեզուաւ։ Սորա փռանկերէն թարգմանիչն էր երիտասարդ Հայագէտ մի, Prud'homme. տպագրեալ ի Բարիզ, յամի 1864։ Քիչ տարի յետոյ (1867) նոր թարգմանութեամբ հրատարակեց Լանկլուա յԱռաջին հատոր մեր պատմագրաց փռանկերէն թարգ մանելոց։ 

 

4. ԱՐՏԻԹԷՍ 

Գր. Լուսաւորչի երախտապարտից մէկն է սա, Հայոց հին եւ նոր կրօնից կցորդ. զի քուրմի որդի էր, եւ հաւանօրէն քիչ շատ ուսեալ: որոյ համար ընտրեցաւ եւ ձեռնադրեցաւ ի Լուսաւորչէն՝ եպիսկոպոս նորադարձ ազգին. եւ ութերորդ դասուի Ագաթանգեղոսէ ի մէջ երկոտասանից իր նմանեաց ձեռնադրելոցն ի Գրիգորէ, որոց երկուքին միայն վիճակը կամ՝ թեմը նշանակէ, առաջին զԱլբիանոս դնելով, որոյ նախապատուութիւնն յայտնի է եւ ի պատմութենէ. միւսներն այլ համարելով ըստ աւագութեան յիշուած, կրնայ գուշակուիլ Արտիթէսի աստիճանն։ Ո՛ւր ալ որ ըլլայ՝ երեւի թէ ընդարձակ էին առաջին այդ եպիսկոպոսաց վիճակքն, ինչպէս երեւցընէ Ալբիանոսին բացարձակ կերպով Եփրատական կողմանց թեմն, Եւտապիոսի այլ՝ կողմանք վայրաց Բասենոյ, առանց զանազանելու անոր երկու գաւառները, որոց մին Վանանդ եւս կոչուէր։

Արտիթէս անուան վերջաւորութիւնն նշանակ է յունարէն Ագաթանգեղոսի, ինչպէս միւս եպիսկոպոսաց անուանքն այլ, յորոց մէկն կոչուի Տիրիկէս, որոյ յայտնապէս Հայ անուան վրայ յոյն մասնիկն է` կամ աւելցեր է. որպէս եւ Արսուկես. երեքն եւս զուտ հայկական անուանք են։ Խորենաց: (Բ. 8) միայն է որ յիշէ Արտիթեայ մէկ  պատմական գործը, այս վերնագրով։ «Յայտարարութիւն սակաւուք Սննդեան եւ Վարուց Գրիգորի եւ Որդւոցն ի Թղթոյն Արտիթեայ եպիսկոպոսի, որ վասն հարցմանն Մարկոսի միայնաւորի ի յԱգռոճանի» (Օր. մի ի Չագդիսճանի)։ Գրածն Թուղթ կոչուի, որովհետեւ հարցման մի պատասխան էր, եւ երկար գրուած չի կարծուիր. սակայն Խորենացւոյ սակաւուք յայտարարութիւն ըսածն՝ իր գրածն հասկընալու է, եւ ոչ Արտիթեայ, յորմէ ինքն համառօտեր է։ Ագաթանգեղոս՝ միայն Գրիգորի հայրը յիշէ, եւ զնա փախցընել տանելն ի կողմանս Յունաց, այսինքն ի Կեսարիա. Արտիթ պատմեր է՝ Գրիգորի հօն սնանիլն, ամուսնանալն եւ երկու որդւոց հայր ըլլալը, որպէս յայտ է ամեն Հայոց, նա եւ յայլոց պատմելէն։ Անշուշտ աւելի փափագելի մանրամասնութիւնք այլ կային ի Թղթին Արտիթեայ, որով կրնայինք, յետ Ագաթանգեղոսի առաջին ազգային Պատմիչ համարել զնա։ — Պատմութեան խնդրողն Մարկոս ճգնաւոր, եւ իր Հայրենիքն Ագռոճան կամ Ագդիոճան՝ (ըստ գրութեան հինկեկ Ճառընտրի), անծանօթ են, խնդրողն յոյն թուի, տեղն այլ յունական անուն, սրաձայն տառն ճ փոխուելի ի զ, իբրու թէ ըլլար բնիկ անուն տեղւոյն Ագռոզանի։

5. ԳՈՐԳԻ.  — 6. ԲԱՆԱՆ

Խորենացի (Ա. զ), յիշելով Ջրհեղեղի եւ անկէ ետեւ հին պատմական աւանդութիւններ, յետ Բերոսոսի կամ՝ Բիւռոսեան Սիբիլայի աւանդածին, կ՚ըսէ. «Պարտ է մեզ երկրորդել զոմանց անգիր հին զրոյցս, որ պատմեալ եղեն վաղ ուրեմն ի մէջ իմաստնոցն Յունաց: եւ Հասին մինչեւ ի մեզ այս Զրոյցք, ի Գորգի եւ ի Բանան անուն կոչեցելոց. եւս երրորդ ոմն՝ Դաւիթ», կարծել տայ թէ իրենցմէ առջիններուն առանց գրելու բերնէ բերան աւանդածները՝ այս երեք յիշեալքն գրով այլ աւանդած բան, եւ երբ այնպիսի աւանդութեանց վրայ օր մի խօսք եղեր է, «ի մէջ արանց իմաստնոց եւ հմտագունից» (Յունաց), անոնց գլխաւորն Ոլոմպիոդորոս՝ աւելի տեղեկութիւններ տուեր է, նոյնպէս անգիր զրոյցներէ, Քսիսութրոսի (Նոյի) եւ որդւոցն վրայօք։ Ոլոմպիոդորոս ծանօթ Յոյն գրող մ'է Եգիպտոսի Թեբէ քաղքէն Ե. դարու սկիզբները, կրօնքով հեթանոս կարծուի.  գրած է Պատմութիւն մի քսանեւերկու մաս բաժնուած եւ Բ Թէոդոս կայսեր ընծայած, իբրեւ շարունակութիւն Եւնաբիոսի Պատմագրութեան (447–25)։ Յիշէ զսա Դաւիթ Անյաղթ (տպ. 143)։ Իսկ մեր քննելիքն՝ ազգային պատմիչք երեւին, որոց առաջնոյն (Գորգի) անունն աւելի Վրացի ձեւ ունի քան Հայ [10]. բայց Սիմէոն Ապարանեցի Խորենացւոյ ըսածն յոտանաւոր վերածելով՝ զանունն այլ աւելի մերձեցընէ հայերէնի։ 

«ի Գորգենայ ճառաբանեալ, 

ի Բանանայ ըստոյգ պատմեալ»

Թ-ԺԲ. դարուց մէջ շատ լսուի Գուրգեն անուն ի մէջ Հայոց եւ Վրաց. իսկ Բանան աւելի մերձաւոր է հայկականի. Խորենացւոյ ձեռագրաց մէջ կայ եւ լոկ Բան գրուած։ Որպէս այլ ըլլան՝ ուրիշ  յիշատակ մի չկայ այս երկուքին վրայ, գրեթէ նոյնպէս եւ երրորդին, որ է, 

 

7. ԴԱԻԻԹ (ՀԱԳՆԵՐԳՈՒ) 

Սա թուի ոմանց նոյն ինքն մեր Անյաղթն, որոյ համբաւն եւ գրուածքն ծանօթ են, այլ անձն ոչ բաւական։ Մ. Խորենացւոյ քեռորդի կ՚ըսուի, բայց Հայրենեօք ոչ ի Տարօնոյ, այլ մերձաւոր Հարք գաւառին Հերեթ կամ Հերթ կամ Հերեան գեղէն, կոչի եւ Ներգինացի, բայց այս անուամբ գեղ կամ՝ տեղի անծանօթ է։ Այլ եթէ տեղն եւ անձն իսկ այդ աւանդապամին տարակուսական են, անտարակոյս կերեւի Դաթի մի մեր պատմըտաց կար գին պատշաճիլն եւ գուցէ հնագոյն քան զԱնյաղթն. եւ ոչ միայն պատմիչ՝ այլ եւ բանաստեղծ կամ գոնէ Քերդող, որ, ըստ բանից Հին Քերականաց կամ՝ մեկնչաց Քերականի՝ երգեր կամ՝ շարադրել է ԶՊատերազմն Հայոց եւ Մարաց. ըստ ոճոյ դիւցազնական վիպասանութեանց։ Անշուշտ իր դիւցազն էր Հայկազանց ամենէն սիրելի թագաւորն՝ Տիգրան Երուանդեան։ Մի կամ երկու տող միայն այդ դիւցազներգութենէն ի մէջ բերեն յիշեալ մեկնիչք Քերականի, այն այլ մթին կամ խանգարեալ շարադրութեամբ, որ առաւել իմաստասիրական երեւի քան բանաստեղծական. եւ է,

 

«Եւ արդ ներգործող ի միսս երեւիւր առ խորհուրդս Փողարին,
Մեծ ոգւոյ Տիգրանայ` Գեղանին Տիգրանուհի,
Իւր ներածեալ կողաբաղ՝ [11] նաեւ ողջամիտ աշխարուածուհի»։ 

 

Քերականքն այս տողերս բերեն, ասոնց շեշտերու եւ վանգերու արուեստը ցուցընելու համար, զոր մենք լաւ չենք հասկընար, եւ ոչ իրենց ըսածը: Բայց բանասիրաց հետաքննութիւնը մասամբ գոհացնելու համար՝ դնեմք հին օրինակ Քերականի մի՝ այս տողերուս տուած մեկնութիւնը, զոր միշտ կոչէ Ոտանաւորք Դաւթի ի վերայ Տիգրանայ: «Դաւիթ Փիլիսոփայն տաղ եւ պատմութիւն է արարեալ ի վերայ Տիգրանայ Հայոց թագաւորին, որ կին Տիգրանայ մեռեալ էր. եւ էր խիստ պատշաճաւոր, շինարար եւ ողջամիտ, եւ գեղեցիկ կին էր. նմա՝ ողբերգակ այսինքն լալականն՝ թէ կին մարդ էր թէ (այր) մարդ, լայր եւ զայս ասէր. Եւ արդ ներգործող ի միտս երեւիւր, այսինքն թէ՝ այնպէս լաց ասէր փողարն, որ է լալականն՝ ողբերգակն, ի վերայ Տիգրանայ կնոջն, որ զինչ ի Տիգրանայ միտքն ներածեր կիրք իմացուած, զայն յայտնէր խորհրդաւոր բանն՝ զնորա կիրքն, այսինքն, մեծահոգի, մեծահաւատ եւ բարի կին էր Տիգրանուհի. զայս ամենայն լալականն ասէր։ Զկինն՝ որ մեռեալ էր եւ կայր՝ գովէր այնպես, որ զՏիգրանայ կիրքն՝  զինչ ի միտքն ցաւ եւ կսկիծ էր եւ կայր՝ ցուցանէր։ Զայս Ողբերգակի բանս՝ Դաւիթ Փիլիսոփայն տաղ շինեաց այնպէս որ ձայնաւոր եւ բաղաձայն եւ կրկնակ գրէր, եւ այլն, ի ներքս ի վանան գտնում, յորժամ՝ զբոլորն ասեն տրամախոհութիւն՝ ի միտքս տաղին երեւէր»։

Ոչ աւելի պարզ քան զայս բացատրեն ուրիշ անանուն մեկնիչք, եւ անուանիքն Մագիստրոս, Համամ, Եսայի Նչեցի, Յով. Եզնկացի, եւ այլն. յորոց երկրորդն (Համամ) գրէ. «Եւ ի մերոցս տալով տեղեկութիւն, զի Տաղ ասի Դաւթեան քերթութիւնն` յարմարական բառք ողբականացն, որ զիրս ձայնիցն առնէ ին որպէս ոլորակօք իմն յայտ ածել զմիտս տաղին, մերս խոհունակութեամբ զգիւտս իմաստիցն քերթողականացն բերելով ի դէմս լաւին եւ անլաւին, զտաղն վերառողական ձայնակաց եւ երգակաց՝ ըստ իւրաքանչիւր պատաչման ասացեալ: որպէս Ոողայն եւ Ողողի բայն ճառքն կրից, կամ Դեբովրային մարգարէական ձայնիւ ասացեալն ի վերայ Սիսարայ արքային, կամ Դաւթին Ողբք որ ի վերայ սիրելոյն Յովնաթանայ, եւ Սաւուղայ ի վերայ Գեղբուայ լերին», եւ այլն։ Նոյն Համամ եւ Եզնկացին եւ այլք ոմանք յիշեն եւ Արտաշեսի եւ Դարեհի վրայ այսպիսի Ողբերգական բան մի, բայց հեղինակը չեն ծանուցաներ, Դաւիթն է թէ ուրիշ մի։ — Մեզի կարեւորն է նախ, յիշեալ մեկնիչին բանն, որ յայտնէ թէ մեր Դաւիթ փիլիսոփայն գրեր է Ողբ մի վարպետ եղանակաւ՝ Տիգրանայ կնոջ մահուան վրայ, եւ ինքն զայն յոտանաւոր փոխեր եւ ընդարձակել է։ (Մեր խնդրէն դուրս մնայ այս Տիգրանուհւոյ կի՞ն ըլլալն Տիգրանայ՝ թէ քոյր, եւ կին Աժդահակայ։) – Գուցէ այն հին ողբերգակին գրած էն շարժեալ Դաւիթ՝ շարագրեր է ընդարձակ քերթուած մի իր ազգայնոց ամենէն սիրելի թագաւորին գլխաւոր գործոյն վրայ, որ է Մարաց թագաւորութիւնը վերցընելը, որ ստոյգ գործ է, նաեւ ըստ Ս. Գրոց։ Թէ եւ սա եւ արտաքինք Կիւրոսի Պարսից ընծայեն այս մեծ գործը, բայց Քսենոփոնի վկայութիւնն այլ մեծ է, որ վկայէ Տիգրանայ որ եւ է կերպով Կիւրոսի գործակից ըլլալուն: Շատ ցանկալի էր գտնել այդ Դաւթեան գրուածը, որ մեր ազգի Հոմերոս պիտի համարուէր եւ քիչ շատ թէ բանաստեղծութեանը ճաշակ մի կ'ունենայինք եւ թէ տաղաչափութեանը:

Այս ետքինիս նկատմամբ՝ քերականք ուրիշ մէկ երկու տողեր այլ բերեն, առանց հեղինակը յիշելու, բայց շատ հաւանական է Դաւթին ըլլալն, մանաւանդ այս տողս. «Փոխատեղեցին ի Պարս՝ զՄարային թագաւորութիւնն». զոր այսպէս բացատրեն տաղաչափօրէն կիտադրութեանց վրայ խօսելով. «Որպէս յառաջակայում տաղի. ՚Փոխատեղեցին ի Պարս՚, եւ դնէ զկէտն որ կոչի ստորակէս, զի յորժամ՝ ի վերայ ածէ՝ զՄարային թագաւորութիւնն, աւարտեալ լինի տրամախոհութիւն, եւ դնէ մեծակէտ»։ — Գուցէ նոյն Դաւթեան քերդուածէն է եւ այո այլանդակեալ տողն եւս, զոր Եզնկացին յիշէ. «Այլ եւ ի յաշխարաժողովութենէն անդր եթէ ոք հասանիցէ». եւ կ՚աւելցընէ թէ՝ Մագիստրոս այս կերպով կարդացեր եւ գրեր է նոյն տողը. «Ա. -ը եւ ի զաշխարհախմբութենէն անդր եթէ ոք հասանինցէ»։

Իբրեւ գիւտ նշխարաց փափագելի ազգային բանաստեղծութեան եւ պատմութեան՝ երկարեցաւ մեր խօսքն։ Դառնանք մեր խորենացւոյն այլ, հարցընեմք թէ իր յիշած Դաւի՞թն է այս քերդողս, կամ ով եւ է՝ ծանո՞թ է իրեն, ինչպէս նման ազգային աւանդութիւնք։ կարծեմ՝ թէ այս Դաւթեան գործոյն համար կըսէ (Ա. իա), երբ մեծ ուրախութեամբ գրէ Պարոյդ Հայկազին թագաւոր անուանիլն Հայոց: «Արժան է մեզ աստանօր մեծ գործ կատարել, եւ բազումս ասել առարկութիւնս բանից (կամ ճառից). զորոց մեզէն իսկ զհիմունս այսպիսեաց բանից ընթեռնուլ արժանաւորեցաք ի չորս Հագներգութիւնս, զարգասաւորին ի բանս եւ զիմաստնոյն իսկ եւ զի մէջ իմաստնոց իմաստնագունին»։ Որքան ցանկալի գրուածք մեր նախնեաց, յորոց զրկեր է զմեզ ժամանակն կամ բարբարոսութիւնն. գոնէ կրնամք մխիթարուիլ երբեմն  այնպիսի գրուածներ եւ այնպիսի գրողներ ունեցած ըլլալնուս, զորս Խորենացի մի վկայէ իմաստնոց իմաստուն, եւ բաղդաւոր համարի զինքն որ արժանի եղեր է կարդալու այդպիսի ազգահռչակ Հագներգութիւններ [12] ։ 

