Հայապատում

21. ՂԱԶԱՐ ՓԱՐՊԵՑԻ

Հայոց Հայրապետանոցի եւ թագաւորաց երբեմն է մայրաքաղաքի (Վաղարշապատի) մօտ ծանօթ գեղ մի է Փարպի, որ մեզմէ տասնեւչորս դար առաջ հայրենիք եղած է մեր դպրութեան պայծառագոյն ժամանակի գրող այս պատմիչիս՝ Ղազարու. որոյ է ընտանութիւնն ընդ մեծին Վահանայ Մամիկոնենի եւ ընդ Կամսարականս նկատելով մեր այժմու քննաբանք՝ ասոնց խնամի եւ հայրենակից կ՚ուզեն համարիլ զնա, ուստի ոչ ծննդեամբն՝ այլ ուրիշ պատճառաւ կոչուած Փարպեցի։ Թողունք իրենց այդ կարծիքը: Ժամանակն՝ Ե. դարուն վերջերն ըլլալն անտարակոյս է, այլ եւ Զ. ին սկիզբներում եւ ոչ աւելի ուշ։ Ժամանակագիր մի ԺԸ. դարու [1], որոշակի կ՚ըսէ անոր մէկ պատմագրական գործոյն համար՝ թէ, ի «Արար ի 507 թուին Քրիստոսի», անշուշտ մեզի անծանօթ յիշատակարանէ մի առած։ Վերոյիշեալ ընտանութիւնն Ղազարայ իր տղայութենէն ի վեր՝ այն մեծատոհմ իշխանաց հետ, սնած ու վարժած տեղուանքն՝ Վրաց Աշուշա բդեշխին տիկնոջ ձեռաց տակ, Աղանայ Արծրունւոյ եւ նոյն իսկ Վահանայ Մամիկոնենի քով, յայտնեն որ ինքն այլ ազնուատոհմ էր, ըստ իւր վկայութեան, թէ եւ այս Մամիկոնիս քով իբրեւ նուաստ եւ խաղու ատեն անոր թիկնոցը կրող էր, բայց ոչ իրեն կարօտ եւ ի յիշեալ Աղանն՝ նախարարի որդի էր, բայց ժամանակին դիպուածներէն զզուած՝ թողուց աշխարհական կեանքը եւ ընտրեց ճգնաւորականը, զՂազար այլ իրեն հետեւող ըրաւ եւ զգեցուց կրօնաւորական սքեմը. յետոյ երբ դարձաւ սա առ Վահան, նորոգեալ Վաղարշապատի եկեղեցւոյ եւ վանաց վերակացու կամ առաջնորդ կարգեցաւ, որով յայտնուի իր կենաց վիճակն եւս, առանց որոշակի յիշուելու թէ քահանայ կամ վարդապետ էր։ 

Այս վերակացութիւնս առած է մեծ սպարապետին մարզպանութեան ատեն, իբրեւ 485 թուականին, բայց շատ բարեբաղդ չէ եղած՝ պատճառաւ տեղւոյն միաբանից կամ անմիաբանից նախանձու ատելութեան Յունաց եւ անուսումնասիրութեանն, որք ուժգին հակառակեցան, չարախօսեցին առ նոյն ինքն սպարապեան Վահան, որ եւ  սա թուլցաւ, եւ Ղազար կողոպտուած իր սիրելի յունարէն գրքերէն, զատ ուրիշ ունեցածներէն, ստիպուեցաւ իբրեւ մերկ մազապուրծ փախչիլ անոնց ձեռքէն, եւ երթալ Ամիդ, ուր գրեց առ ոչ բաւական պաշտպան իւր Վահան Թուղթ մի, որ՝ եթէ իր «Պատմութիւնն այլ գրած չըլլար, բաւական էր զինքը մեր գերագոյն գրչաց կարգին անցընելու. վասն զի շատ մասամբ ընտիր եւ աննման է ի դպրութեան մերում։ Կիկերոնական ջատագովութիւն մ՚է իր անձին, խոհեմ միանգամայն ազդու  եւ քաջարուեստ. որոյ համար իսկ կ'արժէ իրեն յատուկ ընծայուած՝ Ճարտասան կոչումնը, որպէս Մովսեսի՝ Քերդող։ Միանգամայն տայ կարծել թէ ուրիշ ճարտասանական ճառեր գրած ըլլայ, որոց եւ ոչ անունն էասեր է մեզի։ Թղթոյն ծանօթարարն կամ՝ յառաջաբանութիւնը գրողն, որ շատ հաւանօրէն տեսեր էր զՂազար, այլեւայլ խօսքի դարձուածով եւ կրկնութեամբ, երբեմն բանական գիտութիւն, երբեմն գիտութիւն բանի կամ լաւութիւն բանի, բան զօրութեան ըսելով, յայտնապէս կ'ուզէ իմացընել անոր ճարտասանութիւնը։ Այս թուղթս ամբողջ չէ (ինչպէս հրատարակուած է), այլ երեւի թէ կամաւ քանի մի բան դուրս ձգեր են նախանձոտք։ 

Այս գրուածին նիւթական փոքր պակասութիւնն՝ յիշել տայ իր ծանօթ եւ կարեւոր գործոյ՝ Պատմութեանն Հայոց պակասութիւնն, որ նոյնպէս տեղ տեղ պակսի կամ՝ յետեւառաջ խառնուած ըլլալով՝ պակսած երեւի։ Որ եւ է կերպով այլ ըլլայ՝ բոլորովին իր գրածն անայլայլակ եւ լիակատար չի գտնուիր հիմայ, որպէս եւ հանդիպած տեսանք Եղիշէի եւ խորենացւոյ, մեր երեք հնագոյն եւ ոսկեղինիկ պատմագրաց՝ որոց ժամանակին բնութիւնն այլ կրնար պատճառել այսպիսի բան մի, բայց անկէ աւելի կամաւոր գողութիւն կամ կողոպտումն կ՚երեւի ինչպէս ի Ղազար ՀԳ գլխոյն մէջ, ուր հեղինակն խոստանայ գրել Ճարմայանու դաշտի պատերազմին մէջ մեռած Հայ զօրականաց եւ Սահակայ ասպետին անուանքը, եւ չկան։ 

Բայց որչափ այլ այս բանս եւ Ղազարու Պատմութեան ձեռագրաց սակաւագիւտ ըլլալն՝ մեզի զրկանք է, սակայն ոչ այնքան մեծ՝ որ գործոյն յարգն եւ ոճը նուազեցուցած ըլլայ։ Ղազար՝ ինչպէս իր Թղթին մէջ՝ Պատմութեան մէջ այլ երեւի՝ հանդարտ, խոհական եւ կարգաբան գրող, եթէ Եղիշէի փափկութիւնը չունի եւ ոչ Խորենացւոյ իմաստից փայլակները, թերեւս անոնցմէ աւելի յատուկ պատմաբան է, ինչ որ սովորաբար հասկընանք պատմիչ եւ պատմութիւն ըսելով։ 

Ի՞նչ է իր Պատմութիւնը։ ― մեր գրագիտաց ծանօթ է, որ գրեթէ գլխաւոր մաuնը կամ՝ մարմինն՝ նոյն Եղիշէին պատմածն է, բայց անկէ աւելի ունի, թէ ի սկզբան, եւ թէ մանաւանդ ի վերջոյ. ի սկզբանն կարգէ Հայոց թագաւորութեան երկու բաժնուիլն երկու աշխարհակալ տէրութեամբք՝ Յունաց եւ Պարսից եւ այս ետքինիս գերիշխանութեան ներքեւ եղողները յիշէ, որոց երկիրն՝ Հայոց բնաշխարհի Արարատայ մէջ էր. եւ ի յիշելն զայս՝ Ղազար աշխարհագիր կամ տեղագիր դառնայ, այդ աշխարհին կամ գաւառին՝ բնական դիրքն եւ պարարտութիւնը նկարագրէ, զգայուն ոգւով, այլ աւելի զգայուն սրտով յիշէ եւ գրէ իր եւ Հայոց  անզուգական մեծ վարդապետները, Սահակ եւ Մեսբովպ, առաջինին տեսիլքն [2] եւ այլ սրտառուչ խրատներն առ նախարարս՝ որք ուչ ճանչցան իրենց ապերախտութիւնը, եւ երկուքին վախճանը, եւ տեսակ մի որբանալն ազգին՝ այնպիսի հոգեւոր ծնողներէ եւ դաստիարակներէ։ Ապա կարգ պատմութեանն բերէ Եղիշէի պատմածը. քիչ շատ նոյնպէս պատմէ Յազկերտի ստիպելն զՀայս յօրէնս Պարսից, Հայոց եկեղեցւոյ առաջնորդաց արիաբար հակառակիլն գրութեամբ, նախարարաց տկարանալն ի դրան Յազկերտի. դարձն, զղջալն, եւ պատրաստուիլն զէնքով դիմադրել, ապա Վարդանանց պատերազմն, եւ Ղեւոնդեանց նահատակութիւնն Մինչեւ հօս զուգընթանայ Եղիշէի, առանց ինչ նշան տալու թէ ասոր գրածը տեսե՞ր է թէ ոչ. շատ տեղ գրեթէ նոյն եւ նման է երկուքին պատմածն, եւ նոյն յիշատակարաններէն առած կ՚երեւին՝ ուր անձանց անուանքը յիշեն, նախարարաց եւ եպիսկոպոսաց քիչ տարբերութեամբ անուանց եւ թուոց։

Բայց յետ այդ մեծ դիպուածին եւ դարձի նախարարացն ի Պարսից՝ Ղազար դեռ եւս իբրեւ տասնըհինգ տարուան պատմութիւն շարունակէ, գործովք Վարդանայ եղբօրորդւոյն՝ Վահանայ Մամիկոնենի, որոյ փառաւոր յաղթանակաւ եւ Հայոց մարզպանութեամբ, եւ այս մեծ բաղդին խնդագին գոհաբանութեամբն առ Աստուած՝ բերանով քահանայապետին Յովհաննու Մանդակունւոյ՝ կնքէ զպատմութիւնը, շատ յարմար տեղ։ – Այս տեսութեամբ՝ մինչ Եղիշէի պատմութիւնն, յատկապէս կոչուի Վասն Պատերազմին Վարդանայ կամ Վարդանանց, ՝ Ղազարուն՝ որ կրնար ըսուիլ նոյնպէս Պատմութիւն Վահանայ, սովորաբար կոչուի Պատմութիւն Հայոց աւելի քան հարիւր տարոյ։ Այսպէս յիշեն մեր ամենայն յետագայ պատմիչք։ Բայց միթէ այդչափ էր իր գրած Պատմութիւնն՝ որչափ հիմա կայ ի ձեռս մեր։

