Հայապատում

141. Կամաւոր տարագրութիւն հայոց վասն հաւատոյ (Եղիշէ, Է)

Մարդիկն Հայոց, որ հասեալ էին ի վերայ յեղյեղուկ հրամանաց թագաւորին եւ ուրացեալ չարիմացին Վասակայ, ոչինչ հաւատային սուտ թողութեանն. այլ քաջալերէին զմիմեանս եւ ասէին. « Զի՞ պիտոյ է մեզ բնաւ կեանք անցաւոր աշխարհիս, եւ կամ ընդէ՞ր տեսանեմք զարեւ յետ մերոց սիրելեացն։ Զի եթէ քաջ նահատակքն մեր անկան ի մեծ պատերազմին, եւ բազում վիրաւորք տապալեցան յարիւն յապաժոյժ ի մէջ դաշտին, եւ ամենեցուն մարմինքն եղեն գէշ թռչնոց եւ կերակուր գազանաց, եւ պատուական նախարարքն մեր հասին յանարգութիւն թշուառութեան, լքին զիւրաքանչիւր իշխանութիւն եւ են ի հալածանս նեղութեան, եւ ամենայն փափկութիւնն Հայոց եհաս ի վիշտս վտանգի եւ յանհնարին ապականութիւն, ոչ անսամք խաբեբայ հրամանացդ եւ անկանիմք ի ձեռս անաւրէն իշխանացդ »։

Թողին այնուհետեւ իւրաքանչիւր զգեւղս եւ զաւանս եւ զագարակս։ Ելին հարսունք յառագաստից եւ փեսայք ի սենեկաց, անկան ծերք յաթոռոց եւ տղայք ի գրկաց. երթային երիտասարդք եւ կուսանք եւ ամենայն բազմութիւն արանց եւ կանանց, հասեալ ունէին զամուրս անապատին եւ զանխաբ տեղիս բազում լերանց։ Լաւ համարէին զգազանաբար բնակութիւնն աստուածպաշտութեամբ   ի քարանձաւս կելոյ, քան ուրացութեամբ փափկանալ յիւրաքանչիւր շինուածս։   Առանց տրտնջելոյ համբերէին   խոտաբուտ կերակրոցն, եւ ոչ յիշէին զսովորական խորտիկսն։ Համարեալ էին նոցա դարափորքն իբրեւ զյարկս բարձրաբերձ շինուածոց, եւ գետնանկողինքն իբրեւ զնկարեալ պատշգամս։

Սաղմոսք էին նոցա մրմնջունք երգոց, եւ ընթերցուածք սուրբ գրոց կատարեալ ուրախութիւնք։ Ամենայն մարդ յանձն իւր եկեղեցի էր, նոյն ինքն քահանայ. մարմինք իւրաքանչիւր՝ սուրբ սեղան, եւ ոգիք նոցունց՝ պատարագ ընդունելի։ Քանզի ոչ ոք ի նոցանէ ողբայր յուսահատութեամբ զանկեալսն ի սրոյ, եւ ոչ ոք հեծեծելով հառաչէր ի վերայ մերձաւոր սիրելեաց իւրոց։ Խնդութեամբ ընկալան զյափշտակութիւն ընչից բազմաց, եւ ոչ յիշէի ն ամենեւին՝ եթէ   եղեալ իցեն նոցա ստացուածք։ Համբերութեամբ ճգնէին եւ մեծաւ առաքինութեամբ տանէին զքաջ նահատակութիւնն։ Զի եթէ ոչ բացաւ աչաւք տեսանէին զյոյսն խնդալից, եւ ոչ կարէին իսկ գործել զայնպիսի մեծ առաքինութիւն։

Քանզի   բազումք յազգէ ի մեծ նախարարացն էին, եւ եղբարք եւ որդիք եւ դստերք, հանդերձ ամենայն սիրելեաւք իւրեանց ի մէջ ամրական վայրացն, ոմանք   յանլոյս երկիրն Խաղտեաց, եւ այլ բազումք ի կողմանս հարաւոյ՝ յանմատոյց ամուրսն Տմորեաց, եւ կէսքն ի թանձրախիտ մայրիսն Արձախոյ, եւ այլ ոմանք անդէն ի միջոց աշխարհին բռնացան ի վերայ բազում ամրոցացն։ Եւ ամենեքին   մեծաւ համբերութեամբ տանէին զբազում նեղութիւնն վասն սիրոյն Քրիստոսի, եւ զայս միայն   աղաչելով խնդրէին յԱստուծոյ, մի՛ տեսանել նոցա զաւեր սուրբ եկեղեցեաց։

 

142. Հանդիպումն Ղեւոնդ երիցու եւ Վասակայ (Ղազար Փարպեցի, ԽԲ)

տանէին կապեալս, նստուցեալս ի վերայ ջորւոց, եւ բազմութիւնք չուելոցն, որ էինն ընդ անաւրինին Վասակայ` հասին նահատակացն Քրիստոսի։ Եւ նոցա հարցեալ, ե թէ «ո՞յր է բազմութիւնս այս »` լուան ի մարդկա նէ, թէ «Սիւնեաց տեառնն է». եւ նոքա ա սեն. «Աւադիկ մաւտ առ մեզ գայ»։ Լռեալք ի հարցանելոյ սուրբքն` ճանապարհին ուշադրէին. եւ սուրբն Յովսէփ հարցանէր ցայրն Աստուծոյ Ղեւոնդ, թէ «Գիտեմ թէ հասեալ գայ ի մեզ Վասակ` լրբի անամաւթութեամբ սրտիւ գալ առ մեզ յողջոյն. եւ քոյ զմտաւ ածեալ` ո՛րպէս պարտ է առնել մեզ հրամայեա՛, եւ այնպէս առնեմք մեք»։ Եւ սրբոյն Ղեւոնդի պատասխանի տուեալ ա սէ. «Զվարդապետութիւն Փրկչին մի՛ խնդրեր ուսանել ի մար դոյ. Յոր քաղաք կամ ի գեաւղ մտանիցէք` ողջոյն ասացէք. եւ ուր գտցի որդի ողջունի` հանգիցէ ողջոյնն ձեր ի վերայ նորա, ապա թէ ոչ իցէ արժանի` առ ձեզ դարձցի ողջոյնն։ Եւ այն ինչ կատարեալ նոցա զհարցուածսն առ միմեանս` եկեալ հասանէր առ նոսա նենգաւորն Վասակ Սիւնեաց տէր. եւ տեղեկացեալ ի նոցանէ ` վաղվաղակի իջանէր յերիվարէն եւ ողջունէր զսուրբսն. որոց ոչ ինչ բնաւ կարծեցուցեալ թշնամութիւն ընդ նմա` յոյժ խնդալից սիրով տեսանէին զնա։ 18  Եւ մանաւանդ սուրբն Ղեւոնդ, որոյ անտրտում եւ զուարթերես միշտ տեսակ իւր, եւ ախորժակ բանիւ լրջմտութեամբ խաւսէր երկարս ընդ Վասակայ Սիւնեաց իշխանին։ Որ իբրեւ լսէր զքաղցրաբանութիւնն եւ զշնորհալից բանս երանելւոյն` խելացնորեալ ի դիւէն` կարծեաց, թէ սոքա ոչ գիտեն իսկ զիմ արարեալ ի սոսա զչարիս. յաղագս որոյ եւ առաւելագոյն մխիթարեալ ի բանից առն Աստուծոյ Ղեւոնդի` երթայր ընդ նոսա երկարագոյնս։

Եւ յետ կատարման խաւսիցն` կամեցեալ կոչել զնոսա Սիւնեաց տէրն, զորս եւ յաւուրն յայնմիկ աղաչեաց զսուրբսն` ճաշել ընդ նմա յաւթեւանին։ Եւ յառաջեալ սակաւ մի նենգաւորին Վասակայ ի նոցանէ` ձայն զկնի եդեալ սրբոյն Ղեւոնդի` կոչէր զնա պատուոյն անուամբ մեծաձայն. «Սիւնեա՛ց տէր, Սիւնեա՛ց տէր»։ Եւ նորա յաւժարապէս պատասխանի արարեալ. «Տեա՛րք, զի՛նչ ասէք»։ Եւ սրբոյն ասացեալ. «Զամենայն ինչ մեր ասացեալ ընդ քեզ` զպիտոյսն եւ զառաւել աւգտակարսն մոռացաք հարցանել, թէ ո՞ւր երթաս»։ Եւ նենգաւորին Վասակայ լուեալ զայս եւ ի մեծ տրտմութիւն ընկղմեալ` ասէր զարմացմամբ. «Առ տէրն իմ երթամ, գտանել ի նմանէ ըստ արժանի մեծ վաստակոցն զհատուցումն մեծ»։ Եւ սրբոյն Ղեւոնդի պատասխանի տուեալ ասէ. «Կարծեցուցանէ զքեզ դեւդ, որ պատրեալ սադրեաց զքեզ նենգել սուրբ Աւետարանին ուխտի, թէ արդ միայն թագաւորութեամբ աշխարհին Հայոց կարեն Արիք տալ քեզ ըստ արժանի վաստակոց քոց զհատուցումն. այլ եւ ոչ մի ինչ է որ կարեն տալ քեզ փոխարէնս. բայց թէ արդարեւ դու կենդանութեամբ զգլուխդ ի վերայ ուսոցդ ի Հայս տանիս` ապա ընդ իս տեառն Աստուծոյ չէ խաւսեցեալ»։ Եւ զայս լուեալ նենգաւոր իշխանին Վասակայ` վհատեալ խզեցաւ ամենայն սնոտի յոյսն իւր, եւ անդէն ծանեաւ զբեկումն անձին իւրոյ, որ մերձ ընդ մերձ հասանելոց էր ի վերայ նորա։ Քանզի ոչ վրիպէր բան սրբոյն, մինչեւ կատարէր ամենայն։

 

143. Դատապարտութիւն Վասակայ (Ղազար Փարպեցի, ԽԶ)

Յայնժամ յառաջ կոչեցեալ թագաւորին զիշխանն Սիւնեաց Վասակ` սկսաւ սաստիկ եւ առաւելապէս զայրացեալ սրտիւ խաւսել ընդ նմա եւ ասել. «Է արդարեւ լուեալ մեր զայդ ամենայն նենգաւոր իրս քո եւ զարարուածս. բայց արդ ա՛ղէ ասա՛. զի՞նչ խորհելով եւ կամ ո՞րպիսի ինչ զմտաւ ածեալ զայդպիսի իրս վնասից իշխեցեր ձեռնարկել եւ գործել. քանզի դու էիր իշխան եւ գլուխ աշխարհին Հայոց. նախ քաջալերել բանիւ զմարդիկն, զոր եւ նամակացն գրելոց ի քէն, զոր տուեալ մեր կարդալ` ստուգութեամբ տեղեկացաք. երդմնեցուցեալ զվաստակաւոր եւ զայնպիսի պիտանի ծառայն մեր զքաջն Վարդան եւ զընկերակիցս նորա` խաբեցեր նամականիւ առ կայսր եւ առ նորին սպարապետն. երդմնեցուցեալ նենգով զայնպիսի քաջ եւ պիտանի զվաստակաւորն մեր զՎարդան եւ զայլ ընկերս. եւ դարձեալ գումարեալ զնա զաւրու յԱղուանս` ի վերայ Պարսկաց գումարտակին համարձակեցուցեր երթալ. նենգութեամբ մատնեալ զաշխարհն Արեաց կորուսեր եւ կոտորածի այնչափ իմոց ծառայից Արեաց եւ անարեաց եղեր պատճառ։ Զի զայնպիսի ծառայ մի զմեր, որպէս զՎարդան, եւ կայսր եւ կամ Հոնաց արքայ բռնութեամբ յինէն հանել կամէին` ամենայն Արեաց ուժովս կռուէի, եւ չտայի հանգչել` մինչեւ այսրէն յիս հանէի. եւ արդ` դու ընդ քո ձեռն զայնպիսի աւգտակար ծառայն սպաներ, եւ զմեծ եւ զպիտանի աշխարհ մի կորուսեր, եւ դու իշխեցեր լրբաբար առ մեզ, իբրեւ անգէտս քո նենգաւոր գործոյդ, գալ եւ զմեզ տեսանել։ Բայց զայս գիտեա՛, զի յայսմ հետէ Սիւնեաց տէր չես. եւ զչարիսն ամենայն, զոր խորհեցար եւ կատարեցեր` կուտեսցի ամենայն ի վերայ չար գլխոյ քո։ Եւ զհարկեր զիմոյ աշխարհին Հայոց եւ կամ զՊարսկացն զոր սպաներն, եւ զկարասին այնչափ զոր հաներ` հրամայեցաք խնդրել ի տանէ քումմէ եւ յորդւոց քոց` մինչեւ վճարեսցի ամենայն»։
         ունկն բանից եւ կամ ախորժէր. վասն զի ուխտանենգութիւնն սրբոյ Աւետարանին եւ բանն անիծից երանելւոյն առն Աստուծոյ Ղեւոնդի եկեալ հասեալ ի վերայ նորա` պատեալ փակեալ պաշարեցին զնա։ Որ թէպէտ եւ կայր ինչ վաստակս առնն առ Պարսիկս, եւ ջանայր ցուցանել ի ժամուն` եւ այն ոչ ինչ էր աւգուտ, այլ առաւել եւս ի դատախազութիւն եղեալ վնասէին նմա։ Եւ կատարէր առ նա բան սաղմոսեր գին, թէ Ի դատաստանէ իւրմէ ելցէ դատապարտեալ, եւ աղաւթք նորա ի մեղս դարձցին։ Հրաման տայր թագաւորն Յազկերտ անդէն զառաջեաւ կողոպտել ի նմանէ թշնամանաւք զամենայն պատիւն զոր ունէր. եւ ձաղկեալ զնա պայկացն մերկացուցին զնա. մերկացուցեալ ի նմանէ զզարդարանս պատուոյ տէրութեանն` հանէին խայտառականաւք արտաքս քան զհրապարակն արքունի։ Եւ ի նմին աւուր զթշնամին նորա, զսեպուհն սիւնի, զուրացողն զՎարազվաղան ` տէր ի վերայ աշխարհին Սիւնեաց կացուցանէին, որոյ որքան ժամանակս կալեալ զիշխանութիւնն Սիւնեաց` բազում արարեալ անիրաւութիւնս եւ բազում տունս մոխրանոցս շինեալ յաշխարհին Սիւնեաց, ի գայթակղութիւն տանն իւրոյ, բազմաժամանակեայ տանջեալ ի դիւէ ըստ յառաջագրելոցն` դառն մահուամբ սատակեցաւ չարաչար։

Հանելով զամենայն աւր եւ զժամ. մինչեւ թշնամանակերպ ձաղանաւք սփռեալ զթաթս ձեռաց իւրոց` ինքնին զիւրոյին ծեծէր զդէմսն, ասե լով. «Ահա ընկա՛լ զայս ձաղսս, ասէր, զոր ետ բերել քեզ ուխտանենգութիւն սրբոյ Աւետարանին եւ արիւն նահատակութեան սրբոյն Վարդանայ Մամիկոնէի եւ այլոցն ցանկալի հաղորդելոցն ընդ նմա, որոց ժառանգեալ զյաւիտենից կեանսն` ընկալան զանուն բարի յերկրի եւ անանց ազգաց յազգս իւրեանց։ Իսկ դու, ասէ, մեղաւո՛ր անձն իմ, կեաս խղճիւ եւ ցաւովք մտաց զսակաւաթիւ զաւուրս կենցաղոյս, եւ պատրաստեալ պահիս մշտնջենաւոր եւ անանց գեհենին»։ Եւ զայսպիսի բանս հառաչանաց նորա եւ լալոյ մինչեւ յաւր մահուան իւրոյ` խաւսէին ընդ մեզ զայս արդարապատումն սպասաւորք նորին իշխանին Վասակայ։  Որոյ եւ վախճանն իւր անդէն յերկիրն Պարսից վճարէր, ըստ բանի սրբոյ առն Աստուծոյ Ղեւոնդի։

 

144. Նոյն բան ըստ Եղիշեայ (Եղիշէ, Է)