Հեղինակն այդպիսի շնորհաւոր գործոյ՝ եթէ ըլլայ մեր Անյաղթ Դալիթ, եւ թէ ոչ, որովհետեւ հարկ եղաւ զսա յիշել, երախտագիտութեան հարկ համարիմ՝ գոնէ հարեւանցի ողջոյն մի տալով՝ հռչակել զինքն իբրեւ գերագոյն հանճարեղ եւ պատուաբեր ազգիս, թէ փիլիսոփայական գրուած օքն եւ թէ կրօնական, Ս. Խաչի վրայ Ներբողինիւ, որ արժանի եղած է Շնորհալւոյ մի մեկնաբանութեան, իսկ ինքն Դաւիթ` Սրբոց դասակցութեան եւ տօնուելու եւս ընդ Խորենացւոյ եւ Եղիշէի. եւ ինքն միայն է ի մերոցս՝ որոյ գործերն մասամբ յունա րէն գրուած մնան կամ հին ժամանակէ ի վեր թարգմանուած են ի յոյն, յարաբ եւ յեբրայեցի լեզուս, եւ դեռ կ՚ըսուի թէ գտնուին այսպիսիք ի հեռագիրս. որովք Դաւիթ արժանանայ իրաւամբք Անյաղթ կոչուելու առ մեզ, եւ եթէ ոչ Պատմագիր՝ այլ պատմագրուելու արժանաւոր։ 

Դաւիթ անուանն պատճառաւ եւ ի Խորենացւոյ յիշուելուն, չթողունք անյիշատակ եւ զԴաւիթ եկլեսիաստէս, անշուշտ Եկեղեցական Պատմութեան գրող. որոյ ժամանակն եւ գործն անծանօթ. իսկ Խորենացին Հռիփսիմեանց ճանապարհորդութեան պատմութեան մէջ` ցուցընէ զնա գիտցող անոնց նոյն իսկ ո՞ր տեղ երթալուն։  

8. ՄԱՄԲՐԷ. — 9. ԹԷՈԴՈՐՈՍ ՔԵՐԴՈՂ  — 10. ՄՆԱՑՈՐԴՔ ՊԱՏՄԱԳՐԱՑ ԱՌԱՋՆՈՅ. — 11. ԱՆԴՐԷԱՍ ՎԱՆԱԿԱՆ

Վերոյգրեալ վիպասան կամ Հագներգու Դաւիթն եւ իրեն հետ յիշեալքն (Գորգի եւ Բանան եւ մեր է ծանօթ առաջին պատմեաց՝ իրենցմէ հին պատմիչներ յիշելն, թէ եւ առանց անուան, գրեթէ անտարակոյս կ'ընեն որ Դ. դարուն եւ Ե–ին կիսէն առաջ եղած են ազգային պատմագիրք, զորս շատ անգամ՝ յիշէ Խորենացի եւ անոնց ղրկէ՝ իր չպատnւմածը կամ համառօտածը՝ աւելի լաւ տեղեկանալու, (ինչպէս, Ա. իբ։ — Բ, ա. ը. (Դ. ոք, եւ այլն)։ — Ղազար Փարպեցի՝ Ե. դարուն վերջերը նոյնպէս տիրեն համար վկայէ, թէ «Ընդ բազում ճառս մատենից Առաջնոց Պատմագրացն Հայոց անցի»: — Թովմա Արծրունի իր ծանօթ Արծրունեաց Պատմութեան մէջ շատ անգամ յիշէ Հին Պատմագիրներ, յորոց առած է այնպիսի դիպաց յիշատակներ, որք չեն գտնուիր ոչ խորենացւոյ քով եւ ոչ անկէ ինչուան Թովմայի ժամանակի պատմչաց չէ քով, երբեմն կ՚ըսէ. «Ի հնախօս շարագրական մատեանս եւ ի բազում՝ վեպս Պատմութեանց` անցեալ գրեցի», – երբեմն (Բ. ), «Որպէս ցուցանեն բազումք ի Պատմագրացն», Պարսից Ե. եւ Զ. դարուց գործոց նկատմամբ. – կամ (Ա. ե), «Որպէս ցուցանեն մեզ Առաջինքն ի Պատմագրացն», Աժդահակայ եւ Տիգրանայ վրայով. - երբեմն եւս կոչէ «զՄնացորդս Յիշատակարանաց ի յառաջագոյն եւ ի Հին Պատմագրացն». - կամ՝ (Ա Է), «Առ մեզ մասին զրոյցքս այս՝ Ըստ Մնացորդաց Պատմագրացն Առաջնոց». եւ հօս յանուանէ յիշէ երեք, որոց մին է ծանօթ՝ Խորենացին, իսկ միւս երկուքն՝ ասոր եղբայրն Մամբրե, որոյ անունը նախադասէ քան զՄովսէս, եւ Թեոդորոս Քերդող)։ Թովմաս կամ ասոնց գրուածներէն հատուածներ գտեր է, ինչպէս մենք այլ գտնեմք ի Ճառընտիրս, կամ եւ (որ եւ հաւանական է) իրմէ շատ առաջ մէկն այն հնագոյն պատմիչներու գրած էն այլեւայլ մասեր՝ հաւաքեր է, եւ այդ հաւաքումն կոչուեր է Մնացորդի Պատմագրաց Առաջնոց»։ Միթէ այդ Մնացորդներէն չե՞ն Սեբիոսի պատմութեան ձեռագրաց մէջ գտուած այն հատուածքն, զոր յիշեցինք ի սկզբան մեր բանիցս։ Թովմաս՝ այս իր յիշած երեքին համար այլ կըսէ, թէ «Լեալ էին յաշակերտաց Ղեւոնդ քահանայի»: Այս քահանայն է սովորաբար Ղեւոնդ Երեց կոչուած արիասիրտ, աստուած ասէր եւ հայրենասէր Ս. Նահատակն եւ առաջնորդ` նահատակաց եւ իրմէ բարձրագոյն աստիճան ունողաց եկեղեցական կարգի, որպէս յայտ է ամենայն ազգայնոց։ (Անցողաբար յիշեմք որ այս յիշատակս ցուցընէ զՄամբրէ եղբայր Մովսէսի Խորենացւոյ, Ե. դարուն կիսէն առաջ աշակերտած թէ Ղեւոնդեայ, եւ թէ ասոր վարդապետին՝ Մեսրովպայ)։ Մամբրէի գրաւոր թանկ արժէքն վաղուց յայտնի են ամեն ազգային գրագիտաց: 

Հարկ է անոր հաւասարապատիւ համարիլ եւ զՔերդողն Թեոդոր։ Յաջորդ Զ. եւ Է. դարուց մէջ կան քանի մի այդ անուամբ քերդողք եւ փիլիսոփայք յիշեալք, որոց երիցագոյն է սա. եւ իր յիշեալ երկու աշակերտակցաց հետ, ըստ վկայութեան (Թովմայի), «Սոքա Հրամանաւ Վահանայ Արծրունւոյ՝ յանձին կալեալ խուզել քննել կարգել ի Համառօտ բանս զաճմունս ազգացն անցելոց, ոչ կարի ինչ ընդերկայնագոյնս, աշխատասիրաբար անցանել պատմութիւնս»։ Անշուշտ ի Թէոդորոսէ կամ՝ ի Մամբրէէ առած է Թովմաս իր ցեղին ( Արծրունեաց) հնագոյն նահապետաց պատմութիւնը, ինչպէս Երուանդեան Տիգրանայ եւ Կիւրոսի հետ Աժդահանայ դէմ պատերազմը, եւ այլն։ 

Այս երկու՝ հիմայ կորուսեալ Մնացորդ Պատմագրաց ժամանակակից, թուի եւ գրակից կամ Պատմագիր՝ Անդրեաս Վանական Տարօնոյ Ղազարու վանաց, վկայեալ աշակերտ մեծին Սահակայ, որ ասոր դստեր Ս. Շուշանկան բանտարգելութեան ատեն գտուէր ի Վիրս, եւ խոստովանող տիկինն գաղտուկ յանձնեց ասոր Ս. Նունէի խաչը, որ տանի իր հայրենի Մամիկոնեանց երկիրը, յԱռաքելոց վանս, եւ երեւի որ ինքն գրած է այս դէպքըս, եւ իրմէ առած պատմէ Հայրն Ահարոն յ՚Թ. դարու, յիշեն եւ Յայսմաւուրք ի ԻԲ Արեգի ամսոյ։ 

Այս չորից յիշեալ աշակերտակից Պատմըչաց ընկեր, եւ Սրբազան անձ, եւ Պատմիչ եւս է, 

12. Ս. ԱԲՐԱՀԱՄ ԵՐԷՑ ԽՈՍՏՈՎԱՆՈՂ 

Ի դասս տօնելի Սրբոց մերոց ծանօթ է ազգիս պատմիչս այս, գովեալ եւ հռչակեալ իրմէ աւելի ծանօթ եւ հռչակեալ պատմիչներէ, որպիսի են Եղիշէ եւ Ղազար Փարպեցի. սա յիշէ անոր հայրենիքը՝ Զենակս գիւղ Տայոց նահանգին։ Ամեն զգօն աշակերտը դպրոցաց մերոց շատ չեղ գորովանօք կարդացեր են Եղիշէի փափուկ եւ բարակ իմն մե լամաղձիկ գրածը անոր խոստովանողական հարցափորձին վրայ, երկար տարիներ անապատէ անապատ երթալ գալը՝ աքսորեալ քրիստոնէից պաշար տանելով. եւ հուսկ յետոյ ի դարձին ի հայրենիս, իբրեւ հրեշտակ մի եւ իբրեւ նահատակեալ Ղեւոնդեանց կենդանի նշխար՝ ընդունուիլն ի Հայոց, եւ ճգնողա սար ապրիլն երկար տարիներ, նաեւ ըստ Փարպեցւոյն՝ Բզնունեաց եպիսկոպոս ձեռնադրուելով։ Աբրահամ՝ գրեր է, ըստ վկայութեան Թովմայի Արծրունւոյ՝ Արեւելեան վկայից Պատմութիւնն, որով է՝ իմացուին Սասանեան Պարսից նահատակած վըկայքն թէ Պարսիկ թէ Հայ եւ թէ ուրիշ արեւել եայք, որոց ոմանց վկայաբանութիւնքն գտնուին մեր Ճառընտրաց մէջ, առանց յիշատակի հեղինակին անուան, որ թերեւս առ խոնարհութեան չէ ուզած գրել զայն, գոնէ ամէն նահատակի պատմութեան վերջը կամ սկզբան։ Բայց իր գրած կամ հաւաքած գործն իբրեւ ամբողջ գիրք մի ինչուան հիմայ չէ հասած մեր ձեռքը, որով չեմք այլ գիտեր թէ որչափ է իր ինքնօրէն գրածն եւ որ չափ թարգմանածն։ Այդ՝ յետ Հռովմայեցւոց՝ քրիստոնէից հալածիչ Սասանեանց ըրած նահատակները յիշելով, կ'ըսէ մեր Արծրունին (Ա. ժդ). «Ընթեռնումք ի գիրս Պատմութեանց վկայելոցն՝ որ Արեւելեայ ասին գրոցն վերագրութեամբ, զոր շարադրեաց երանելի խոստովանողն Քրիստոսի՝ Աբրահամ, ի գեղջէն Արածոյ [13], որ էր աշակերտ եւ հետեւող Սրբոց Ղեւոնդեանց. եւ զսակաւուց քան թէ զյոլովից գրեաց անուանս ի յիշատակարանս անդ. զՇահդոսդ [14], որ թարգմանի Արքայաuեր, եւ զԳոhշդաստ որ թարգմանի Ներկագործ ծիրանեաց արքայական զգեստուց, եւ զՇմաւոն եպիսկոպոս, վէմ եկեղեցւոյ. ընդ նմին եւ այլ եպիսկոպոսունք եւ քահանայք, արք հարիւր», եւ այլն։ — Նոյն Թովմաս ուրիշ տեղ մի (Բ. ա) Վարդանանց նահատակութեան առթիւ յիշէ մեր երանեալ հեղինակին գործը, «Համառօտութիւն Աբրահամու խոստովանողի» կոչելով: 

Մեսրովպ Երէց այլ առանց հեղինակին անուան՝ գործոյն անունը յիշէ, նախ յառաջաբանին մէջ. - «Ծաղկաքաղ արարի զգիրս զայս՝ ի Հայոց Մնացորդաց՝ յԱրեւելեայ գրոց». յետոյ (Գլ։ Իհ), «Զայսն հանեալ է Արեւելեայ գրոցն՝ ի Հայոց Մնացորդացն Պատմութեանց»։ - Նորագոյն գրողներէն՝ ԺԸ. դարու վերջերը Յակովբ Այուբեան, կարծեցնէ թէ Աբրահամու ամբողջ Արեւելեան Վկայից - Պատմութիւնը տեսած կամ լսած ըլլայ, եւ ինչ լեզուէ թարգմանելն այլ։ «Արեւելեան Վկայից Պատմութիւնք, թարգմանեցաւ (ի) Սրբոյն Աբրահամու խոստովանողէ, մինչ բանտարկեալ կայր ի Պարսիկս սակս խոստովանութեան սուրբ հաւատոց, ի Պարսիկ լեզուէ»։— Յայտնի է  որ Աբրահամէն առաջ եղած են շատերն այդ Արեւելեան վկայից, անոնց ազգակիցք կամ՝ Ասորիք՝ որք գրած են անոնց վկայաբանութիւնը, յորոց  մէկն կոչուի Աքեոս պարսիկ կամ՝ ասորի, եւ ըստ Ասսեմանեայ (Մատենադարան Արեւելեան, Բ. 401),  սա հաւաքեր, գրեր եւ անուաներ էր Պատմութիւն  Արեւելեան վկայից. որոց թարգմանող եւ համառօտող է երեւի մեր խոստովանողն. բայց անշուշտ ինքն այլ  հեղինակաբար գրած էր, ինչպէս Վարդանանց նահատակութիւնը, զոր յիշեց Թովմաս Արծրունի, հաւանօրէն եւ զՂեւոնդեանց՝ որոց աշակերտ եւ  հետեւող վկայեցաւ, եւ այս յառաջ քան զՂազար եւ զԵղիշէ, զորոց չէր կարծեր թէ իր խոստովանութիւնն այլ պիտի գրեն երկարօրէնս։ 

Բազմահմուտն Ասսեմանի (Ա. 15) յիշէ ուրիշ  ասորի քան պարսիկ վկայագիր եւ այլ՝ Եսայի  որդի Ատապայ, որ ասպետութեան պատիւ ունէր Շապհոյ ատեն, եւ գրեց զպատմութիւն անոր  նահատակելոցն՝ Զեբինայ, Ղազարով եւ այլոց, որոց մին կոչուի Սմբատ դիւրին է կարծել թէ եւ Հայ ըլլայ, որ եւ է պատճառաւ գտուած ի Պարսս։ Իբրեւ հեռաւոր յարմարութիւն մի այս արեւելեան գրչաց, յիշենք մէկ մ՚այլ խորենացւոյ խօսքերով (Բ. հ), «Խոռոհբուտ [15], դպիր եղեալ Շապհոյ… եւ անկեալ ի ձեռն Յունաց… եւ մերոյ եւ հաւատոյս դաւանեալ՝ անուանեցաւ Եղիազար եւ  յոյն լեզու ուսեալ՝ պատմագրեաց զգործս Շապհոյ եւ Յուլիանու։ Ընդ նմին թարգմանեաց եւ զառաջնոցն պատմութիւնս, մատեան մի, որ գերեկից իւր լեալ Բարսումայի ուրումն անուամբ,  զոր Պարսք հաստատուն կոչեն»։ 

 

13. ՓԱՒՍՏՈՍ ԲՈՒԶԱՆԴ ԿԱՄ ԲՈՒԶԱՆԴԱՑԻ 

Երկրորդ պատմագրաց մերոց (յետ Առաջնոյն՝ Ագաթանգեղոսի) համարուի սա իբրեւ Հայոց պատմիչ, հասարակօրէն եւ ոչ մասնաւոր որպէս զԶենովբ, որ ժամանակաւ հնագոյն է։ Անունն եւ մականունն (որ սովորաբար գործածուի պարզ անուանը տեղ), իսկոյն դրդեն զմիտս՝ ոչ բնիկ հայ, այլ յոյն ճանչնալ զնա, թէ եւ ոմանք՝ հայ համարին, ոչ միայն ազգային հմտութեամբ եւ հոգւով գրելուն համար, այլ եւ տեղ մի գրոցն (Գ. ժբ), զինքն Սահառունեաց ցեղէն կարծեցընելով, երբ Ս. Յուսկան հետ ի Կեսարիա ուղեկից իշխանաց կարգին գրէ. «Եւ զերոյ տոհմի ազգի իշխանն Սահառունեաց». բայց որովհետեւ իշխանին անունն չկայ՝ մինչ ուրիշ իշխանաց անուանք կան, եւ տոհմի հետ ազգի այլ կրկնելն՝ օտար իմն է, ոմանց թուի թէ այդ երկու համանիշքն մէկ յատուկ անուն մի պիտի ըլլան, իբր Մերոտոհմ, կամ գուցէ լաւ եւս Միհր-Ատովմ։ Ես դեռ երկբայական գնայ իր ցեղն եւ ազգութիւնն։ Այս բանս պէտք էր վճռաբար որոշէր մեզի Ղազար Փարպեցին, որ նախ քան զայլս յիշէ զնա [16], բաւական երկար խօսելով, միանգամայն եւ յայտնելով՝ որ իր ժամանակին իսկ բանասէրք տարակուսէին կամ չհաճէին անոր դիտման եւ ոգւոյն վրայ, ինչպէս եւ ոմանք ի մեր ժամանակս։ Ղազար՝ Փաւստոս Բուզանդացի կոչէ, եւ ջատագովէ զնա իբրեւ ճշմարտախօս. «Յայնպիսումն քաղաքի (Բիւզանդիոն) եւ ի մէջ այնչափ բազմութեանն ուսելոյ՝ վարժեալ այրն Փաւստոս», եւ այլն, եւ թուի թէ իր խօսքն՝ աւելի յոյն քան թէ հայ ցուցընեն զնա. իսկ ես միանգամայն համարիմ՝ Յունահայ, այսինքն Յունաց կամ՝ կայսերաց բաժնի եւ իշխանութեան ներքեւ եղած Մեծ կամ Փոքր Հայոց որ եւ է մասէն, բնիկ Հայոց ծնունդ, ըլլայ նոյն երկրին մէջ, ըլլայ ի Բիւզանդիոն, այլ այս մայրաքաղքիս մէջ՝ ոչ միայն երկար ատեն՝ այլ եւ ի մանկութենէ վարժեալ։