Ղազար իր Յառաջաբանին մէջ (որ ինչպէս յիշեցինք այլայլեալ եւ կտրատեալ է) թուի մեր ունեցածէն աւելի բան մի խոստանալ։ Ի յիշելն զՊատմիչս Հայոց, կ՚ըսէ թէ իրմէ առաջ երկու Պատմիչք եղեր են, Ագաթանգեղոս եւ Բուզանդ, եւ հիմայ ինքն Երրորդ է եւ կ՚ուզէ երկրորդին դադրած տեղէն շարունակել, «Կարգել մի ըստ միոջ է զիրս եւ զգործս, զբազմայեղանակ դիպմունս Հայաստան աշխարհիս, բաժանմանց յերկուս թագաւորութիւնս», եւ այլն. այս երկուքին մէկ բաժինն՝ անօրինացն անուանէ, այսինքն Պարսից, եւ ասոնց հպատակաց դիպուածները պատմել դիտէ, Վարդանանց եւ Ղեւոնդեանց եւ յետագայն, «Մինչեւ ցօր սկզբան մարզպանութեանն Հայոց Վահանայ Մամիկոնէից տեառն եւ մեծի զօրավարին  Հայոց. եւ դադարեալ հանգուցից յայնմ տեղւոջ զբան վաստակոց պատմութեանցս այսոցիկ. եւ այնպէս է, ինչպէս եւ կարդամք, եւ այս բանս ըրած է հարկաւորեալ հրամանաւ իշխանաց եւ բանիւ սուրբ վարդապետաց»։

Սակայն այսչափս բաւական չերեւիր իր խոստման՝ շարունակաբար պատմելու Բուզանդին դադրած տեղէն՝ զԲազմայեղանակ դիպմունս մեր աշխարհիս. մանաւանդ երբ լսեմք միւս յառաջաբանը, թէ «Ընդ բազում՝ մառս մատենից առաջնոցն Պոստմագրացն Հայոց անտի. յորոց՝ ըստ յերկար ընթերցողութեան՝ գտի ի նոցանէ զժամանակաց եւ զդարուց աշխարհիս Հայոց՝ բազմադիմի յեղափոխութիւնս, յստոյգ եւ, անսխալ կարգաւորութենէ Առաջին գրոցն», որ է Ագաթանգեղոսինը։ Ղազար՝ թէ եւ յանուանէ իրմէ առաջ երկու պատմիչ միայն յիշէ, սակայն շատ ուրիշ եւ աւելի բաներ անշուշտ կարդացեր եւ տեղեկացեր է բազմադիմի յեղափոխութեանց, եւ այլ ժամանակաց եւ դարուց վրայօք. յիշեալ բազում ճառս մատենից առաջնոց պատմագրացն Հայոց։ Աւելորդ էր զասոնք յիշելն, եթէ միայն իր կարդալն ուզէր իմացընել. այլ յուսացընէ զմեզ պահանջելու. աւելի երկար ժամանակի պատմութիւն։ Այսպէս իմացած եւ թերեւս տեսած է վերոյիշեալ ժամանակացոյց դպիրն, որ Ղազարու գործն այլ ժամանակագրութիւն կ՚անուանէ. այսպէս իմացեր են եւ մեր ծերունի Հարք կամ՝ հեղինակն իտալերէն գրոց Compendio Storico, եւ հրատարակեալ ի Վենետիկ յանուն Սեղբոսեան Յովհաննու, (Հատ. Գ, էջ 510), որ Ադամայ մինչեւ իր ատենի պատմութիւնը գրած է Ղազար, կ՚ըսէ. Compose una Storia Armena, da Adamo fino al so secolo. Ուստի` առած է այս տեղեկութիւնս ինձ յայտնի չէ, բայց աւելի հաւաստեաւ վկայէ մեր խնդրոյս՝ ԺԶ. դարու վիպասան Սիմեոն Ապարանեցին, ի վերնագրի Վիպասանութեանն Պահլաւունեաց եւ Մամիկոնեանց, առնըլով ի վիպասանութենէն Ղազարոս Փարպեցւոյ: եւ ի կարգի իր Վիպասանութեանն կ՚ըսէ. 

 

«Ըզ Փարպեցուն ճառ ընթերցել
Ան որ Ղազարըն կոչեցեալ,.  
Փիլիսոփային աշակերտեալ,
Ալան [3] անուանն հըպատակեալ, 
Ի յԱրծրունեացն ազնըւացեալ...  
Ի Յունական երկիր գնացեալ (Ղազար),
Եւ զարտաքնոց հանճարս ուսեալ, 
Աթենացի զինքն առձայնեալ,
Քան ըզնոսա այլ հմտացեալ։

 

Յետոյ գրէ թէ Վահանայ մարզպանի սիրելի ըլլալով, անոր 

 

«Ըզկամս հայցմանըն կատարեալ,
Ե Պ ատմագիր Հայոց եղեալ
ի Մովսիսէ կարգ ըսկըսեալք 
Եւ ըզմնացեալս վիպասանեալ»։

 

Այսինքն Մովսիսի Խորենացւոյ ոճով գրեր է իր Պատմութիւնը՝ հին ժամանակէ սկսելով, եւ անոր թողածը կամ յիշածն՝ ինքն իր գրած ին մէջ աւելցուցեր է. եւ ասով վկայուի թէ Ղազար ճանչցեր է իրմէ առաջ գրող Մովսէս պատմիչ մի, զոր մենք Խորենացի կոչեմք։ Բայց Ղազար՝ որ ըստ իւր վկայութեան՝ խնամով պրպըտեր էր հնագոյն պատմչաց գործերը, ասոնց ամենէն յարգելին՝ մեր նկատմամբ` նման Խորենացւոյ քններ է. այսինքն

 

«Ի Մար–Աբայ մատեանս մըտեալ,
ԶՄծրունացունըն վերածնեալ [4] »։

 

Ասկէ առաջ նախաջրհեղեղեան կարծեցեալ թագաւորները յիշելով՝ ըստ աւանդութեան Քաղդէացւոց, յիշէ եւ Խորենացւոյ յիշած Գորգենն եւ Բանան՝ իբրեւ գրող այն աւանդութեանց.

 

«Ի Գորգենայ ճառաջանեալ,
Եւ ի Բանանայ ըստոյգ պատմեալ» [5] ։

 

Իբր թէ Գորգեն Համառօտ. յիշած ըլլայ զայն, Բանան աւելի երկար պատմաբանօրէն. եւ թէ ասոնց գրածները տեսած է Ղազար եւ աւելի բան քաղած քան զԽորենացին։ իսկ Մար–Աբայ Մծուրնացւոյ յիշատակին յարէ, իբրեւ տեսող եւ քննող  Ղազար,

 

«Եւ զվաղընջուցըն թարգմանեալ,
Հելլէն գըրով սիւնսըն [6] գըտեալ
ՅԱգաթանգեղոսէ դրոշմեալ,
Ի վերնագրէն զայս իմացեալ։
Արանց Հնգից թագաւորեալ», եւ այլն.

 

որք են Հինգ Հայկազունք յետ Սենեքերիմայ ազատօրէն թագաւորեալք ի Հայս. ինչպէս ծանօթ է մեր բանասիրաց [7] ։ 

Սիմոն յառաջ տանելով իր վիպասանութիւնը՝ Վաղարշակայ յաջորդաց պատմութիւնը լռէ, որովհետեւ Ղազար այլ չէ ուզած Խորենացւոյն պատմածները կրկնել

 

«Զի Պատմագիրն (Ղազար) ոչ ախորժեալ
ԸզՔերթողին կրկնաբանեալ»։

 

Բայց փոխան Արշակունեաց՝ Մամիկոնէից ցեղին վրայ երկար գրած է, կ՚ըսէ, չհաւնելով կամ՝ չմիաբանելով Մովսիսի.

 

«Այլ զձենազունս յիշատակեալ,
ԶՄամիկոնեանըս զեկուցեալ, 

Վասըն սոցա դրուագագրեալ։
Բայց Մովսէսի ոչ ձայնակցեալ,
Ագաթանգեղայ գոլ հետեւեալ:
Այն` որ զդեսպանս Ճենաց հարցեալ, 
Ի սոցանէ զըստոյգն ուսեալ։
Որ է գիրով մեզ աւանդեալ,
Ման եւ Կոնակըն փախուցեալ,:
Ճենաստանէ ի Պարս անցեալ», եւ այլն։:

 

Խորենացին (Բ. ձա) արդարեւ յիշէ Մամիկոնեանց ծագումը, սակայն փոխան երկու անձանց (Մամ եւ Կոն կամ Կոնակ), մի անձն ընծայէ երկու անուանց զուգութեամբ, Մամգուն։ Այս ցեղին յատուկ պատմութիւնը գրողն Յովհաննէս՝ յ՚Է. դարու, եւ յետագայք, որպէս եւ Մեծին Ներսիսի վարքը գրողն, (որ թերեւս հնագոյն ըլլայ քան զՅովհաննէս), այսպէս Ղազարու հետեւին, երկու եղբայր Մամ, եւ Կոն ճանչնալով նախահարս այն մեծ եւ բազմերախտ ցեղին։ 

Մամիկոնեանց ծագումը եւ քիչ կամ շատ ճամփորդութիւնը յիշելէն ետեւ, Ղազար՝ ըստ Ապարանեցւոյն՝

 

«Զոճ բանին առ այլրս փոխեալ,
ԸզՄարսակէ սկիզբն արարեալ». եւ այլն,

 

շատ նորալուր բան մի պատմէ, իբր թէ Աբրահամ՝  Նահապետի հաւատարիմ ընտոծնին՝ Եղիազարու Հայրն (Մարսեկ ըստ Ս. Գրոց, Ծննդ. Ժե. 2) Մասեկ Դամասկացի (որոյ անուան այլեւսյլ կարծիք ունին Մեկնիչք) հետ մահուան մեծ նահապետին՝ ապստամբելով Իսահակայ՝ երեք որդւովք կու գայ ի Հայս, եւ Արայի դաշտին մէջ բնակելով՝ անոնց մէկուն անուամբ՝ Ազատ կոչէ աշխարհահռչակ բարձր լեռը, զոր լաւ եւս ըսելու էր թէ իր իսկ անուամբ կոչէ, որպէս եւ մինչեւ հիմայ կոչուի ի Հայոց Մասիք։ Այս տեղ աւանդութեան հետ շփոթի կամ խառնակի կամ պակսի մեր վիպասանին գրածն. զի այն լերին Ազատ անուանադրութիւնն յիշելէն ետեւ՝ անմիջապէս կըցած է.