Եւ եղեւ յաւուր միոջ մեծի զամենայն երեւելի զպատուականսն հրամայէր յընթրիս կոչել։ Կոչեցին եւ զուրացեալն. եւ նա ըստ առաջին կարգի աւրինացն արքունի արկանէր զպատուական հանդերձն, զոր ունէր ի թագաւորէն. կապէր եւ զպատուավուրսն եւ զխոյրն ոսկեղէն դնէր ի վերայ, եւ զկռանակուռ ձոյլ ոսկի   կամարն ընդելուզեալ մարգարտով եւ ակամբք պատուականաւք ընդ մէջ իւր ածէր, եւ զգինդսն յականջսն, եւ զգումարտակն ի պարանոցին, զսամոյրսն զթիկամբքն, եւ զամենայն աւրէնս պատուոյն զանձամբ արկեալ՝ երթայր յարքունիս. շքեղ եւ երեւելի քան զամենեսեան երեւէր բազմութեանն։

  Իսկ նախարարքն որք կամաւք ի Հայոց չոգան՝ անձամբ տուեալ զանձինս ի փորձութիւն, եւ սուրբքն որ յառաջագոյն հասեալ էին, կապանաւք ունէին զամենեսեան առ Դրանն արքունի։ Իբրեւ տեսին զնա զարդարեալ եւ շքեղացեալ, եւ բազմամբոխ գնդաւ գայր յարքունիս, ի միտս իւրեանց սկսան այպանել զնա եւ ասել. «Ով անմիտ վաճառական, զանմահ եւ զանանց պատիւն ետուր, եւ զանցաւորդ գնեցեր, զոր եւ զայդ եւս ընդ մաւտոյ աւուրս կորուսանելոց ես »։

Եհաս եւ նստաւ ի ներքին դահլիճսն, որ էր հրապարակ մեծամեծացն։ Արդ եկն ել սենեկապանն յարքունուստ, հարցանէր ցնա եւ ասէ. «Արքայ յղեաց առ քեզ, յորմէ՞ գտեալ է քո զայդ ամենայն պատուական պատիւդ, ասա ինձ վաղվաղակի, վասն որո՞յ արդար վաստակոց »։ Եւ յուշ առնէր նմա զամենայն բանս ատենին, յորում դատապարտեցաւն. նա եւ զոր ոչ եւս անդ խաւսեցան ՝   զայն եւս յայտնէր նմա։ Զի ոչ ըստ կարգի ունէր նա զտէրութիւնն Սիւնեաց աշխարհին, այլ նենգութեամբ եւ քսութեամբ ետ սպանանել զհաւրեղբայր իւր զՎաղինակ, եւ յինքն տարաւ զտէրութիւնն ՝ իբրեւ քրպիկար յարքունիս։ Նա եւ այլ եւս բազում բանիւք դատապարտեցին զնա, որում ամենայն աւագանին վկայ գային։   Պապանձեցաւ ամենեւին, եւ չգտաւ բան ճշմարիտ ի բերան նորա։ Իբրեւ կրկնեցին եւ երեքկնեցին ցուցանելով ի ներքս յարքունիսն, հատաւ վճիռ մահու ի վերայ նորա։

Արդ եկն ել դահճապետն, եւ մատեաւ   վաղվաղակի առաջի ամենայն մեծամեծացն, մերկացոյց ի նմանէ զպատիւն զոր ունէր յարքունուստ, եւ զգեցոյց նմա հանդերձ մահապարտի։ Կապեցին զոտս եւ զձեռս, եւ կանանցաբար նստուցին ի ձի մատակ. տարան եւ ետուն յայն զընդան, ուր կային մահապարտքն ամենայն։

Իսկ նախարարքն Հայոց եւ սուրբ եպիսկոպոսքն հանդերձ. երիցամբքն, թէպէտ եւ էին ի մեծի պատուհասի, ոչինչ յիշէին զնեղութիւնսն, որ անցեալ էր ընդ նոսա, եւ կամ որ այլ եւս ակնկալութիւն էր գալ ի վերայ. այլ զարմացեալ էին ընդ մեծ յայտնութիւնն, որ եղեւ յԱստուծոյ։ Մխիթարէին զմիմեանս եւ ասէին. «Քաջութեամբ պատերազմեցաք, առաւել եւս համբերութեամբ ճգնեսցուք։ Լուեալ է մեր ի սուրբ հարցն մերոց, եթէ գլուխ ամենայն առաքինութեան համբերութիւն է, եւ իմաստութիւն երկնաւոր՝ կատարեալ աստուածպաշտութիւն. եւ զայս ոչ ոք կարէ գտանել առանց չարչարանաց։ Իսկ չարչարանքն յորժամ ընդերկարեսցին ի վերայ ՝ յայնժամ բազմանայ   վարձ հատուցմանց պարգեւին։ Ապա եթէ այդ այդպէս է, զայս միայն աղաչեսցուք զԱստուած, զի համբերել կարասցուք ամենայն փորձութեանց. եւ Տէր ինքնին արասցէ   հնարս   մերում փրկութեան։

Լուեալ է մեր զդատաստան քառասուն զինուորացն Քրիստոսի, որք բազում հարուածս տանջանաց ընկալան։ Մինն ի նոցանէ   փութացաւ ի բաղանիսն, եւ վրիպեաց ի պսակէն. իսկ երեսուն եւ ինն համբերութեամբ կատարեցան, եւ հասին այնմ աւետեացն, որում ցանկացեալն էին։ Իսկ մեր ընկերակից աւանիկ, որ յառաջագոյն որոշեցաւ ի մէնջ, ահա եղեւ գործակից սատանայի։ Մինչ դեռ ոգիք ի մարմնին են, ընկալաւ զահաւատչեայ գեհենին տանջանաց, որ ո՛չ միայն սրբոց է ողբալի, այլ եւ ամենայն գազանաբարոյ մարդկան»։

Զայս ասէին, եւ բազում արտասուս ի վերայ կորուսելոյն հեղուին. եւ անդէն զերգս հոգեւորս ի բերան առեալ ասէին. Բարի է յուսալ ի Տէր քան յուսալ ի մարդիկ. բարի է յուսալ ի Տէր քան յուսալ յիշխանս. ամենայն ազինք շրջեցան զինեւ, եւ անուամբ Տեառն յաղթեցի նոցա։ Քաջալերէին զմիմեանս եւ ասէին. «Զայս գիտելով, եղբարք, մի՛ երկիցուք յանաստուած ազգէս հեթանոսաց, որ քան զմեղուս վատթարագոյն եւս են ի զայրանալն իւրեանց. զի եւ նոցա ցասումն ի սատակումն անձանց իւրեանց լիցի. այլ մեք զանուն Տեառն կարդասցուք եւ վանեսցուք զամենեսեան»։

Իսկ ուրացեալն Վասակ հայէր ի միաբանութիւն սուրբ կապելոցն, որք մեծաւ խնդութեամբ ընդունէին զչարչարանսն, եւ զուարթագոյն եւ պայծառք երեւէին որպէս յառաջագոյն յարքունիսն. հայէր եւ կարաւտէր, եւ ոչ ոք խառնեաց զնա ի նոսա, այլ ուրոյն նովին կապանաւք պահէին։ Եւ աւր ըստ աւրէ   բերէին իբրեւ զգէշ ընկենուին ի մեծ հրապարակին, ձաղէին եւ այպանէին, եւ   տեսիլ ամենայն կարաւանին զնա առնէին։ Կողոպտեցին հանին եւ ոչ ինչ թողին զոր ընդ իւրն ունէր. այնպէս ձաղեցին աղքատութեամբ, մինչ հաց   մուրանային եւ բերէին նմա իւր ծառայքն։   Եւ այնպէս սաստիկ արկին զպարտերս հարկաց աշխարհին ի վերայ տան նորա, որ մինչեւ զհարց եւ զհաւուց եւ զիւր արարս եւ զզարդս կանանց եւս եդ ի վերայ եւ ետ եւ տուժեցաւ, եւ ոչ կարաց հատուցանել զպարտսն արքունի։ Եւ յայն տեղի հասուցին, մինչեւ հարցանել նմա՝ «Եթէ կայցէ ՞ ինչ գանձ ի գերեզմանս նախնեացն մերոց »։ Եւ եթէ գտեալ էր նորա, հանէր եւ տայր ընդ իւր եւ ընդ   ընտանեացն տուգանս. որպէս զի բազում մարդիկ իսկ չոգան ի տուժի։

Եւ իբրեւ այսպէս յամենայն կողմանց հարեալ վատթարացաւ, անկաւ յախտս դժնդակս անդէն ի կապանսն։ Ջեռաւ փոր նորա, եւ հարան եւ տրորեցան գոգք նորա, եւ քամեալ մզեցաւ թանձրամսութիւն նորա։ Եռացին որդունք ընդ աչս նորա, եւ ի վայր սորեցին ընդ ռնգունս նորա. խցան լսելիք նորա, եւ ծակոտեցան չարաչար շրթունք նորա. լուծան ջիլք բազկաց նորա, եւ յետ կոյս կորացան կրկունք ոտից նորա։ Բղխեաց ի նմանէ հոտ մահու, եւ փախստական եղեն ի նմանէ ձեռնասուն ծառայք նորա։ Լեզուն միայն կայր կենդանի ի բերան նորա, եւ ոչ գտաւ խոստովանութիւն ի շրթունս նորա։ Ճաշակեաց զմահ հեղձամղձուկ, եւ էջ ի դժոխս անհնարին դառնութեամբ։ Ոտնհար եղեն նմա ամենայն սիրելիք նորա, եւ ոչ յագեցան սաստիկ հարուածովք ամենայն թշնամիք նորա։

Եւ այն որ կամէրն թագաւոր լինել մեղաւք Հայոց աշխարհին, ոչ երւեցաւ տեղի գերեզմանի նորա. քանզի իբրեւ զշուն մեռաւ եւ իբրեւ զէշ քարշեցաւ։

Ոչ յիշեցաւ անուն նորա ի մէջ սրբոց, եւ ոչ մատեաւ յիշատակ նորա առաջի սուրբ սեղանոյն յեկեղեցւոջն։ Ոչ ինչ եթող չարիս ՝ զոր ոչ գործեաց ի կեանս իւր, եւ ոչ ինչ մնաց ի մեծամեծ չարեաց ՝ որ ոչ անցին ընդ նա ի մահուան նորա։

Գրեցաւ յիշատակարանս այս վասն նորա, առ ի կշտամբումն յանդիմանութեան մեղաց նորա. զի ամենայն՝ որ զայս լուեալ գիտասցէ, նզովս ի հետ արկցէ, եւ մի՛ լիցի ցանկացող գործոց նորա։

 

145. Սահակ եպիսկոպոս Ռշտունեաց պատմէ զաւերելն ատրուշանին (Եղիշէ, Ը)

Ես ինձէն իսկ մտի ի կրակատունն ձեր եւ տեսի, զի կային պաշտաւնեայք ամբարշտութեանն սնոտի կարծեացն ձերոց, եւ կրակարանն լի հրով առաջի նոցա բորբոքեալ այրէր։ Հարցի ցնոսա բանիւք եւ ոչ գանիւ, թէ զի՞նչ համարիք ի միտս ձեր զկրակ պաշտամանս այսորիկ։ Ետուն պատասխանի եւ ասեն։ Մեք ինչ ոչ գիտեմք. բայց այսչափ ինչ իմանամք, զի սովորութիւն է նախնեացն եւ հրաման բուռն թագաւորին։

Ասեմ դարձեալ ցնոսա. Եւ զբնութիւն կրակիդ զի՜նչ իմանայք. արարի՞չ կարծէք, թէ արարած։ Ասեն ամենեքեան միաբան. Արարիչ մեք զդա ոչ գիտեմք, նաեւ ոչ հանգուցիչ աշխատելոց։ Ձեռք մեր փապարեալ են ի կացնի, եւ ողունք մեր տեռեալ են ի փայտակրի. աչք մեր գիջացեալ են արտասուաւք ի կծութենէ ծխոյ դորա, եւ երեսք մեր մրոտեալ են ի խոնաւութեանց թանձրութենէ նորին ծխոյ։ Եթէ շատ մատուցանեմք նմա զկերակուրն, յոյժ քաղցնու. եւ եթէ   բնաւ չտամք, ամենեւին անցանէ. եւ եթէ մաւտ երթամք եւ երկիր պագանեմք, կիզու զմեզ. եւ եթէ ոչ երթամք մաւտ ամենեւին, մոխիր լինի։   Մեր այդպէս հասեալ է վերայ բնութեան դորա։

Ասեմ դարձեալ ցնոսա. Իսկ լուեա՞լ է ձեր՝ եթէ ո՛յր ուսուցեալ է ձեզ զայդպիսի մոլորութիւն։ Ետուն պատասխանի եւ ասեն. Զի՞ ի լսելոյ հարցանես զմեզ, այլ հայեաց ընդ առաջիկայ իրսդ. զի աւրէնսդիրքն մեր հոգւովք մտաց միայն կուրացեալ են, այլ թագաւորն մեր մարմնով միով ակամբն կոյր է, այլ ոգւոյն բնաւ չիք իսկ աչք։

Վասն այնորիկ եւ ես իբրեւ լուայ զայս ի մոգուցն, յոյժ ողորմեցայ. զի տգիտութեամբ զարդարն խաւսեցան։ Սակաւիկ մի չարչարեցի զնոսա գանիւ, եւ նոցուն իսկ ետու զկրակն ի ջուրն ընկենուլ, եւ ասացի այսպէս. աստուածք, որ զերկինս եւ զերկիր ոչ արարին, կորիցեն ի ներքոյ երկնից. եւ ապա զմոգսն ի բաց արձակեցի»։

 

146. Հրաժեշտ նախարարացն հայոց ի Ղեւոնդեանց (Ղազար Փարպեցի, ԾԱ)

Հրաման տային սուրբ քահանայապետքն Աստուծոյ կապելոցն նախարարաց` աղաւթից եւ տքնութեան պարապելոյ ըստ կարգի իւրաքանչիւր ուրուք զգիշերն զայն, ասելով ցամենեսեան այս պէս. «Զի եթէ զոք ի ձէնջ այսաւր յուղարկէիք ի Հայս, ո՞չ ապաքէն առ իւրաքանչիւր սիրելիս թուղթս ողջունացոյցս եւ պատգամս ուրախալիցս յղէին խնդութեամբ. նաեւ յաղագս ճանապարհորդելոյ ի ձէնջ ուրուք խնդրէիք յԱստուծոյ` ողջամբ հասանել առ իւրաքանչիւր ընտանիս եւ զեղեալ ձեզ նմա զբանն կատարել։ Եւ արդ` աւասիկ յուղարկիմք մեք ի ձէնջ առ Աստուած. խնդրեցէ՛ք ամենեքեան ի Փրկչէն Քրիստոսէ եւ ի սուրբ նորա Հոգւոյն` լինել աներկիւղ քաջալերութեամբ ամենեցուն մեզ արժանի երկնաթռիչ ցանկալի ուղւոյն, տանել ձեզ ողջոյն եւ զյանձնարարութիւն առ բազումողորմն Քրիստոս եւ առ սուրբ գունդն առաքելոց եւ մարգարէից եւ ամենայն սրբոց։ Որոց միշտ բարեխաւսութեամբ թախանձեսցի գորովալից գութ բազումողորմ արարչին Քրիստոսի` լինել ձեզ մխիթարիչ եւ փրկիչ. եւ արձակեսցէ զձեզ յերեւելի կապանացդ յորում էքդ, եւ ամաչեցուցանէ զնախանձորդս ձեր եւ զթշնամիս։ Տացէ՛ ձեզ տեսանել զաշխարհն Հայոց եւ զընտանիս ձեր, եւ անդ ամփոփեալ զոսկերս իւրաքանչիւր ուրուք զձեր` առ ոսկերս հարց ձերոց ժողովեսցէ, եւ յաներեւոյթ կապանաց սատանայի արձակեալ զոգիս ձեր` պահեսցէ անվնաս յաւր տեառն Յիսուսի Քրիստոսի»։…

Եւ այսպէս աւրհնեալք զերանելի կապեալսն եւ հզաւր ամենակալին յանձնեալ` ասեն. «Նա պահեսցէ զձեզ ողջս, եւ Հոգւովն իւրով սրբով մխիթարեսցէ զձեզ հանապազ։ Եւ դուք մի՛ տրտմիք, այլ ուրախութեամբ ուրախ լերուք յայն որ ա սացն, թէ Ոչ թողից զձեզ որբս. գամ, ասէ առ ձեզ. որ եկեալ իսկ է եւ է ի միջի ձերում. որ արձակէ զձեզ ի կապանացդ յորում էքդ, եւ պահեսցէ զձեզ յուսով աւգնականութեան իւրոյ եւ տայ ասել ձեզ համարձակաձայն պարծա նաւք, թէ Վասն քո մեռանիմք զաւրհանապազ. համարեցաք որպէս զոչխար ի սպանդ։ Եւ ամենատէրն խորտակէ զսատանայ ի ներքոյ ոտից ձերոց, երեւելիս եւ պայծառս ցուցցէ զձեզ ի մէջ ազգիս ամբարշտի, եւ դարձուսցէ զձեզ ի յերկիր ձեր։ Պահեսցէ զտունս ձեր, սնուսցէ զտղայս ձեր, ժառանգեցուսցէ զաւակի ձերում զվիճակ հարց իւրեանց։