Եւ որովհետեւ այս երկբայութեան գլխաւոր պատճառն էին ատենէ ի վեր եղած է՝ հեղինակին երբեմն երկդիմի, կամ թէ կարելի էր ըսել երկհոգի ոճն եւ զրոյցն, այսինքն երբեմն իբրեւ տաք ազգա. սէր, երբեմն շատ պախարակող ազգայնոցս, ինքն իսկ Ղազար ջատագով` չի համարձակիր վճռել մի կամ միւս կողմը, եւ լռելեայն խոստովանի թէ կան ի Բուզանդ այդպիսի դատաքննելի եւ ոչ ար դարանալի բանք, վասն որոյ խոնարհաբար տկարամտութեամբ կարծէ, «Թէ գուցէ այլ ոք յանդուգն եւ անհրահանգ բանիւ լրբաբար ձեռն արկեալ յիւրն (ի Բիւզանդայն) գրեաց զինչ պէտս ըստ կամի, եւ այլն, եւ այլ եւս երկարաբանելով՝ խարդախ անձէ մի մուծած կամ յաւելած համարի՝ «զայնպիսի անհաճոյս լսողաց բանս»։ 

Ի՞նչ են այդ անհաճոյ բանքն։— Մաս մի երգիծանք Հայոց՝ ոմանց պախարակելի գործոց: եւ յայսմ թերեւս Հայոց չափազանց ազգասիրութիւնն է անհաճոյն, եւ ոչ մեղադրելի Բուզանդ. մասն մի եւս չափազանց կամ սուր երգիծանք կամ ծիծաղ մի ընդհանուր ազգի բարուց եւ սովորութեանց վրայ ձգելով՝ իրեն անհաճոյ երեւցածին համեմատ, յորում ինքն ալ մեղադրելի է, եթէ իր բուն գրուածն է այն, ինչ որ հիմայ կարդամը։ Միով բանիւ, եթէ դուն իրենն են այն պախարակելի գործոց եւ անձանց վրայ՝ սաստիկ կամ՝ թանձր գունով բացատրութիւնք, կամ ծաղրաբանութիւնքն սրբազան աստիճան ունող անձանց (ինչպէս Յովհաննէս եպիսկոպոս մի եւ այլք), լուրջ եւ ազնուոգի գրողի մի անվայել են, սակայն աշխարհական եւ աշխոյժ ան. կողմնակի գրողի մի չեն աններելի, մանաւանդ գրուածին ճարտարութեամբն, որ իր յարգն այլ ունի, եւ յայտնէ թէ հեղինակն չէր եկեղեցական, - եւ ոչ հողեկից Լուսաւորչի հարազատ պայազատաց, - որոց ժամանակակից էր, եւ ոչ էր այն փաստոս է եպիսկոպոսն՝ զոր քանի մի անգամ յիշէ [17]. այլ իբրեւ ազատ գրիչ մի՝ Ղազարու ջատագովութեան  համեմատ՝ ճարտար եւ ախորժաբար գրուած կարդալի է։ 

Բայց Բուզանդայ կարեւոր յարգն է` իր գրած Հայոց Պատմութիւնն, որպէս կոչուի իր գործն, բաժանեալ ի չորս Դպրութիւն [18] (մասն), այլ սկսեալ  Գ դպրութենէ մինչեւ ի Զ, եւ է իբրեւ վաթսուն տարուան պատմութիւն, եւ շարունակութիւն Ագաթանգեղոսի կամ ըստ Ղազարայ՝ «մինչեւ զթագաւորութիւնն Արշակայ», ոչ որդւոյն Տիրանայ, որպէս գրեն օրինակք Փարպեցւոյն, զի Բուզանդ պատմէ մինչեւ ցԱրշակ Գ, թոռն Տիրանայ։ Եւ ինչ որ գրէ այս ժամանակիս վրայօք՝  շատ կարգի է մեր պատմութեան համար, թէ եկեղեցական եւ թէ քաղաքական իրաց նկատմամբ, որոց այնպիսի տեղեկութիւններ տայ՝ որ միայն իր քով գտնուին. եւ թէ ստուգութեանն համար, վասն  զի պատմածներուն մեծ մասին ժամանակակից է. եւ գրեթէ ականատես, միանգամայն եւ համաձայն  օտարազգի պատմչաց, մանաւանդ Բիւզանդացի կոչեցելոց. յորոց կարգի եւ ինքն անուանի, եւ իր գործն՝ Բուզանդարան. եւ իրմէ դար մի եւ աւելի յետոյ եկող Բուզանդացիքն՝ զայն կարդալով օգտուած են, որպէս անոնց մէջ շատ անուանին Պրոկոպիոս ի Փաւստոսէ առած է ( Ա. ե) մեր Բ Արշակայ յԱնյուշ բերդն Պարսից աքսորանաց դէպքը, զոր կարդամք ի Բուզանդ (Դ. ժբ, ժդ): Այս յիշատակս անտարակոյս կ՚ընէ Բուզանդայ պատմութեան սկզբնագրին յունարէն ըլլալը, եւ իրմէ դար մի կամ գոնէ կէս դար վերջը հայերէն թարգմանուիլն յոսկեղինակ թարգմանչաց մերոց:

Ի՞նչ ոճով եւ ոգւով գրած է Բուզանդ, մեր Բ մասին ի մէջ բերած պատմական յօդուածներէն այլ կրնայ դատուիլ (80. 81. 86–8. 93–100. 104. 105, 107–9. 110). եւս առաւել` իր ամբողջ գործը կարդալով։ Հայերէն շարադրութեան վրայօք չեմ ուզեր երկարաբանել, յայտնի է ընտիր Հայաբանութիւնն, թէ եւ չափազանց` կրկնաբանութեամբ կամ ճոխութեամբ, որ թուի թարգմանչին քան հեղինակին առատութենէն է, ինչպէս եւ Ագաթանգեղոսի թարգմանութիւնն, թերեւս աւելի քան զԲուզանդին։ Բաւական ըլլայ եւ Փարպեցւոյն խորհըրդածութիւնն՝ պատմութեան տեղ տեղ աւելաբանութեան վրայօք, որպիսի են եւ թիւք Արշակայ ատեն պատերազմաց եւ պատերազմողաց եւ կոտորելոց ի պատերազմունս, որոց գումարն առասպել կ ըլլայ, եւ ոչ միայն հեղինակին չի վայլեր, այլ եւ ոչ թարգմանչի, եւ ոչ խոհական գրչի, եւ ոչ միայն յանդուգն մէկի, ըստ Ղազարայ, այլ եւ յիմարի. իսկ եթէ այդպիսի ոք չկայ եւ չէ կարծելի, ապա թուանշաններն սխալ կարդացուած եւ գրուած են։ — Ասոնք արժանի չեն մտադրութեան անգամ, իսկ պատմական դիպաց յաճախութիւնը եւ այլ եւս նկատելիք՝ գործոյս նպատակէն դուրս է. փափագողին քննել եւ տեղեկանալ, չիչեցընեմք քանի մի ազգայնոց եւ օտարաց քննաբանութիւնն։ Ետքիններուս մէջ հարկ է իջել նախ՝ Բուզանդի իրենց լեզուաւ թարգմանութիւնը, որպէս է փռանկերենն Էմինի՝ հրատարակեալ ի Լանկլուայէ ի շարս նոյն լեզուաւ թարգ մանեալ Հայ պատմիչաց՝ յամին 1867, անուանելով Faustus de Byzance, Bibliothèque historique en quatre livres, traduite par E. R. Émine, etc. – Գերմաներեն ի Լաւերե (Lauer), տպագրեալ ի Կոլոնիա, յամի 1879, Des Faustus von Byzanq Geschichte Armenier. Ի հարկէ ասոնք թէ ի յառաջաբանի եւ թէ ի կարգին պէսպէս ծանօթութիւններ գրած են: 

Նորերումս բազմահմուտ պատմագէտն, միանգամայն եւ չափաւոր Հայագէտ Գեյզեր (H. Gelzer ), ուսուցիչ պատմութեան եւ լեզուաց ի Համալսարանի Ենայ քաղաքի, զատ յայլեւայլ գրուածոց մեր Հայոց պատմութեան եւ դպրութեան վրայօք, հրատարակեց յամի 1895-6 կմտալից երկար տեղեկութիւն մի Հայոց Եկեղեցւոյ Սկզբնաւորութիւն անուանելով (Die Anfange der Armenischen Kir che, զոր թարգմանեալ հրատարակեց Հ. Յովհան նես Վրդ. Թորոսեան, միաբան մեր, ի 1898, ի տպարանի մերում). յորում քննադատէ գովելով զհեղինակն. Շատ կարեւոր կէտեր պայծառ բա ցատրած է եւ պարզած, շատ տեղ այլ խիստ դա տած թէ զլաւն թէ զվատն, եւ պատմական ստուգու թերսն սիրով՝ թուի երբեմն գորովական դէպ քերն այլ՝ լոկ զրոյց եւ վիպասանական գիւտ համարիլ։ Ընդունի զԲուզանդայ Սակառունի ըլլալը, նաեւ եկեղեցական, եւ բոլորովին անակնկալ տեսութեամբ, գուցէ Լուսաւորչի ազգակցութեանց աւանդեալ անյարմար մերձաւորութենէն դրդած՝ զսա իսկ չի համարիր որդի Ակակայ Պարթեւի, այլ Հայոց քուրմի, որով ոչ միայն Ագաթանգեղոսի աղբիւրն ցամքի, այլ եւ Հայոց նուիրական հաւատքն խանգարի։ — Յազգայնոցս նորերումս Բուզանդայ վրայ քննադատութեամբ գրած են  միաբան մեր Հ. Բարսեղ Վ. Սարգիսեան, Ագաթանգեղոս եւ իր գաղտնիքն անուանեալ գրոց մէջ,  եւ ի Վիեննա՝ Հ. Յակոբոս Վ. Տաշեան, նոյնպէս Ագաթանգեղոսի գիրքը քննելով. եւ Ս. Մալխասեան, Ուսումնասիրութիւն Փաւստոս Բուզանդի Պատմութեան անուանելով, եւ հրատարակելով ի ծանօթ Ամսօրեայ Հանդիսի Մխիթարեանց Վիեննայ, ի 1896։ Թողունք մեր ազգային դպրութեան պատմութեանց եւ կենսագրական բառագրոց մէջ հրատարակուած յօդուածները։ — Աւելի նորումս (1900) յիշեալ Հանդիսի մէջ Գրիգոր Տէր Պօղոսեան` Նկատողութիւնք Փաւստոսի Պատմութեան վերնագրով հրատարակեց քննութիւն Բուզանդայ գրոց` մասանց եւ գլխոց կերպ կերպ անուանց, որ յիրաւի մեկնութեան կամ՝ հասկընալու պէտք ունին, սակայն այնպէս որ արդէն մութ եղածն աւելի չմթըննայ. ինչպէս շատ տեղ մեր նոր ծանօթաբանողք աւելի անծանօթացընեն հիներուն ըսածը, եւ երկարաբանութեամբ շփոթեն իսկ։ 

Դառնալով Հայերէն բնագրին, առաջին անգամ տպագրուած է ի Կ. Պօլիս՝ յամի 1721. ի մեր Ս. Ղազար, 1831. նորագոյն՝ ի Պետրպուրկ, 1883, խնամօք Պատկանեան Քերովբէ բանասիրի։ 

14. ԿՈՐԻՒՆ 

Անտարակոյս մեր դպրութեան նահապետաց ( Սահակայ եւ Մեսրովբայ) երիցագոյն աշակերտաց եւ  գործակցաց մէկն է Կորիւն, որոյ անունէն կրնայ գուշակուիլ թէ՝ զուտ ազգային հին հոգի ունող ծնողաց զաւակ է, որը ոչ միայն իրենց հեթանոս նախնեաց անուանքը չէին ջնջեր մկրտութեամբ, այլ եւ երբեմն եւ կենդանեաց անուանք այլ կրէին, որպէս եւ Եզնակն եւ Ընձակ, Ցլիկ, Առիւծ եւ Գազան, եւ այլն, նաեւ եպիսկոպոսական աստիճան առնելէն ետեւ, ինչպես եւ ինքն իրեն համար վկայէ Կորիւն, թէ երբ Ս. Մեսրովբ եկա ի կողմանս Վրաց քարոզելու եւ իրենց լեզուաւ այլ կարդալ գրելը դիւրացընելու, անոնց յառաջադիմաց մէջ «եւ իմ անարժանիս եղեալ ի կարգ եպիսկոպոսութեան վիճակ(ի)»։ Այս խօսքէս հետեւցընեն ոմանք թէ ազգաւ այլ վրացի էր Կորիւն, այլ հաւանօրէն վրահայ կրնայ ըսուիլ, ազգաւ հայ, այլ բնիկ այն գաւառներուն՝ որ երբեմն Վրաց իշխանութեան ներքեւ էին, եւ երկիրն Վրաց դաշտ կ՚ըսուէր. այսպէս էին Զ. դարու վերջ եւ ի սկիզբն Է. –ին Մովսէս Ցուրտաւայ եպիսկոպոսն, եւ ասոր հակառակորդ՝ մերձաւոր անուամբ մեր հեղինակին՝ Կիւրիոնն, առիթն կրօնական բաժանման Վրաց եւ Հայոց, երկուքն այլ նախ Հայոց եկեղեցւոյ եւ կաթողիկոսութեան ներքեւ։

Թարգմանչաց գլխաւորաց մէկն ըլլալուն վըկայեն Ս. Մեսրովբայ աշակերտներէն երեք գլխաւոր յիշողք, Ղեւոնդ, Արձան եւ Եզնիկ. Խորենացին անցողաբար յիշէ զսա եւ տհաճութեամբ իմն` Ս. Ղեւոնդի հետ ինքնակամ ի Բիւզանդիոն երթալուն համար, նախանձելով միւս թարգմանչաց՝ որք յատկապէս ի Սահակայ եւ Մեսրովբայ ղրկուած էին։ իսկ Փարպեցին քանի մի անգամ՝ յիշէ զԿորիւն, եւ իր գլխաւոր գրածը, եւ ամեն անգամ անոր գիտութենէն աւելի՝ վարուց ազնուութիւնը կամ սրբութիւնը յայտնէ, Ցանկալի եւ Երանելի կոչելով, որոյ մէկ փաստ մ՚այլ տայ ի պատմելն՝ թէ անգամ մի Ս. Ղեւոնդ Երէց ի քուն ըլլալով, Ս. Մեսրովպ՝ Կորեան եւ Արձան աշակերտաց հետ՝ տեսնեն անոր դէմքը ճառագայթարձակ լուսաւոր, եւ յայսմ՝ առթի եւս, միայն Կորեան կու տայ զԵրանելի մակդիրն։ Յետագայ պատմիչք այլ հետեւին, ինչպէս Կիրակոս՝ որ Սքանչելի կոչէ։ Հարկ է որ ըստ այսպիսի պանծալի եւ սրբազան կոչմանց` փայլած ըլլայ նա վարուքն, որ ինչպես շատերու ի մեր Թարգմանչաց՝ անծանօթ մնայ, որպէս եւ իր գրաւոր գործըն. յորոց բարեբաղդաբար անկորուստ է Պատմութիւն Վայոց եւ մահուան Ս. Մեսրովբայ. զայս ինչպէս կ՚ըսէ ինքն՝ գրեր է հրամանաւ Ս. Յովսեփայ տեղակալի կաթողիկոսութեանն Հայոց, եւ յորդորանօք իր եւ ասոր աշակերտակցաց:

Այս միակ ծանօթ գործս կորեան՝ քանի մ՝ ան գամ՝ տպագրութեամբ հրատարակուած է, եւ երկու տեսակ է Պատմութիւնն, համառօտ եւ երկար. յետինս հարազատագոյն գործ համարուի հեղինակին,  Սրբոց Վարուց եւ Վկայաբանութեանց կարգին դրուելու համար, որպէս եւ դրուած է ի հնագիր Ճառընտրի (Բարիզու մեծ Գրատան), յորմէ ընդօրինակեալ տպագրեցաւ ի շարս Հայկական Սոփերաց ի վանս մեր, Հտր. ԺԱ., 1854)։