 

«Եւ ընդ սըմա շարունակեալ,
ԶԲուզայս որ զԸստամպօլ շինեալ»։

 

Եւ է այս յիշատակս անշուշտ հիմայ մեր ձեռքում եղած Ղազարայ պատմագրութեան մէջ անյարմար դրուած էին Բիւզանդիոն քաղաքին շինութեան պատմութիւնն եւ Նորոյն ի Կոստանդիանոսէ, եւ այս իբր պատճառաւ յիջման Փաստսոս Բուզանդի ներմուծուած։ Ղազարու զգօնութեան չէր վայլեր այսպիսի զարտուղութիւն. բայց եթէ ուրիշ պատմական կապերով կապած ըլլայ այդ տեղեկութիւնը, իր անկէ առաջ եւ վերջը ըսածներուն հետ, որք կորած են կամ խառնակուած, ըստ վերոգրելոցս։

Ապարանեցին շարունակէ համառօտել իր ոճով եւ չափով Ղազարայ պատմածները, անկէ վերջն ալ ի Սեբիոսէ եւ յայլոց՝ մինչեւ աշխարհակալութիւնս Արաբացւոց. զոր յետոյ պիտի յիշենք, երբ Սիմոնի կարգն գայ ի շարս Պատմչաց մերոց:

իսկ Փարպեցւոյն վրայ մինչեւ հիմայ մեր ըսածէն երկու երեք բան գլխաւորեմք։ — Առաջին, իր հիմայ գտնուած էն աւելի երկար Հայոց Պատմութիւն գրած ըլլալն» — Երկրորդ, այս մեր գտածն  այլ տեղ տեղ պակաս, եւ ետեւառաջ գրուած շփոթուած է։ — Հանդերձ այսու, Երրորդ, այս ամենայն արտաքին պակասութիւնքն, ինչպէս առաջ այլ ըսինք, չեն նուազեցըներ իր մատենագրական կարգը, այնպիսի կարգ, որոյ համար եւրոպացի բանգէտք եւ հայագէտք ըսած են թէ՝ սա եւ Եղիշէ եւ քանի մի նմանիք՝ կրնան հաճութեամբ կարդացուիլ նաեւ յետ կարդալու հելլենական դասագիր պատմիչները։

Հետեւի դարձեալ, որ այսպիսի մատենագիր մի արժանի էր ուսումնասիրութեան քննաբանից, եւ իրօք ուսումնասիրուած է, թէ եւ ոչ Խորենացւոյ եւ Եղիշէի չափ։

Իմերայոց, թողլով զայլս՝ մեր կրօնակից Հեղինակն Պատմութեան Ազգային Հին Դպրութեան բազմակերպ տեղեկութիւն տուած է (Գ. տպ. եր. 391–406). – Մոսկուայի Ճեմարանի ծանօթ եւ հմուտ մագիստրոսն Գր. Խալաթեան երկար (130 երես) քննաբութիւն մի` Ղազար Փարպեցի եւ գործք նորին, հրատարակած է ի նոյն քաղաքի, յամի 1883։ — Ընթերցողը սպասեն անշուշտ այսպիսի հեղինակի մի յօտար լեզու այլ թարգմանութեանց, ինչպէս իր զուգակցաց՝ Եղիշէի եւ Խորենացւոյն։ Եղած էր արդարեւ իտալերէն թարգմանութիւն մի ի Վանս մեր իբր վաթսուն տարի առաջ, բայց թարգմանչին հեռանալով՝ անկատար եւ անտիպ մնաց։ Գրեթէ նոյնքան տարի առաջ (1843) ԵղիչԷի առաջին փռանկերէն թարգմանողն Տ. կարապետ Գապարաճեան, նոյն ազատութեամբ եւ քաղուածով բան մի հրատարակեց ի Բարիզ, վերա գրելով Abrégé de la vie politique et guer rière du prince Vahan le Mamiconien, par Lazare de Pharbe; par le P. Garabed Kaba ragy. իսկ կատարեալ թարգմանութիւն մի նոյն լե զուա եւ ծանօթութեամբք՝ մեր միաբան Հ. Սամուել Վի։ (Կեսարեան) Գանթարեան հրատարակեց՝ նոյնպէս ի Բարիզ, 1869, ի շարս Հայ պատմեաց Վիկտ. Լանկլուայի (Ա. հտր. ), վերագրելով, Lazare de Pharbe, Histoire de l'Arménie, traduite pour la première fois en français, et accompagnée de notes historiques et critiques, par le P. Samuel Dr. Ghesarian (Cantar), եւ այլն։

Ղազարու անձին ծանօթութեան նկատմամբ՝ գուցէ աւելորդ չըլլայ յիշել՝ որ Մխիթար Այրիվանեցի ի շարս Պատմագրաց մերոց յետ Բուզանդայ կարգէ զՂազար, եւ յետ ուրի: Հինգ պատմչաց զՄովսէս Խորենացի, ապա զՂազար Փարպեցի որ կրնայ կարծեցընել զառաջինն՝ այն նորոց անանունն կոչածը. զի եւ մեր պատմիչն, ինչպէս տեսանք, ի յառաջաբանին խոստանայ Բուզանդայ գրածը շարունակել, իսկ Վահանայ գործոց պատմագիր՝ յատուկ զՓարպեցին ճանչնայ։ Ուրիշ յիշելիք մի այլ։ Մխիթար Անեցին իր պատմագրաց շարքին մէջ՝ Ղազարիկ կոչէ զՓարպեցին, գուցէ անոր յանդիմանած աբեղայքն այնպէս կոչէին զնա ծաղրելով, թերեւս եւ փոքրահասակ էր. ինչ որ ըլլայ, մեր Հայրենի դպրութեան մէջ մեծագունից եւ անմահից մէկն է։ Մեր Պատմագրաց թիւն վաթսուներկու ըսողն եւ միայն քսանեւվեց անուն յիշողն, թերեւս նոյն ծաղրողաց անուանարկութեամբ ըսածը կրկնէ. «Ղազար Փարպեցի, զոր ոմանք Ղազար Փարիսեցի կոչեն, եւ ոմանք Ղազարիկ»։

Հաւանելի է որ երկու Ղազարք եղած են։ Մին աշակերտ Ս. Սահակայ, յորմէ ղրկուած է միւս թարգմանչաց հետ եւ իբր յամի 425 բերած է առ նա յունարէն Քահանայաթաղի աղոթքները, եւ  թարգմանել են մեր Ս. Հայրապետք. (տես Մասն Բ, Յօդ. 153). իսկ միւսն է մեր պատմիչ Փարպեցին, զոր առջինէն որոշելու համար եւ ժամանակաւ յետոյ ըլլալուն՝ պատշաճ գայ Ղազարիկ անուանելն։ Այլ թէ առաջին Ղազարն այն գրած է եւ պատմական բան, չէ յայտ։ 

Ղազարու են յ՚Բ Մասին Հայապատումիս՝ Յօդուածքն 113 118-120. 122. 127. 131–4. 137–8. 142-3. 146. 158. 160-5. 167։

22. ՍԱՀԱԿ. —  23. ԽՈՍՐՈՎ

Նախայիշելոց` Խոսրովու, Անդրէի եւ այլն, կար գին կրնան յարիլ եւ յետագայՔս, թէ եւ ոչ աներկ նայք։ Այրիվանեցին ի չարս Հնագոյն Պատմչաց շփոթ իմն դասէ յետ Բուզանդայ, Ներսեհ, եւ Ղազար (զոր յիշեցինք ի թիւս 18 եւ 21), եւ Սահակ, յետոյ կորիւն (Կորեան գրուած ), ապա Սահակայ Խոսրով։ 

Իրմէ առաջ Կիրակոս ծանօթ պատմիչն մեր դասէ Սրբոց Թարգմանչաց (Սակակայ եւ Մեսրոպայ), Գլխաւորք Աշակերտաց՝ Ս. Յովսէփ, Յովհան, Ղեւոնդ, Սահակ, Մովսէս Քերդող, եւ այլն։ Ասոր յիշած Սմբակն՝ Այրիվանեցւոյն կրկին Սահակաց մին պէտք է ըլլայ, եթէ արդարեւ երկում էին։ Կիրակոսի յիշած Էն անտարակոյս երեւի աշակերտ կամ Թարգմանիչ մի, թերեւս եւ Ղեւոնդեանց հետ նահատակեալ եպիսկոպոսն. բայց չի վկայուիր իբր պատմիչ։ 

Իսկ Այրիվանեցւոյն Սահակ Կորեան եւ յետոյ Սահակայ Խոսրով սեռական հոլովով եւ անորոշ կիտադրութեան բաժանմամբ անուանքն, կարծեցընեն թէ պէտք է իմանալ Պատմութիւն բառն այլ. եւ թէ ինչպէս կորիւն` Ս. Մեսրովբայ վարքը գրած է, նոյնպէս գրած ըլլայ եւ Խոսրով ոմն Ս. Հայրապետին Սահակայ վարքը, որ հաւանական երեւի։ Արդէն առանց անուան գրողին՝ Ահարոն Վանանդեցի յիշէ զՎարք Ս. Սահակայ, ուսկից եւ Ս. Նունէի խաչին տեղեկութիւնն։ Ջահկեցի կաթողիկոսն այլ ի շարս Պատմըչաց ընդ մէջ Բուզանդայ եւ Ղեւոնդի կարգէ զխոսրով։ Ղեւոնդ՝ Ութերորդ դարու պատմիչն է՝ Արաբացւոց գործոց առաջ կամ ետեւ՝ անտարակոյս երեւի խոսքով անուամբ էին պատմիչ մի, եւ հաւանօրէն Ս. Սահակայ վարքը գրող։