 

147. Համբերութիւն նախարարացն հայոց յաքսորսն (Եղիշէ, Ը)

Այս երեսուն եւ հինգ արք, են որ յաւագ նախարարացն, եւ են որ ի կրսերագունիցն, սակայն ամենեքեան ըստ մարմնոյ են նախարարազունք, իսկ ըստ հոգեւոր առաքինութեանն ամենեքեան երկնային քաղաքացիք։ Եւ բազում եւս այլ ազատ մարդիկ, են որ յարքունի տանէ, եւ են որ ի տանէ   նախարարացն իսկ նոցուն, նիզակակիցք եւ մարտակիցք քաջ նահատակացն։ Եւ ամենեքին սոքա կամաւք մատնեցան ի սուրբ կապանս   չարչարանացն։

Այլ մեք առ այժմ ոչ ընդ այս եմք զարմացեալ միայն, զի կամաւք չոգան մտին ի փորձութիւնն, այլ առաւել ընդ այն եմք սքանչացեալ, զի մարդիկ փափուկ իբրեւ զնոսա՝ ընդարձակասուն բնակիչք ձիւնեղէն լերանց՝ եղեն բնակիչք խորշակաբեր դաշտաց։   Որ զաւրէն ազատ էրէոյ շրջէին ի մէջ ծաղկաբեր լերանց, ընկեցան ի բոցակէզ աշխարհն արեւելից կապեալ ոտիւք եւ կապեալ ձեռաւք։ Հաց նեղութեան եւ ջուր կարաւտանաց, խաւարարգել ի տուէ եւ անլոյս ի գիշերի, անվերարկուք եւ անանկողինք, գազանաբար գետնախշտիք լինէին զինն ամ եւ զվեց ամիս։ Եւ   այնպէս մեծաւ խնդութեամբ տանէին զնեղութիւնն, զի ամենեւին   ոչ ոք տրտունջ հայհոյութեան ի բերանոյ նոցա լուաւ, այլ յորդառատ գոհացողութիւն ըստ նմանութեան բարեկեցիկ մարդկան, որ են յաստուածպաշտութեան։

Եւ մինչդեռ էին յայնպիսի նեղութեան, կարծիք եղեն ի միտս թագաւորին, թէ առ յոյժ վշտին   ձանձրացեալ են դառնութեան կենաւքն իւրեանց։ Յղեաց առ նոսա զմեծ հազարապետն եւ ասէ. «Գոնեայ յայսմ հետէ զգաստացայք յանձինս ձեր, եւ մի՛ կայք ի նոյն յամառութեան. պագէք երկիր արեգական, եւ արձակիք ի չարաչար կապանացդ, եւ   ունիք անդրէն զիւրաքանչիւր հայրենի կեանս ձեր »։

Ետուն պատասխանի երանելիքն եւ ասեն. «Առ փո՞րձ ինչ   եկեալ հարցանես ցմեզ, եթէ արդարեւ թագաւորն իսկ յղեաց զքեզ »։ Երդուաւ հազարապետն եւ ասէ. «Չիք այդր բան աւելի կամ պակաս, որ ոչ ի բերանոյ նորա ելեալ է»։ Ասեն ցնա անդրէն. «Որք միանգամ աշակերտեալ են ճշմարտութեանն, ոչ երբէք փոխին ի նմանէ. այլ որ ենն ՝ նոյն կան։ Միթէ յայնժամ առ չիմանա՞լ ինչ պնդեցաք, եւ այսաւր նեղութիւնս իմաստնացո՞յց ինչ զմեզ. այլ ոչ այնպէս։ Այլ զղջումն մտաց մերոց այս է, եթէ ընդէ՞ր ընդ առաջինսն չկատարեցաք զկեանս մեր։ Բայց արդ աղաչեմք զքեզ եւ քեւ զթագաւորն ձեր, մի՛ այլ վասն այդպիսի իրաց հարցանէք ցմեզ. այլ   զինչ եդեալ է ի մտի ձերում վասն մեր ՝ կատարեցէք »։

Իբրեւ լուաւ զայս մեծ հազարապետն, յոյժ գովեաց ի միտս իւր զպնդութիւն հաստատութեան նոցա. եւ յայնմ հետէ սկսաւ արկանել սէր ընդ նոսա՝ իբրեւ   ընդ սիրելիս Աստուծոյ։ Եւ բազում բանիւք ողոքանաւք ածէր զթագաւորն ի հաւանութիւն, զի թողութիւն արասցէ նոցա ի կապանացն իւրեանց։ Զի թէպէտ եւ փոխեցաւ նա ի գործոյ հազարապետութեանն արքունի, եւ ի բազում իրս գտաւ վնասակար, ինքն իսկ յանձն իւր կրթէր զաւեր աշխարհին Հայոց, վասն որոյ եւ մեծաւ անարգանաւք յուղարկեցաւ ի տուն իւր, սակայն զկապելոցն ոչ երբէք չարախաւս կամէր լինել մինչեւ ցաւր վախճանի կենաց իւրոց։

Իսկ յերանելեացն բազումք ի նոցանէ, որ մանկագոյնքն էին, ուսան զդպրութիւն հայրենի աշխարհին իւրեանց, եւ եղեւ նոցա այն կերակուր հոգեւոր, որով զանձինս քաջալերէին եւ զընկերսն մխիթարէին։ Եւ այնպէս զմայլեցան ի միտս եւ յոգիս իւրեանց, զի եւ որ ծերագոյնքն էին ի նոցանէ, փափկացան մատաղացան մանկացան։ Զի թէպէտ եւ դպրութեան ժամանակքն անցեալ էին, սակայն բազում սաղմոսս ի բերան առեալ՝ հոգեւոր երգակից լինէին մատաղերամ բազմութեան մանկտւոյն։

Եւ այնպէս բարձրացուցանէին զպաշտաւնն սրբութեան, մինչեւ ոմանք ի դառն դահճացն մեծապէս քաղցրութիւն անկանէր ընդ լսելիս նոցա, եւ որչափ ի ձեռս իւրեանց էր՝ արտաքոյ արքունի հրամանին դիւրութիւն առնէին նոցա, եւ սէր խնամոյ ունէին առ ամենեսեան, եւ բազում անգամ զմարմնաւոր պէտս նոցա լնուին նոքա։ Մանաւանդ զի նշանք եւս բժշկութեան յԱստուծոյ յաջողեալ լինէր ի ձեռս նոցա. որպէս զի բազում ի դիւահարաց սրբեցան ի նմին քաղաքի, ուր կապեալքն կային։ Իբրեւ ոչ ոք գոյր առ նոսա քահանայ, դիմէին առ նոսա հիւանդք եւ ախտաժետք քաղաքին, եւ ընդունէին ի նոցանէ զիւրաքանչիւր ցաւոց զառողջութիւն։

Նա եւ որ մեծ իշխանն էր աշխարհին, զոր եւ Հարեւշղոմ Շապուհ անուանէին, եւ նմա իսկ յանձն էին ամենայն պատժաւորքն, մեծապէս գութ սիրոյ էարկ առ ամենեսեան։ Զծերս ի նոցանէ առ հարս ունէր, եւ զմանկագոյնս ի նոցանէ իբրե ւ զսիրելի որդիս գգուէր։ Բազում անգամ գրեաց եւ եցոյց յարքունիս զվիշտս նեղութեան կապելոցն, եւ զառն առն իւրաքանչիւր զբարս ազնուականութեանն ցուցանէր նոցա. առաջի մեծամեծացն տառապէր, ջանայր ազգի ազգի հնարիւք, մինչեւ բազում բարեխաւսիւք ածին ի հաւան զթագաւորն։   Հրամայեաց լուծանել զկապանս նոցա, եւ բառնալ ի նոցանէ զսուգ պատուհասին, եւ ագանել նոցա հանդերձ զաւրէն նախարարութեանն. կարգեաց նոցա ռոճիկ, եւ զպատրաստութիւն սպառազինութեանն հրամայեաց յարքունուստ։

 

148. Նահատակութիւն սրբոց Ղեւոնդեանց (Եղիշէ, Ը)

Զայս ամենայն իբրեւ լուաւ Դենշապուհ ի բերանոյ սուրբ եպիսկոպոսին, անհնարին զահի հարաւ ի թշնամանաց թագաւորին եւ յանարգանաց դենին։ Վասն որոյ եւ երկեաւ իսկ մատուցանել զնա ի տանջանս հարուածոց, թէ գուցէ այլ եւս մեծ անարգանս զթագաւորէն տացէ ասել յատենին, եւ ի նա ձգիցին կարծիք թշնամանացն, զի երկայնմտութեամբ պայքարեցաւ ընդ նոսա։

Եւ քանզի սուսեր ընդ մէջ ածեալ նստէր յատենի ահ արկանելով սրբոցն, գոչեաց իբրեւ զառեւծ զայրագին, եւ հանեալ զսուսերն ՝ գազանաբար յարձակեցաւ ի վերայ երանելեացն, եւ եհար եպիսկոպոսին զաջ ուսն թիկամբն հետ   եւ զձեռն ի վայր ընկէց։ Եւ նորա յահեակ կողմն յերկիր անկեալ, եւ դարձեալ անդրէն պատսպարէր, առնոյր զաջ ձեռն ի վեր. աղաղակեաց մեծաձայն եւ ասէ. «Ընկալ, Տէր, զկամաւոր պատարագս՝ որ ինձէն զիս քեզ մատուցի բոլորովիմբ, եւ խառնեա զիս ի գունդս սուրբ զինուորացն քոց»։

Դարձեալ քաջալերէր զընկերակիցսն իւր եւ ասէր. «Հա՛պա առաքինիք, եհաս ժամ կատարման մերոյ. խցէք զաչս մարմնոյ վայր մի, եւ այժմ տեսանէք զյոյսն մեր Քրիստոս»։ Եւ թաւալելով ընդ արիւն անձինն իւրոյ ասէր. «Աւրհնեցի՜ց զՏէր յամենայն ժամ, հանապազ աւրհնութիւն նորա ի բերան իմ։ Ի տէր պարծեսցի անձն իմ, լուիցեն հեզք եւ ուրախ եղիցին»։ Եւ ասելով զսաղմոսս զայս կատարէր մինչեւ ցայս տեղի. Բազում նեղութիւնք են արդարոց. յամենայնէ փրկէ զնոսա Տէր եւ պահէ զամենայն ոսկերս նոցա։

Եւ մինչդեռ կայր ոյժ ի մարմնոյն սակաւիկ մի, իւրովք աչաւք իսկ հայեցեալ՝ տեսանէր յերկնից եկեալ գունդս բազում հրեշտակաց եւ վեց պսակ ի ձեռին հրեշտակապետին։ Դարձեալ եւ լսէր եւս բարբառ ի վերուստ, որ ասէր. «Քաջալերեցարուք, սիրելիք իմ, զի ահա մոռացայք զվշտալի կեանսդ, եւ հասէք երանելի պսակացդ, որ ձերով ճարտարութեամբդ կազմեցէք. առէք դիք յիւրաքանչիւր գլուխ։ Զի նիւթ պատրաստական ի ձէնջ գործեալ հիւթեցաւ, իսկ ճարտարութիւն գործոյդ յամենասուրբ ձեռացն Քրիստոսի կազմեցաւ. զոր ի սպասաւորաց այտի իսկ ընկալեալ՝ ընդ Ստեփանոսի լինիք պսակակից »։ Նա եւ զայն եւս քաջապէս տեսանէր, զի դեռ եւս շողայր սուրն ի վերայ պարանոցի երանելեացն։

Զոր իբրեւ ետես սուրբն Ղեւոնդ, եթէ ոչ եւս զմի մի կամին հարցանել եւ դատել, այլ միանգամայն հրաման եղեւ մահու, ասէ ցերանելին Յովսէփ. «Մատիր, յառաջեա ընդդէմ սրոյն, զի դու աստիճանաւ ի վեր ես քան զամենեսեան»։ Եւ զայս իբրեւ ասաց, կարգեցան կացին մի ըստ միոջէ. եւ առ ճեպ տագնապի ստիպելոյ դահճացն՝ միանգամայն հատին ընկեցին զպարանոցս երանելեացն առաջի սուրբ եպիսկոպոսին. եւ նորա ընդ հանել ոգւոցն աղաղակեաց եւ ասէ. «Տէր Յիսուս, ընկալ զոգիս մեր ամենեցուն, եւ խառնեա զմեզ ի գունդս սիրելեացն քոց»։ Եւ միանգամայն կատարեցան ամենեքեան ի նմին տեղւոջ։

Եւ եթէ զմոգպետն եւս, որ հաւատաց ի Քրիստոս, կամիցիս ընդ նոսա ի համար արկանել, թուով են եւթն. թող զերկուսն եւս, որ ի Վարդէսն կատարեցան, եւ մեւս եպիսկոպոսն Թաթիկ անուն յԱսորեստանի։ Բայց անդէն ի տեղւոջն վեցեքին, որոց անուանքն են այսոքիկ.

Սահակ եպիսկոպոս յՌշտունեաց։

Սուրբն Յովսէփ ի Վայոց ձորոյ ՝ ի գեղջէ Հողոցմանց։

Ղեւոնդ երէց ի Վանանդայ ՝ ի գեղջէ Իջաւանից։

Մուշէ երէց յԱղբակոյ։

Արշէն երէց ի Բագրեւանդայ ՝ ի գեղջէ յԵղեգեկայ։

Քաջաջ սարկաւագ՝ ուստի եպիսկոպոսն էր Ռշտունեաց։

Իսկ երանելի Մոգպետն ի Նիւշապուհ քաղաքէ։

Սամուէլ երէց յԱյրարատոյ ՝ ի գեղջէ յԱրածոյ։

Աբրահամ սարկաւագ ի նմին գեղջէ։

Արդ զվեց զայս սուրբս յանապատին՝ ուր կատարեցին, Դենշապուհ եւ մոգպետն եւ Ջնիկան մայպետն անդէն ի տեղւոջն պահապանս ընտրեցին յիւրաքանչիւր սպասաւորացն, եւ պահել հրամայեցին զմարմինս երանելեացն ցաւուրս տասն կամ եւս աւելի, մինչեւ կարաւանն արքունի անցեալ գնասցէ. զի մի՛   այլադենքն, ասեն, եկեալ բառնայցեն զոսկերս դոցա, եւ բաշխեալ սփռեսցեն   ընդ աշխարհս ամենայն, յոր եւ մարդիկ եւս առաւել յորդորեալ   մոլորիցին զկնի նածարացւոց աղանդին։

Իսկ խուժիկն, զոր յառաջագոյն ասացաք, զինու հանդերձ մնայր անդէն ընդ պահապանսն որպէս զմի ի նոցանէ, այր լի իմաստութեամբ եւ կատարեալ աստուածային գիտութեամբ, սպասէր եւ դէտակն ունէր, եթէ որո՛վ աւրինակաւ հնարս գտցէ զոսկերս սրբոցն գողանալ ի նոցանէ։

Եւ իբրեւ աւուրք երեք անցին ի վերայ, արհաւիրք մեծ անկանէին ի վերայ ամենեցուն, եւ իբրեւ թմբրեալք եւ կիսամեռք անյարիրք անկեալ դնէին, զերիս աւուրսն։ Իսկ ի չորրորդում աւուրն երկուք ի պահապանացն չարաչար լլկեցան ի դիւէ։ Դարձեալ հասարակ գիշերաւ չափ՝ ձայնք ահեղք հնչէին, եւ թնդիւնք որոտաձայնք ի ներքուստ՝ որպէս զդղրդումն գետնաշարժի. երկիրն դողայր ի ներքոյ նոցա, եւ շողիւնք սուսերաց փայլատակունս արձակէին շուրջ զնոքաւք։ Եւ զամենեսեան զդիակունսն կանգնեալ տեսանէին, եւ զնոյն բանս ատենին ահագինս բարբառէին ի լսելիս նոցա. մինչեւ խուճապել նոցա ընդ միմեանս, դեռ եւս զիրեարս սատակէին։ Եւ այսպէս տագնապեալք եւ ցնորեալք, մինչեւ այր զընկերի փախուստ չգիտէր ընդ որ երթայր։ Եւ եկեալ պատմէին մեծաւ զարմացմամբ զամենայն անցս չարչարանացն, զոր կրեցին։