Հնագոյն մեր մատենագրաց եւ թարգմանչաց  մէկն ըլլալով՝ ընտիր եւ յարգի է թէ լեզուն, թէ խոհական եւ վարդապետական ոգին. թէ եւ չեմք կրնար ըսել թէ՝ մեր ունեցած եւ հրատարակած օրինակաց չափ եւ համանման էր իր սկզբնագիրն է։ ինչպէս երկարին հետ համառօտն այլ կայ, երկա րէն այլ երկարագոյն եղած թուի սկզբնագիրն, գոնէ անտարակոյս է այդ մեզի ծանօթէն զատ՝ իր ուրիշ պատմական գրուածք արտադրելն։ Գոհանանք հիմայ մեր ձեռաց հասածին համար, եւ գովեմք թէ հեղինակին թէ իրմէ խնդրողներուն գո վելի փափագը, այսինքն՝ մեր դպրութեան Հայր անհամեմատ երախտաւոր անձին՝ Ս. Մեսրովպայ վարքն արձանացընելուն համար։ Թէ եւ ոչ հաւասարակշիռ անոր երախտեաց, ոչ մանրապատում ինչ պէս վայլէր կամ փափագիմք. սակայն գովելի է  իր ճշմարտասէր ջանքն ի գրածին, եւ ճշդիւ տարիներն, ամիսներին եւ օրերն եւ ինչուան ժամերը [19]  նշանակելն իր վարդապետաց մահուան, եւ Հայոց  դպրութեան կամ՝ գրոց գիւտին թուականաց. յորմէ - երեսուն եւ հինգ տարի վերջը դնէ զմա՝ Ս. Մեսրովպայ, իսկ իրեն վարդապետութեան կամ քարոզութեանն (զոր հաւատք կոչէ) քառասունեւհինգ 4 տարի։ Իր հաշուած Պարսից թագաւորք՝ հիմակուան ժամանակագրաց նշանակածէն մէկ կամ երկու տարի ետք մնան։ 

Մատենագրիս գրութեան եւ պատմական յիշատակաց վրայ աւելի տեղեկութիւն ուզողն՝ կրնայ Բազմավիսի ԾԵ Հատորին մէջ գտնել (եր։ 114.  303), ուր յիշուին նաեւ այլեւայլ գրողք եւ քննա դատք, նաեւ թարգմանիչ՝ գրոյն եւ հրատարակողք, որպէս Լանկլուա՝ փռանկերէն. իրմէ շատ առաջ (1843), Վելդե De Welte), գերմաներէն հրատարակած է ի Տիւպինկէն Goriun's Lebens Beschreiburg cles hei Mesrob). ուրիշ գերմանացի մ'ալ Ֆեդդեր, (Vetter), քննադատութիւն գրած է, եւ իրենն այլ թարգմանաբար հրապարակած է ի Վիեննա, հայերէն, Հ. Յակոբոս Տաշեան։

Ժամանակիս հետաքնին եւրոպացի բանասիրաց՝ մեր պատմիչները քննել եւ թարգմանելն՝ զարմանք՝ չի բերեր. այլ զարմանալի համարիմ իրենցմէ դար եւ կէս առաջ՝ ԺԷ–ԺԸ. դարու բանասիրաց զԿորիւն ճանչնալը։ Զորոց գիտնականն Վիսդոն (Whiston) անգլիացի գրէր առ հայագէտն Լակրոզ La Croze, թէ, Զարմանամ, որ դու եւ Շրետեր (Schroedler) (ուրիշ գերմանացի բանասէր մին) կ՚ըսէք թէ՝ Խորենացին ի Կորիւնէ առեր է Յովսեպոսի յիշած (Բ. ժե) ապրսամ իւղոյն յիշատակը. բայց երկուքին (Խորենացւոյ եւ Կորեան բանից ոճն զանազանի իրարմէ, միաբանին՝ բալասանը ապրսամ կոչելով։ Աւելի զարմանալի է այդ բանասիրաց գտնելն զԿորիւն եւ ի Կորիւն՝ զապրսաց, որ չի գտնուէր մեր օրինակաց մէջ. այլ Ս. Սահակայ վախճանելու ատեն օծմանը համար՝ կ՚ըսեն, «ի պաշտաման անուշահոտ իւղոյն [20] ». միթէ այս տեղ սպրդած էր ապրսամն, եթէ ուրիշ տեղ: Ըսել է թէ բանք պակսին մեր օրինակաց մէջ։ Եւ այս անտարակոյս է, ինչպէս առաջ այլ յիշեցի, թէ աւելի երկար գրած էր Կորիւն այս գործը։ Անանիա Սանահնեցի Ս. Աստուածի մեկնութեան ճառին մէջ կ՚ըսէ. «Զգործս չարութեան (Նեստորական) ուսցիս ի պատմութենէն Կորեան աշակերտին Մաշթոցի, ի սպառուածին», այսինքն, պատմագրութիւնը վերջացընելուն մօտ։ Յիրաւի, հին համառօտ օրինակին մէջ յիշուի թէ, «Արք» ոմանք հալածեալք ի ժողովոյն Եփեսոսի, որում միոյն անուն էր Թէոդորոս՝ ըստ Պաւղոսի Սամոստացւոյ եւ ըստ Նեստորի հերձուածոյն գիրս ստացեալ... եկեալ յաշխարհէս մեր կամէին ուսուցանել զչար աղանդն», եւ այլն, բայց Ս. Հարք Ժողովոյն փութացան իմացընել Ս. Սահակայ եւ Մեսրովբայ. եւ սոքա «Ճշմարտապէս փութով` ըզկամակար հերձուածողսն ի բաց հալածեալ յիւրեանց աշխարհէն, զգուշացան, եւ թղթով այլ իմացուցին իրենց թղթակցաց՝ Ս. Պրոկղի եւ Ակակայ, ինչպէս յիշէ եւ Խորենացի (Գ. կա), սակայն  Անանիայի ակնարկութիւնն կարծել տայ թէ աւելի երկար գրած էր կորիւն այս խնդրոյս վրայք։ —  Կիրակոս պատմիչ մեր յիշէ թէ գրեց նա «զՊատմութիւն Ս. Մեսրոպայ եւ այլ ժամանակաց»։ Իրմէ առած երեւի եւ Ղազար Ջահկեցի կաթողիկոսն, ի կարգի Պատմագրած Հայոց, ըսելով. «Արար զՊատմութիւնս (ժամանակաց, եւ զԼիակատար պատմութիւն Սրբոյն Մեսրովբայ»: Ասոնցմէ կամ ուրիշ աղբիւրէ առած՝ Բարիզու հայերեն լեզուի առաջին ուսուցիչ մեր ազգի Մարդէն–Ջրպետ ի սկիզբն ԺԹ. դարու գրէր թէ Կորիւն գրած է իր ժամանակին թէ քաղաքական եւ թէ կրօնական իրաց վրայ: իսկ իրեն գրեթէ ժամանակակից, յարանուն եւ յաջորդ Սեն–Մարդէն ֆռանկ Հայագէտն այլ, հաւանօրէն իմաստասիրելով կ՚ըսէ թէ Վռամշապուհ թագավորի հրամանաւ գրած է Կորիւն զՊատմութիւնն։

Անցողաբար յիշենք որ Կորիւն՝ իր վարդապետը միշտ Մաշթոց կոչէ եւ ոչ Մեսրովբ. թէ եւ իր գրոց ճակտին այս յետին անունս դրուած է, բայց կ՚իմացուի որ ինքն չէ դնողն։ 

Դարձեալ յիշենք որ հաւանօրէն ոչ Կորիւն միայն՝ այլ եւ իր աշակերտակիցք ոմանք գրած են զվարս իրենց Վարդապետին. կամ թէ Կորեան մեզի ծանօթ ընդարձակէն աւելի ընդարձակ վարքը գտել է Ստեփանոս Կամենիցացին, որ իր Հայ-լատին բառագրոց մէջ վկայութիւն բերէ այն պատմագրքէն, եւ ինչուան ԽԹ (49) գլխահամարն յիշէ։ - Ա՛յլ աւելի հետաքրքրական է ասոր յիշելն Մեսրովպ պատմիչ մի հնագոյն քան զԵրէցն Ժ. դարու, եւ թուի նոյն ինքն Մեծն Մեսրովպ, որ յիշեր էր իր գրոց մէջ զՀռովմայեցիս, զԳայիոս, զԲաբգէն ոմն, եւ մէջ բերած բանից հատուածներէն եւ բառերէն՝ թէ հին լեզու եւ հին ժամանակ գուշակուի՝ թէ՛ նոր. զոր օրինակ, «Ցցաշինութիւն պարսպաց. Որմոց Յախճապակումն. – Սմբատ որ զերկիրն ագուռեաց Մարաց։ — Թորոս՝ լղար մարմնով»։ — Հաւանական չերեւիր ասոնց գրողն U. Մեսրովպ ըլլալ։ Հաւանականագոյն թուի որ գրած ըլլայ Մեծին Ներսիսի վարքը կամ յիշատակ մի. եւ զայս կարծեմ՝ այն Ս. Հայրապետին հնագիր Ճառընտրի մէջ գրուած վարքին վերջերը՝ անոր մահուան մօտ ըսածներուն համար յիշելն թէ, «Ես ունկն դնէր նմա Մեսրովբ, որ անուանեցան Մաշթոց»:

Ի Հայապատումիս, յԲ մասին, Կորեան են Յօդուածքն 115, 124։ 

15. ԵԶՆԻԿ ԿՈՂԲԱՑԻ 

Շատ բան արժան էր գրելն, որպէս գրեր են ոմանք մերայինք եւ օտարք՝ այս սքանչելի Հայկավան գրչի վրայք, եթէ պատմական բան եւ այլ գրելն յայտնի ըլլար։ Արդէն Ագաթանգեղոսի թարգմանութեան վրայօք յիշեցինք՝ զսա կարծելով անոր թարգմանիչն եւ հայացընելով զյոյն սկզբնագիրը։ Իր եզական Եղծ աղանդոց գործոյն մէջ նշմար մի հին Հայկական յիշատակի գուշակել տայ իր եւ մեր ազգի նախահարց աւանդութեանց տեղեկութիւնը։ բայց այս բաւական չէ մեզ ի շարադասել զնա ընդ Պատմիչս մեր։ Այլ քիչ մի աւելի հաւանական կ՚ընեն Ստեփանոս կամենիցացւոյ քանի մի պատմական բանան կամ բառք անուամբ Եզնըկայ. որպէս. «Հեծաւ յոստնանոր ձի, բայց ի թօթափելոյն խօթացաւ». մեր տպագրեալ բառագրոց մէջ  չէ մտած այդ ոստնանոր բառն, իմաստն նշանակէ վեր վեր նետուող անկիրթ մի, զոր նոյնպէս յայտնէ եւ թօթափելն։ - «Պատուեն զնա հիւրընծայիւք»: «Պարգեւէ նմա զասացեալն Մուկուլայ ակն»։ — «Թախանձ մեզ եղեր խնդրելով այդքան դրամս»։ Թերեւս գտնուին եւ ուրիշ այսպիսի իջեալ ի Հայ–լատին բառարանին, բայց եւ ասոնք բաւական չեն մեր դիտման։

Եզնըկայ վրայ ուրիշ ծանօթութիւն չունիմք` բաց ի յիշատակէ Բագրեւանդայ եպիսկոպոս ըլլալուն. զի ինքն կարծուի Ս. Յովսեփայ եւ ուրիշ եպիսկոպոսաց հետ Յազկերտ թագաւորի հրովարտակի պատասխանին ստորագրողաց մէկն, եւ նախադասներէն մէկն, ինչպէս տեսնուի Եղիշէի եւ Ղազարայ գրոց մէջ։

16. ԱՐՁԱՆ 

Ոչ միայն գլխաւոր Թարգմանչաց մէկն վկայուի սա, այլ եւ հոգեւոր ոմն ըստ տեսլեանն զոր յիշեցինք Կորեան համար ընդ Ս. Մեսրովբայ, Ս. Ղեւոնդեայ լուսափայլ երեւմանն ի ննջելն՝ ի նախնեաց մերոց չունիմք յիշատակ ինչ Արձանի գրուածոյ. բայց ԺԸ. դարու վերջը գրող մեր Հարց մին՝ (ընդ անուամբ իտալերէն հրատարակող Սեղբnսեան Յովհաննու) Compendio Storico, եւ այլն, գրոց մէջ կ՚ըսէ (Գ. հտ. 510), յետ յիշելու զուրիշները թէ, եւ սա պարապեցաւ Պատմութիւն գրելու (Si esercito nella Storia), բայց հիմայ իրմէ գրած բան չի գտնուիր։ 

Իսկ նախընթաց դարում սկիզբները գրող ծանօթ փռանկն Սեն–Մարդէն` անակնկալ ինչ կ՚ըսէ (Ա. 14) թէ, Եզնիկ եւ Արման Արծրունի եւ ու րիչներ այլ գրեցին Ընդդէմ՝ Մոգուց, եւ գրածնին գտնուի հիմայ: — Ո՞ւր գտել է ինքն, եւ ուր կըրնամք մենք գտնել (զատ Եղծ աղանդոցն Եզնըկայ։ Այս բանիս նկատմամբ դիտել է բազմահմուտ այլ  եւ բազմաբնար Փոտի (ծանօթ եւ առ մեզ թղթակցութեամբն ընդ Զաքարիա կաթողիկոսի) գրածն ի Բիւրապրակ (կամ Բիւրամատեան եւ կամ՝ Հազարամատեան) Մատենադարանի իւրում (ՁԱ), Թեոդորոսի Մոպսուեստացւոյ համար, թէ գրեց առ Մաշտոց քորեպիսկոպոս Հայոց՝ Մոգուց աղանդոյն վրայք եւ Զրուանայ ըրած գոտին յառաջ քան զծնունդն Որմիզդի։ Արդեօք շփոթուած են երկու թղթագիրքն առ Մաշտոց, թէ մեր Կողբացին ի Մոպսուեստացւոյն քաղած եւ օգտուած է, որ աւելի հաւանական է: վասն զի գիտեմք ստուգիւ, այլ եւ ցաւօք, որ Եզնիկ այդպիսի կրօնական խընդրոյ մի վրայօք գրած է առ վարդապետ իւր Մաշթոց: Այս թուղթն ազգասէր պարոն մի՝ ընդ այլ ձեռագրաց ղրկէր մեր Հարց վաթսուն եւ հինգ կամ աւելի տարի առաջ՝ առագաստաւոր նաւով՝ ի Հնդկաց՝ անկուշտն Ովկիանոս՝ նաւով հանդերձ կլլեց այդ ցանկալի գրուածն եւս։

17. ԽՈՍՐՈՎ 

Յայսմաւուրք (Հոռի Ը) ընդ գլխաւոր եւ երեւելի թարգմանիչս յիշեն զԽոսրով եւ ի կարգի Օրհնութիւնաբեր Ցուցակի Մաշտոցին կ՚ըսուի թէ Ս. Բարսղի կարգադրած Ջրօրհնեաց կանոնն յԵրուսաղեմէ «Խոսրով թարգմանիչն եբեր ի Հայս,  որ երթեալ էր յԵրուսաղէմ Հրամանաւ Սրբոյն Սահակայ»։ Վարդան եւ Կիրակոս պատմիչք՝ աւելի վար դասեն զԽոսրով ի կարգի Թարգմանչաց, եւ իրմէ եւ ամենէն վերջ զՂազար։ Նոյնպէս անանուն գրիչ մի՝ երեք բաժնելով զԹարգմանիչսն` ժամանակի կարգաւ, երրորդին դնէ զԱղան Արծրունի, զԽոսրովիկ եւ Ղազարիկ պատմիչ, ի մարզպանութեան Վահանայ: Եթէ Ս. Սահակայ ատեն բերաւ Խոսրով այս կանոնը, ըսել է որ շատ երի տասարդ էր այն ատեն կամ երկարակեաց։

Բայց մեր խնդիրն իր Պատմիչ ըլլալն է, զոր եւ ի շարս պատմեաց յիշեն Կիրակոս եւ Մխիթար Այրիվանեցի. յետինս ես Կորեան գրէ (ըստ մեզի հասած ձեռագրի) Սահակայ Խոսրով. ուր պակասի բառ մի, եւ պիտի ըլլայ Պատմութիւն Ս. Սահակայ: Զայս գրած ըլլալն անտարակոյս է. վասն զի Հայրն Ահարոն յ՚Թ. դարու յիշէ զայդ: Նաեւ յետին դարուց Նոր Ջուղայի Ձեռագրաց ցանկիս մէջ յայտնապէս գրուած է. «Խոսրովայ թարգմանչի Պատմութիւն Սրբոյն Սահակայ»։ Եւ Յակոբ Այուբեանց այսպէս կը գրէ. «Խոսրով Թարգմանիչ, որ է պատմութիւն Սրբոյն Սահակայ Հայրապետին». եւ ինքն յիշուի ի Մատրաս Հնդկաց տպագրեալ Ազդարարի մէջ, յամի 1795։ Այսքան մօտ ժամանակ, դար մի առաջ ծանօթ ըլլալն այդ ցանկալի գործոյն՝ տարակոյս չի թողուր, այլ ցաւ` այնուհետեւ չիշուելուն։ Անյայտը չեմք կրնար դատել, բայց ժամանակով եւ ընկերներով. յուսամք որ անոնց արժանաւոր գրչակից էր, եւ Կորեան ոգւով գրած՝ իր մեծ վարդապետին եւ մեր մեծ եւ աննման Ս. Հայրապետին վարքը։ 

Պէտք չէ շփոթել այս Խոսրով պատմիչը՝ ընդ հռետոր Խոսրովի, որ եւ Խոսրովիկ, յ՚Ը. դարու։ 