24. ԿԻՐԱԿՈՍ 

Յայսմաւուրք յիշեն 30 մայիսի ( Մարերի ԻԳ) Ս. Թադէի եւ Սանդըխտոյ նշխարաց գիւտը հրաշալի յայտնութեամբ Կիրակոս անուամբ ճգնողի մի՝ այդ Սրբոց նաՀատակութեան տեղերում. որ եւ յետոյ գրած է իր տեսլեանց եւ գիւտին Պատմութիւնը, եւ գտնուի Ճառընտրաց մէջ ընդարձակ քան ինչ  որ ի Յայսմաւուրս, այլ թուի` ի սկզբան ընդարձակագոյն եւս գրուած ըլլայ։ Յայսմաւուրաց ոմանք սխալմամբ գրեն Յովհան Օձնեցի կաթողիկոսին ժամանակ ի ՃՀ (721) թուականին եղած ըլլայ, առանց խորհրդածելու թէ իրենք իսկ գիտեն որ Մամիկոնեան Վահանայ մարզպանին ատեն էր  եղածն, որ է ըսել ի վերջ կոյս Ե. դարու, ՅովՀաննու Մանդակունւոյ կաթուղիկոսութեան ատեն։ Արդէն Խորենացին այլ չէ (Բ. դ). «Աստ ուրեմն յայտնել նշխարաց երկոցունց եւ փոխել, յԱռապարն, այս ամենայն, որպէս ասացաք, այլոց  պատմեալ. յառաջագոյն քան զմեզ»։

25. ՄԱՏԹԷՈՍ  ԳԻՏՆԱՒՈՐ

Կարծեօք կարգեմ՝ զսա ի չարս Պատմչաց ժա մանակիս։ Իբրեւ պատմիչ. յիշէ Ղազար Ջահկեցին, ետ ՈւռՀայեցւոյն՝ Երկրորդ Մատթեոս մի, բայց կարգով այլ ցուցընէ իբրեւ ԺԴ. դարու Հեղինակ։ Այս դարուս մէջ դասէ զնա եւ օտարազգի բանասէր մի (Շոէն), չգիտեմ որմէ՞ առած, եւ Լուսաւորչի վարքը գրող Համարի. եթէ չի սխալիր մեր ԺԸ. դարու նոյն վարքը գրող Մխիթարայ աշակերտ՝ մեր Հ. Մատթէոս Եւդոկիացւոյ Հետ։` 

Ստեփանոս Ռոշքեան իր Հայ-Լատին բառ գրոց մէջ վկայութիւններ բերէ ի Մատթէոս պատմչէ,  որոց մէջ յիշուին անուանք Բակուր, Գագէս զօրավար, Սարգիս շուկապետ, եւ փառքս Բուլբական զօրք. Զարկոցաւ զբարկուտս բաղխել։ Մայրաձիւթով պատել զտապանն, եւ այլն. որք ինձ երեւին ԺԴ. դարէ շատ վեր պատմչի պատշաճ. եւ կարծեօք համարիմ՝ թէ ըլլայ Ե. դարում վերջերը կամ ի սկիզբն յաջորդին, Գիտնաւոր մականուանեալն, աշակերտ Յովհաննէս կաթուղիկոսի Մանդակունւոյ, որ ղրկեց զնա առ Վաչագան թագաւոր Աղուանից. եւ կարծեմ թէ ասոնց կաթուղիկոս Ս. Գրիգորիսի նշխարաց Գիւտին պատմագրողն ըլլայ:

26. ՍՏԵՓԱՆՈՍ ՏԱՐՕՆԱՑԻ 

Տարակուսանօք յիշեմ եւ զսա, ըստ վերոյիշեալ Բառագրոց հեղինակին բերած վկայութեանց, յորս յիշուին Սմբատ, Արտաշատ, եւ այլ հնութեան վերաբերեալ անուանք։ Պատմըչաց շարադասող մէկն՝ երկու Ստեփանոս յիշէ, զատ անձինք համարելով զԱսողիկն եւ զՏարօնեցին։ — Իբրեւ կէս դար առաջ հրատարակուած Էջմիածնի Արա շատ օրագրի մէջ կեղակարծ Գաւազանակարգի մէջ Թադէոսի Առաքելոյ յաջորդաց մէջ՝ Հեղինակ համարուած է Ստեփանոս Տարօնացի աշակերտ Ս.  Մեսրովպայ։ — Սեբիոսի պատմութեան սկիզբն այլ ժամանակագրական յիշատակք կան առաջին դարուց, «Պատմագրացն՝ Մովսիսի Խորենացւոյ եւ Ստեփանոսի Տարօնացւոյ»։ Եթէ Սեբիոսի է այս խօսքս, ուրեմն իրմէ հին է Ստեփանոսդ, եւ կրնայ կարծուիլ եպիսկոպոսն Տարօնոյ ի սկիզբն է. դարում, որ գնաց առ Կոմիտաս կաթուղիկոս, եւ առաւ բերաւ Ս. Հռիփսիմեայ նորագիւտ նշխարէն՝ իր աթոռը, Ղազարու վանքը:

27. ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ  ԵԿԵՂԵՑԱՊԱՆ

Հաւանօրէն սա ի վերջ Ե. կամ՝ ի սկիզբն Զ. դարու էր, Սիւնեաց Գողթն գաւառի Ս. Գողգոթայ վանաց Եկեղեցպան, որ այդ վանքը շինողաց՝ Գիւտ վանահօր՝ (երբեմն Վասակ կոչուած, թոռն Շաբար իշխանի ), եւ Քրիստոսասիրի իր աշակերտին՝ վարքն եւ նահատակութիւնը գրած - է. ըստ վկայութեան Օրպելեան Ստեփանոսի, որ իր Սիւնեաց պատմութեան մէջ (ԻԱ) համառօտած է զնոյն. եւ կ'ըսէ. «Ապա աւանդեաց մեզ զայս հրաշալուր Պատմութիւն՝ Յովհաննէս Եկեղեցպան  սուրբ ուխտին (Գողգոթայ), որ գքսան եւ հինգ ամ ոչ ել արտաքոյ եկեղեցւոյն, եւ ոչ խօսեցաւ ընդ ումեք, բաց ի պաշտամանէն»։ Դիպուածն՝ մասամբ աւելի կամ պակաս հրաշալուր, բայց բունն ստոյգ է. ժամանակն Ե. դարու վերջերն։ Անտարակոյս երեւի պատմըչին ժամանակակից եւ հաւանօրէն ականատես ըլլալն՝ գոնէ վերջին մասին գրած պատմութեանը. մանաւանդ որ Հայր Գիւտի եւ աշակերտին նահատակութենէն վերջը՝ այն վանքն այլ աւրուեցաւ։ 

28. ԱՆԴՐԷԱՍ 

Մի յաշակերտաց Ս. Սահակայ, ի Տարօն գաւառէ եւ անոր հռչակաւոր Ս. Ղազարու վանաց Վանական, թուի յազնիւ տոհմէ. վասն զի Մեծին վարդանայ դստեր Ս. Շուշանկան հետ եկեր էր ի Վիրս կամ ի Գուգարս՝ իբրեւ հոգեւոր հայր, եւ անոր երեք մանչ եւ մի աղջիկ զաւակները կնքեր էր, եւ երբ այդ Շուշանն Վարդենի ի սկզբան իր եօթնամեայ տառապանաց՝ յանգութ էրկանէն՝ Վազգենէ՝ քովի եղած Սրբոց նշխարներն եւ սրբազան գրքերն ուզեց ապահովցընել, յանձնեց Անդրէասայ, պատուիրելով որ Մծխիթայի քով բլրոյն վրայ կանգնած Ս. Նունէի խաչն այլ վերցընէ տանի ի Տարօն։ Եւ այնպէս կընէ Անդրէաս, տեսածին եւ եղածին Պատմութիւնն այլ գրելով։ իններորդ դարուն վերջերը այս գրուածը գտեր է Ահարոն Վդ. Վանանդեցի եւ քաղելով աւելցուցեր է յիշեալ Խաչին յետոյ տեղէ տեղ փոխադրուիլը. (Տես  թիւ 52)։ Ահարոն անկէ առած պատմութեան յիշատակը վերնագրէ՝ Սրբոյն Անդրեասու ասացեալ. յայտնելով որ թէ գիտնական աշակերտ եւ թարգմանիչ էր սա, թէ սրբակեաց եւ ճգնազգեաց աբեղայ մի. «Խարազնազգեստ եւ բոկագնաց եղեալ, » սնեալ առ ոտս Սրբոյն Սահակայ. եւ յաւերմանէն Հայոց՝ անդ հասեալ՝ խաղաղեալ կայր»: Խաչն եւ նշխարները տանելով Անդրէաս ի Սպեր գաւառ՝ Պարխար լերանց ամուր ու ծածուկ խորշի մի մէջ պահէ. եւ երբ լսէ Շուշանկան մահը՝ կ՚իմացընէ Ս. Վարդանայ (Հմայեակի) եղբօրորդւոյն Գրիգոր պատանի իշխանին. որ զօրօք կ՚երթայ հօն, եւ ի Յունաց ազատելով՝ բերէ ի Վանանդ եւ դնէ Կարնենեաց վանքը։ Անդրէաս այլ օրհնելով զնա եւ փառք տալով Աստուծոյ, վախճանի. «Զի էր այր ծեր եւ անցեալ ժամանակօք. եւ բազում՝ վիշտս յաղագս կործանման աշխարհիս Հայոց կրեալ»։