 

149. Տիկնայք նախարարացն կապելոյ (Եղիշէ, Ը)

Իսկ կանայք երանելի առաքինեացն եւ կապելոցն եւ անկելոցն ի պատերազմին՝ ընդ ամենայն աշխարհն Հայոց համաւրէն համարել ես ոչ կարեմ. զի բազում այն են ՝ զոր ոչ գիտեմ, քան թէ գիտիցեմ։ Զի հինգ հարիւրով չափ յականէ յանուանէ ճանաչեմ. ոչ միայն որ աւագագոյնքն էին, այլ զբազումս ի կրսերագունաց անտի։

Ամենեքեան միահամուռ զերկրաւոր նախանձ բերելով՝ ոչ ինչ ընդհատ երեւեցան յայնցանէ, որ ոչ ճաշակեցին զաշխարհ։ Քանզի եթէ աւագագոյնք էին եւ եթէ մանկագոյնք, զմի առաքինութիւն հաւատոյ զգեցան։ Ոչ ինչ յիշեցին ամենեւին զանուն փափկութեան մայրենի ազատութեանն, այլ իբրեւ մարդք, որ վշտամբերք լեալ իցեն անդստին ի շինական սովորութեանցն, տանջելով վարեալ զկեանս աշխարհիս, անդրագոյնք եւս քան զնոսա յանձն առին զհամբերութիւն վշտաց։

Ոչ միայն յոգիսն մխիթարեալ կացին առ աներեւոյթ զաւրութիւն յուսոյն յաւիտենից, այլ եւ մարմնոյ նեղութեամբք առաւել եւս բարձին զբեռն ծանրութեան։ Զի թէպէտ եւ ունէին զիւրաքանչիւր ձեռնասուն սպասաւորս, ոչ ոք երեւէր ի նոցանէ ՝ թէ ո՛ր տիկինն իցէ եւ կամ ո՛ր նաժիշտն. մի հանդերձ էր հասարակաց, եւ միապէս գետնախշտիք երկոքեան։ Ոչ ոք ումեք անկողնարկ լինէր. քանզի եւ չճանաչէին իսկ զխոտեղէնսն ընտրել ի միմեանց. մի գոյն թխութեան փսիրայիցն, եւ մի գոյն սեւութեան սնարից բարձիցն։

Ոչ գոյր նոցա խախամոքք անուշարար առանձինն, եւ ոչ հացարարք որոշեալ ի պէտս սպասու ըստ ազատաց կարգի, այլ հասարակաց էր։ Շաբաթամուտն ըստ կարգի միայնակեցաց, որ յանապատս բնակեալ են։ Ոչ ոք ումեք ջուր ի ձեռս արկանէր, եւ ոչ կրտսերք աւագաց դաստառակս մատուցանէին. չանկաւ աւշնան ի ձեռս փափկասուն կանանց, եւ ոչ մատուցաւ եւղ ի զուարթութիւն խրախութեան։ Չեդան առաջի սուրբ սկտեղք, եւ ոչ անկան բաժակակալք յուրախութիւն. չեկաց ուրուք նոցա նուիրակ առ դուրս, եւ ոչ կոչեցան պատուականք յարանց ի տաճարս նոցա. չյիշեցան նոցա, թէ գուցէ ոք ամենեւին ի բնակասնունդ դայեկաց եւ կամ բնաւ ի սիրելի հարազատաց։

Փոշոտեցան եւ ծխոտեցան սրահակք եւ սրսկապանք նորեկ հարսանց, եւ սարդի ոստայնք ձգեցան ի սենեակս առագաստաց նոցա. կործանեցան բարձրագահք տաճարաց նոցա, եւ խանգարեցան սպասք երախանաց նոցա. անկան կործանեցան ապարանք նոցա, եւ տապալեալ աւերեցան ամուրք ապաստանի նոցա։ Չորացան ազազեցան բուրաստանք ծաղկոցաց նոցա, եւ տաշտախիլ եղեն որթք գինեբեր այգեաց նոցա։

Աչաւք իւրեանց տեսին զյափշտակութիւն արարոց իւրեանց, եւ ականջաւք իւրեանց լուան զչարչարանս վշտից սիրելեաց իւրեանց. առան գանձք իւրեանց յարքունիս, եւ ոչ մնացին ամենեւին զարդք երեսաց իւրեանց։

Տիկնայք փափկասունք Հայոց աշխարհին, որ գրգեալք եւ գգուեալք էին յիւրաքանչիւր բաստեռունս եւ ի գահաւորակս, հանապազ բոկ եւ հետի երթային ի տունս աղաւթից, անձանձրոյթ խնդրեալ ուխտիւք, զի համբերել կարասցեն մեծի նեղութեանն։ Որ ի մանկութենէ իւրեանց սնեալ էին ուղղովք զուարակաց եւ ամճովք էրէոց, խոտաբուտ կենաւք իբրեւ զվայրենիս ընդունէին զկերակուրն մեծաւ խնդութեամբ, եւ ոչ յիշէին ամենեւին զսովորական փափկութիւնն։ Սեւացեալ ներկան մորթք մարմնոյ նոցա, վասն զի ցերեկ արեւակէզք էին եւ զամենայն գիշերսն գետնաբեկք։

Սաղմոսք էին մշտնջենաւորք մրմունջք ի բերանս նոցա, եւ մխիթարութիւնք կատարեալք ընթերցուածք մարգարէիցն։ Միաբանեցին երկու երկու իբրեւ ամոլք հաւանք եւ հաւասարք՝ ուղիղ տանելով զակաւսն արքայութեան, զի առանց վրիպելոյ հասցեն ի նաւահանգիստն խաղաղութեան։

Մոռացան զկանացի տկարութիւն, եւ եղեն արուք առաքինիք ի հոգեւոր պատերազմին. մարտ եղեալ կռուեցան ընդ մեղսն կարեւորս, հատին կտրեցին եւ ընկեցին զմահաբեր արմատս նորա։ Միամտութեամբ յաղթեցին խորամանկութեան, եւ սուրբ սիրով լուացին զկապուտակ ներկուածս նախանձուն. հատին զարմատս ագահութեան, եւ չորացան մահաբեր պտուղք ոստոց նոցա։ Խոնարհութեամբ կռփեցին զամբարտաւանութիւն եւ նովին խոնարհութեամբ հասին երկնաւոր բարձրութեանն։ Աղաւթիւք բացին զփակեալ դրունս երկնից, եւ սուրբ խնդրուածովք իջուցին զհրեշտակս ի փրկութիւն. լուան աւետիս ի հեռաստանէ, եւ փառաւորեցին զԱստուած ի բարձունս։

Այրիք որ ի նոսա էին՝ եղեն վերստին հարսունք առաքինութեան, եւ   բարձին յանձանց զնախատինս այրութեանն։ Իսկ կանայք կապելոցն կամաւք կապեցին զմարմնաւոր ցանկութիւնս, եւ եղեն կցորդ չարչարանաց սուրբ կապելոցն. ի կեանս իւրեանց նմանեցին քաջ նահատակացն մահուամբ, եւ ի հեռաստանէ եղեն վարդապետք մխիթարիչք բանտարգելեացն։ Մատամբք իւրեանց վաստակեցին եւ կերակրեցան, եւ զկարգեալ ռոճիկ նոցա յարքունուստ՝ ամ յամէ թոշակ առնէին եւ տային տանել նոցա ի մխիթարութիւն։ Անարիւն ճիպռանց նմանեցին, որ երգոյն քաղցրութեամբ առանց կերակրանաց կեան, եւ կենդանի են միայն զաւդն ծծելով, զանմարմնոցն բերեն զնմանութիւն։

Բազում ձմերաց հալեցան սառնամանիք. եհաս գարուն եւ եկին նորեկ ծիծռունք. տեսին եւ խնդացին կենցաղասէր մարդիկ, եւ նոքա ոչ երբէք կարացին տեսանել զանձկալիսն իւրեանց։ Ծաղիկք գարնանայինք յիշատակեցին զպսակասէր ամուսինս նոցա, եւ աչք իւրեանց կարաւտացան տեսանել զցանկալի գեղ երեսաց նոցա։ Սպառեցան բարակք որսականք, եւ խցեալ կուրացան արշաւանք որսորդաց։ Բնագրաւք յիշատակեցան նոքա, եւ ոչ մի տաւնք տարեկանաց ոչ ածին զնոսա ի հեռաստանէ. ի ճաշատեղս նոցա հայեցան եւ արտասուեցին, եւ յամենայն յատեանս յիշեցին զանուանս նոցա։ Բազում արձանք կանգնեալ էին յանուն նոցա, եւ անուանք իւրաքանչիւր նշանակեալ ի նոսա։

Եւ իբրեւ այնպէս յամենայն կողմանց ալէկոծ լինէին միտք նոցա, ոչ ինչ կասեալ թուլացան յերկնաւոր առաքինութենէն։ Արտաքնոցն երեւէին իբրեւ այրիք սգաւորք եւ չարչարեալք, եւ յոգիս իւրեանց զարդարեալք եւ մխիթարեալք երկնաւոր սիրով։

 

150. Դարձ Աբրահամու Խոստովանողի ի Հայս (Եղիշէ, Ը)

Եկն եմուտ յաշխարհն Հայոց Մեծաց։

Փութացան եւ ելին ընդ առաջ նորա վաղվաղակի արք եւ կանայք, մեծամեծք եւ փոքունք, եւ ամենայն բազմութիւն ազատաց եւ շինականաց։ Անկանէին եւ փարէին զոտիւք եւ զձեռաւք առաջի սրբոյն եւ ասէին. «Աւրհնեա՜լ Տէր Աստուած ի բարձունս, որ առաքեաց մեզ զհրեշտակ յերկնից՝ բերել մեզ զաւետիս յարութեան, զի լինիցիմք ժառանգք արքայութեան։ Զի ահա ի քեզ կերպարանեալ տեսանեմք զամենեսեան զհրաժարեալսն յուսով յարութեամբ, եւ զկապեալսն ակնկալութեամբ արձակելով։ Ի քեզ տեսանեմք եւ զաշխարհիս շինութիւն խաղաղութեամբ. քեւ եկեղեցիքն մեր ցնծացեալ բերկրին, եւ քեւ սուրբ վկայքն մեր անդադար լիցին մեզ ի բարեխաւսութիւն առ Աստուած։ Աւրհնեա՜ զմեզ, սուրբ հայր մեր. դու ես բերան հանգուցելոցն, խաւսեաց ընդ մեզ յայտնի աւրհնութեամբ, զի յոգիս մեր լուիցուք ի ծածուկ զաւրհնութիւնս սրբոցն։

«Հորդեցեր ճանապարհ այնոցիկ, որ անձկացեալ էին գալ յերկիր իւրեանց. խնդրեա յԱստուծոյ զի ստէպ եկեսցեն զհետ սուրբ կարապետիդ։ Եւ որպէս հորդեցեր զարգելեալ ճանապարհ երկրի, բա՛ց եւ յերկինս զդուռն աղաւթից մերոց, զի եւ մեր մեղաւորաց մտցեն պաղատանք առաջի Աստուծոյ ի բարեխաւսութիւն նոցին կապելոց. եւ մինչդեռ եմք յելանելի մարմինս, որպէս տեսաք զքո զերանելի սրբութիւնդ, տեսցուք եւ զսիրելի անձկալիսն մեր, որ ի բազում ժամանակաց հարեալ եւ պաշարեալ եմք յոգիս եւ ի մարմինս մեր։ Արդ հաւատամք յանսուտ յոյսն, զի որպէս լցեալ կատարեցաւ մեծ տեսիլս ի սուրբ սէր քո, այսպէս եւ ընդ մաւտոյ ունիմք տեսանել զճշմարիտ վկայսն Քրիստոսի, որ հանապազ խանդակաթ եմք ի տեսիլս երկնաւոր գեղոյ նոցա »։

Բայց երանելի խոստովանողն, թէպէտ եւ այսպէս սիրով ընկալեալ եղեւ յամենայն աշխարհէն, ոչ ինչ կամեցաւ ամենեւին մերձենալ առ ոք ըստ մարմնոյ կարաւտութեան. այլ ընտրեաց իւր տեղի մի զատ յամենայն բազմամբոխ ժողովրդոց, եւ առաքինի եղբարբք երիւք կատարեաց զկեանս իւր մեծաւ ճգնութեամբ։

Զոր եթէ կամիցի ոք ի կարգ արկանել, դժուարաւ կարասցէ ասել զվարս առաքինութեան նորա։ Զի եթէ զտքնութիւնն ասիցես, իբրեւ զկանթեղ անշէջ կայր զամենայն գիշերս. եւ եթէ զսակաւապիտութիւնս կերակրոցն, համարեաց՝ եթէ զանկերակուր հրեշտակացն բերէր զնմանութիւն։ Եթէ զհեզութիւն ցածութեանն կամիցիս ասել, ոչ զոք ի կենդանեաց կարիցես գտանել նման նմա. եւ եթէ զանընչասիրութիւնն կամիցիս ասել, դարձեալ զոր աւրինակ չպատրի մեռեալ ի կարասի, զնոյն աւրինակ ճշմարտութեամբ եւ առ երանելին իմասջիր։

Անյագական ձայնիւ հանապազորդեալ էր ի պաշտաման, եւ անհատ աղաւթիւք միշտ ընդ Աստուծոյ ի բարձունս խաւսէր։ Աղ եղեւ նա անհամելոց, եւ խթան ընդոստուցիչ ամենայն հեղգացելոց։ Դսրովեցաւ նովաւ ագահութիւն, եւ կարի յոյժ ամաչեաց նովաւ շուայտութիւն որկորամոլութեան։ Առողջութիւն եղեւ նա աշխարհիս Հայոց, եւ բազում վիրաւորք ի ծածուկ նովաւ գտին զառողջութիւն։ Եղեւ նա վարդապետ կատարեալ վարդապետաց իւրոց, եւ սուրբ հայր խրատտու հարանց իւրոց։ Ի լուր համբաւոյ նորա իմաստնացան տգէտք, եւ ի տեսիլ մերձաւորութեան նորա զգաստացան լկտիք։ Բնակեալ էր ըստ մարմնոյ ի նեղ խցկան, եւ ահ սրբութեան նորա անկեալ էր զհեռաւորաւք եւ զմերձաւորաւք։ Զարհուրեցան դեւք եւ փախեան ի նմանէ, իջին հրեշտակք եւ բանակեալ էին զնովաւ։

Յոյնք երանի ետուն վասն նորա աշխարհին Հայոց, եւ բազում բարբարոսք փութացան տեսանել զնա մարմնով։ Սիրելի եղեւ նա սիրելեաց Աստուծոյ, եւ զբազումս ի թշնամեաց ճշմարտութեանն էած ի հաւանութիւն սուրբ սիրոյ։ Սկիզբն արար առաքինութեանն անդստին ի տղայ տիոց իւրոց, եւ նովին առաքինութեամբ կատարեցաւ ի վախճան կենաց իւրոց։ Որպէս ոչ խառնեցաւ ի կարգ սուրբ ամուսնութեան աշխարհիս, այսպէս չեմուտ ընդ մարմնաւոր պիտոյիւք ամենայն ապականացու իրաց աշխարհիս։ Եւ եթէ պարտ է պարզաբար ասել, որպէս փոխանակեաց զպէտս մարմնոյ ընդ պիտանացու հոգեւոր իրաց, այսպէս փոխադրեալ եղեւ յերկրէ ի յերկինս։

 