18. ՆԵՐՍԷՍ 

Մխիթար Անեցի ընդ մէջ Կորեան եւ Ղազարիկի կարգէ զսա. «Եւ Պատմութիւն Հայոց ի Ներսիսէ շարադրեալ )։ Եւ նոյնն աելի առաջ յետ Ագաթանգեղոսի եւ Բուզանդայ գրէ. «Եւ զկնի նոցա Պատմութիւն Ներսեսի, զոր՝ Ղազարիկ՝ Հայոց անուանէ»։ Ո՞ւր եւ ո՞ր Ղազար անուանած է զայս։ Ստեփանոս Օրպելեանն այլ իշխանաց դասակարգին վրայ գրելով՝ կ՚ըսէ (Գ. է. ) «Զայս այսպէս ի գահնամակի իշխանացն Հայոց՝ զոր Ղեւոնդ գրեաց, եւ սակաւ մի ցուցանէ Ագաթանգեղին եւ Ներսիսին»։ — կրնայ այս յիշատակներէն մէկն կամ մէկ այլն Ներսիսի անուամբ՝ ոչ հեղինակն իմացուիլ, այլ Մեծին Ներսիսի պատմութիւնն. սակայն եթէ այսպէս այլ ըլլայ՝ հարկ կ'ըլլայ ընդունիլ որ անոր վարքը գրողն այլ հին  է, թէ Ս. Մեսրովբ ըլլայ՝ թէ իր աշակերտաց մին. բայց Անեցւոյն կրկին անգամ՝ զՆերսէս յիշելն հաւանեցընէ թէ՝ մէկն պատմիչ էր այդ անուամբ, եւ որ եւ է մասամբ գրեր էր զՊատմութիւն Հայոց.  իսկ Ս. Ներսիսի վարքն գրողք՝ մէկ երկուքէն աւելի գուշակուին. այլ շատ զարմանալի է Մատթ. Ուռհայեցւոյ ըսածն՝ որ կրնար կարծեցընել թէ նոյն ինքն Ս. Ներսէս գրած ըլլայ իր մարգարէութիւնը։ «Զոր Հոգւոյ ակամբ գրեաց ի մաքուր Պատմութեան իւրում յազդեցութենէ վերնոյն»: Բայց զայն գրողն ով այլ ըլլայ, գրուածն երկբայական է, թէ ոչ եւ մասամբ անվաւեր։ Մխիթար Այրիվանեցին այլ յիշէ (քիչ մի շփոթ կերպով) Ներսեհ պատմիչ մի ընդ մէջ Բուզանդայ եւ Կորեան։

19. ՄՈՎՍԷՍ ԽՈՐԵՆԱՑԻ 

Եթէ սա է Բագրեւանդայ եպիսկոպոսն, որ ի կարգի այդ վիճակին ժառանգաւորաց դասուի, կամ՝ որ եւ 4 աթոռոյ վիճակուորն՝ Մովսես Փիլիսոփոս կոչուածն, որում իբրեւ մահուան դեղ տուին այն սուրբ եւ բարձր աստիճանաւորին եւ կերպով մի հեղձուցին, ձայնը կտրեցին իր հակառակորդքն, ինչպէս գրէ Ղազար Փարպեցի ի Թղթին առ Վահան Մամիկոնեան, ի վերջ Ե. դարու, յիշելով նաեւ անոր «ի ժամ վախճանին զինչպիսի ահաւոր նզովս գրով ի վերայ գլխաւորաց քահանայութեանդ ասացեալ», տարակոյս չի մնար՝ որ յառաջ քան զայս յիշուողն՝ նոյն Ե. դարու վերջերը վախճանած  է, եւ նոյն տօնելի Ս. Քերդողահայրն է՝ ըլլայ, որոյ սրբութեան վկայէ նոյն պատմիչն՝ կոչելով զնա Երանելի. եւ «Որ արդարեւ մինչդեռ էր ի մարմնի՝ ցանկ երկնային զօրացն էր քաղաքակից… լուսաւորիչն եւ տգիտակալած», եւ այլն։ Ասոր նման գրեն եւ նշանաւոր իշխանք ժամանակին երկու Սահակքն՝ Բագրատունին եւ Արծրունին, միատեղ ի Նախճուան գտնուած ատեն, իրենց խնդրանաց թղթովք. «Հրեշտակ եւ սպասաւոր մեծութեանցն Քրիստոսի, յերկրի երկնայինդ ցուցեալ այր երկակենցաղ [21]... որ տուարդ մեզ երկրորդ Սահակ եւ Մեսրովպ՝ յետ գնալոյ նոցա առ Աստուած»։ Այս թուղթս իբրեւ յառաջաբան է Թղթոյն Մովսիսի՝ յորում՝ Ս. Աստուածածնի ի Հայս բերուած Պատկերին վրայ խօսի. մեզ կարեւորն ի ժամուս՝ գրուածին վերնագիրն է, որ ոչ միայն ի նոր օրինակս, այլ եւ ի ցանկալի մեծ եւ ստուար վկայա. գիրս (կամ Մարտիրոլոգ) Բարիզեան Գրատան [22] (Հայերէն ձեռագրաց թիւ ՁԸ, միջին երկաթագիր կոչուած տառերով՝ ԺԲ. դար), նշանակէ այսպէս, «Թուղթ Սահակայ մեծի իշխանի սպարապետի առ Մովսես Խորենացի վարդապետ. յորս եւ բանք Սահակայ Բագրատունւոյ, ի միում տեղւոջ լինելով ի Նախճաւանի»։ Աւելի մեծ եւ հսկայ Ձեռագիր մ՚այլ նոյն գրատան մէջ, (թիւ ԽԶ), եւ անշուշտ առաջնոյն պէս հնագունէ մի օրինակուած յամի 1307, այսպէս վերնագրէ. «Թուղթ Սահակայ Արծրունոյ եւ Սահակաց Բագրատունոյ՝ իշխանաց, առ Մովսես Խորենացի, ի միում» տեղւոջ լինելով ի Նախիջեւանի»։ 

Չկայ բանուոր պատճառ մի տարակուսելու թէ իրաի այդ իշխանքդ գրած չըլլան առ Խորենացին Մովսես. եւ գրեթէ աներկբայելի է թէ գրած ըլլան առ նա իբրեւ առ հմուտ ոք ազգային իրաց, եւ առ նոյն իսկ հեղինակն Պատմութեան Հայոց։

Որչափ այլ այս կայանական է, եւ ընդունելի բազմաց, սկսեալ գրեթէ յամենայն պատմչաց մերոց, որք կամ Խորեն ացի անուամբ կամ առանց տեղւոյն սոսկ անուամբն կոչեն, սակայն ոչ անունն եւ ոչ տեղանունն բաւական է լուծելու Մովսիսի Պատմութեան վրայօք եղած տարակոյսներն եւ խնդիրները, որք գրեթէ երկու դարէ ի վեր՝ եւրոպացի գիտնոց քննադատութեան առիթ եղած են, եւ շատ մասամբ ստուգութիւնն անընդունելի. եւս առաւել մեր դարում եւ աւելի մեր մօտ քննողաց եւ օրերուս՝ մանաւանդ ազգայնոցս, որք գրեթէ երկու հակառակ կարծեօք կամ կուսակցութեամբ եւ չափազանց վիճով եւ երկարաբանութեամբ գրած են, շատերն աւելի յերքելով, պախարակելով, անարգելով, եւ իբր ոչնչացընելով պատմչին հազարամեայ համբաւը։ Այդպիսիք բաց ի գործոյն՝ պայքարին նաեւ հեղինակին ժամանակին կամ դարուն վրայ։ Հին եւ բազմաց ընդունած Ե. դարէն գլորեն մինչեւ...., իբր թէ Մովսէսդ այդ Խորենացի՝ Բագրատունեաց ցեղի ջատագով եւ կողմնակից ըլլալով, երբ Բագրատունիք առին առաջնութիւնը յիշխանս Հայոց եւ թագաւորութեան եւս հասան՝ ի վերջ Թ. դարում, այդ հեղինակը շնթելով չողոմելով հնարել է իր հռչակեալ Հայոց Պատմութիւնը, յորում յայտնապէս Բագրատունեաց ցեղին թեւարկէ։ Սակայն պետք է աելցընենք, որ քիչերն ինչու են այդ տարօրինակ գաղափարով իջեցընեն՝  զնա այդքան վար, այլ շատ վայր իջնողք եւս՝ կամաց կամաց իններորդէն, յ՚Ը. դար, անկէ այլ յ՚Է կ'ելլեն՝ այլեւայլ փաստերով եւ օտար պատմչաց յիշածներու վկայութեամբք. որք որչափ այլ գիտնական արգասիք երեւին, դեռ չեն բավական հաստատելու խորենացւոյ կամ՝ այս անուամբ յիշեալ Պատմչի կամ պատմութեան նորութիւնը։ Սակայն միչս զանազանելու է ժամանակ Պատմըչին եւ զպատմութեան ստուգութիւնն, պատմութեանց մէջ եղած տարակուսելիք, անստոյգ է, սխալք եւս՝ չեն հարկադրեր զպատմիչը նորացնելու կամ դրէ դար վար իջեցընելու։

Այս ըսածիս դէմ՝ բողոք բարձրանայ, թէ ուրեմն այդ Ե. դարու համարուած Խորենացի՞ն է գրեր այդ ստոյգ եւ անստոյգ Պատմութիւնը, այն հին յիշատակաց հետ՝ նորութեան նմոյշներով։

Եթէ երկու կողմի կարծեաց փաստերն ուզենք ի մէջ բերել, քննել եւ դատել, մեր նպատակէն շատ հեռու եւ շատ երկար կողմեր հարկ կ՚ըլլայ երթալ եւ գրել, մինչ մենք այդպիսի գրուածներ կարդալէ այլ ձանձրացանք, եւ չեմք ուղեր ձանձրացընել։ Այլ ըստ կարելւոյն համառօտիւ քանի մի բան յիշեցնենք՝ այս անձին եւ՝ հեղինակութեանն վրայօք, որք դեռ չձանձրացողաց կարենան դիտելու կէտեր  ըլլալ։ – Եւ նախ թէ, նոյն մի անձն է Խորենացին է Մովսէս եւ. այլեւայլ հեղինակաց [23] կոչած Պատմագիրն,  Եպիսկոպոսն, Փիլիսոփոսն, Քերդողահայրն, Քաջ Քարտուղարն Սահակայ Բագրատունւոյ, նաեւ Գրիչն մեծին Ս. Սահակայ, Երանելին, Սրբազանն, այն  Մեծն իմաստասիրաց եւ հռչակեալն ընդ տիեզերս, ինչպէս կ'անուանէ զնա ինքն իսկ հռչակեալ իմաստասէրն Յով. կաթողիկոս ի սկիզբն Ը. դարու, որ յիշելով զԵզնիկ եւ զընկերները՝ կ՚ըսէ Մովսիսի համար. «Որ ըստ նոցանէ եւ ոչ հեռի ի նոցանէ»:  Իմաստասիրէն մէկուկէս դար առաջ, այսինքն ի կես Զ. դարու, Յովսիա ի Համառօտ Պատմութեան Ս. Թաթլոյ յիշէ. «Երանելին Մովսես քերթողահայրն՝ ի Պատմութեան ուրեմն». թերեւս հնագոյն յիշող է Մովսիսի քերթողահօր պատմագիր եւս ըլլալուն. Տես Յօդուած 151, յ՚Բ մասն։— Յիշենք  եւ Սեբիոսի պատմագրութեան սկիզբը դրուած Ժ. է մասնակագրական Համառօտ բան մի, զոր ուրիշ հնագոյն պատմեաց յիշատակաց հետ ինքն (Սեբիոս), որ գրէր ի կէս Է դարու, դրեր է իր հարազատ պատմութենէն առաջ, Խորենացի անուամբ իսկ: «Ի Պատմագրացն, Մովսիսի Խորենացւոյ եւ Ստեփանոսի Տարոնացւոյ»։ 

Այս անտարակոյս է որ ամենայն հեղինակը մեր՝  պատմիչք եւ ոչ պատմիչք, թէ Խորենացի անուանելով թէ ոչ՝ մեծահամբաւ Մովսէս մի յիշեն, եւ  իբր գերագոյն քան զամենեսին իրենցմէ առաջ եղած հեղինակ մի, ոմանք այլ անշուշտ ազգային պատմութեան սիրողը` առանց երկբայելու նոյն համարին զԽորենացին եւ զՊատմիչն Մովսէս. բայց ամենէն յետին ժամանակի եւ յետին ոճով գրողքն եւս միաբանին մեծ իմաստ եւ կշռարան կաթողիկոսին այնպիսի փառաւոր վկայութեանն՝ հռչակեալն ընդ տիեզերս։

Այսպիսի անձին այսպիսի վկայութիւն՝ հաւաստէ եւ այդ համբաւեալ Մովսիսի հնութիւնը, ոչ հեռի յԵզնկայ. յետինք աւելի Մովսիսի Պատմութեանն համար համբաւեն զնա եւ հռչակեն, այլ եւ իբրեւ ժամանակաւ հնագոյն Պատմիչ. եւ Ե. դարու պատմեաց մէջ այլ նախադասեն զԽորենացի։ Մխիթար Անեցի մինչ զԵղիշէ եւ զՂազար եւ 500 թուականին նշանակէ, զԽորենացի ի 460 ասէ։ Որոշակի զԽորենացի՝ նաեւ Պատմիչ վկայող են՝ խոհական եւ նշանաւոր Պատմիչք մեր ի սկզբան Ժ. դարու, – Յովհաննէս Զ կաթողիկոս, եւ Թովմաս Արծրունի, եւ այլք։– թէ եւ ժամանակը թուականով յիշեն, միշտ իրենցմէ շատ վեր հնութեան գաղափար մի տան անոր: Ասոր հակառակիլ եւ իրենցմէ պահանջել որոշ թուականը՝ շատ տրամաբան պահանջ չերեւիր եւ Էջմիածնի հսկայաչափ մեծ եւ հրաշափառ Ճառընտրին մէջ, որ հնագոյն օրինակէ գաղափարուած է, Խորենացւոյ Պատմութեան (Բ. կզ) գլուխը մէջ բերուած է այս վերնագրով. «Ի   յիշատակի Սրբոյն Սահակայ Հայրապետի ի Քերթողական գրոց, յաղագս վարուց եւ կենաց նորա, եւ վասն տեսլեանն զոր ակամայ պատմեաց Նախարարաց Հայոց։ ՅայնԺամ՝ ժողովեալ ի միասին ամենայն նախարարացն Հայոց», եւ այլն։

Հասարակաց հնոց եւ նորոց միաբարբառ է վըկայութիւն համբաւոյ եւ գերազանցության Մովսիսի. եւ յայսմ՝ չէին կրնար խաւրուիլ այնքան խոհական հեղինակք մեր, որոց հարկ է հաւատալ, մանաւանդ հնագունից, (ինչպէս վարպեցին, Յով, Իմաստասէր, Ստեփ. Սիւնեցի, Գր. Սարկաւագապետ, եւ այլն), որոց հետեւի իրենցմէ յետինք։ — Ի՞նչ է պատճառ այդ համբաւոյն եւ հռչակին։ Եթէ ի մի բերենք ամեն ինչ որ հիմայ գտնուի յանուն Մովսիսի (ըյլայ Խորենացի՝ միանգամայն եւ Պատմիչ, ըլլայ Քերդողահայր եւ Փիլիսոփայ), մեզի դեռ բաւական զուգակշիռ մի չեն ընծայեր այնքան մեծ հռչակի։ Փարպեցւոյն յիշածն է անշուշտ Եկեղեցւոյ տօնակարգին մէջ դրուած Մովսիսի Քերթողահօր անունը, որ յայտնէ իր սրբութիւնը։ Բայ այդով բաւական չեմք կարծեր վերադասելու զնա քան իրեն հետ տօնուածները։ Համբաւն սրբութենէն աւելի՝ իմաստասիրութեանն համար է, որոյ հաւատամք, եթէ եւ հաւաստել չեմ կարեր մեր ձեռաց հասած Մովսիսի անուամբ գրուածներով, որոց ինչ ըլլալը նշանակուած է հայերէն հին Դպրութեան Պատմութեան մէջ. – Միթէ խորենացւոյ Պատմագրութեանն համա՞ր է այդ համբաւն։ Այս գործս արդարեւ սիրելագոյն է մեզ հեղինակին գրուածոց մէջ՝  ով այլ որ ըլլայ, բայց դարձեալ չէ բաւական կամ համեմատ առ համբաւն։ Ուրեմն պետք է խոստովանիմք որ դեռ անծանօթ է մեզ պատճառ այդ գերազանց համբաւոյն, թէ եւ հաւատանք անոր։

Արդ, հարկ է դառնալ ի Պատմագրութիւնն, որ ստուգիւ նշանաւոր եւ կարեւոր գրուած է մեզ քան զամենայն ծանօթ գրուածս Խորենացւոյ կամ՝ որ եւ է Մովսիսի։ Պատմագրին անհաւան քննադատք կ՚ըսեն թէ դա՝ մեր այդ հռչակեալ եւ տօնելի Մովսիսի գրուածն չէ, այլ ուրիշի մի։ — Այn, կրնան ժամանակակից կամ մօտաժամանակ Մովսիսներ ըլլալ, մէկն Խորենացի, միւսն այլ տեղացի։