29. ԱՆԴՐԻԱՆԷ  ԿԱՄ ԱԴՐԻԱՆԷ

Ժամանակակից Անդրէասայ եւ գրեթէ անուան նակից, ինչ վիճակի անձ ըլլալն չի յիշուիր, սակայն անտարակոյս եկեղեցական է։ Սա պատմա գրած է իր օրերուն՝ Զ. դարու կիսում՝ Հայ-Աղուանից երկրին կամ Արցախայ Կաղսէթ կոչուած գաւառի մէջ՝ շատ մի Սրբոց նշխարաց գտնուիլը, Ս. Ստեփանոս Նախավկայէն սկսեայ, Մամասայ, Կոզմայի եւ Դամիանոսի, եւ այլոց. յորոց մին, Ս. Վարոս, երեւի Վեհիկ անուամբ մէկու մը՝ երազի, ինչպէս եւ իրմէ առաջ ուրիշ մի, եւ յորդորեն զսա որ երթայ հանէ իրենց նշխարները։ Վեհիկ առաջ անհոգ կ՚ըլլայ, յետոյ վախնալով կ՚երթայ յայտնէ այն ատենի Աղուանից ծանօթ կաթուղիկոսի՝ Աբասայ (զոր մեր պատմիչք՝ Հայոց թուականին հաստատութեան տարին, 551, յիշեն). եւ նա  Վեհկի եւ եկեղեցական եւ քաղաքական պաշտօնէից ձեռօք հանել եւ փոխադրել տայ Սրբոց նշխարները, եւ մեծ հանդէսով տօնախմբէ։ Այս բաներուս համար կ՚ըսէ պատմիչն. «Ես Անդրիանէ որ զՅիշատակս գրեցի, մաղթեմ զանարժանութիւնս իմ՝ յիշել՝ ընթերցողացդ, եւ զՀայրապետն Աբաս մի՛ եւս մոռանալ, յորոյ ժամանակս լոյս աշխարհի ծագեցաւ ընդ նմին եւ զՎեհիկ կարապես նոցին յիշեսցէ Տէր Աստուած ողորմութեամբ իւրով մեծաւ»։— Թերեւս Վեհիկն է գրուածքը գրողը, իսկ Անդրիանէ՝ յաւելուածն յօրինողը: (Տես Բազմավեպ 1897 ամի, էջ 374)։

Այս յիշատակս՝ Աղուանից պատմիչն Մովսէս Կաղանկատուացի իր հռչակաւոր պատմագրութեան մէջ անցուցեր է, (Բ. գ). յայտ է թէ համառօտելով։

30. ՅՈՎՍԻԱ 

Անսովոր անուն մի, համառօտ գրուած ի մի հեղինակ, որ ոչ յիշուի յայլոց, բաց ի վերնագրէ իր գործոյն, որ է այսպես. «Քրիստոսասիրի Վարազդայ Գաբեղենից տեառն աղաչեալ զՅովսիա ճըշմարտախոր, եւ երկիւղած ի Տեառնէ, ստուգել զպատմութիւն երանելեացն՝ Թաթլոյ եւ Գիւտի եւ Թովմասու, եւ Վարոսի ճգնաւորաց Քրիստոսի»։ Պատմութիւնն յայտնէ որ Վարոս եւ Գիւտ  նոյն անձն է, եղբայր Թաթլոյ, որ առանձնութեան մէջ մեռած գտնուելով՝ կոչուեցաւ Գիւտ եւ Գտուկ: Տօնելի Սուրբեր են ասոնք, եւ Յայսմաւուրք այլ պատմեն անոնց վարքը, որոյ աղբիւր եղած է Յովսիայ գրածն, որ թէ եւ համառօտ, այլ բաւական կարեւոր, ոչ այնքան յիշեալ Սրբոց վարուց նկատմամբ, որքան Զ. դարու քանի մի նշանաւոր անձանց իշխանաց եւ ուրիշ գրողներէ յիշուած աշխարհագրական տեղեաց յիշատակներով։ 

 

Վերնագիրն ինքնին ներկայացընէ Նախ զՎարազդ, որ պիտի քանի մի ուրիշ իշխանաց հետ Բ Ներսէս կաթուղիկոսի գումարած ժողովոյ մէջ. Զ. դարու կիսուն մէջ։ Թերեւս սրբութենէն աւելի հետաքրքրական ըլլայ Յովսիայ ըսածն Թաթլոյ համար, թէ Ս. Մեսրովպայ եւ Ս. Ղեւոնդ երիցու հաւասար էր գիտութեամբ, նա եւ «Առաւել քան զՄեսրովպ, եւ զԳառնիկ եւ զՂեւոնդ»։ Այս բանս առեր է պատմիչս ի Կամսարականաց Պատմութենէ. եւ ըստ այսմ վկայուի՝ որ Թաթուլ ոչ միայն մի էր յառաջին աշակերտաց Ս Մեսրովպայ, այլ եւ վարդապետ կարգեալ կրտսեր աշակերտաց [8]

Յովսիա բերէ վկայութիւն եւ ի Մովսիսէ Քերթողահօրէ՝ Թաթլոյ ճգնաւորական վարուցն համար, որում երկրորդ Անտոն կոչեր է զնա, իբրեւ գերագոյն ի ճգնաւորական վարս եւ իբրեւ առաջնորդ ճգնաւորաց եւ շինող ճգնարանաց եւ վանորէից, որոց գլխաւորն կոչուեր է արժանապէս Թաթլոյ վանք. ուր եօթն տարեկան եղած ատենն բերեր է զՅովսիս՝ իր Հայրն. «Եւ կացի, կ՚ըսէ, ի վանքս յիսուն եւ վեց ամ յայտ է որ ինչուսն գրած ատենն Եւ հօն գտնելով Աստուածատուր անուամբ ծեր եկեղեցպան մի, շատ բան անկէ տեղեկացեր է։ Յիշէ եւս որ Թաթուլ՝ զի Թովմաս դրաւ առաջնորդ իր վանաց։ Ասոր այլ՝ ետ ուրիշի՝ յաջորդել է Յովհաննես, յետոյ կաթուղիկոս (Բ), (557–74), զոր կաթուղիկոսաց գաւազանա. գիրք այլ վկայեն թէ ի Գաբեղենից երկրէն էր։

Յովսիսյի անցողաբար՝ յիշատակածներուն մէջ շատ նորալուր է Մեծին Վարդանայ գերահռչակ պատերազմին մէջ՝ հետը իր Զուրա անուամբ որդւոյն այլ նահատակուիլն, զոր ուրիշ մէկն յիշած չէ։

Դարձեալ, Թաթլոյ թաղման եկողաց հետ այլ յիշէ «զՎարազդ–տիրոց իշխանն Բագրեւանդայ եւ Արշարունեաց, որ ի Բանաստեղծացն՝ Սպարապետ Հայոց անուանիւր» : Եթէ հեղինակին ակընջին զարկեր է այդ Սպարապետ կոչումնը, մեզ այլ աւելի այդ Բանաստեղծից լռեալ ձայնքն։ Եօթներորդ դարու կիսու մօտերն յատկապէս Սպարապետ կոչուէր Մուշեղ Իշխան մի. իսկ անկէ քիչ առաջ Սմբատ մի Բազմայաղթ, եւ այլն։ Այդ գովաբանեալ սպարապետը պէտք չէ շփոթել իր համանուն մեծ իշխանին հետ, որ ժամանակակից է յիշեալ Մուշեղին։

Աւելի հաճոյական յիշատակ մի եւս է այդ կողմերի Վանգոյ կամ Վանկոյ վանաց վարդապետաց գրչութեան արուեստն, որք «Զսուրբ գրեանսն յօրինեին (թէ գրէին եւ թէ կազմէին գրքերը), որք էին երեսուն եւ վեց վարդապետք». այսինքն վարպետը Վայելչագրութեան (Calligraphes), հաւանօրէն եւ զարդագրողը կամ մանրանկարիչ՝ (miniaturistes ), գուցէ եւ նկարիչք՝ պատկերաց գծող։ Ծանօթ է այդ վանաց Վանկոյ) մէկ սրբազան խաչն, որով Ս. Շնորհալին այլ ողջունէր եւ օրհնէր զանոնք՝ առ որս գրէր իր կոնդակները։ — Եթէ այլեւայլ տեղեաց հետ յիշելով զքաղաքսգեօղն Տեկոր, աւելցուած է թէ մերձ է յարքայանիստն Անի, զայս վերջի ժամանակի ընդօրինակողն Յովսիայի աւելցուցեր է։ Այս քաղաքագեօղիս մօտ երեւի Բղբուջ գեղն` հայրենիք Ս. Թաթլոյ :

31. ՊԵՏՐՈՍ ՔԵՐԹՈՂ ՍԻՒՆԵԱՑ

Քերթողահօր Մովսիսի աշակերտ կոչուի սա. իրարու արժանի վարպետ եւ աշակերտ. եթէ Խորենացին ըլլայ եւ թէ ոչ այդ Քերթողահայրն՝ աշակերտ U. Սահակայ եւ Մեսրովբայ, իր ծերութեան ատեն կրնայ եղած ըլլալ ուսուցիչ Պետրոսի, որ Զ. դարու երկրորդ կիսուն յիշուած է, իբրեւ եպիսկոպոս Սիւնեաց եւ իբրեւ մի ի կարգաւորողաց Հայոց տօմարին։ Ամէն զինքն յիշողք՝ մեծ գովութեամբ յիշեն, մանաւանդ իր յաջորդաց մին, ԺԳ. դարու պատմագիրն Ստեփ. Օրպելեան. ինչպէս (Գ. ԻԲ), «Բազմերջանիկն եւ անհամեմատն ի մարդկանէ Պետրոս, աշակերտ Մովսիսի Քերթողահօրն, քաջ Հռետորն եւ անյաղթ փիլիսոփայն... նախաթոռ վարդապետաց Հայոց, Քերթող եւ Թարգմանիչ, որ արար բազում թարգմանութիւնս, եւ խօսեցաւ Ճառս իմաստայեղց ի Ծնունդ Քրիստոսի... եւ այլ յոլովս, եւ մեկնեաց զխրթին եւ զդժուարիմաց բանս Հին եւ Նոր կտակարանաց։ Սա հարցեալ ի Վաչագանայ Աղուանից թագաւորէ բանս բազումս ուժեղ եւ զօրաւորս, եւ ընկալեալ պատասխանի յոյժ ի ճաեւ ուղիղ լուծմամբ»։ Յետոյ կ՚ըսէ, թէ «Սա գնաց ի ժողով Դունայ յառաջինն», որ ստոյգ թուի։