151. Շուշանիկն Վարդենի էջ 183-196 

Ի ժամանակս Պարսից թագաւորութեանն՝ բդեաշխն Վասգեն որդի Աշուշայ բդեշխի [1] ի դուռն արքունի երթեալ՝ ուրացաւ զքրիստոնէութիւն, եւ եղեալ ընդ պարսկական օրինօքն, ի կամաց՝ եւ ոչ ի հարկէ եւ ի բռնութենէ։ Եւ կին ունէր զդուստր Վարդանայ՝ Հայոց սպարապետի Մամիկոնէի, թոռին Սրբոյն Սահակայ Պարթեւի եւ Հայոց Հայրապետի, ի դստերէն Սահականուշայ. եւ անուն նորա Վարդենի ի ծնողացն կոչեցեալ, եւ Շուշանիկ յորջորջանօք յետոյ անուանեալ` բարեպաշտօն եւ երկիւղած յԱստուծոյ։ Եւ վասն լկտի եւ անառակ վարուց առնն՝ աղաչէր զհաւատացեալսն՝ աղօթս առնել առ Աստուած, զի թերեւս գայցէ ի զգաստութիւն. եւ հոգայր եւ կասկածէր յորժամ՝ ի դուռն արքունի չոքաւ, թէ ուրանայ զՔրիստոս։ Զոր եւ արար ամպարիշտն, ուրանալով զճշմարիտն Աստուած եւ երկրպագէր կրակի, եւ ուխտէր ընդ սատանայի, եւ խնդրէր կին պարսիկ ի թագաւորէն. եւ նա հաւատայր նմա, եւ տայր զկնոջ իւրոյ մայրն նմա ի կնութիւն, եւ յանձն առնէր՝ զկինն առաջին եւ զորդիսն՝ դարձուցանել ի մոգութեան օրէնս։ Եւ ամպարշտութեամբ դառնայր յաշխարհ իւր. եւ յղէր յառաջագոյն յաշխարհ իւր զգալուստ իւր եւ զդառնալն։ Եւ եկեալ ոմն առաջի տիկնոջն Շուշանկանն տալ զողջոյն զառնէ իւրմէ. եւ նա ասէ, թէ, Արդարեւ ո՞ղջ իցէ հոգւով. երդմնեցուցանէր զայրն յԱստուած կենդանի։ Եւ (նա) ասէր արտասուօք. Այրն քո՝ ուրացաւ զճշմարտութիւնն եւ երկիր եպագ ատրուշանաց, եւ եղեւ ընդ պարսկական օրինօքն։ Եւ տիկինն յերկիր կործանեցաւ. լայր դառնապէս, եւ եղուկ զայրն զուրացեալ Աստուծոյ՝ ասէր, եւ աւաղ զորդիսն վարկանէր: Եւ յետ բազում ողբոց եւ հառաչանաց՝ յարուցեալ երթայր յեկեղեցին, եւ զորդիսն իւր ընդ իւր տանէր, զի էին նորա երեք որդիք եւ դուստր մի. եւ անկանէր առաջի սրբոյ սեղանոյն, եւ ասէր այսպէս. Տէր Աստուած ամենակալ, արարող երկնի եւ երկրի, եւ որ ի նոսա արարածք իցեն. դու սահմանեցեր այնպիսի օրէնս ազատութեան Միածնիւդ քո Որդւովդ օրհնութեամբ բանիւդ քո, ի ձեռն ծառայից քոց արբանեկաց, դրոշմեալս կենսաբեր աւետարանան, նոր եւ վերստին ծննդեամբ ջրով եւ հոգւով, որդիս լուսոյ եւ որդիս տունջեան լինել եւ անուանել եւ մաքրիլ ի գիշերային եւ յախտաւոր ծննդենէ՝ որ ըստ մարմնոյ՝ յառն եւ ի կնոջէ յառաջ գան, եւ այցելութիւն գտանել ի լուսաւոր ծննդենէն՝ որ ի Քրիստոս Յիսուս, եւ լինել մի հօտ միոյ հովուի ճշմարտի Յիսուսի Քրիստոսի։ Եւ արդ, ես՝ իմ ինչ ոչ համարիմ՝ զսոսա՝ զծնեալս յառնէ ամպարշտէ՝ ըստ մարմնոյ, մահկանացուս ի մահկանացուէ, եւ ոչ ասել ինձ, Տէր, եթէ արժանիս համարիս զսոսա մնալ ի ճշմարիտ եւ ի վերստին ծննդեանդ՝ ի Հայր եւ Որդի եւ ի Հոգին Սուրբ, եւ սնեալ յարդարութիւն ի վերայ բազկաց իմոց առաջի քոյոյ տէրութեանդ. պահեա զնոսա ճշմարտութեամբ ի հաւատս ուղիղս եւ ի գործս բարիս, զգաստութեամբ եւ արդարութեամբ եւ աստուածապաշտութեամբ կեալ յերկրի, եւ ոչ պաշտել զարարածս՝ այլ զարարիչդ, որ ես օրհնեալ յաւիտեանս. ամէն։ Զի դիմեալ գայ ուրացեալն եւ լի ամպարշտութեամբ՝ որսալ զիս եւ զծնունդս իմ ի վիհս կորստեան։ Եւ արդ, տէր Յիսուս Քրիստոս, քեզ յանձն առնեմ զիս եւ զորդիս իմ, որ սէրդ ես եւ Աստուած. եւ պատրաստ եմ՝ ես չարչարիլ եւ մեռանել վասն անուանդ քո սրբոյ, եւ ոչ հաւասարիլ կամաց ուրացողին եւ պիղծ անկողնակցին։ Զի դու ես Աստուած ճշմարիտ, եւ քեզ վայելէ երկրպագութիւն եւ փառք յաւիտեանս, ամէն։ 

Եւ բազում՝ պաղատանս ամենատեառնն մատուցանէր արտասուօք՝ երանելին, յայգուէ մինչեւ ցերեկոյ, եկեղեցւոջն։ Եւ կատարեցին զպաշտօն երեկորին` ուխտ եկեղեցւոյն. եւ ամենեքին սգակիցք լինէին, եւ ակն ած էին խօսել բան վասն այնորիկ: Եւ նա յարուցեալ մտանէր ի տնիկ մի փոքրիկ, որ մերձ էր, եկեղեցին. եւ կայր յաղօթս առ Աստուած՝ լալով եւ ողբալով զգիշերն ամենայն անհանգիստ, ամենեւին ոչ ինչ ճաշակեալ, ի դառնութենէ անձին իւրոյ. եւ ոչ իշխէր (ոք) համարձակ խoսել բան ի մերձաւորացն։ Եւ եպիսկոպոսն [2] ոչ պատահէր ի ժամուն յայնմիկ ի տանն բդեշխին. բայց երէց դրան տիկնոջն՝ համարձակեալ սփոփել զտիկինն՝ վասն անհնարին վտանգիցն, ասէր ցերանելին. Յիշեա զԱստուած, եւ նովին յուսովն ըզքեզ մխիթարեա, որ տայ երկայնամտութիւն տարակուսելոց, եւ կեանս այնոցիկ՝ որ մաշեալ են սրտիւք։ Անձամբ զանձնդ սփոփեա ի Քրիստոս, եւ մարտիր զբարիոք մարտն՝ որով կեաս եւ հանդիսանս. եւ մխիթարութեամբ զանցաւորս թողուլ, եւ յուսովի մերձենալ առ Աստուած, որ կարողն է յամենայնի. թէպէտ եւ ոչ զոք ունիս համաշունչ եթէ ընտանեբար հոգայցէ վասն քո։ Եւ այլովք բանիւք բազմօք քաջալերէր եւ մխիթարէր զնա։

Ես մերձաւորացն ընդ նա համարձակեալ՝ առնուլ կերակուր. եւ ունկնդիր եղեալ՝ սակաւ ինչ ճաշակեալ կերակուր եւ ըմպելի. եւ յարուցեալ գոհանայր զՏեառնէ, եւ զգիշերն ամենայն յաղօթս եւ ի սաղմոսերգութիւնս եւ ընթերցումն գրոց անցուցանէին։ Եւ փոքր ինչ՝ մրըրկեալ սիրտն եւ տարակուսեալ եւ խռովեալ՝ կազդուրէր յուսովն Աստուծոյ.....

Եւ յարուցեալ ինքնին երթայր (Վասգէն), եւ զբազումս ի ծառայիցն ընդ իւր առեալ՝ գտանէր զնա յեկեղեցւոջն, եւ ոչ ներէր. այլ մտեալ արկանէր զնա բրօք սաստիկ, եւ բուռն հարկանէր զհերացն եւ քարշէր եկեղեցւոյն ի դուրս։ Եւ ոչ ոք իշխէր բուռն արկանել եւ թափել ի գայլոյն՝ զորոջն Քրիստոսի։ Բայց մի ոմն ի քահանայիցն, Զի՞ այդպէս անողորմ չարչարես, ասէր, եւ նա ի վերայ նորա զցասումն հեղոյր, եւ հարկանէր սաստիկ յոյժ զնա. եւ ամենայն ժողովուրդքն զճիչ բարձեալ լային առ հասարակ՝ արք եւ կանայք. եւ նա դիմէր յամենեսեան ի հարուածս, որպէս գազան չար եւ անընդել։ Եւ զերանելին քարշէր ընդ երկիրն, ընդ փուշ եւ ընդ խոչ եւ ընդ քար. եւ ապա յապարանսն հրամայէր տանել, եւ պատառ պատառ լինէր ամենայն մարմին նորա. զի էր դժնիկ [3] երկիրն, եւ արիւնն ի նմանէ՝ զերկիրն արեամբ (ողողեալ) ցուցանէր տեսողացն։.

Եւ հասեալ յապարանսն՝ դարձեալ ի հարուածսն յաճախէր, եւ առաւել քան զառաջինն։ Եւ երանելի աղախինն Քրիստոսի ոչ ինչ բարբառէր. այլ ետ զինքն Աստուծոյ եւ ժուժկալութեան. եւ կայր մեծաւ ուժով, եւ ոչ ինչ գրեաց զքարշելն եւ ոչ զհրածեծ գանիցն. զի հանդերձիկն որ զանձամբն եւ զգլխով՝ ի քարշանացն ի բաց զերծոյց ի նմանէ. եւ մերկ գլխովն եւ պատառատուն զգեստով պատսպարէր զանձնն. եւ գոհանայր զՏեառնէ վասն անցիցն անցելոց։ Ես ամպարիշտն ոչ ամաչէր եւ ոչ ողորմէր. այլ յազդմանէ չարին՝ յարուցեալ իբրեւ զհեղեղատ սաստիկ ողողել գերփել կարծէր զլուսաւոր վարս եւ զօրութիւն երանելոյն, եւ ասէր. Օգնեսցէ քեզ Քրիստոս եւ աղօթք հարցն քո, յոր յուսացեալ ես։ Եւ տայր կապել զոտս եւ զձեռս երանելոյն երկաթի կապանօք եւ արկանել ի բանդ [4], եւ արկանել շղթայս ի պարանոցն, եւ վարել հրամայէր երկաթի ցից ընդ որմն, եւ զշղթայսն ընդ այն կապել, եւ կնքէր զկապանսն եւ զշղթայսն. եւ պահապանս կարգէր՝ մեծաւ ահիւ եւ զգուշութեամբ պահել, եւ մի զոք ամենեւին թողուլ, եւ կերակուր նորա՝ գարի հաց եւ ջուր հրամայէր..... 

Եւ բդեաշխն հեռանայր ի կողմանս Ճորայ։ Եւ (Ջոջիկ) եղբայր բդեշխին ոչ էր ի սահմանսն՝ յորժամ երկրորդ չարչարանքն եւ կապանքն դժնդակք հասանէր Սրբոյն. եւ լուեալ յոյժ տրտմէր. եւ երթեալ աղաչէր լուծանել զկապանսն, եւ բազում՝ աւուրք անցանէին, եւ հազիւ ածէր ի հաւան՝ միայն զշղթայսն լուծանել ի պարանոցէն. այլ վասն ոտիցն՝ երդումն արարեալ ոչ լուծանել մինչեւ ցօր մահուան իւրոյ: Եւ այնպէս նովին կապանօք եւ տառապանօք, սովով եւ ծարաւով եւ նեղութեամբ՝ զվեց ամս բանդին կատարէր՝ զվեց ամն ոչ դադարէր ի պնդութենէ կրօնիցն, յորս հանդիսանայր եւ ճգնէր պահօք եւ աղօթիւք, տքնութեամբ եւ արտասուօք, անդադար սաղմոսերգութեամբ զցայգ եւ զցերեկ, հարուածեալ անձամբ եւ դառն կապանօք. գարի հացիւ եւ ջրով շատացեալ, եւ զպահս սրբոյ զատկին՝ զշաբաթսն՝ ոչ ինչ ճաշակեալ, բայց ի շաբաթու եւ ի կիւրակէի՝ ճաշակէր ի մարմնոյ եւ յարենէ կենարարին. եւ սակաւ ինչ բանջար ճաշակէր:...

... Եւ ի մտանել եւթներորդ ամին հարուածոցն եւ կապանացն եւ բանդին, հիւանդանայր երանելին յանհնարին տանջանսն, վասն սաստիկ ճգնութեանն զոր կրեաց յանօրինէն։ Եւ գայր եղբայր բդեշխին Ջոջիկն, եւ երկրպագէր սուրբ Նշանին [5] որ առաջի տիկնոջն, եւ առաջի անկանէր սուրբ աղախնոյն Քրիստոսի, հանդերձ կնաւ իւրով, զի օրհնեսցին ի նմանէն. խոստովանէր եւ զմեղս իւր՝ բազում ողբովք եւ արտասուօք. եւ ընդունէր ի նմանէ խրատ բազում՝ յորդորական բանիւք, հեռանալ յառաջին չարեացն եւ ատել զչար, եւ սիրել զբարի եւ զարդարութիւն։ Եւ յուղարկեաց զնա ի տեղի իւր։ 

Գայր եւ գլուխ եպիսկոպոսացն Սամուել, եւ Յովհան եպիսկոպոս հանդերձ քահանայիւք եւ սարկաւագօք, որ էին քաջալերիչք եւ կցորդք նեղութեան երանելւոյն, զի յղարկեսցեն զնա ի մեծ աշխատութենէն ի նաւահանգիստն Քրիստոս. նոյնպէս եւ նախարարք եւ ազատք եւ տիկնայք, եւ այլ սեպուհք աշխարհին Վրաց, զի հաղորդեսցին յղարկման օրհնութեան երանելոյն։ Եւ խնդրէին ամենեքեան զերկաթի կապանսն՝ նշխարս, ի յիշատակ Սրբոյն։ Իսկ նա ասէ. Ես ոչ եմ այդմ՝ արժանի. բայց կամք Աստուծոյ եղիցին, արարէք որպէս եւ կամիք։ Եւ օրհնեաց զամենեսեան, եւ ասէր. Ամենալին Քրիստոս՝ լի արասցէ զձեզ հոգեւոր օրհնութեամբ։ Եւ գոհանայր զտանէ եպիսկոպոսին՝ որպէս զդայեկէ կամ զհօրէ։ Եւ այսպէս հրաժարեալ յամենեցունց եւ օրհնեալ զամենեսեան ի Քրիստոս, աղաչէր գնալ յայնմ՝ տեղւոջ, ուստի զառաջինն քարշեցին, եթէ արժանի (համարիցին) զայն առնել [6]: 

Եւ այսպէս հրաժարեալ յամենեցունց եւ օրէնեալ զամենեսեան ի Քրիստոս, գոչութիւն յաղթութեան Ամենասուրբ Երրորդութեանն ի բարձունս վերառաքէր, Հանդերձ ամենայն ժողովրդօքն, եւ աղօթէր գոչանալով այսպէս. Գոհանամ զքէն, Քրիստոս, որ արժանի արարեր զիմ անարժանութիւնս կատարել ի հաճոյս քոյոյ տէրութեանդ. եւ այժմ՝ պահեա զհաւատացեալս ընդ ամենազօր աջովդ քո. եւ զիմ՝ զչարչարանս՝ ընկալ ի հաճոյս քեզ, բարեխօսութեամբ հարցն իմոց [7] սիրողաց անուան քո, զի յամենայնի փառաւորեսցի անուն քո սուրբ. եւ ես ի շնորհս քո աւանդեմ զհոգի իմք: Եւ զայս ասացեալ Սրբոյն՝ աւանդեաց զհոգին ի փառս Աստուծոյ։ 

Եւ եպիսկոպոսն եւ ամենայն ժողովուրդքն ամփոփեալ զմարմինն եւ լուացեալ ի ձեռն պարկեշտ կանանց, եւ իւղովք անուշիւք եւ խնկովք զպէտսն բերեալ, եւ պատեալ սուրբ կտաւօք՝ եդին ի տեղւոջն՝ յորում՝ պատուիրեաց: Եւ զգիշերն ամենայն օրհէնութիւն Աստուծոյ մատուցին մինչեւ ի ժամ ճաշոյն. եւ ապա պատարագ մատուցանէին, եւ տօն մեծ կատարէին զօր հանգստեան Սրբոյն, ի տասն եւ եւթն քաղոց ամսոյ [8], ամ՝ յամէ կատարելով, ի փառս Աստուծոյ: Եւ ոչ սակաւ բժշկութիւն առնէր Աստուած բարեխօսութեամբ սուրբ տիկնոջն [9] ։