Մովսիսի ընծայուած մակդըրաց մէջ Ս. Սահակայ գրիչ կամ դպիր մի եւս յիշեցինք, որ դա մեծ Հայրապետին առաջնորդութեամբ կարգադրեր է մեր Մաշտոց գրոց կանոնները, որոց ցանկ մ՚այլ գրեր է, որ կ՚ըսուի ու «Կարգաւորութիւն օրհնութիւնաբեր Ցուցակի», եւ գտնուի հին ձեռագիր Մաշտոցից վերջը կամ սկիզբը գրուած, եւ այս արդարեւ մեծ գործ մի է (Մաշտոցն), եւ արժանի մեծահամբաւ ընելու իր կարգաւորողը, եթէ է եւ եթէ ոչ Մովսէս ոմն։ Այդ գրոց շատ օրինակաց մէջ միայն Մովսէս անունն յիշուի. բայց ոմանք մականուամբ կամ հայրենեօք Կիւրենացի գրեն, որ հաւատալի չէ. կայ այլ որ որոշ Խորենացի գրէ։ կանոնաց կամ՝ Օրհնութեանց կարգաւորութիւնն (զոր այլեւայլ թարգմանիչք յայլեւայլ քաղաքաց Յունաց՝ ի գործոց Ս. Հարց բերած են), Հայկական գրերու գիւտէն եւ թարգմանութեանց սկսելէն քանի մի տարի վերջը սկսուած կ՚ըսուի, եւ իբրեւ տասնեւհինգ տարեօք տեւած. ըսել է որ երբ հեհ զհետէ թարգմանութիւնք կանոնաց սերուէին՝ յարմարութեամբ դասաւորելով ձեւանար այդ Օրհնութիւնաբեր գիրքն, որ յետոյ Մաշտոց կոչուեցաւ։ Այդ կարգաւորութիւնն Մովսիսի ձեռօք եղած է իբր յամի 434. յետոյ Մանդակունին եւ այլք՝ աւելցուցեր են նոր կանոններ։ Արդ, եթէ այդ Մովսէս գրիչն Ս. Սահակայ՝ էր Խորենացին, շատ երիտասարդ եղած պիտի ըլլայ ի սկզբան կարգաւորութեանն, բայց աւելի նշանելին այս է, որ շատ յաջող եւ հանճարեղ երիտասարդ մի եղած պիտի ըլլայ, եւ յարմար է այն գաղափարին՝ զոր հասարակօրէն ունիմք Խորենացւոյ վրայ, եւ որոյ վկայեն իր գրուածքն: Դարձեալ, եթէ այդ ստոյգ է, կրնայ կերպով մի յարմարիլ եւ աւանդութեան Թովմայի Արծրունւոյ՝ թէ նա հարիւր քսան տարի ապրած ըլլայ եւ մինչեւ Զենոն կայսեր ատեն (474–94)։ Այս ստոյգ է որ՝ իր վկայութեանն համեմատ (Գ. կա. կբ), յետ առաջնոց Թարգմանչաց՝ վերոյիշեալ թուականէն ետեւ ղրկուած է ինքն ուրիշ ընկերներով հմտանալու յունարէն լեզուի՝ ստոյգ թարգմանութեանց համար, եւ հետզհետէ գնացեր է գրատուններ եւ դիւաններ քննելու՝ Եդեսիա, Երու. սաղէմ, յԱղեքսանդրիա, ի Հռովմ, Աթէնս եւ ի Բիւզանդիոն։ Աստի երբ դառնայր մտաւոր հարստութեամբ իր «ամէնիմաստ արուեստիւն եւ կատարելագոյն յարմարութեամբն, յուսալով (ուրախութեամբ) Հարսանեաց պարել եւ առագաստի ասել երգս» (Գ. կը), Հայոց թագաւորութիւնը վերցուած գտնէ, եւ փոխանակ իր փափագելի վարդապետաց վարելու (Ս. Սահակայ եւ Մեսրովպայ) ստիպի «ի վերայ գերեզմանի (նոցա) Ողբս ասել»։ — Այս երկու Ս. վարդապետաց վախճանը իջած ատեն (Գ. կէ, երկու անգամ այլ կ՚իմացընէ որ՝ մանր պարագայիւք չի գրեր, վասն զի մէկուն համար (Սահակայ՝ ուրիշ տեղ կու գրեմ՝ կ'ըսէ. միւսոյն վրայ ծագած խաչաձեւ լուսոյն համար, «Որպէս լուայ, կ'ըսէ, ի բազմաց եւ ի հաւատարիմ՝ սրանց»: Քիչ մ՚առաջ այլ (կե) Ս. Սահակայ ի դրան Պարսից խօսածին համար։ «Ոչ յումեքէ ի լսելիս մեր հասեալ է բովանդակն՝ ճշմարտութեամբ, եւ ոչ մեք ի Պատմութեանս հիւսել հաւանիմք»։ Այս ամեն բանք ցուցընեն որ Պատմիչս ժամանակակից էր մահուան Ս. Սահակայ եւ Մեսրովպայ` բայց ոչ ներկայ, այլ յօտարութեան, զոր եւ հաստատէ Ողբոցը մէջ թէ՝ երբ դարձաւ ի հայրենիս, զանոնք վախճանեալ գտաւ։ 

Խորենացի թէ իր Հայոց Պատմութեան եւ թէ Թղթոց մէջ` քանի մանգամ յիշէ շատ ծեր ըլլալը։ Թովմ. Արծրունիէն զատ ուրիշ աւանդութիւնք այլ կ՚ըսեն որ Յովհ. Մանդակունի կաթո ղիկոսին օրերուն հասաւ, որ վերոյիշեալ Զենոն կայսեր ժամանակակից է։ Բագրեւանդայ եւ Արշարունեաց եպիսկոպոսաց շարքն այլ մօտ ցուցընէ այդ ժամանակին զՄովսէս եպիսկոպոսն։ Փար պեցւոյն ըսած էն գուշակուի՝ թէ ինչպէս անաւան Հայք ձանձրանալով Տրդատայ խստակրօնութենէն եւ տեսնելով որ շատ երկար կ՚ապրի, թոյն տալով՝ «ՇԻջուցին յինքեանց զբազմափայլ ճառագայթն աստուածպաշտութեան», (Խորենացի Բ. զբ)։ Այսպէս եւ Մովսէս եպիսկոպոսին ժամանակակից անհաւանք՝ նեղանալով իր յանդիման նական խօսքերէն եւ գրածներէն, տուին իրեն, «նման դեղոց մատու՝ զխաբէական եպիսկոպոսութիւնս, եւ հեղձուցին».  թէ ոչ նիւթական թու նով, այլ զբաղանօք, որպէս զի իր եկեղեցին կոչ գալով՝ դադրի զիրենք կշտամբելէ։ Ա. յլ նա՝ թէ ի բնաէաս թէ ի բռնաբաս 4 ժամ վախճանին զինչ» պիսի աէաոր նզովս գրով.. ասացեալ է՝ ձեզէն իսկ գիտէք տեղեկացեալք»։ Այս տեղ Փարպեցւոյ մէկհատիկ մեզ հասած Թղթոյն օրինակն կտրուած կորած է, անշուշտ այն հին անհաւանից ձեռքով։

Բոլոր այս մեր յիշատակեալ անք՝ կրնան յար մարիլ մեզ ծանօթ Խորենացւոյ, եւ հարկ չեմք տեսներ դար մի այլ աւելի ետք ձգել զնա՝ մինչեւ. Է–ն։ Քանզի բաւական չեմք համարիր այսպէս  ըսողաց երկու գլխաւոր փաստերը. մի, զի Զ. դարուն վերջը ի Հայ թարգմանուած Սոկրատի պատմութենէն առած ըլլալ բառ առ բառ, կամ նոյն դարու Ասորի Մալալայ պատմութենէն առած եւ թարգմանաբար իր պատմութեան մէջ խառնած։ Երկրորդ, որ Խորենացւոյ լեզուն կամ շարադրութիւնն նման չէ ոսկեղէն ըսուած դարու հեղինակաց, ինչպէս են Եզնակն, Եղիշէ, եւ այլն։ Մենք այդչափ բարակ զննութիւն կամ՝ սրատեսութիւն չունիմք, եւ նոյն Ե. դարու կամ մօտ համարեալ գրութեանց եւ թարգմանութեանց մէջ եւս շատ հեղ ըստ նիւթոյ իրացն կամ գրոցն՝ զանազանութիւն լեզուի եւ ոճոյ նշմարեմք մեր տկար աչօք. ի վերայ այսր ամենայնի գրչիս դիտաորութիւնն չէ խորենացւոյ ուշ կամ կանուխ ըլլալուն վրայ վիճել։ միայն չեմ կրնար մոռնալ Յովսիայ, Յովհ. Իմաստասիրի եւ նոյն ինքն Խորենացւոյ վերոյիշեալ ըսածները, եւ համոզուիլ թէ՝ ի՞նչպէս Է. դարու կամ աւելի ուշ գրող մի՝ ճարտարութեամբ սրտէ եւ զինքն Ե–ին մէջ ներկայացընէ. եւ ինչպես այդ Զ. եւ Է. դարուց մէջ իր ազգին հանդիպած նշանաւոր դիպաց՝ նշան կամ նմոյ: Այլ չի տար իր պատմագրութեան մէջ. ի՞նչպէս է. դարու նաեւ առջի կիսուն մէջ գրողն՝ ոչ միայն Արաբացւոց աշխարհակալութեան եւ աշխարհաւերու թեան յիշատակ մի չերեւցըներ, այլ եւ այն տիեզերադղորդ յեղափոխութեան ատեն, մանաւանդ իր աշխարհին եւ ազգին հանդիպածներուն մէջ գտնուելով եւ տեսնելով՝ նստի եւ այդպէս անզգայաբար իր ազգի հին առասպելներն հիւսէ։ Ի՞նչպէս այդ մթընցած ատեն՝ այդ քան անբաւ հին տեղեկութիւններ գտնէ Յունաց եւ արեւելեայ հեղինակաց սակաւագիւտ գրքերէն։ Դարձեալ, իր ոճն, հոգին եւ հառաչանքն հնութեան բնադրումն ունին։ Բայց եթէ այլք յետ այսր ամենայնի այլազգ դատին, իւրաքանչիւրոց ճաշակին վրայ պէտք չէ վիճել, կ՚ըսէ լատին առածն։

Հարկ համարիմ այս տեղ իջել եւ խորենացւոյ պատմութեան Չորրորդ գրոց խնդիրը, զոր ոմանք կ՚ընդունին եւ այլք ոչ։ Առանց երկարաբանութեան, ինձ այլ ընդունելի երեւի, եւ ինչպես ուրիշ տեղ յիշած եմ՝ ի նոյն Գրոց համարիմ ներկայ հաւաքմանս 125 Յօդուածն, ի մասն Բ։ — Յիշած եմ եւս՝ որ Ռոշքեան Ստեփանոսի Հայ-լատին բառագրոց մէջ գտնուին քանի մի բառք եւ վկայութիւնք յանուն Մովսիսի Խորենացւոյ, որ իր ծանօթ երեք գրոց մէջ չեն գտնուէր. բայց կրնայ եւս ըլլալ որ այդ Հայոց Պատմութենէն դուրս առանձին պատմական գրուածներէ ըլլան, ինչպէս են Ոսկեանց եւ Սուքիասանց պատմութիւնք, Ամասիոյ շինութեան պատմութիւնն ի Վկայաբանութեան Ս. Թէոդորոսի. եւ Յովսիայ ըսածն՝ թէ «Երանելին Մովսէս Քերթողահայրն՝ ի Պատմութեան ուրեմն ասէ. Զայսու ժամանակաւ երանելին Թաթուլ, երկրորդ Անտոն, ընդ գազանս եւ ընդ վիշապս բնակեալ՝ ընտանենայր, եւ իբրեւ զանմարմին մարմնով հանդիսանայր։ Եւ այլ որ ինչ քան զայսոսիկ գեղեցկագոյն հիւսէ Պատմութիւնս»։ Նշանաւոր վկայութիւն  եւ Պատմութեան եւ ժամանակին. զի լաւ գիտեմք թէ Թաթուլ եւ եղբայրն Վարոս աշակերտք էին  Սահակայ եւ Մեսրովբայ: 

Յետ այնքան կամայ եւ ակամայ երկարաբանութեանս, կարեւորագույն խնդիրն առաջ գայ, այսինքն. Եթէ Խորենացիդ այդ պատմագրող՝ Քերդողահայրն էր կամ այլ ոք էին եւ ժամանակակից Թարգմանչաց, ինչպէս այնքան սխալ կամ տարբեր՝ ի մերձաժամանակ պատմչաց Յունաց եւ Պարսից բաներ գրեր է, ժամանակաց եւ անուանց այլ փոփոխութեամբ կամ ծռութեամբ։ — Յիրաւի դժուար է յայսմ պաշտպանել զպատմիչը, եթէ հին ըլլայ եթէ նորագոյն, գիտնալով եւս՝ որ նա շատ տեղ է՝ իմացընէ որ կ՚ուզէ ստոյգն ըսել, եւ ասոր համար քննութիւններ ըրած է (Ա: գ), եւ խոստանայ ժամանակագրութիւնն ուղղել եւ վերադառնալ իր գրածին, եւ սակայն դեռ կան շատ անստոյգ մասեր։ չեմ ըսեր էին Հայկազանց պատմութեան նկատմամբ, որոյ ամենը վկայեն թէ՝ Հին աւանդութեանց եւ վիպասանութեանց ետեւանք են, այլ նոր ժամանակի Արշակունեաց եւ Քրիստոսի առաջին հինգ դարուց դիպուածոց մէջ եւս։ 

Այս բանիս պատճառ դիւրաւ գտնեն. պարսաւողք Խորենացւոյ, գող, խարդախ եւ տգէտ ըսելով, սակայն միւս կողմանէ իրենք այլ վկայեն անոր շատգիտութեան։ Արդարեւ եթէ նա գողցած ըլ լայ ուրիշ պատմիչներէ, այդքան բան գողնալն այլ՝ ճարտարութիւն եւ գիտութիւն է։ — Ըսածս՝ յիրաւի չի լուծեր խնդիրը՝, զոր եւ երկար ընդդիմաբան գրողք չեն լուծած հաւանեցուցիչ կերպով։ — Չենք կրնար հաստատել թէ, այդ գրոց շատ էին ձեռագիր չունենալով՝ չենք կրնար դատել, թէ արդեօք սկզբնագիրն այլայլած չէ՝ օտար ձեռօք, որպիսի ոգւով այլ ըլլայ, ինչպէս Եղիշէին պատմութիւնն՝ նոյն իսկ իր կենդանութեան ատեն (ի Բարծումայէ): Թերեւս անտեղի երեւնայ ըսելն կամ տարակուսիլ, թէ մի գուցէ ինքն իսկ հեղինակն շատ բան ծերութեանն ատեն գրելով չփոթած ըլլայ։ Այս բանիս հաւանագոյն եւ մանր քննութիւնն եւ պատասխանը ստիպուիմ՝ թողուլ զԽորենացի բարակ մաղողներուն։ Բայց փափագիմ՝ որ հանդարտ եւ ոչ կանխակալ կարծեօք կամ սեթեւեթ եալ փաստերով պատասխանեն։

Որպէս եւ որչափ այլ դատուած է խորենացւոյ Պատմութիւնն Հայոց, իր ամեն քննադատելի թերութեամբքն հանդերձ՝ հաճոյ եղած են ազգայնոց եւ օտարաց՝ ընծայած ծանօթութիւնքն մեր Հայ ազգի վրայ յընթացս հազարաւոր տարիներու, որ քան եւս մասամբ սոսկ աւանդական ըլլան։ Բնիկք եւ օտարք առ նա դիմեն՝ իբրեւ առ աղբիւր ծանօթութեան Հին Հայութեան, եւ մեր ամեն պատմչաց հիմն նա է։ Այս անզուգական արժէք մ՚է,  զոր չեն կարող ուրանալ խորենացւոյ ամենէն խիստ դատողք եւ դատապարտողք եւս. մանաւանդ օտարք, որք իբրեւ օտար եւ արեւելեան մութ ազգի մի զրոյցներ համարելով՝ ցըրտութեամբ քննեն, թէ եւ ոչ միշտ յանիրաւս։ Սակայն եթէ այդ գիտնականքդ ունենային խորենացւոյ ժամանակակից՝ իրենց յատուկ նախնեաց քանի մի կտոր աւանդութիւն, որքան եռանդեամբ եւ նախանձով պահէին, պաշտպանէին եւ պաշտէին, եւ անհաւանից դէմ՝ կռուէին. եւ եթէ մեր պատմչին գրած քանի մի սողերու չափ գտնէին, միթէ իբրեւ սրբազան մասունք չէին պատեր։ Եթէ Խորենացի ազգային ոգւով վառեալ՝ զանվաւերն ընդ վաւերականին խառնէ եւ վառէ նոյն ոգւով՝ իրմէ հազարով տարիներ վերջի Հայ սերունդն այլ, այդ ով այլ չէ՞ երախտաւոր։ Ո՞ւր թողունք որ ինքն իր ամեն ազգային եռանդեամբ այլ՝ անաչառ դատէ եւ դատապարտէ անզգոյշ անձինքը, ըլլան թագաւոր՝ ըլլան խոյրաւոր, թէ քաղաքական թէ կրօնական պաշտօնեայ, փոքր եւ մեծ։ Յայսմ մասին աւելորդ համարիմ՝ երկարել, վասն զի զգաստ ընթերցողք աելի քան զայն կրնան իմանալ եւ դատել։