Մեզ կարեւորն է իր Պատմական գրուածն, որոյ համար նոյն յիշեալ հեղինակն կ՚ըսէ (Ա)։ «Հանդէս արարեալ ամենայն պատմագրաց Հայոց... նաեւ սակաւ ինչ ի Պետրոսի ճառիցն՝ որ վասն Բաբկայ Սիւնեաց տեառն»։ Ուրիշ տեղ այլ (ԺԶ), յիշելով Անանիայ եպիսկոպոսի՝ աշակերտին Ս. Մեսրովբայ՝ երթալն յԱղուանս, կ՚ըսէ. «Ցուցանէ մեզ սուղ ինչ Մովսէս Քերթողաբայրն. եւ զբովանդակն՝ մշգրիտ աշակերտ նորին Պետրոս եպիսկոպոս Սիւնեաց», եւ այլն։ 

Ուրեմն Պետրոս ընդարձակօրէն գրեր է Ս. Մեսրովպայ քարոզելն յԱղուանս եւ այբուբեն հնարելն անոնց այլ։ Այս գրուածս չէ յայտնուած։ Բայց իր ճառօրէն պատմածներէն քանի մի դէպք մէջ բերէ Օրպելեանն, ինչպէս Բաբկայ Սիւնւոյ քաջութիւնն ի վերայ Հոնին, անոր հօր Անդովկայ վրէժն ի Շապհոյ, ասոր աւերելն զերկիր Սիւնեաց, եւ Բաբկայ նորոգելն զաւերածն եւ գտնել անոնց տակ ծածկուած սրբազան ոչխարներին եւ սպասները։ Տես  յ՚Բ մասն Յօդ. 89. 90. 91. 92. յորս լաւ երեւի այս Քերթող եպիսկոպոսին եւ Հռետորին արդարեւ ճարտասան լեզուն եւ գրիչն. որոյ վկայ է եւ գեղեցիկ Գովեստն «Ամենասուրբ կոյսն Մարիամ կամ՝ ի ծնունդն Քրիստոսի, որ բարեբաղդաբար հասած է առ մեզ, եւ քանի մի կոտորք ուրիշ ճառից: այլ բաղդն չէ պատեր իր պատմախառն ճառերը կամ ճառաբան պատմութիւնները, որք իր յատուկ երկրին եւ թեմին՝ Սիւնեաց վրայօք են, եւ յունական գեղեցիկ դպրութեան եւ Հռետորութեան ճաշակ ընծայէին անշուշտ։

32. ՆԵՐՍԷՍ  ԱԲԵՂԱՅ

Ի սկզբան թուականութեան Հայոց, ի կէս Զ. դարում, երբ Մախոժ պարսիկ մոգն հաւատաց ի Քրիստոս, եւ գալով ի Հայս՝ բանտուեցաւ ի Դուին, նոյն բանտին մէջ երկար ատենէ ի վեր բանտուած էր Ներսէս անուամբ մէկն (Ասեղայ ըստ Յայսմաւուրաց )։ Ասկէ սովրեցաւ պարսիկն գՔրիստոնէութիւն եւ մկրտեալ կոչուեցաւ Յիզիտ–բուզիտ, այսինքն Աստուածատուր, եւ յետ երկար բանտարգելութեան եւ չարչարանաց՝ խաչուելով նետաբար նահատակեցաւ, եւ տօնուի ի Հայոց (ի 25 փեպրուարի ըստ Յայսմաւուրաց)։ Ներսէս ականատես վկայ եւ վշտակից՝ գրեց այս Սրբոյ նահատակութեան պատմութիւնն, թերեւս ընդարձակ, սակայն Ճառընտրաց մէջ կամ՝ ի կարգի Վկայաբանութեանց գտնուի չափաւոր բան մի, յստակ ոճով, յորում եւ ըսուի Սրբոյն համար, թէ «Գտանէր Սուրբն իւր վշտակից զոմն ի բանտին, որում անուն էր Ներսէս, որ ի բազում ժամանակաց էր կապեալ ի բանտին՝ վասն Աստուծոյ. եւ ուսանէր ի նմանէ երանելին զսուրբ հաւատս եւ զսաղմոսս», եւ այլն: Յայսմաւուրք համառօտելով զվկայաբանութիւնը,  գրողին բերնով վերջացընեն. «Եւ ես Ներսես չարչարակից եւ վշտակից Սրբոյն՝ արարի զՊատմութիւնս, ի փառս Աստուծոյ»:

Սրբոյն վարքէն զատ կարեւոր յիշատակ է Հայոց պատմութեան համար, այն ժամանակի (քանի մի տարի առաջ եւ քանի մի տարի վերջն ի կիսոյ Զ. դարու) Պարսից տէրութեան կողմանէ եկած մարզպանից կամ համակարից անուանքն, ինչպէս կոչէ Ներսէս, եւ ուրիշ պատմչաց քով չեն գտնուիր։ Նոյնպէս եւ անոնցմէ զատ անուանքն երեք իշխանաց՝ զորս Պարսից թագաւորն ղրկեր էր իբրեւ քննիչ` Հայոց գանգատներուն այն համակարից տուած նեղութեանց. որք կոչուին Նատոյ Դրովանդական, Պերոզ՝ Ռէոյ գաւառին մոգպետն, եւ Խոյապ, «որ էր սպասաւոր արքային»։ Իսկ կամակարքն որ զիրար յաջորդեցին՝ կոչուին Խոսրով-Պերոզ, Նախորական, եւ Նախապետ։ Աստուածատրոյ նահատակութիւնն եղած է յամի 553։ Իրեն վշտակից պատմչին վախճանն յայտնի չէ, սակայն կրնայ գոնէ դասակցիլ երանելի խոստովանողաց։

33.  ԱՊԼՂԱՐԻՊ 

Անհաւատալի անուն եւ գրիչ ժամանակիս, Զ. դարու, յառաջ քան զծագումն Արաբացւոց եւ մըտնելն ի Հայաստան, որոց յատուկ են այս եւ ասոր նման անուանք, զորս քանի մի դար վերջ յիրաւի ընդունեցան եւ Հայք, գոնէ իբրեւ մականուն։ Ջրպետ Մարդեն կոչուած ԺԹ. դարու սկիզբները՝ Հայ լեզուի ուսուցիչն ի Բարիզ՝ է զսա յիշողն իբր թէ ի Զ. դարու եղած ըլլայ եւ երկու հարիւր տարուան  Հայոց պատմութիւն գրած. որոյ հատուածք միայն գտնուին՝ կ՚ըսէ։ Զարմանալի եւս է՝ որ նոյնպէս Ռոմմել հմուտ Գերմանացին՝ Կրիւպերի ընդարձակ Հանրագիտակ Բառարանին մէջ իբրեւ ստոյգ հեղինակ յիշէ զսա։ Իսկ ինձ թուի թէ կամ՝ ժամանակն շփոթուած է, կամ անունն, եթէ եղեր է այդպիսի պատմիչ մի։ 

34. ԹՈՎՄԱՍ 

Նոյն Ջրպետ զսա եւս Ե–Զ. դարու պատմիչ համարի, սակայն որովհետեւ իր ատեն դեռ չէր յայտնուած Թումա Արծրունին, կրնար սխալիլ եւ ասոր հետ շփոթել։ Իր սխալանաց պատճառ կրնար տալ եւ Մխիթար Այրիվանեցին, որ ի շարս պատմագրաց՝ յետ Կորեան եւ Խոսրովու եւ յառաջ քան զԽորենացի, զՂազար եւ զԵղիշէ՝ կարգէ զԹովմաս: — Վանական վարդապետ՝ Զորս ըստ պատկերի  քում՝ շարականին համար կ՚ըսէ, թէ Թովմաս պատմիչ յիշէ որ զայս երգեր է Գր. Մագիստրոս իր ի Տարօն շինած եկեղեցւոյ մէջ կամ համար։ Մեզ ծանօթ Թովմաս պատմիչն Արծրունի` Մագիստրոսէն առաջ է ժամանական կարելի է որ ուրիշ Թովմաս գրիչ եւ պատմիչ մ՚այլ եղած ըլլայ, եւ շփոթուի ժամանակն եւ անձն։

35. ՅՈՎՀԱՆԷՍ  ՄԱՄԻԿՈՆԵԱՆ

Մամիկոնէից մեծահռչակ եւ արժանաւոր ցեղին եւ Տարօն գաւառի Պատմութիւնը գրելով կամ շարունակելով՝ մեծ անուն ստացած է սա, թէ եւ հիմայ իր անուամբ մեր ձեռքն հասած գործն փոքր ինչ է եւ ոչ մեծայարգի։ ինքն այն ցեղին եւ գաւառին եպիսկոպոսաց չարքէն երեսունեւհինգերորդ էր, ըստ իր վկայութեան, Է. դարուն կիսէն վերջ։ Շատեր յիշեն Մամիկոնէից Պատմութիւն, որպէս եւ Կաղանկատուացին, որ ժամանակաւ շատ հեռի չէ ի Յովհաննիսէ։ Պատմութեան նախագրողն՝ Լուսաւորչի ընտրած Ասորի Զենովբ եպիսկոպոսն է, զոր յիշած եմք. սա աւանդեց` որ իր յաջորդքն այլ շարունակեն ինչ որ իր թեմին մէջ հանդիպի. եւ այսպէս ըրին, գոնէ ոմանք. բայց շատերն ազգաւ ասորի ըլլալով եւ յառաջ քան ըզգիւտ հայերէն տառից, ասորերէն գրած են, եւ հաւանօրէն այս է կոչուածն Ասորւոց Պատմութիւն։ Երբ Հայք յաջորդեցին ասոնց, եւ առաջինն կամ՝ մի յառաջնոցն՝ Թոդիկ՝ Հեռացուց Ասորիները իր աթոռէն (Գլակայ վանք), թուի թէ իրենց լեզուով գրուած տեղւոյն պատմութիւնն այլ հետերնին տարին ուր որ տարին. կամ՝ ինչպէս կ'ըսէ Յովհաննէս, ատեն մի Պարսիկք այս կողմերս աւարելով, այն պատմագիրքն այլ կողոպտեր էին վանքէն. եւ մեր պատմիչն լսելով որ Ուռհա քաղաքն Մարմաս կամ Մարմարա անուամբ Ասորւոյ մի քով գտնուի, գնաց առաւ եւ թարգմանեց ի Հայ։ Քսան եւ ութ գլուխ կամ Պատճէն էր այդ պատմութիւնն, Տրդատայ օրէն սկսեալ շարունակուած. որոց վրայ տասն այլ ես աւելցուցի կ՚ըսէ Յովհաննէս, եւ ըրի երեսունեւութ պատճէն։ Հիմայ իր անուամբ մեզի հասածն հազիւ թէ իր յատուկ գրած տասն կտորն ըլլայ, որոց քանի մը ետքիններուն վերեւ գրուած է Պատճէն, իսկ առջի յօդուածոց վրայ՝ Գլուխ, թերեւս օրինակողներէն այսպէս գրուած։ Ուրեմն դեռ յայտնուած չեն մեզ Մարմարայի քով գըտնուածներն, եթէ անոնց մաս մի չհամարինք Զենովբայ գրածն այլ։