 

152. Վկայք Դիզափայտի (Յայսմաւուրք)

Արքայն Հիւսիսոյ [10] զօրաժողով լեալ, եւ եկն սա. զում, բարբարոսօք եւ ել ընդ Դուռն Դարբանտայ. եւ հասեալ ի մեծ գետն որ կոչի Կուր, եւ բանակեալ անդ, հրաման տայր զօրացն ասպատակ սփռել յերիս աշխարհսն ի Հայոց, ի Վրաց եւ Աղուանից. եւ առեալ աւարս եւ գերիս բազումս՝ ածին առ նա։ Եւ մի ոմն յիշխանացն գնաց յերկիրն Խաչենոյ, եւ աւար հարեալ զնա, ետես ի գերեալսն կին մի գեղեցկատեսիլ եւ մեծազգի, որում անուն էր Թագուհի. եւ հրամայեաց ծառայից իւրոց պահել զնա նմա ի խառնակութիւն գիշերին։ Եւ իբրեւ երեկոյ եղեւ բնակեցաւ ի տափարակ տեղի մի՝ մօտ Ականա քաղաքն. հրամայեաց ածել զկինն, եւ նա ոչ չոգաւ. եւ ի քարշ տարան զնա առ նա։ Ես կամեցեալ զօրագլխին բռնադատել զնա, եւ նա առնաբար մարտեաւ ընդ նմա եւ պատառեաց զհանդերձ նորա, եւ ել ի նմանէ բռնութեամբ։ Եւ նա բարկացեալ յոյժ հրամայեաց կապել զագոյ ամեհի ձիոյ եւ արձակել ի դաշտ, եւ ձիոյն քարշեալ զնա ընդ մացառս եւ ընդ քարս՝ քանցեցաւ ամենայն մարմինն [11], եւ պատառ պատառ հատեալ յերկիր անկաւ, եւ արիւնն ոռոգանէր զերեսս երկրին, եւ այնպէս կատարեցաւ նահատակութեամբ սուրբ տիկինն Թագուհի։ Եւ իբրեւ երեկոյ եղեւ՝ լոյս սաստիկ ծագեաց ի վերայ սուրբ մարմնոյն եւ ի տեղիս կաթուածի արեանն։

Եւ էր ընդ գերեալսն քահանայ մի՝ Աթանաս անուն, որ եկեալ էր յԵրուսաղէմէ ընդ աշակերտս Մաշտոցի եւ ընկերս նորա սպանեալս ի բարբարոսաց. եւ զքահանայն ունէին ի կապանս։ Կոչեցեալ զնա հարցանէր զօրագլուխն, եթէ զինչ իցէ լոյսն այն. եւ նա ասաց. Որ վասն Աստուծոյ մեռանի սրբութեամբ՝ Աստուած նշանօք պատուէ զնա՝ աստ եւ ի հանդերձեալ կեանսն, որպէս կինն այն որ նահատակեցաւ ի ձէնջ եւ կատարեցաւ։ Եւ զահի հարեալ իշխանն՝ ուսաւ ի նմանէ զամենայն կարգ եւ զկրօնս քրիստոնէութեան, եւ մկրտեցաւ որդւովքն եւ ամենայն զօրօքն. եւ անուանեցաւ Թեոփիլոս, եւ որդիքն Մովսես եւ Երանողիս. եւ արձակեաց զամենայն քրիստոնեայս զոր գերեալն էր։ Եւ կատարեցին զտօն սուրբ զատկին ուրախութեամբ՝ ի տեղին որ այժմ կոչի Աստղաբլուր՝ վասն լուսոյն ծագման։ Եւ լուեալ արքային բարբարոսաց՝ եթէ քրիստոնեայք եղեն զօրագլուխն եւ զօրքն, կոչեաց զնա եւ զայլսն առ ինքն, եւ բազում ողոքանօք եւ սպառնալեօք ոչ կարաց խախտել զնա ի հաւատոցն Քրիստոսի, ապա հրամայեաց սրով սպանանել զնոսա, զսուրբն Թէոփիլոս եւ զիշխանս որ ընդ նմա: Եւ լուեալ որդւոց նորա Մովսէսի եւ Երանողեայ, փախեան զօրօքն իւրեանց ի մեծ լեառն Դիզափայտ։ Եւ առաքեաց բարբարոս արքայն բազում զօրս զկնի, եւ հասեալ կոտորեցին առ հասարակ վասն Քրիստոսի հաւատոցն. եւ կուտեալ ի վերայ միմեանց այրեցին զամենեսեան՝ հանդերձ միայնակեցօքն որ անդ էին. եւ կոչեցաւ անուն լերինն Դիզափայտ, մինչեւ ցայսօր։ Եւ կատարի տօն Սրբոցս յարեգ ԻԲ, եւ մարտի 30 [12] ։

  

153. Օրնութիւնաբեր ցուցակն եւ թարգմանիչք

Կարգաւորութիւն ցուցմանց [14] Օրհնութիւնաբեր Ցուցակի, որ ունի յինքեան զժամանակ իւրաքանչիւր կարգեալ կանոնացդ, զտեղիսն, թե ով ոք կամ յորմէ գաւառի. զՀայրապետաց ժամանակն (եւս) նշանակեցից, թե ով եբեր եւ Հայոց աշխարհս, եւ որո՞ց, հրամանաւ կարգեալ, ճառեցից [15] ։  Երանելւոյն Մովսէսի թարգմանչի [16], որ իր գրիչ Սրբոյն Սահակայ հայրապետի Հայոց՝ որդւոյն Սրբոյն Ներսիսի:

Յետ ճԺԱ (11) ամի Սրբոյն Գրիգորի [17], եղեւ սկիզբն թարգմանութեան ի հայերէն լեզու, իսկ ի յերկրորդ ամի թարգմանութեանն [18], առաքեաց Ս. Սահակ ի յԱնձիանձու քաղաքն [19], եւ ետ բերել զՍերմնօրհնէքն, զԿալի եւ զՀնձանի, զոր արարեալ էր ի հինգերորդ ամի [20] Հայրապետութեանն՝ Ս. Գրիգորի Աստուածաբանի։ — իսկ զկանոնն Ջրօրհնէից՝ եպիսկոպոսապետին Կեսարու կապպադովկացւոց Ս. Բարսղի է արարեալ յեօթն ամի Հայրապետութեան իւրոյ. զի ի Յորդանանու հոսանս հանդիպեցաւ եւ սահմանեաց. եւ Խոսրով թարգմանիչ [21] հրամանաւ Սրբոյն Սահակայ՝ անտի գրեաց եւ եբեր ի Հայս: — Իսկ զԱպաշխարողն արգիլել եւ դարձեալ ի մեծ Հինգշաբաթին արձակել Ս. Կիւրեղ արար ի դուռն Սրբոյն Սիոնի, ի ԻԱ (21 կամ Է, Հ. ) ամի Հայրապետութեան իւրոյ, յաւուրն յորում՝ ընծայեցուցանէր զԵդովմայեցիսն [22] առ Աստուած. եւ Արզեւան [23] եւ Կորիւն թարգմանիչք բերին ի Հայս։

Իսկ զՄատաղն սուրբ՝ առնել, որ է Հոգեհանգիստն եւ զՔահանայաթաղն՝ որ ունի ութեւտասն աւետարան, արարեալ է Սրբոյն Եփրեմի Խորին ասորւոյ՝ ի Նիկոմիդացոց քաղաքին, երկրորդ ամի Հայրապետութեան իւրոյ [24], եւ Ղազար թարգմանիչ եբեր ի Հայս, յերեքտասան ամի թարգմանութեան Սրբոյն Սահակայ [25], — իսկ զՏեառնականի եւ զԱղօրհնէիցն՝ Ս. Յոստոս [26] արար, որ էր չորրորդ եպիսկոպոս Երուսաղեմի ի Սրբոյն Յակովբայ [27] ։

Իսկ զՀոնական [28] կարգն՝ Թեոդորոս եպիսկոպոս Սիդարէ Պամփիւլիացւոց [29] քաղաքին է արարեալ, յառաջին ամին իւրոյ, հրամանաւ Սրբոյն Անտոնի:

Իսկ Եկեղեցւոյ Նկարելն եւ Դուռն դնելոյ, եւ զՆշխարսն ի հանգիստ փոխելոյ, այս ամենայն յիշատակ է մեզ ի Ս. Գրիգորէ Լուսաւորչէ մերոյ [30]: իսկ զՔահանային ձեռնադրելն՝ Ս. Սահակ է արարեալ, ի ԻԱ (21 ^դ ) ամի [31] Հայրապետութեան իւրոյ, ի Նաասարդի ամսեան, որ օր մի էր եւ յիշատակ Սրբոյ Կարապետի, արար զՔահանայօրհնէքն եւ զՔահանայաթաղէքն, որ ունի եօթն աւետարան [32]. այլ զԱշխարհաթաղն՝ ցԱյրարատ գաւառի ի Վաղարշապատ քաղաքի՝ [33] ի վկայարանի Ս. Հռիփսիմէի, ես ՃԺԱ (111) ամի Սրբոյն Գրիգորի, զի մինչեւ ցայն վայր հնով վարէին [34] ։ Արար եւ զԳիշերոյն քարոզսն եւ զնոցին չորս աղօթսն [35] ։ 

Իսկ զՀիմնարկեքն եւ զԵկեղեցւոյ օրհներն եւ ըզՍրբել տաճարի, եւ Ժամահար օրհնելոյ, եւ Սեւանի եւ Մաղզմայի, եւ Գիրք, եւ Հանդերձի սպասում, եւ Աւազան եւ Մկրտութիւն առնել, եւ խաչ օրհնել եւ Պսակ օրհնելոյ, եւ զՔառասնորդաց Քարոզսն եւ զԱղօթսն, զայդ (ամենայն) Յովհաննու է արարեալ Մանդակունւոյ, որ չորեքտասան թիւ էր ի Սրբոյն Գրիգորէ [36] ։ Այսքան է, եղբայր [37]

 

154. Թաթուլ, Վարոս (Գիւտ) եւ Թովմաս (Յովսիա)

Բարձրագոյն այրն Աստուծոյ քրիստոսազգեաց ճգնաւորն Թաթուլ, էր ի ժամանակս Թէոդոսի փոքու, ծիրանազգեստ քրիստոսապսակեալ թագաւորին Հոռոմոց եւ Յազկերտի Պարսից արքային, որ հակառակ Հայոց շարժեցաւ յազդմանէ չարին, եւ ի սուր եւ ի գերութիւն մաշեաց զերկիրս Հայոց: Իսկ Սուրբ Թաթուլ էր ծննդեամբ ի Բղբուջ [39] գեղջէ, եւ անտի գնացեալ բնակեցաւ ի քաղաքագեօղն Տիկոր [40], որ մերձ է յարքայանիստն [41] յԱնի. եւ պարապեալ ի վարժումն գրոց, սուրբ վարդապետութեամբ լուսաւորէր զբազումս, եւ շնորհք տուաւ նմա յԱստուծոյ՝ որպէս Սրբոյն Մեսրովբայ. զոր բովանդակ որպիսութիւնն գտանես ի Պատմութեան Կամսարականաց [42] ։ Արդ, ի սաստկանալ բարկուկութեանն Պարսից, առեալ զկրսեր եղբայրն իւր զՎարոս, որ այժմ կոչի Գտուկ [43], յանապատ փութայր, որպէս ի նաւահանգիստ. եւ եկեալ ի տեղին որ կոչի Վիշապաձոր [44], բնակելով ի նմա խոտաբուտ տքնութեամբ եւ մերկութեամբ, քաջութեամբ յաղթէր սատանայի եւ մարմնական հեշտութեանց, որպէս զօրական Քրիստոսի ի խաչ ելեալ՝ զոր չէ ոք բաւական պատմել մի ըստ միոջէ զվարս երանելեացն։ Եւ բնակելով Սրբոցն յանապատ, վիշապք փախստեայք լինէին, եւ գազանքն ընտանենային. զոր այժմ՝ խաղաղութիւն ունին ընդ մարդիկն՝ ի սուրբ տեղիսն, որպէս ամենեցուն յայտ է. եւ յամառնային ժամանակն բնակէին ի քարանձաւսն, մերձ ի յաղբիւրն՝ որ այժմ կոչի Թաթլոյ աղբիւր. եւ ըստ խստութեան ձմերայնոյ ի խորաձորս իջանէին։ Եւ այնպէս կացեալ բազում՝ ժամանակս, եւ ապա առ սակաւ սակաւ խաղաղանայր բարկութիւնն Պարսից։ 

Ընդ այն ժամանակս լինէր կատարումն Սրբոց Ղեւոնդեանցն ի Վարդէսն [45]. եւ Կարմիրն Վարդան յԱրտազական դաշտին պատերազմեալ՝ կատարեցաւ ի Քրիստոս, որդւոն Զուրայիւ [46] եւ այլ ազատովք։ Եւ Սուրբն Սահակ փոխի ի Քրիստոս ի Բագրեւանդ գաւառի։ Արդ, ի խաղաղանալ խռովութեանն Պարսից` յոյժ ուրախանային Սուրբքն եւ օր ըստ օրէ յաւելուին ի ճգնութիւնսն: Եւ Սուրբն Թաթուլ առաքէ զՎարոս՝ ի հեռագոյն անապատ, այսպէս ասելով՝ թէ, Մեծ մխիթարութիւն է մեզ ի միասին բնակել՝ թէ ոչ հեռանամք ի միմեանց՝ չեմք բուռն հարեալ զսիրոյն Քրիստոսի, եւ ոչ մտեալ ի լուծ պատուիրանին, բառնալ զխաչն։ Եւ ապա զայս ասելով՝ գնաց Վարոս յանապատն՝ որ կոչի Դից մայրի [47], (զի) սովորութիւն էր զամենայն որ լաւագոյն լինէր՝ Դիցն անուանէին. եւ անապատն կարի պատշաճագոյն եւ վայելուչ, ինքնապարիսպ ծառատունկք [48] բազումք, եւ բանջարք պիտանիք։ Եւ այսպէս կացեալ ժամանակս բազումս, որսորդաց յայտնեցաւ Սուրբն Թաթուլը եւ նոքա ազդ արարեալ աշխարհին, բազում ուրախութիւն լինէր. եւ գային ամենեքեան ի տեսիլ Սրբոյն, Հայրապետք եւ իշխանք եւ ազատք, եւ բոլոր երկիրն ամենայն, եւ ուրախութեամբ դառնային. ծանր աղէտին՝ որ եհաս աշխարհիս Հայոց՝ փոխան համարէին զայտնումն Սրբոյն։ Ապա պատուեցին զտեղին եւ շինեցին եկեղեցի յանուն Սրբոյն Գրիգորի, եւ բնակեցուցին կրօնաւորս։ Եւ Սուրբն Թաթուլ գնաց ի տեղին որ կոչի Մայրաձոր [49], եւ անդ բնակեցաւ։ Եկն եղբայր ոն որոյ անուն Թոմաս կոչիւր, որ եւ հետեւող եղեւ Սըրբոյն. գիտացեալ Թաթլոյ՝ եթէ այր աստուածապաշտ է Թովմաս, կարգէ զնա առաջնորդ վանացն եւ ուսուցանէ նմա զամենայն բարեձեւութիւնն [50].  զԿանոնն, ընդ տիւ եւ ընդ գիշերն՝ երիցս անգամ՝ վճարէր ընթերցմամբ գրոց. եւ զմիաշաբաթն հսկմամբ կատարէր։ Եւ ինքն (Թաթուլ) զառանձնական հանդէսն կատարէր ի Մայրաձորն. եւ ըստ պիտոյից՝ գայր յեղբարսն, մխիթարէր զնոսա: Եւ հասեալ ի բարի ծերութիւն՝ փոխի ի հանգիստն իւր Քրիստոս. եւ ժողովեալ զկրօնաւորսն փոխեն ըզՍուրբն ի հանգիստ, ի վանս իւր, մեծաւ պատուով. եւ աշխարհն ամենայն գային ի հանդիպումն սուրբ նշխարացն։ Եկն Վարազտիրոց իշխանն Բագրեւանդեայ եւ Արշարունեաց, որ ի Բանաստեղծացն՝ Սպարապետ Հայոց անուանիւր [51]. մեծ տօնախմբութիւն կատարեաց, առատաձեռն ողորմութեամբ մխիթարէր զաղքատս. եւ զԲղբուջ ծննդեան գեօղ Սրբոյն՝ տայր ի վանսն, հաստատուն կտակով, եւ եդեալ զկտակն ի վերայ տապանի Սրբոյն՝ ասէր. Սուրբ ճգնաւոր, մի թողուր զանարժանս յօգնականութենէ քումմէ. եւ զքո հայրենի գեօղն՝ քեզ եմ աւանդեալ. եթէ ոք հակառակ կայցէ՝ դու լեր վրէժխնդիր։ 