Պատմաբանութեան ոճն այլ իր մեծ յարգն ունի։ իր Համառօտութեամբ այնքան կարեւոր եւ պիտանի դէպ՝ բովանդակելով, եւ երբեմն ճարտար նկարագրութեամբ դիպաց, անձանց եւ տեղեաց: եւ ըստ պատշաճի իրաց երբեմն պարզ պատմաբան է, եր բեմն բանաստեղծ, երբեմն փիլիսոփայ եւ պաշտօնեայ եկեղեցւոյ ճշմարտելով այն վերոյիշեալ մակ դիրները՝ զոր հեղինակք մեր ընծայեր են Մովսիսի։ Եւ յիրաւի, զարմանք է այդ փոքրիկ մատեանին մէջ այդքան տեղեկութիւն ամփոփելն եւ այնքան հաճութեամբ ընթեռնլի ընելն, գունագոյն կարօտանկար բանաւոր հիւսուած մի է, որոյ վրայ տեղ տեղ փայլփայլեն ակնախտիղ զմայլեցուցիչ գոհար իմաստք՝ քանի մի տողով եւ սոսկ մէկ երկու բառերով, որք շատ աւելի արժեն քան իր վրայ քննադատից գրած երկար եւ ցուրտ ցուրտ թերթերն։ Մեր պատմիչն ըստ Առաքելոյն (Պօղոսի) գիտէ առաւելուլ, գիտէ նուազել. գիտէ լալ ընդ լացողս, խնդալ ընդ խնդացողս։ Ունի մանկական պարզութեամբ եւ աշխուժիւ նկարագրութիւններէն մինչեւ մարգարէական ոճով եւ ոգւով պատգամներ, հրեղէն, սրտառուչ եւ յափշտակիչ հառաչանքներ։ Անկարելի է կարդալ իր Բ եւ Գ գրոց վերջին գլուխները եւ չլեցուիլ խորին զգացմամբ, որ սրտի արտասուքը սառեցընեն, եւ արդարեւ, ինչպես ինքն կ՚ըսէ, «Հիացումն իմն են ճառքս եւ սարսափելի՝ որոց միտս ունին», (Գ. (բ), մանաւանդ թէ եւ սիրտս ունիցին եւ կարդան Հայապատումիս Բ մասին 75-104 յօդուածները։ 

Մեծագոյն արժէք մի եւս Խորենացւոյ է հարուստ հմտութիւնն եւ ծանօթութիւնն բազմաթիւ հեղինակաց, մանաւանդ Յունաց, թէ՛ հեթանոսաց թէ՛ Սրբոց Հարց. որոյ համար եւրոպացի գիտնական մի՝ ետ Եւսեբիոսի զԽորենացի կարգէ բազմահմուտ հեղինակ այն ժամանակին, եւ որքան այլ երբեմն հարեւանցի քաղելով՝ չփոթած կամ՝ սխա լած է յանուանս կամ՝ ի բանս ինչ շատ աւելի է պիտանին քան զխոտանն։ Ասոր համար է որ քննողք շատ բան գտնեն այդ փոքր գրոց մէջ` գիտնալու, բացատրելու, բաղդատելու, միանգամայն եւ զարմանալու։ Ասոր համար դարձեալ՝ չկայ մեր ազգին դպրութեան մէջ պատմիչ մի, գուցէ նաեւ ուրիշ արեւելեայց, որ այնքան օտար լեզուօք թարգմանուած ըլլայ։ Գրեթէ երկու հարիւր տարիներէ առաջ գերմանացի գիտնականը սկսած են ծանօթանալ Խորենացւոյ եւ ծանօթացընել, նաեւ մասնական թարգմանութեամբք, ինչպէս ըրած է Պրեններ ոմն Շուետացի ի Մ թոք Տոլմ. Նյամին 1723։ Ոչ շատ սարի վերջը՝ (1736), Վիսդոնեան Անգղիացիք՝ ամբողջ լատիներէն թարգմանութեամբ եւ ծանօթութեամբք, ի Լոնտոն։ — իտալերէն՝ հայագէտ Վենետկոցի երէցն Գաբրելլեդդի, 1850, եւ անկէ առաջ, մեր Հարքն ի Ս. Ղազար, նոյն լեզուաւ, յամին 1841, իտալերէնն ուղղագրել տալով հմուտ եւ հռչակաւոր Թօմմազէօյ հեղինակի։ — Փռանկերէն, նոյն տարին 1841, դարձեալ ի վանս մեր, Բարիզու Լեզուաց ուսումնարանի Հայերէն լեզուի ուսուցիչն Լըվայեան տի Ֆլօրիվալ (Le Vaillant de Florival), որ առաջ ալ (1836) տպագրեր էր զնոյնն ի Բարիզ, եւ յետոյ դարձեալ՝ ծանօթութեամբք՝ հօն (1845)։ — Ուրիշ փռանկ թարգմանութիւն կայ Վիկտոր Լանկլուայի ի Բարիզ ի տպագրատան Տիտոյի, 1869, ի շարս Պատմչաց Հայոց (Հատոր Բ, 45–176)։ — Գերմաներէն հրատարակած է (1869) Լաւեր, ի Ռէկէնսպէրկ։ - Ռուսերէն՝ ծանօթ բանասէրն Մկրտիչ Էմինեանի Մոսկուա, 1858։ Նոյն լեզուաւ շատ տարի առաջ (1809), Յովհան Հովհաննիսոֆ սարկաւագն հրատարակեր էր ի Պետրպարկ։ – Հունգարերէն՝ ի Կեռլա (կամ Սամոսուժվար քաղաքի) Սոնկոթ անուամբ ոմն։ — Փռանկ ոմն եւս ( որոյ անունը չեմ յիշեր) Խորեննացւոյ պատմութիւնն վիպասանական ձեւը վեր ածելով, իբրեւ երեք Հագներգութիւն հրատարակեց ի Բարիզ, եւ անձամբ բերաւ ի ցոյց՝ ի 1860-1 թուականին։

Աւելորդ համարիմ՝ յիշել հայերէն բնագրին հրատարակութիւնքն. Եւ ով որ թէ այդ ամեն լեզուաց թարգմանութեանց եւ տպագրութեանց եւ թէ՝ Խորենացւոյ ամեն գրուածոց վրայ կարեւոր գիտելիք ուզէ, կրնայ գտնել մեր Բարեյիշատակ Հ.  Գարեգին Վդ. Զարպհանսլեանի հմտալից Հայկական հին Դպրութեան Պատպութեան մէջ Գ տիպ, եր. 350–90)։

Թարգմանութիւններէն աւելի քննադատականք գրած են (թողլով զմերայինս, եւրոպացի գիտնականք՝ զԽորենացւոյ, յորոց նորագոյնն Գարրիեր՝ Լըվայեանի յաջորդաց յաջորդ իբրեւ Հայ լեզուի ուսուցիչ եւ Բարիզ, այլեւայլ թերթեր հրատարակեց, աւելի ջանալով եւ պնդելով՝ զնա Է. կամ՝ Ը. դարու գրիչ ցուցընել եւ յարգը նուազեցնել։ Լաւագոյն եւ մանրամասն քննադատութեամբ գրած է գերմանացին Կուտշմիտ։ Թողում, յիշել աւելի համառօտ գրողները, յորոց կարգի են եւ այդ խորհրդաւոր գրոց թարգմանողաց յայլեւայլ լեզուս Յառաջաբանութիւնքն։ 

Իսկ ես իբրեւ վերջաբան, դեռ պարզելի եւ հաւաստել թողում. – Ա. Մի՞ է թէ երկուց, կամ աւելի եւս Մովսէս՝ Խորենացին եւ Քերդողահայրն եւ Գրիչն Սահակայ։ — Բ. ինչու Ղազար Փարպեցի վերջ կոյս Ե. դարու գրելով՝ իրմէ առաջ Հայոց Պատմիչ միայն զԱգաթանգեղ եւ զԲուզանդ յիշէ,  եւ ոչ զՄովսէս, այլ եւ ոչ զԵղիշէ եւ ոչ զօտարազգի պատմագիրս մեր Դ. դարու։ Եթէ ասոնք իրեն  ծանօթ չէին, նոյնպէս չէր կրնար ըլլալ եւ Խորենացւոյ գրածն, որոյ պատմագրելուն ժամանակը՝ ոմանք մինչեւ ի Զենոն կայսեր ժամանակ իջեցընեն։ Ըստ Թովմ. Արծրունւոյ, Մովսիսի եւ իր եղբօր Մամբրէի եւ Թէոդորոս Քերդողի՝ Հայոց պատմութիւններ գրել յանձնողն եղած է Վահան Արծրունի, եւ սա հաւանօրէն է նահատակուածն ի պատերազմին Վարդանանց, որոյ յիշատակն ինչու չի գտնուիր Եղիշէ՝ պատճառը յայտնէ նոյն Թովմաս, որ եւ բաց այս Վահանէն ուրիշ Արծրունի Վահան չի յիշեր՝ բայց եթէ դարերով յետոյ։ — Գ. պարզելին եւ հաւաստելին է Խորենացւոյ պատմութեանց մէջ՝ թէ ժամանակագրութեան եւ թէ դիպաց անճշդութիւնն կամ վրիպանաց պատճառն։ Կրնամ՝ յուսալ որ հետախոյզ մի կամ ժամանակն՝ լիովին պարզէ զասոնք. այլ ես չեմ՝ յուսար ունենալ ժամանակ զայն տեսնելու եւ ոչ ախորժ կարդալու. եթէ ըլլան գրուածքն Խորենացւոյ ըսած ի կարգի Հայ բանից։

Խորենացւոյ են Հայապատում՝ գրոցս (Մասն Բ) Յօդուածքն 2. 3. 6. 7. 11-5. 7-9. 21. 23-7. 34. 37–40. 42–4. 48. 56. 60. 62. 75–6. 101. 111–2 - 116. 120–1. 123, 125–6։ 

20. ԵՂԻՇԷ 

Որչափ հռչակուած է Խորենացին մեր՝ իբրեւ պատմահայր Հայոց, ոչ պակաս հռչակուած եւ այլ աւելի կարդացուի Եղիշէ` իր գեղեցիկ եւ հաճոյական Վարդանանց պատմութեանն համար, որ թե րեւս եւ ամենէն ախորժելի՝ միանգամայն եւ վայելուչ գրուածն է մեր նախնեաց մատենագրութեան մէջ, եւ նոյն իսկ այն համբաւեալ ոսկեղէն Ե. դարուն. որոյ համար եւ հիմայ մեր ամէն դպրոցաց մէջ՝ քիչ շատ մեր գրոց լեզուն հասկընալ սկսողաց կու տրուի կարդալու։ Յստակութիւն հայերէն լեզուին, պարզ բայց եւ քաջարուեստ շարադրութիւն, ազնուութիւն իմաստից, պատմականին հետ վարդապետական եւ փիլիսոփայական ըսուածք, փափկութիւն զգացման եւ բացատրութեան, առանց ճամարտակութեան. հայրենական կամ ազգային եռանդ, նուրբ շնորհք մի աստուածասիրութեան, եւ իբրեւ կուսական քողով պատեալ դիմաց թափանցիկ անմեղուկ սրտառուչ տխրութիւն մի՝ հասկցողաց զմայլել տայ եւ փափագիլ նորէն կարդալու։ Եթէ այս միայն ըլլար Եղիշէի գրածն, այսով այլ կրնար այն տեղը բռնել` ինչ որ բռնած է թէ իւր ժամանակակից եւ թէ յետագայ մատենագրաց եւ պատմագրաց մէջ. եւ այդ միայն բաւական էր զինքն անմահացնելու ի դպրութեան մերում։ 

Բայց նա գրած է նոյն ոգւով եւ գրչով, եթէ եւ հետեւողապէս ըլլայ, «Բան Խրատու յաղագս Միանձանց», որ թէ ոչ Պատմութեանը պէս հասարակաց կարեւոր է, այլ միշտ յօժարութեամբ կարդացուի, եւ Պատմութեանը մէջ խօսող կամ նուագող ձայնին՝ արձագանգ մի է. եւ ի՞նչ զարմանք՝ եթէ այն մտաւոր եղանակաց մէջ՝ հնագոյն ստեղծաբանից նուագներէն եւս խառնած՝ համերգութիւն մի արտադրած ըլլայ: Զայս կ՚ըսեմ՝ անոնց, որը այդ ճառին կամ խրատու մէջ գտնեն Փիլոն եբրայեցիէն կամ ուրիշէ առած նկարագիրներ միանձնական կենաց եւ սովորութեանց, ինչպէս ըրած են եւ ուրիշ հեղինակք մեր, որք իրենցմէ առաջ չունէին յետնոց պէս՝ տասնեակ եւ աւելի դարերու գրողներ եւ գրքեր, այլ Ե. կամ Զ. դարուց մէջ գրէլն, եւ իրենցմէ մէկ կամ երկու դար նախընթացից գրածները ստէպ կարդալով՝. մտքերնին այնպէս տոգորուած էր, որ անոնց իմաստներն եւ իրենցն՝ անզանազան գրչի տակ կ՚ինկնար։

Եղիշէի մնացեալ այլեւայլ գրուածոց եւ Ճառից վրայ տեղեկանալ ուզողն կրնայ գտնել ի Պատմութեան մեր Հայերէն Հին Դպրութեան (Գ տպագր. էջ 335–49)։ Որոց մէջ գլխաւորաց մին պէտք է  ճանչնալ Արարածոց մեկնութիւնը, այսինքն Մովսէս մարգարէ ի ննդոց գրքին, եւ ցաւիլ այդպիսի գը րուածոյ ամբողջ օրինակ մի դեռ չերեւնալուն. եւ որովհետեւ Յեսուայ գրոց այլ մեկնութիւն գրած է, գուշակուի որ նաեւ ուրիշ Ս. Գրոց այլ մեկ նութիւն գրած ըլլայ։ Բայց մենք մեր պատմական նպատակին համար բաւական համարիմք ակնարկ մի եւս տալ հեղինակին կենաց եւ վարուց։

Եղիշէ հաւանօրէն Տարօնացի էր, եւ այդ գաւառին նոյն ժամանակին պանծ ալի եւ գերագոյն անձին Վարդանայ Մամիկոնենի՝ ծանօթ, մըտերիմ, սպասաւոր եւ Դպրապետ, ինչպէս կոչեն զնա։ Բարեբաղդ գտնուած է (թէ եւ ոչ ըստ չափու մեր փափագանաց) գոնէ մի երկու իջով զինքը յիշող ունենալու, նաեւ ի Յայսմաւուրս եւս ի կարգի Սրբոց։ Տես ի Մասն Բ, 3 օդուած 155. յորում երեւի թէ Եղիշէ իրեն (գոնէ յետ Վարդանանց պատերազմին) վիճակ կենաց ընտրած է՝ զկրօնաւորութիւն, եւ անոր բարձրագոյն կամ խոնարհագոյն աստիճանը՝ զճգնաւորութիւն, եւ այդ վիճակին մէջ գրած է հոգեւոր կենաց պատշաճ խրատ, կանոն, մեկնութիւն Ս. Գրոց, եւ այլն։ Սակայն այդ բաւական չէ լուծանել բանասիրաց տարակոյսն իր առաջին կենաց ընտրութեան վրայ։ Անտարակոյս է Վարդանայ Դպրապետ ըլլալն, այս. ինքն քարտուղար՝ ինչպէս հիմայ կ՚ըսուի (Secrétaire), միանգամայն եւ հմուտ զինուորութեան, թէ ոչ եւ զօրական. վասն զի կրնար եւ իբրեւ դրան երէց մի եղած ըլլալ այն մեծ սպարապետին, որոյ՝ զէնքի փոխան՝ գրչով շարժեց ձեռքը, իրեն նման՝ կրկին կրակով վառելով զհոգին (հայրենեաց եւ երկնից): 

Հաւանական չէ որ ինքն ըլլայ իր յիշած Ամատունեաց Եպիսկոպոս Եղիշէն՝ ինչպէս համարին ոմանք, եւ ինչուան թարգմանողքն եւս [24] ։ Մեզ աւելի յայտնի կ՚երեւի` որ յետ այն բաղդավճիռ Պատերազմին՝ տեսնելով իր աշխարհին երկպառակ եւ անստոյգ վիճակը, սրտախոց հրաժարեր է թէ ի քաղաքական եւ թէ եկեղեցական վարիչ կենաց. եւ եթէ քահանայ եւս եղած է, որպէս կարծել տայ իր Վարդապետ կոչումնը, եւ այն կոչման յարմար գրուածքն, սակայն ինքն իր գլուխն եւ սիրտն առած՝ թուի թէ նախ ի վանս միաբանակեցաց, յետոյ այլ աելի առանձնութեան փափագելով՝ քաշուեր է Մոկաց գաւառի մթին միայնութեանց եւ քարանձաւաց մէջ, յետոյ եւ մերձաւոր Ռշտունեաց կողմերում, եւ ի նոյն մենարանս՝ միայն ընդ միայնոյն Աստուծոյ՝ խորհրդածելով, իր յիշած առակին համեմատ բոլորովին ընկղմեր է ի նոյն, եւ «յիմացեալ մահն՝ յանմահութիւն». այս կեանքս իբրեւ ոչինչ համարելով՝ պարապեր է ի խոկումն հանդերձելոյն, եւ լռութեամբ անցեր է յերանելի կեանս, իր սրբութեան օրինակն եւ յիշատակն կեն դանի եւ պաշտելի թողլով՝ զինքը ճանչցողաց, եւ անոնցմէ յետագայից՝ մինչեւ առ մեզ եւ առ մեր յետագայս՝ ընդ Սուրբս տօնուելով։