Արդ գալով Յովհաննու գրածին, Պատմութիւնն թէ եւ ըստ լեզուին բաւական մաքուր եւ վայելուչ է, բայց չունի յատուկ եւ շարունակ պատմական  կարգ. այլ ընդհանրապէս Զ. դարու մէջ Յունաց եւ Պարսից հակառակութեան եւ պատերազմաց. կէսն է, եւ այդ երկու հակառակորդաց՝ երբեմն  մէկին երբեմն մէկալին ձեռնտու ըլլալն Մամիկոնէից իշխանին, եւ այս պատճառաւ Պարսից դիմելն ասոնց երկրին վրայ ի Տարօն, կռուիլն եւ աւրելն շատ պատերազմներով, որոց մէջ շատ հեղ յաղթուած եւ ջարդուած են։ Սակայն այս պատերազմաց դիպուածոց եւ թուոց մէջ՝ շատ տարակուսելիք եւ չափազանցութիւնք կան, վիպասանական հանգամանօք եւ երբեմն անյարմար՝ ծիծաղելի յարմարու. թ եամբք, որ չեն վայլեր Մամիկոնէից եպիսկոպոսի մի, թերեւս աչ վարչական ձեռաց միջամտութիւն եղած ըլլայ, որը իրենց մեծ իշխանը՝ Մուշեղ Քաջակորով անուանեալը դիւցազնացընել ուզեր են, ինչպէս եւ անոր յաջորդ ազգականը՝ Գայլ Վահանը, զուարճալի ոճով հիւսելով, բայց ոչ շատ հաւատալի։ Մէկ պակասութիւնն այլ է ժամանակագրական թուականն, որ բնաւ չի յիշուիր, այլ երբեմն այս կամ այն կայսեր եւ Պարսից թագաւորի ատեն կ՚ըսուի։ Նոյն իսկ ինքն Յովհաննէս իր գրածին վերջացնելուն ժամանակը՝ իր եպիսկոպոսութեան երեսունեւհինգերորդ տարին կ՚ըսէ եւ չի յիշեր ըզթուական, այլ Սամուել կաթուղիկոսի դեռ չորս ամսուան Հայրապետութեանն ատեն։ Բայց այդ անուամբ կաթուղիկոս չկայ այն դարուն մէջ, թէ եւ մեր ձեռքում եղած օրինակք այդպէս գրած են։ Մեզի ծանօթ Սամուէլ կաթուղիկոսն՝ Զ. դարու առաջին տարիներուն մէջ ընտրուած է։ Աւելի զարմանալին է մէկ ձեռագրի մէջ գրուածն, թէ Անդրեաս եպիսկոպոսն Մամիկոնէից (իբր երեսուն  տարի յետ Մանդակունւոյ), Վարդան (?) կաթուղիկոսի հետ գնացեր է ի Հոռոմն ի ժողով՝ Զենոն կայսեր ատեն։ Զենոն եւ Յովհաննէս Մանդակունի ժամանակակիցք են. եթէ անոնց ատեն եղած է այդպիսի ժողով մի վասն միաբանութեան, Վարդանն այն կրնայ Մամիկոնեան իշխան մի ըլլալ. եթէ արժան է այդ գրութեան արժէք տալ։ 

Պատմական դիպուածներուն անստուգութեանը նմանին եւ երբեմն Յովհաննու յիշած տեղեաց անուանքն եւս, կամ՝ մանաւանդ կոչման պատճառքն. եւ Պարսից հետ կամ պարսկերէն խօսուած ատեն՝  ըսածնուն համաձայն հայերէն անուններ դնելն։ — Միով բանիւ, շատ զգուշությամբ ընդունելի են իւր պատմվածքն, եւ աւելի շատ փափագելի` ստոյգ եւ ամբողջ պատմութիւն մի Մամիկոնէից։

Հիմայ գտնուածքն, Զենովբ եւ Յովհաննէս Մամիկոնեան, փռանկերէն թարգմանուած եւ տպագրուած են իր շարս այն լեզուով փռանկ թարգմանութեանց Լանգլուայի, յամին 1869, ի Բարիզ։ իսկ բնագիրն տպագրուած է ի վանս մեր, ի միասին ընդ Զենոբ Գլակայ, ի 1832, եւ ի 1889։

36. ՍԵԲԻՈՍ 

Գրեթէ ամէն շարադասողք Պատմագրաց յիշեն զսա. մէկն միայն, Անեցին, Սիբիոս կոչէ, որ է ծանօթ Եւսեբիոս անունն։ Իր գործն այլ՝ միշտ անուանը կըցեն. Հերակլ ի Սեբիոսէ, այսինքն Պատմութիւն Հերակլ կայսեր ի Սեբիոսէ. կամ Սեբիոսի եպիսկոպոսի Պատմութիւն Հերակլի, կամ Իսիբիոս՝ որ Հերակլին է. կայ այլ որ սոսկ Հերակլ գրէ։ Ասողիկ կ՚ըսէ, «Պատմութիւն Հերակլի որ ի Սեբիոսէ եպիսկոպոսէ ասացեալ»։ Կիրակոս, «Հերակլ՝ ի Սեբիոսէ եպիսկոպոսէ ասացեալ»: Ամէնքն այլ վկայեն որ գրածին գլխաւոր նիւթ է՝ այդ Յունաց կայսեր արշաւանքն ի վերայ Պարսից, եւ յաղթութեամբ անոնց թագաւորեցընելով զԽոսրով Բ, Ապրուէզ մականուանեալն, դարձընել անոր հօր ատեն Երուսաղեմէն գերեալ Ս. Խաչը։ Այս մեծ դիպուածէն առաջ` Վահանայ Մամիկոնենի օրերէն սկսեալ ինչուան իր ատենի Հայոց երկրին գլխաւոր դիպուածքն, անոնց խոհեմ եւ անխոհեմ քաջութիւնները համառօտիւ պատմէ Սեբիոս, կամ քաղէ իրմէ առաջ գրողներէն՝ մանաւանդ ի Սմբատայ Բագրատունւոյն, որ երբեմն գերի ընկած ի ձեռս Յունաց, եւ ճարտարութեամբ ճողոպրած ի կողմն Պարսից, քաջագործութեամբ արժանացաւ Վրկանայ երկրին (Կազբից ծովու արեւմտակողմն)՝ մարզպան ըլլալ, եւ Հայոց ամէն նախարարներէն գերագոյն, նոյն իսկ եւ Պարսից, եւ փառաց մէջ վախճանեցաւ ասոնց երկրում, կարեւոր գործեր այլ հոգալով ի Հայս, մանաւանդ ի սկիզբն Է. դարու, Հայոց եւ Վրաց կրօնական վիճից եւ բաժանման ատեն։ Յունաց հետ այլ Հայոց կրօնական խնդիրը չէ Սեբիոս, եւ երկու կողմէն գրուած քանի մի թղթերն ի մէջ  բերէ. զոր յետոյ աւելի երկարօրէն գրէ Ուխտանէս պատմիչ, եւ Սմբատալ գործերն յիշելով կ՚ըսէ. «Որպէս ուսուցանէ քեզ Պատմութիւն Հերակլի»։

Մէկ գլխաւոր յիշատակ մի եւս Սեբիոսի պատմութեանն է իր ատեն Արաբացւոց աշխարհակալութեան սկիզբն, եւ Սասանեանց չորսհարիւրամեայ բռնակալութեան բարձումնը։

Խոհական կերպով գրէ պատմիչս, ինչպէս վայլէր իր աստիճանին, զի Բագրատունեաց եպ ի սկոպոս էր. շարագրութիւնն այլ յստակ՝ ընտիր, պատմածքն շատ հետաքննական, առանց երկարաբանութեան, եւ կարծես իր պատմած դիպուածոց եւ փոփոխութեանց պէս՝ կ՚երագէ գրչին ընթացքն. որոյ համար եւ թարգմանուեցաւ օտար լեզուն։

Սեբիոսի պատմագրութեան հրատարակողք ի 1851 եւ յետոյ, ի սկզբան գրոցն գտած եւ կցած են այն հին պատմութեան կոտորքն, որոց հեղինակը չգիտելով՝ Անանուն կոչած են, եւ մենք Ղազարայ Փարպեցւոյ ըլլալ յիշեցինք։ Այս հատուածք պատմութեանց՝ կերպով մ՚անյայտացընեն Սեբիոսի յատուկ պատմութեան սկիզբը կամ՝ յառաջաբանը. վերջաբանն այլ նոյնպէս որոշակի ոճով ցուցուած չէ։ Պատմութեան ժամանակն հասնի մինչեւ յամն 656։