Եւ յետ ժամանակաց Հայրն Թովմաս փոխի ի Քրիստոս, եւ զառաջնորդութիւնն յաջորդեն մի ըստ միոջէ ըստ արժանեաց. եւ յետ բազում ամաց յաջորդէ Յոհաննես, ապա կոչեն զնա ի կաթողիկոսութիւն Հայոց [52]. եւ նա առաւել գութ ունէր առ սուրբ տեղիսն. եկեալ լինէր զտեղին վայելուչ յօրինուածով. պատուական եւ պայծառ զարդուք զարդարէր զեկեղեցին եւ զգեօղն որ կոչի Տղմակս՝ [53] ստացաւ արծաթոյ եւ ետ ի սուրբ տեղիսն. եւ շինէր հիւրանոցս [54] ի վերայ գետոյն Երասխայ: Եւ կարգէր դարմանս՝ տուրս աղքատաց, եւ քահանայ մի եւ երկու եղբայր երթային ի սպասաւորութիւն հիւրանոցին՝ միաշաբաթէ ի միաշաբաթ: Եւ զԳաբեղենից զտէրունական աւանդն [55] հրամայեաց ի սուրբ տեղիսն. եւ զԱրշարունեաց Հայրապետի աւանդն հրամայեաց ի Վանկոյս [56], ի պէտս վարդապետացն, որք զԳրչութեան արուեստն ունէին։ Եւ ամ՝ յամէ գայր ժողովէր զկրօնաւորսն. եւ գայր ի վանս Գտկոյ [57], եւ կատարէր զյիշատակն. եւ ապա գայր ի մեր ուխտս, եւ աստ տօնէր զփոխման Սրբոյն օր, որ տասնեւհինգ էր մեհեկի ամսոյ: Եւ ապա իշխանն աշխարհին գայր ազատօքն. եւ նոքա տօնախմբէին աղքատացն դասիւք։ Եւ այսպէս կարգեաց Տէր Յովհաննէս. զոր սովորեալք յետ փոխման նորա տօնախմբէին, որպէս աւանդութիւն ընկալեալ ի Տէր Յովհաննիսէ։ Եւ յետ ժամանակաց Աշոտ Բագրատունի [58] գայ ի վանքն, տօնախմբէ զյիշատակ Սրբոյն. եւ զտիւրանոցն լինել հրամայէ, եւ անուանէ զնա Այգի, եւ հաստատուն գրով տայ ի վանքն. եւ որ զգեցիկ [59] եկին ի վանքն եւ ուխտեցին ամ՝ յամէ տալ յԱյգին՝ յիսուն վեցկի եւ հարիւր այր. եւ քաղաքագեօղն Կաղազուան ուխտեցին հարիւր վեցկի [60] եւ երկերիւր այր՝ անխափան։ Գայր եւ իշխանն Բագրեւանդեայ եւ Արշարունեաց Աշոտ՝ որդի Սմբատայ՝ ի վանքս, եւ տայ զԾնօտկոյս [61], հաստատուն գրով, եւ զՈսկոյն [62] ի Վանգոյս, ի պէտս վարդապետացն՝ որ զգրչութեան արուեստն ունէին, եւ զսուրբ գիրսն յoրինեին. որք էին երեսուն եւ վեց վարդապետը [63] ։

  Եւ յետ փոխման Թաթլոյ փոխի եւ Վարոս. եւ գտեալ անդ յորսորդաց՝ ազդ արարին կրօնաւորաց. որք եկեալ տեսին, եւ յերեւմանէն ծանեան, եթէ ի փախուցելոց յաշխարհէս է. եւ իջուցեալ ի բնաձորն, տեսին տեղի պատշաճ, քար փոքրիկ ի վերայ աղբերն. անդ եդին ի հանգստի եւ անուանեցին զնա Գտուկ, ոչ գիտելով եթէ Վարոս է եղբայրն Թաթլոյ Սրբոյն Աստուծոյ։ Ապա Դաւիթ իշխանն Կամսարական շինէ զտեղին, անուանելով զնա Գտկոյ վանք. եւ զՀեզ [64] գեօղ ի Բագրեւանդայ՝ հաստատուն գրով տայ ի վանքն, եւ ի Հորզեաց [65] հարիւր կայթ հաց եւ հազար փաս գինի: Եւ այսպէս պատուեցին զսուրբ տեղիքս, եւ զնոյն կարգ հաստատեցին ի Գտկոյ վանքն՝ զոր Սուրբն Թաթուլ հաստատեաց յիւր վասն, շաբաթապահս, խարազնազգեստս, (որք) երեք անգամ զկանոնն վճարեն ընդ տիւն եւ ընդ գիշերն, եւ միաշաբաթն՝ հսկումն։

Հայր իմ՝ էած զիս ի վանքս Թաթլոյ, եւ էի եօթնամեայ, եւ կացի ի վանքս յիսուն եւ վեց ամ։ Գտի ծեր զոմն եկեղեցապան, այր աստուածասէր, որում անուն Աստուածատուր կոչիւր. զբազում ինչ ի նմանէ տեղեկացեալ գրեցի, վասն բժկութեանն որ լինէր ի սուրբ տեղիքն՝ որպէս զՍրբոց Սիւքիասանցն [66] ։ Բայց զոր տեսի սքանչելիսն՝ բաւական համարեցայ գրել առ քեզ [67] ։ Այլ ոչ եթէ զամենայն ոճով գրեցի, այլ ի բազմաց զսական, զոր ինձէն ականատես եղէ։ Արդ, անցելոց սխալանացն՝ Աստուած թողութիւն արասցէ փառաւոր անձինդ [68]. արդ, փութով եկեսցես յերկրպագութիւն վկայիցս Սրբոց, եւ խնդութեամբ երկնաւոր պարգեւօքն դարձցիս։

 

155. Ս. Եղիշէ վարդապետ

Պատմի վասն երանելւոյն Եղիշէի վարդապետի, թէ էր զինուորեալ Սրբոյն Վարդանայ եւ սպասաւորէր նմա [69]. եւ էր հաւատարիմ ամենայն իրս աստուածայինս եւ մարդկայինս. եւ կեցեալ եւ վարժեալ բարեպաշտութեամբ եւ ուսումնասիրութեամբ [70], եւ ամենայն անցից անցելոց ընդ Հայս՝ որ ի Պարսից հասին վտանգք ընդ ժամանակսն ընդ այնոսիկ՝ խելամուտ եղեալ, պատերազմաց եւ յաղթութեանց, եւ հալածանաց եկեղեցւոյ, եւ առաքինութեան եւ քաջութեան Սրբոյն Վարդանայ եւ որք ընդ նմա միաբանեալ կատարեցան յաղագս ի Քրիստոս հաւատոցն եւ պսակեցան, արհամարհելով զԶրադաշտական մոլորութիւն մոգութեան. միանգամայն զեպիսկոպոսացն խրատուց եւ հանդիսից եւ վկայութեանց, եւ զքահանայիցն եւ ամենայն Սրբոցն մարտն՝ որ մարտեան եւ պարտեցին զբռնաւորն, որ խրոխտացեալ էր ի վերայ ամենայն եկեղեցեաց սրբոց: Եւ պատմագրեալ զայս ամենայն եւ որ ի նոսա յարմարի բան եւ գործ. զորս ստուգապէս երանելւոյն Եղիշէի զասացեալսն՝ ի պատմագրաց Սրբոց Վարդանանցն է ուսանել։ Որ եւ այլ գիրս ստացեալ Կանոնականս [71] եւ զգուշաւորս սրբոյ եկեղեցւոյ: Եւ առաւելեալ ի վարս արդարութեան՝ հաճոյ լինէր Աստուծոյ եւ մարդկան։ 

Յետ այսորիկ վարս կրօնաւորութեան յանձն առնոյր, եւ զխստամբերութիւն ճգնութեան, եւ պահօք եւ աղօթիւք հանդիսանայր, եւ որպէս յալեաց ծովու՝ ի նաւահանգիստ փութացեալ հասանէր յանապատ, ի բաց լքանելով զերկրաւորս՝ զհետ երթեալ հոգեւորացն. զմտաւ ածելով զվարս առաջին հարցն՝ եւ նոցա լեալ նմանող եւ նախանձաւոր նոցին վարուց, ջանայր մտանել ընդ նեղ դուռնն՝ որ տանի ի կեանս յաւիտենից: Եւ զամենայն հանդէս առաքինութեան յանձին բերեալ՝ որոշէր զինքն ի միաբանակեցաց եղբարց, եւ զամայութիւն ստացեալ՝ օթեվանս բնակութեան յանապատս առնէր, ուր առնէ այցելութիւն Տէր՝ սրբոց, խոտաբուտ անցուցանելով զառօրեայ կենցաղս, միայնացեալ յաղօթս եւ ի խնդրուածս զցայգ եւ զցերեկ. ունկնդիր եղեալ խրատու Պաւղոսի՝ որ վասն Սրբոցն պատմէ. «Շրջեցան լեշկմաշկօք եւ մորթովք այծենեաց, կարօտեալք նեղեալք չարչարեալք՝ զորս ոչ արժէ աշխարհս. յանապատի մոլորեալք, ի յայրս եւ ի լերինս եւ ի փապարս երկրի»։ Զայսպիսի վարս ստացեալ հանդիսանայր ընդդէմ՝ սատանայի փորձութեանց՝ աստուածային զօրութեամբն. եւ յամենայնի զօրաւոր եւ յաղթող եղեալ երանելին Եղիշէ. եւ բնակէր յայրի ուրեմն, միշտ, յառաջիկայս ընթանալով. եւ կոչի այրն յանուն Եղիշէի՝ Սուրբ այր Եղիշէի. որ եւ այդ ամենեցուն յայտնի է եւ վկայ ազգաց յազգս Երանելւոյն։ 

Եւ եկեալ գտանէին զՍուրբն բացօթեայ հովիւք, եւ նշան իմն սքանչելի առ Երանելւոյն տեսեալ՝ հռչակէին զայրն եւ զտեղին։ Իսկ նորա խոյս տուեալ՝ կամելով զինքն անյայտ առնել, եւ եկեալ բնակէր ի գաւառին Ռըշտունեաց՝ յայրի ուրեմն մօտ ի ծովեզերին, որ եւ նա կոչեցաւ Սուրբ Եղիշէի այր [72] ։ Եւ յետ բազում ճգնութեանց եւ խիստամբեր վարուց, որ բազում ժամանակս եղեալն (էր) յառաջնումն այրին եւ սակաւ ամս ի միւսումն, յորում վախճան իսկ հասանէր Երանելւոյն։ Եւ ով եւ զայնքան զառնն պատմեսցէ զհանդէս, որով եկաց. եւ նահատակեցաւ ընդդէմ՝ հանապազորդեան թշնամւոյն, աղօթիւք, պահօք եւ տքնութեամբ եւ արտասուօք. իբրեւ զանմարմին ի մարմնի կեցեալ եւ. զդիւացն մարտսն վանեալ յաղթող զօրութեամբ Քրիստոսի. որ այժմ ծածկեալ է ընդ Քրիստոսի, եւ յետոյ ընդ նմա յայտնելոց է։ 

Ապա եկեալ արք ոմանք գտանէին զնա վախճանեալ [73]. եւ յերեւմանէն ծանուցեալ եթէ ծառայն Քրիստոսի է, քանզի ոչ իսկ էր պարտ ծածկել Սրբոյն երեւումնն, որ եւ զայլս ի նոյն հանդէս յորդորէր: Իբրեւ իրքն հռչակէր, ապա բազում քննութիւն լինէր. յայնժամ՝ ստուգեցաւ եւ ծանուցաւ ամենայնիւ թէ Սուրբն Եղիշէ է, որ յառաջնումն այրին բնակեալ էր ի Մոկաց գաւառին։ Որում՝ շինեալ հանգիստ մօտ ի յայրն՝ փոխէին ի տեղի հանգստեանն, յորում տեղւոջ բազում՝ բժշկութիւնք լինին։ Եւ լուեալ զայն իշխանին Մոկաց՝ նախանձէր զբարւոք նախանձ. վասն զի ոչ հանդիպեցաւ վախճան Երանելւոյն իւրում աշխարհին, ապա գայր ի տեղի հանգստեանն, պատճառաւ ինչ բժշկութեան, եւ օթեվանս արարեալ՝ հնարէր զամենայն գիշերն, բարեխօս ունելով զՍուրբն առ Աստուած, զի թերեւս արժանի եղիցի առնուլ մասն ինչ ի նշխարաց երանելւոյն. զի եւ առաջին տեղի բնակութեան Սրբոյն պատուեսցի ի փառս Աստուծոյ։ Եւ յայտնի ոչ իշխէր մերձենալ եւ առնուլ մասն ինչ ի նշխարացն՝ վասն բնակչաց աշխարհին եւ նախապետին Ռըշտունեաց. ապա գողանայր զբժշկութիւն, որպէս կինն որ յաւետարանսն պատմի. հատեալ զգլուխն եւ զձեռս՝ փախստեայ յաշխարհն իւր անկանէր։ Եւ աղաղակ մեծ յաղագս այնորիկ լինէր. բայց ի վերին տեսութենէ խաղաղանայր. զի այնպէս հաճեցաւ Աստուած, թէ՝ եւ առաջին տեղի բնակութեան Սրբոյն պատուեսցի: Եւ բերեալ զնշխարս Երանելւոյն՝ չինէր վկայարան մերձ ի յայրն ուր էր առաջին բնակութիւնն. եւ յորդորէր պատուելով զտեղին առաւել քան զառաւել, յորում էր վախճանեալ, յորում՝ երեւեցան շնորհք մարդասիրութեան Քրիստոսի ի ձեռն սրբոյ ճգնաւորին ի նմին տեղւոջ, եւ ընկալեալ բժշկութիւն յաղագս իւրաքանչիւր ցաւոց, եւ որք նեղեալ էին յայսոց պղծոց։ Եւ ամենեքեան տային օրհնութիւն Աստուծոյ. եւ տօն մեծ աւանդէին զօր կատարման Երանելւոյն, ի փառս եւ ի գովութիւն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ. այժմ եւ միշտ, եւ այլն։

156. Դաւիթ Անյաղթ յԱթէնս

Սովորութիւն էր Աթենացւոց, զի յորժամ՝ ամք եօթն կատարէին, բերէին յառաջ զժամանակի ու. սեալքն. եւ էր ի քաղաքին մեծ սիւն մի, եւ բարձր յոյժ, եւ էր պղնձի. եւ էր գրեալ բանք թագաւորականք, եօթն բան թագաւորաց [75] սակաւագրով, եւ մեկնութիւնս՝ յոլովակի պահանջումն, բան առ բան գլխաւորեալ։ Գրեալ յաւուրս Սեբերիոսի [76] Տուղղոս Հռոմայեցւոցն թագաւորաւն, եւ ըստ Եբրայեցւոցն՝ առ գերութեամբ Բաբելացւոց Սաղաթիէլի։ Արդ, ով ոք զայս բանքս կարդայր եւ մեկնէր, զնա կացուցանէին վարդապետ, ամենայն իմաստասիրական ուսմանն, զորս էր ի յայն եօթն ամ ուսեալն. եւ զորչափ ժամանակս կեայր յԱթէնս, նա էր անդ վարդապետ։ Եւ էր գրեալ ի սիւնն բանք այսպէս եօթն թագաւորի։

(Ա) Սողոն Աթենացի. Մի ինչ յոյժ. թագաւոր [77] ։ 

(Բ) ՔԻլոն Մակեդոնացի. Ծանիր զ. քեզ, թա. գաւոր :

(Գ) Թաղես Մեդեսացի. Եկ ի մերձ վնաս, մեծ յոյժ: թագաւոր :

(Դ) Բլաս Պիրենդացի. Բազումք չարք թագաւորք ?