Որքան մեծ է եւ գրեթէ կենդանի յիշատակ Վարդանայ՝ յոգի ազգիս, մինչեւ լեզուակորոյս ազգայինք մեր, յօտար աշխարհս Եւրոպիոյ՝ Լուսաւորչի հետ զնա անմոռաց յիշեն՝ Քաջ Վարդան կոչելով, այնքան մեծ համարելու է եւ զսէր Եղիշէի առ նա, թէ եւ կիսայօժար երեւի ի գրելն զգործս վեհազնին՝ վասն տխրութեան ժամանակին եւ զզուանացն յաշխարհէ, եւ բռնադատուած իր հայրենակից՝ գուցէ եւ գործակից անձէ մի, Մամիկոնեան Դաւիթ Երիցուէ, «Ոչ ըստ կամաց, (այլ) եւ արտօսրալիր ողբովք ճառագրել, ինքնին իսկ ականատես գոլով»։ Որով եւ մեծ յարգ ունի գրածն, այսինքն ստուգութեամբ. զի ինքնին իր տեսածը, լսածը, ճանչցածը գրէ, եւ իր անձամբ գտնուած տեղերը նկարագրէ, նոյնպէս եւ անձինքը, ըլլան քաղաքական ըլլան կրօնական։ Զի եթէ այն ժամանակի ազնուական Տիկնայն Հայոց հինգ հարիւրէն ավելին ճանչնար յականէ յանուանէ, որքան եւս առաւել զինուց եւ խաչի պաշտօնեաները։ Եթէ իր գրածին եւ իր համընթաց հետեւող Ղազարու Փարպեցւոյ (կամ ո եւ է ուրիշի) պատմածին մէջ գտնուի աւելի կամ պակաս ինչ յանուանս եւ ի դէպս [25], գրեթէ ոչինչ կրնայ ըսուիլ եւ ոչ արժանի տարակուսելու, Ղազար՝ թերեւս աւելի պատմաբան է ըստ սոսկ պահանջանաց պատմութեան, այլ Եղիշէ թուի իմն թէ պատմական յատակը ոտքով չկոխելով՝ քայլ՝ կամ՝ երթայ թռչի՝ առանց իսկ զօդս  կրծելոյ՝ ըստ իր ըսածին։ 

Իր պատմութիւնը բաժնած է եօթն մասն, զոր ոչ գիրք կոչէ, ոչ գլուխ կամ ճառ, այլ Յեղանակ, դիտելով զդիպուածս կամ՝ զկերպարանս պատմութեան, եւ փոփոխութեան իրաց ժամանակի, որ յեղանակաւորիլ իմն է։ Ըստ իր բաժանմանց՝ այդ եօթն Յեղանակքն են. — Ա. Ժամանակքն. - Բ. Իրացն պատահումն յիշխանին Արեւելից, այսինքն Պարսից թագաւորին հրովարտակը եւ պատուէր Հայոց, Վրաց եւ Աղուանից որ Զրադաշտի կրօնը եւ կրակն ընդունին. — Գ. Անոր դէմ Միաբանութիւն Ուխտին Եկեղեցւոյ, չառնուլ   յանձըն. — Դ. Երկպառակութիւն ոմանց, այսինքն, եւ Պարսից Դուռն գնացող նախարարաց ոմանց առ երեսս եւ ոմանց վատութեամբ ուրանալն զքրիստոնէութիւն, ինչպէս Վասակն, եւ այսով երկու բաժնուիլն Հայոց. — Ե. Յարձակումն Արեւելեայց, այսինքն Պարսից զօրաց մտնելն ի Հայաստան. - Զ։ Ընդդիմանալն Հայոց պատերազմաւ, որ է Վարդանանց մեծ գործն եւ կենդրոն Պատմութեան Եղիշէի. – Է. Յերկարումն իրացն խռովութեան. յետ մեծի պատերազմին շփոթ եւ անորոշ վիճակ աշխարհին Հայոց։ Իբրեւ քաղաքական մեծ գործ մի զասոնք ի մի պատմութիւն բովանդակել ուզեր է Եղիշէ։ Յետոյ, ե՞րբ եւ ուրիշի՞ յորդորմամբ թէ ինքն իր յօժարութեամբ, յայտնի չէ, աւելցուցեր է երկար (Ը. ) Յեղանակ մի եւս, «Վասն նորին պատերազմին եւ չարչարանաց սուրբ Քահանայիցն», որ են Ղեւոնդեանց. որոց քշուիլն ի խորս Պարսկաստանի, երկար քննութիւնն ի Դենշապոյ, գեղեցիկ եւ քաջասրտաբար պատասխանիք այդ քահանայից, մանաւանդ Ս. Ղեւոնդի, մանրամասն գրած է, ականատես եւ ականջալուր վկաներէ տեղեկացեալ։ Այս Յեղանակին կըցէ Նախարարաց երկար (տասնամեայ) յօտարութեան աքսորն եւ հաւատարիմ մնալն իրենց սուրբ կրօնից մինչեւ ի մահ, եւ յետ մահուան այդ խելառ Յազկերտ հալածողին, ի թագաւորելն Պերոզի՝ անոնց արձակուիլն եւ դարձն ի հայրենիս։ Այս Յեղանակին կըցէ՝ վերջին ի կարգի եւ առաջին ըստ սրտառուչ բարուց եւ բանից` այդ նախարարաց պանդխտութեան ատեն՝ իրենց ի հայրենիս թողած կանանց համբերող մանաւանդ թէ խստամբեր, եւ թէ ոչ գերմարդկային՝ այլ գերկանանցային կեանքը, եւ այդ դառնուքաղցրիկ յեղանակով կնքէ զգիրսն, որով կրօնական ողբաթատեր ազնիւ, լուրջ եւ երկար տպաւորութիւն մի թողու սրտի եւ մտաց վրայ։ Ոչ պակաս ազդու են երկու Խոստովանողաց վրայ գրածն (Խորենի եւ մանաւանդ Աբրահամու), Քահանայից եւ Կանանց յանդիմանութիւնքն առ Նախարարս իրենց առաջին անգամ՝ իբրեւ ուրացող դառնալնուն ատեն ի Հայս. եւ նոյն իսկ Ուրացողաց գլուխ Վասակայ դատապարտութեան եւ մահուան դրուագն, որ այդ Սիւնեաց իշխանին ատողաց եւ դատապարտողաց արտասուքն անգամ չարժէ։ 

Այսպիսի փափուկ՝ միանգամայն եւ արդիական ոգւով գրուածը եւ նկարագրածը կարդալով՝ օտարք, մեզմէ յառաջ զմայլեր եւ Հայոց Քսենոփոն անուաներ են զԵղիշէ. եւ ամենայն թարգմանողք եւ ընթերցողը քան զգովեստ աւելի բան չեն կրցած գրել, մեր այժմու դեռակիրթ գրչաց թողլով ցուրտ քննադատութիւններ։

Իբրեւ կէս դար առաջ ամերիկացի ճանապարհագիր քարոզիչ մի՝ որ շատ ստոյգ տեղագրական ծանօթութիւններ թողած է մեր հայրենեաց շատ կողմանց, երբ յառաջաբանին մէջ խօսի մեր ազգին անցելոյն վրայ եւ գայ կարգն յիշելու զՎարդանանս եւ զետեւեալսն, չի կրնար զսպել գրիչը, եւ այդ մեր վերջին յիշած պարագային նկարագրութեան մեծ մասը թարգմանէ, այն յետին սրտախոց եւ արտասուաշարժ վերջաբանով. «Բազում՝ ձմերաց հալեցան սառնամանիք, եհաս գարուն, եւ եկին նորեկ ծիծեռունք. տեսին եւ խնդացին կենցաղասէր մարդիկ եւ նոքա (Տիկնայն Հայոց) ոչ երբէք կարացին տեսանել զանձկալիսն իւրեանց», (զամուսինս, զեղբարս նեղեալս ի տար եւ ի տօթագին աշխարհս Պարսից։

Այս երկու դրուագաց միջոց, Նախարարաց օտարութեան եւ կանանցն առաքինի համբերութեան, Եղիշէ տող մի խոստմամբ մեծ յոյս մի տայ, որ դեռ տարակոյս մնայ յետ յիշելու զդարձ նախարարացն ի Հայրենիս, ի հինգերորդ ամի թագաւորութեան Պերոզի, որ է իբր 463 թուականն, կ'ըսէ. «Բայց. ի տեղի այսր՝ ինձ դարձեալ գալ պիտի. որով կարծեցընէ՝ թէ ինչպէս ետ եօթն Յեղանակաց ութերորդը գրեց, այսպէս մտադիր էր անկէ վերջ հանդիպածն այլ, այսինքն նախարարաց դառնալէն վերջն, գրել եւ շարունակել պատմութիւնը։ Թէ գրած է եւ կորած, եւ թէ միայն փափագած է եւ չէ գրած, ոչ է. յայտ, եւ ոչ ոք ի նախնեաց յիշած է այսպիսի ցանկալի Յեղանակ մի։ 

Ասոր հակառակ՝ վկայուած է պակասորդ ըլլալն Պատմութեանն։ Ժ. դարու սկզբան գրող Թովմա Արծրունի՝ իր ցեղին անցեալ յիշատակները շատ հետազօտութեամբ փնտռելով եւ իր պատմութեան մէջ անցընելով՝ երբ յիշէ զՎահան, Վարդանանց ժամանակի Արծրունեաց ցեղին նախարարը (զոր մենք այլ յիշեցինք իբրեւ յորդորող Թարգմանչաց՝ Հայոց պատմութիւններ գրելու), այն մեծ պատերազմին մէջ անոր յիշատակը չգտնուելուն պատճառ գրէ՝ Բարծումա աղանդաւոր Ասորւոյ գալն ի Հայս՝ զասոնք մոլորցընելու համար, եւ վռընտուիլն երկրին իշխանէն, որմէ վրէժ առնուլ ուզելով՝ երբ հանդիպեր է Եղիշէի` ասոր Ռըշտունեաց ճգնարանին մէջ, եւ խնդրեր է անոր գրած Պատմութիւնը կարդալ` մինչ դեռ չէր հրատարակուած, ատեն մի քովը պահելով՝ միջէն ջնջել է Վահանայ նահատակութիւնն Վարդանանց հետ, որով եւ անունն եւս։ Յետ մահուան Եղիշէի՝ գիրքը դարձուցեր է անոր ժառանգաց. եւ ոչ այսչափ միայն, այլ փոխան վերուցածին՝ միտուցեր է գրոց մէջ իր մոլար վարդապետութիւնը, որ իմացուեր եւ ջնջուեր է։

Այս բանիս նկատմամբ դիտելի է մէկ կողմէ՝ որ Փարպեցւոյն պատմութեան մէջ այլ չի յիշուիր Վահան Արծրունի, եւ այնպէս պէտք էր ըլլալ,  եթէ սա Եղիշէէ առած ըլլար Վարդանանց պատերազմին պատմութիւնը, որ շատ հաւանական չերեւիր. մանաւանդ որ թէ սա եւ թէ ինքն Եղիշէ՝ Վարդանայ գլխաւոր նիզակակից եւ առաջնորդ ի մեծ ճակատամարտին անուանեն զՆերշապուհ Արծրունի, որ ապրած է, եւ յետոյ միւս երեսուն նախարարաց եւ իշխանաց հետ աքսորեալ ի Պարսս։ Բայց կայ ձերուընիս թուղթ մի մագաղաթի, զոր ծանուցեր եմք յիսուն տարի առաջ (Բազմավէպ, 1854, եր. 226-30) հնագոյն քան զպատմիչն Թովմաս, յորում Եղիշէի Ե Յեղանակին սկիզբը կար դամք այս վերնագիրը... «Վկայութիւն Սրբոյն Վարդանայ եւ Հմայեկա եւ ՎԱՀԱՆԱ եւ Սահակայ Հայոց սպարապետաց, եւ ամենայն սուրբ արանց որք մեռան եւ Քրիստոս»: Վարդանայ եւ Հմայեկի հարազատ եղբարց հետ յիշուածն Վահան, եթէ չէ անոնց որդին եւ եղբօրորդին, եւ մարզպանն (զի ոչ ոք յիշէ զսա յետոյ մեռած ի պատերազմի), ապա է Արծրունին Վահան. եւ ասով վկայուի Թովմայի պատմածին ստուգութիւնն։ Այս ալ դիտելի է որ Թովմաս չի յիշեր զՆերշապուհ։ 

Միւս կողմէ՝ մեր օրերում Հայագէտ գիտնականն Պրոս (իբրեւ կէս դար առաջ) Էջմիածնի Ձեռագրաց մէջ հանդիպեր է, կ՚ըսէ, Եղիշէի Պատմութեան օրինակի մի, յորում վերոյիշեալ աղանդաւորին մտաց յարմար վարդապետութիւն կայ եղեր: Ուրիշ քննողք չեն. իչեր այդպիսի մատեան մի. եւ ոչ այդ գրոց ուրիշ օրինակաց մէջ, որը սակաւաթիւ չեն եւ կան բաւական էինք, չէ նշմարուած այդպիսի բան ավանդական, բայց եթէ այդ փրանկ Հայագէտն մեր հեղինակին միջի քրիստոնէական հաւատոց վարդապետութիւնները ուրիշ կերպ հասկըցած ըլլայ [26] ։ Այս գիտելիքս մեր նպատակէն դուրս էր, բայց Եղիշէի պատմագրութեան քանակը ճանչնալու համար՝ հարկաւոր էր յիշել։

Այդ գրոց ինչ յարգ ունենալն՝ արդէն ծանօթ է։ մէկ հաւաստիքն այլ է՝ գրեթէ երեսուն անգամ տպագրուիլն, ինչպէս ի Կ. Պօլիս (1764, եւ այլ չորս անգամ՝ ի Վենետիկ (1825, եւ այլ եօթն անգամ ), Երուսաղէմ (1865), ի Նոր Նախիջեւան ( 178), ի Տփխիս (1879), ի Զմիւռնիա (1867), ի Կալկադա (1816), ի Պետրբուրգ (1787), ի Մոսկուա (1861 եւ 1892), ի Թէոդոսիա (1861), եւ այլն։ Եւ ի Կաֆա հրատարակուած է ի Խորէն  Վդ. Գալֆայեանէ ի 1864, իբր Ժ. դարու հին օրինակէ մի, Անձեւացեաց իշխանի մի համար գրուած, եւ ունի քանի մի սովորական է տարբեր ընթերցուածք [27] ։ 

  Երկրորդ հաւաստիք է Եղիշէի Պատմութեան արժանեաց` այլեւայլ լեզուաւ թարգմանուիլն, որոց եւ առաջինն է ժամանակաւ՝ անգղիարէնն, 1830, ի, Լոնտոն տպագրեալ թարգմանողն է Նայման (C. I. Neumann) Գերմանացին, History of Wartan... by Eliseus bischop of Amadunians, եւ այլն: - իտալերէն, ի 1840, Վենետկեցի հայագէտ քահանայն Յովսէփ Գաբբելլեդդի (Elise, Storico Armeno del V secolo; versione del prete G. Cappelletti)։ — Փռանկերէն, ի 1840, ի Բարիզ, Գապարաճեան Կարապետ Վ., որ աւելի Հայոց քաղաքական շարժմունքն ուզելով բացատրել՝ թարգմանութեան բաւական ճշդութիւնը պահած չէ, եւ կ՚անուանէ Soulèvement national de l'Arménie chrétienne. — 1868ին, Լանգլուա՝ իր Հայոց Պատմըչաց շարքին Բ հատորին մէջ անցուցեր է ամբողջ թարգմանութեամբ եւ ծանօթութեամբք։ — եւ Ռուսերէն հրատարակած է Շանշիէֆ ի Տիղիս ի 1853. որոյ վրայ քննադատութիւն մի գրած է ուրիշ ռուս մի, Պերիզին, ի 1857։ — Ռուսերէն Կաւկաս օրագրի մէջ այլ Մելիքոֆ գիտնականն յօդուած մի հրատարակված է, եւ 1850։ — Այս թարգմանչաց վրայօք աւելի պակաս եւ այլ գիտելիք յիշուած են ի Պատմութեան Հայերէն Հին Դպրութեան (Գ. տիպ, էջ 348-9), հանդերձ քննութեամբ հեղինակին գործոց։ Մեր Հայերէն օրագրաց մէջ այլ գտնուին այլեւ, այլ անձանց գրուած. Եղիշէի վարուց եւ գրոց վրայ, որպէս եւ ի Բազմավեպ ամսագրի։ Բայց լիագոյն ծանօթութիւն Եղիշէի անձին եւ Պատմութեան գրոցն եւ անոր, իջած Պարսից կրօնից վարդապետութեան եւ քաղաքական օրինաց վրայ՝ արժանաւոր հմտութեամբ գրուածք մը արդէն պատրաստ է եւ սպասուի ի բանասիրաց՝ հրատարակութեանն, երբեմն մեր Մուրատեան վարժարանի աշակերտ եւ, ապա Օսմանեան արքունեաց ելեւմըտի պաշտօնեայ եղող անձէ, որ որչափ մեծ երախտաւոր պիտի ճանչցուի այս գրաւոր գործոյս համար, նոյնքան եւ սգալի է իր դեռ ոչ ծերութեամբ վախճանելուն։

Եղիշէի են յ՚Բ մասին Հայապատումիս՝ Յօդուածքն 129. 130. 135–6. 140–1. 144–5. 147–50։