Սեբիոսի պատմածներէն են Հայապատումիս Բ Մասին մէջ՝ Յօդուածքն 175-7. 181. 193։ 

Ըստ արժանի պատմական յիշատակացն Սեբիոս թարգմանուած է ռուսերէն ի Ք. Պատկանեանի ի 1862, ի Բեդրպուրկ. գերմաներէն այլ մեծաւ մասամբ՝ ի Հիւպշմանէ. եւ փռանկերէն փոքր մասամբ՝ ի Տիւլորիէէ, իր Հայկական Ժամանակագրութեան մէջ։ 

37. ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ՎԱՐԴ ՊԱՏՐԿԻ 

Վարդ` անուանի եւ կտրիճ Թեոդորոս Ռշտունի զօրավարի որդին էր, եւ ես ասոր տարագրութեանն ի դուռն Արաբացւոց Խալիֆայից, հասաւ իշխանութեան, երրորդ քառորդի Է. դարու, նախ պատուեալ ի կայսերաց Յունաց, ինչպէս յայտնէ իր պատուանուամբն (Պատրիկ), յետոյ թշնամենալով անոնց թէ քաղաքական թէ կրօնական տեսութեամբք, եւ դաւաճանութեամբ անոնց յաղթուելուն եւ կոտորուելուն պատճառ եղաւ։ Այս բանիս անվաւեր աւանդութիւններ հնարած են ազգայինք, որպէս թէ Վարդ խղճաբարած իր ըրածին վրայ՝ ահաւոր տեսիլքներով, հազար եկեղեցիներ շինած է, ի քաւութիւն ըրած մատնութեանը։ 

Որչափ որ ասիկայ ռամկական զրոյց մի է, ստտոյգ է իր քանի մի տարուան գլխաւորութիւնն  իշխանս Հայոց եւ իր գործոց պատմագրուիլն յատուկ գրքով, թուի թէ բաւական մանրապատում, վասն զի համառօտագրեալ Հայոց Պատմութեան մի մէջ կ՚ըսուի, «Որպէս գրեալ է ի Պատմութիւն եւ Վարդայ Պատրկայ». եւ այս խօսքիս դիմաց՝ գրոց լուսանցից վրայ նշանակուած է՝ Գլ. ԼԶ. այս ինքն թէ յիշեալ դէպքն՝ Վարդայ պատմութեան երեսներորդ վեցերորդ գլխում գրուած է։ Ոչ հեղինակ պատմութեանն ծանօթ է, եւ ոչ գրածն յայտնուած. համարիմ՝ թէ ժամանակակից կամ՝ մօտ ժամանակաւ մէկն գրած է։

38. ԱՆԱՆԻԱ ՇԻՐԱԿԱՑԻ 

Մեր դպրութեան մէջ ուսողական եւ չափագիտութեան եւ համարողութեան (mathématiques) հետեւողաց գերագոյնն եղած եւ համբաւուած է Անանիա՝ երկրորդ կիսում Է. դարու. ինքնին պատմէ որչափ տեղ գնացեր է մտագոյն վարպետ գտնելու այս գիտութեանց, եւ վերջապէս գտնելով զՏիւքիկոս ոմն յոյն, բայց լաւ Հայագէտ՝ ի Տրապիզոն, ութ տարի աշակերտեր է անոր, եւ կատարեալ հմտութեամբ դարձեր է ի Հալս, զնոյն սովրեց ընելու, բայց քիչեր գտեր է հետեւող, եւ շատեր արհամարհող՝ նաեւ թշնամանող- այս պատճառաւ իր գործոց ամբողջ գրուածն չի գտնուիր հիմայ, այլ կտորք ինչ եւ թուաբանական հանելուկք, որք հանդերձ վկայութեամբ զինքն յիշողաց՝ հաւաստեն իր սրամտութիւնը։ Ուրիշ բարոյական գրուածք այլ կան իր անուամբ, որոց վրայօք գիտելիքն՝ ուզողն կրնայ գտնել ի Պատմութեան Հայկ. Հին Դպրութեան ( Գ տիպ, էջ 456–65)։ Մեզի վերաբերեալն է իրեն Ժամանակագրութիւնն, կամ Համառօտ ժամանակագրական Պատմութիւնը, աւելի ազգային տեսութեամբ, որոյ համար պատմագրաց յիշող մի (վերջին դարուց) գրէ, թէ նա «Սկիզբն արարեալ յԱդամայ, Համառօտ գաւազանաւ իջանէ մինչեւ ի ժամանակս Անաստասայ կաթողիկոսի», որ է 660–7 թուականն։

Ասոր մասն, կամ մանաւանդ ասկէ զատ է Բիւզանդական կայսերաց. յաջորդաբար համառօտ պատմութիւնն, որ հասնի մինչեւ ի 685 ամն, եւ վերնագիրն նշանակէ. Անդրեաս եւ ի Մովսիս Քերթողահօրէ առեալ [9] ։ Անդրէի ժամանակն տարակուսական է, բայց նախադասուած քան զմեր Մովսէսն՝ հնագոյն կ՚երեւի։ Այս յիշեալ գրուածներէն աւելի կամ՝ զատ պատմական բան այլ գրած գուշակուի՝ Պատմըչաց կարգին մէջ յիշող մ՚ունենալով, սակայն տարակուսիմ՝ Մարդէն Ջրպետի ըսածին, թէ Անանիա գրած ըլլայ շատ վարքեր նշանաւոր մարդկանց:

Ինչ ով ստոյգ կամ՝ հաւանական գրուած Անանիայի հասած են առ մեզ` ցուցընեն լեզուի հնութիւն եւ ոչ անարժան իր (է. ) դարու։ 

Տես զՅօդուածս 191–2, յ՚Բ Մասն։  

39. ԶԱԿՔԷՈՍ 

Երկբայութեամբ Է–Ը դարու կամ հնագոյն եւս համարիմք այս անծանոթ անձը, որոյ յիշատակն՝ միայն է, որ Ջուղայի Ձեռագրաց ցանկի մի մէջ նշանակուած է իբր եկեղեցական պատմիչ. գրուի  անուանը հետ, «Բ հատոր, սկսեալ ի բանից Առաքելոցն մինչեւ ի ՃԾ (700) թիւ»: Նոյն Ցանկին մէջ ասկէ զատ յիշուի եւ «Առաքելոց Պատմութիւն, որ ի Հայս կատարեցան»։

40. ԳՐԻԳՈՐ  ՍԱՐԿԱՒԱԳԱՊԵՏ

Այս անուամբ հեղինակի ներբող մի ունիմք ի Ս. Լուսաւորիչ մեր, շատ վայելուչ եւ ընտիր լեզուաւ գրուած, որ եւ Հայոց դպրութեան առաջին դարուց զուտ լեզուի ճաշակ ընծայէ եւ անով գուշակեմք հնութիւնը միանգամայն եւ յԵրուսաղէմ՝ խօսած ըլլալն այդ ներբողը, մինչ դեռ կային հօն չէն վանորայք Հայոց եւ բազմաթիւ ազգայինք։ Որովք՝ անյարմար երեւի դա ըլլալ այն Գրիգոր Սարկաւագն՝ որ Ատոմի Վարագայ հօր հետ Սրբոց Վարքերն հաւաքեց Թ. դարուն վերջերը։ (Տես Ատոմ ի թիւն 53)։ 

Բայց այդ Ներբողէն աւելի պատմական բան մի կայ՝ զոր համարիմ՝ այս հնագոյն Գրիգորիս։ Լատին հաւաքողք Ս. Հարց գործոց, Գոնպըֆի (Combefis), Կալան (Galland), եւ Լըքիէն (Le quien, - Oriens Christianus), հրատարակած են հետաքննական յունարէն գրուած մի եւ թարգմանած լատին, ոմանք յանուն սորա, ոմանք Սահակայ կաթուղիկոսի մի Հայոց, զոր Հայք չեն ճանչնար եւ չէ արժանի ծանօթութեան, ընդդէմ Հայոց՝ դաւանութեան անհեդեդ բաներ գրելուն պատճառաւ իսկ շատք ընծայեն Դեմետրի Կիզիկեցւոյ, որոյ ժամանակն այլ ստոյգ չէ։ 

Յիշեալ կրօնական պատմախառն գրուածին կըցած է՝ յետ քաղաքական իշխանաց Հայոց՝ կաթուղիկոսաց շարքն այլ է, որ Հասնի մինչեւ յ՚Գ Սահակ՝ Է. դարու վերջերը, որ եւ Արաբացւոց ամիրապետին երթալով՝ վախճանեցաւ ի Խառան ի սկիզբն Ը. դարու: Ասոր ժամանակակից կարծ եմ՝ մեր Սարկաւագ կամ Սարկաւագապետ Գրիգորը եւ զսա Համարիմ՝ այդ կաթուղիկոսաց շարքը գրողն՝ մինչեւ իր եւ Սահակայ ժամանակ։ Պատճառ կարծեացս է, որ այդ գրուածն կցուած նախայիշեալ աղճատ գրուածին, յայտնապէս թարգմանուած է ի հայերենէ, ըլլայ Դեմետրի ըլլայ ուրիշի ձեռօք, բայց քիչ Հայագիտի, վասն զի շատ տեղ յատուկ անունները հասարակ անուանց հետ շփոթԷ, հասարակ բառը յատուկ անուն կարծէ, մարդոյ անունը՝ տեղւոյ կարծէ, եւ այլն։ Այս մեզ աւելորդ է. կարեւորն այն է որ Բարիզում մեծ մատենադարանին յոյն ձեռագիր մի՝ այդ գործը յանուն Գրիգորէսի Սարկաւագոսի գրէ, յայտնապէս հայ հեղինակին անունը յունարէն ծռմռկելով։ Զայս տեսեր նշանակեր եւ ծանուցեր էր մեզ Վիկտոր Լանկլուա. թերեւս ինքն է տպագրողն յոյն եւ լատին լեզուօք, զոր ունիմք. նաեւ նոր հայերէն թարգմանութիւն, կարծեմ, այն ատեն (1861ին) եղած։— Համառօտ բան է այս կաթուղիկոսաց շարքն, սակայն նշանաւոր է այսու՝ որ կարգէն դուրս թողած է քանի մի երկբայելի կաթուղիկոսաց անուններ, որոց վերայ նորերումս այլ վէճ կայ, թէ պէ՞տք է ընդունիլ՝ թէ ոչ՝ իբրեւ օրինաւոր։