(Ե) Պիտակռս Մետեղենացի. Ժամանակ ծանիր, թագաւոր։

(Զ) Պենայնդորոս կորնդացի. Վարժումն ամենայնի, թագաւոր։

(Է) Կղեռբուղղոս Ղինդացի. Չափաւոր եւ անբաւ: 

Արդ, կատարեալ վարդապետութեամբ որք էին վաթսուն, կացուցին զնոսա առաջի սեանն, եթէ ով ոք մեկնեսցէ զբան թագաւորացն։ Եւ ամենեքեան պշուցեալ հայէին ընդ երեսս սեանն, եւ անգիտելի էր բանն այն ի նոցանէ։ Եւ միտ եդեալ Դաւթի եւ գաղտ ակամբ, սկսաւ ի միտսն մեկնել բան առ բան, եւ նա իմացեալ թէ ճշմարտիւ զմեկնութիւնն գտաւ, եւ համարձակեալ էանց, եւ եկաց յատենին. եւ ամենեքեան առ հասարակ ի նա հայէին. քանզի քաղաքն առ հասարակ եկեալ էին ի տեսիլ բանիցն։ Եւ ելեալ Դաւթի ի վերին աստիճանն, եւ ձեռօքն զամբոխն սկսաւ խաղաղացուցանել, եւ ասաց վարդապետացն զի լռեալ դադարեսցեն Եւ Դաւիթ, որպէս զլուսեղէն աման՝ ծագել սկսաւ զլոյս վարդապետութեան իւրոյ, եւ բան առ բան զծածկեալ գանձս թագաւորացն մեկնէր՝ ակաւոր բանիւք, եւ ամենեքեան հիացան ընդ ճշմարիտ մեկնեալ բանիցն նմանութիւն. երկարախօս տուն առ տուն զբանն յայտնէր։ Եւ բերեալ ոսկի ասպար, զարդարեալ ակամբ եւ մարգարտօք, եւ զԴաւիթ եդեալ ի վերայ ասպարուն, եւ ընկերք ուսման իւրոյ՝ բարձեալ ի վերայ ուսոց եւ գլխոց, ձայնեալ ի վերայ նորա անուն Անյաղթ, որով եւ կոչեցան։ Եւ այն օր ի շուրջ (ծին) զնա ի քաղաքն՝ ձայնիւ ցնծութեամբ՝ սրնգովք եւ փողովք :

Եւ Աստուածաբանն եւ Նիւսացին, հաւանեալ ուսման Դաւթի, եւ կացուցին զնա վարդապետ ամենայն Աթենացւոց։ Իսկ յետ եօթն ամացն, դարձան Գրիգոր Աստուածաբանն եւ Գրիգոր Նիւսացին [78] յաշխարհն իւրեանց, կոչելով զնոսա յաթոռն Հայրապետական, որով նստիլ իսկ արժանաւորեցան. իսկ Մովսէս եւ Դաւիթ կացին անդ յԱթէնս զամս երեսուն։

 

157. Աւանդութիւն վասն Մովսիսի Խորենացւոյ

Արեգակնակերպն այն Մովսէս եւ Դաւիթ եկեալ յաշխարհն Հայոց՝ տեսին աւերեալ եւ քակտեալ զվայելուչ աշխարհն իւրեանց: Յիշելով զկորուստ Հայոց զօրացն յանօրէն Յազկերտէ, լային եւ զմահ վարդապետացն իւրեանց. եւ ոչ ոք էր որ մխիթարէր զնոսա։ Ահա փողքն հնչողականք, եւ ոչ ոք էր որ հարկանէր (ծափս?) քաղցր բարբառոյն. ահա լոյսն, եւ ի խաւարի նստէին տեսողքն։ Եւ իբրեւ զայս ամենայն կատարածս տեսեալ Մովսէս եւ Դաւիթ՝ ոչ կամեցան յայտ լինել զինքեանս յաշխարհին Հայոց. այլ եւ գաղտնի եւ ծածուկ կամելով կեալ, զի էին աթենականքն այնք [80] ծերացեալ, եւ աշխարհն Հայոց աւերեալ։ իսկ Դաւիթ յայտնի կացեալ յաշխարհին Հայոց: եւ Մովսէս ծածկէր զինքն՝ կարկատուն զգեստը եւ գծուծ կերպարանօք. գնաց ի գեօղ մի Քաղաքուդաշտին [81], կացեալ անդ որպէս մուրացիկ։ եւ ոչ ոք էր որ ճանաչէր զնա։ իսկ Դաւիթ, Մամբրէ, Պօղոս, Աբրահամի, ընկերք Մովսէսի կային յԵրեւանի։ Եւ էր ի ժամանակին այնմիկ կաթողիկոս Հայոց՝ տէր Գիւտ (որ ի Թադէոսէ առաքելոյ վեշտասաներորդ եւ ի Լուսաւորչէն մերմէ ԺԲ [82] ), աշակերտակից Մովսիսի։ Սա խնդրեաց ի Դաւթայ Փիլիսոփայէ զգիրն «Բարձրացուցէք» [83] ։ Արդ, ոչ զբովանդակ վարսն սոցին ասասցուք, այլ զբազումս թողլով զվարս ճգնութեանց։

Եւ խնդիր արարին Մովսէսի ընդ ամենայն աշխարհն Հայոց եւ ոչ գտին. կաթողիկոսն, եպիսկոպոսունքն եւ իշխանքն առ հասարակ սուգ ունէին ոչ սակաւ վասն ոչ գտանելոյ զնա։ Իսկ Հայրապետն Գիւտ ելեալ հաստատէր Հայոց սրբոյ եկեղեցւոյ զկարգս, եւ զաթոռ իւր հաստատեաց ի Դուին քաղաքի։

Իսկ ի շրջելն իւրում եկեալ ի գիւղն այն, ուր էր թաքուցեալ անթաքչելի գանձն եւ ամանն եւ անօթն լուսոյ Մովսէս. եւ ելեալ ընդ առաջ նորա առ հասարակ ծեր եւ տղայ, բերեալ իջուցին զՀայրապետն ի տեղի պատուականի, եւ արարին զօրն զայն ուրախութիւն մեծ եւ գինարբուս. քահանայքն եւ իշխանքն առաջի հայրապետին էին նստեալ։ Եւ ի բազմականին՝ զՄովսէս ոչ ոք էր որ զնա ճանաչէր՝ բաց յաշակերտէն: Եւ սկսան ուրախ լինել, եւ մի առ մի յարուցեալ երգէին զերգս առաջի հայրապետին, եւ մի ոմն ասէ ցնա. Ո՜ պատուական ծեր, ասա բան ինչ շնորհաց՝ հայրապետիս. իսկ նա արտասուեալ ասէ. Եմ օտարական։ Եւ նա զալիս նորա համբուրէր. եւ Մովսէս յիշեալ զբան Փրկչին՝ թէ, «Ոչ կարէք լուցանել զճրագ եւ թաքուցանել ընդ կարասեաւ, կամ դնել ընդ մահճօք, այլ ի վերայ աշտանակի դնել, զի որք մտանեն ըզլոյս տեսցեն». եւ եկաց առաջի հայրապետին, սկսեալ զբանս երաժշտականս այսպէս. «Ո՜վ արքայակերպ Տէր քահանայապետ սուրբ, Հովուապետ բարի, եւ նմանեալ առաջնոց». եւ ի կարգին երիս տունս ասաց [84] ։ Իսկ հայրապետն եւ բազմականքն հիանային, եւ քննել սկսան. եւ նորին աշակերտն յառաջացեալ եւ ասէ. Ո՜ սուրբ Հայր, սա է ի ձէնջ կորուսեալն, Աթենացին Մովսէս, աշակերտ սրբոց հայրապետացն Սահակայ եւ Մեսրոպայ։ Իսկ նորա՝ որպէս ի քնոյ ընդոստուցեալ (սուրբ Հայրապետն), եւ արտասուօք ձայնեալ. Ո՜վ աւետական ձայնս. ո՞ տայր ինձ տեսանել զնա։ Եւ ոչ զօրէր զնա ճանաչել եւ զի էին ամք երեսուն որ ի նոցանէ հեռացեալ էր հեռի յաշխարհ, եւ ասէր ցնա աշակերտն. Արդարութեամբ ասեմք, սա է ծերացեալն Մովսէս։ Եւ յարուցեալ հայրապետն լալով, համբուրէր զսուրբ զերեսս նորա եւ զալիս. նստեալ պատմէին ընդ միմեանս զառաջակայն զնեղութիւնս անցեալս։ Եւ դարձեալ մեծաւ ուրախութեամբ խրախանային. եղեւ օրն այն մեծ եւ երեւելի։ Ձեռնադրեաց սուրբ Հայրապետն զՄովսէս՝ արքեպիսկոպոս, եւ ընթանային աշխարհ ամենայն ի տեսիլ Մովսիսի։ Եկն եւ Դաւիթ եւ ընկերք իւր, ուրախ լինէին առաւել քան զառաւել։ Խնդրեցին ի Մովսիսէ՝ գրով տալ նոցա զՀայոց Պատմութիւնս. իսկ նորա սկսեալ գրէր զՀայոց՝ բազում ինչ պէսպէս, եւ ճառել զՏնօրէնութիւն Փրկչին, եւ զՔերականին մեկնութիւն։ Արարին եւ եղանակս զերաժշտականաց՝ զձայնաւորս, ի պէտս սրբոյ եկեղեցւոյ։

 

158. Վահան Մամիկոնեան յերիտասարդութեան եւ եղբարքն (Թուղթ Ղազարայ Փարպեցւոյ)

 

159. Ղազար Փարպեցի եւ թուղթ նորա առ Վահան

իմաստունքն եւ մեծամեծքն գնեն ի վաճառականաց զմարգարիտն եւ զպատուականս հանդերձիցն, զի երեւելիք եւ պայծառք երեւեսցին ամենայն մարդկան յերեւե լիսս` սոյնպէս եւ զսորա զգիտութիւն բանի լուեալ իմաստուն եւ գիտուն մարդոց ընթերցուածոց պատուիրանացն Աստուծոյ` գովեցին, եւ խնդացին նովաւ յամենայն ժամ եկեղեցիք եւ վկայարանք սրբոց եւ տեղիք վարդապետարանք. ծաղկեալք լինէին հոգիք լսողացն ի շնորհացն որ ելանէին ի բերանոյ նորա. եւ ի մէջ հայրապետացն եւ եպիսկոպոսացն իբրեւ զարուսեակ պայծառացեալ երեւէր բանական գիտութեամբն։

* Վահանայ մարզպանին, զաւրավարին Հայոց տեառն Մամիկոնէից, զնա իւր առաւել մերձաւոր եւ սիրելի առնել` շնորհէր նմա զհոյակապ եւ զականաւոր տեղին ի Նոր քաղաքի, որում անուն էր սուրբ Կաթողիկէ եկեղեցի, վանաւքն. եւ նորա ընկալեալ զբանն մարզպանին` խնամածէր զտեղին։

Պատահեաց նմա կրել տրտմութիւն ի վայրապար մարդկանց, զի ի հրոյ վնասեալ փայտակերտն եկեղեցւոյն։ Վասն որոյ ածեալ զմտաւ եւ յիշելով զբանն Պաւղոսի, զի յամենայն ժամ աստուածասէրքն առանց խղճի մտաց կեցցեն, որպէս աղաւթս առնէր ասելով. Խնդրեմք յԱստուծոյ, զի մի՛ չար ինչ պատահեսցէ ձեզ. յայսմանէ կամ ե ղեւ նմա գնալ ի կողմանս Յունաց. հասանէր յԱմիթ քաղաք, եւ անդ առ ժամանակ մի զտեղի առնոյր։ Տեսանելով զայս չարանախանձ մարդկան` յաւելուին բանս սուտս զտեղւոյն եւ զուսմանէն եւս զնորա, զի զբարձր անունն խոնարհեցուցանել կարասցեն։

*, ի ձեռն անիմաստ եւ վայրապար մարդոց եհաս հալածումն լաւաց եւ պիտանի մարդկան աշխարհիս Հայոց։ Եւ մանաւանդ զի վստահ եղեալ յամենիմաստ մարզպանն, եթէ գիտէ ճարտարութեան բանի լինել չլսող եւ գիտել զիրաւունս, զի անմեղադրելի զինքն արասցէ ի ձեռն գրոյս։

* գիտութեան, զի յաղթող երեւեսցի. եւ առաքէ զգրեալս ի ձեռն բարեսէր մեծի եւ պատուական նախարարին Մամիկոնենին Համազասպայ, որ եւ պատճառ իսկ եղեւ նմա այսրէն դարձին. զի յաղբերէն գիտութեան նորա արբցեն միւսանգամ մարդիկ եւ պտղաբերք լիցին Աստուծոյ զարդարութիւն։

 

160. Նահատակութիւն Վասակայ եղբօր Վահանայ (Ղազար Փարպեցի, ՀԴ)

Եւ զբազումս ի զաւրացն Պարսից յերեւելի արանց զաւրուն կոտորէին քաջաբար։ Անդ քաջի սեպհին Մամիկոնէից Վասակայ հարեալ նիզակաւ ուժեղապէս զայր ոմն հզաւր ի գնդէն Պարսից յերկիր կործանէր. որ եւ բեկանէր նիզակն իւր յանկարծակի. եւ քաջին Մամիկոնենի Վասակայ ելեալ ի խնդիր այլում նիզակի եւ գտեալ` դառնայր անդրէն փութանակի ուրախալից։ Եւ պատահեալ նմա Կամսարականին Ներսեհի տեառն Շիրակայ, որոյ եւ նորա բեկեալ նիզակն` ի խնդիր էր այլում նիզակի. եւ քաջի Մամիկոնենին Վասակայ ձայն ի վերայ եդեալ ա սէր. «Փութա՛, Ներսեհ, գտանել նիզակ, եւ դարձի՛ր ե՛կ արագ. քանզի ոչ եր բէք կարեմք գտանել ժամ սքանչելի այսպիսի վաճառու, ուր մահ զանմահութիւն եւ առժամանակեայս զյաւիտենականն եւ ապականացուս զանապականելի կեանսն. վաղվաղեա՛, քանզի չեմք կալոց անմահք. գուցէ վրիպեալ յանուանի եւ ի փառաւորեալ կատարմանէս` անանուն եւ անպիտան մահուամբ ելանիցեմք ի կենցաղոյս»։ Եւ զայս լուր ի սրբոյ առնէն Վասակայ Մամիկոնենէ` հաւաստի երդմամբ պատմէր մեզ բազում անգամ ինքն տէրն Շիրակայ Ներսեհ Կամսարականն։

Որդւովքն Կամսարականին Արշաւրայ` յանկարծակի փախուցեալք առ հասարակ սրանային գունդքն ամենայն Հայոց եւ Վրաց. որոց բազումք ի նենգաւորացն աղաղակէին առ միմեանս անհան գիստ, թէ «Փախեան Հայք, անձնապուրք լերուք»։ Եւ վասն զի ոչ ըստ փութոյ եւ յորդոր խնդրոյ շնորհէր ի ժամուն վիճակ մարտիրոսութեան ի վերին զուգակշռող աջոյ ամենագիտին, ըստ ծածուկ եւ անքնին իւրոյ կանխատեսութեանն` քաջի զաւրավարին Հայոց Վահանայ Մամիկոնէի եւ այլոց ընդ նմա ուխտապահ ընկերացն, որ ախորժելով տենչէին բաժակի մարտիրոսութեանն, եւ չգտան արժանիք, դարձուցեալ այնուհետեւ զերասականս երիվարացն` գնային եւ նոքա զհետ փախստէիցն Հայոց։ Եւ զաւրավարին Հայոց Վահանայ Մամիկոնէի եկեալ պատահէր Բաբգենայ Սիւնւոյ, անկելոյ ի զաւրացն Պարսից կարէվէր. զոր հեծուցեալ ի վերայ իւրոյ նժուգի եւ հանեալ ի պատերազմէն ապրեցուցանէր։ Բայց որք ընտրութեանն ցանկացողք եղեն եւ արժանիք ընդ սրբոյ ասպետի Սահակայ եւ ընդ սրբոյ քաջին Վասակայ Մամիկոնենի, եւ կատարեցան յաւուրն` եւ անուանքն են այսոքիկ…