Հայապատում

81. Դաստակերտք Բ. Խոսրովու (Բուզանդ Գ, է)

Եւ իբրեւ առ ժամանակ մի խաղաղացաւ երկիրս Հայոց, ապա ետ հրաման թագաւորն Հայոց Խոսրով, տալ պարգեւս արանցն քաջացն` որ վաստակեցին նմա, եւ փոխանակեցին զանձինս իւրեանց փոխանակ աշխարհին Հայոց մեծաց յամենայն ի մարտ ճակատուցն պատերազմաց: Եւ ետ Վաչէի զօրավարի զականս Ջանջանակին, եւ զՋրաբաշխիս, եւ զՑլու գլուխ, ամենայն գաւառակօքն հանդերձ. նոյնպէս եւ այլոց նախարարացն մեծամեծ պարգեւս: Եւ ետ հրաման թագաւորն զօրավարին իւրոյ` հանել խաշար յաշխարհէն բազում, եւ բերել զվայրենի կաղին մայրեաց, եւ տնկել զայն յԱյրարատեան գաւառին. եւ առեալ յամուր բերդէն արքունի, որում կոչեն Գառնի, մինչեւ ի դաշտն Սեծամօրի ի բլուրն` որ անուանեալ կոչի Դուին, որ կայ ի հիւսիսոյ կողմանէ քաղաքին մեծի Արտաշատու, զգետն խոնարհ մինչեւ յապարանսն Տիկնունի` տնկեցին զկաղինն: Եւ կոչեաց զանուն նորա Տաճար մայրի: Եւ միւս ի մայրեացն յեղէգնաբերանին ի նմանէ ի հարաւակոյս լցին զդաշտն կաղնատուն տնկով եւ կոչեցին զանուն նորա Խոսրովակերտ: Եւ անդ շինեցին զապարանսն արքունական, եւ զերկոսեան տեղիսն պարսպեալ փակեցին. եւ ոչ կցեցին ի միմեանս վասն պողոտայի ճանապարհին: Եւ աճեաց բարձրացաւ. եւ ապա զամենայն էրէս եւ զգազանս հրամայեաց ժողովել թագաւորն եւ լնուլ զքաղաքորմսն, զի լիցին նոցա տեղիք որսոց զբօսանաց ուրախութեան թագաւորութեան նորա: Եւ զօրավարն Վաչէ կատարէր վաղվաղակի զասացեալսն արքայի:

 

82. Ս. Յակովբ Մծբնայ հայրապետ եւ Մանաճիհր (ճառընտիրք)

Իբրեւ գայր բերէր այրն Աստուծոյ՝ զաստուածագործ մեծութեանցն պատուհասին զխրատու՝ որ առ ամենայն ազգս բանաւորաց եւ շնչաւորաց՝ յաւիտենից զնշանակն [1], զփայտն ապրեցուցիչ, զնշանակն հայրենի գործոցն՝ զնոյեան տապանին, ամենայն գաւառքն եւ քաղաքն որ շուրջ էին զնովաւ, անպայման եւ անչափ խնդութեամբ եւ ցնծութեամբ՝ ընդ առաջ ելանէին։ Իբրեւ զառաքեալ Քրիստոսի , իբրեւ զհրեշտակ երկնաւոր տեսեալ զՍուրբն, զնովաւ պատէին. զքաջ հովիւն իւրեանց իբրեւ զաստուածախօս տեսանէին. եւ զնովիմբ փարեալք, եւ զվաստակասէր զօգտաբեր զգարշապարացն զշաւիղսն համբուրէին։ Ես զբերեալ պարգեւացն զշնորհս՝ իւրեանց յօժարութեամբ ընդունէին, որ մինչեւ ցայսօր նշանակ սքանչելութեանն՝ կայ պահեալ առ նոսա երեւոյթ, փայտն հայրապետական նոյեան տապանին։ 

Ապա յետ այսորիկ լուր լուաւ յերկրէն Հայաստանէ՝ սքանչելի եպիսկոպոսն Յակոբ. խաղաց գնաց առ մեծ իշխանն՝ աշխարհատէրն, մեծ ծառայն արքային Հայոց, առ Մանաճիրհ [2] ռըշտունի , եւ եկն թափեցաւ յաչխար, նորա։ Վասն զի, լուեալ էր զնմանէ՝ թէ այր չար եւ անզգամ է, եւ զուր տարապարտ ի ցասմանէ դառնութեան սրտին իւրոյ՝ կոտորէ անթիւ մարդիկ ։ Եկն ուսուցանել եւ խրա. տել զնա, զի յահէ Տեառն երկուցեալ դարձցի յընտանութեան բարս, եւ մեկուսի ի վայր դիցէ զանասնաբար գազանամտութիւն մոլեգնութեանն իւրոյ : Իսկ իբրեւ ետես զնա, արհամարհեաց, ծաղր եւ այպն առնէր անօրէնն Մանաճիրհ զայրն Աստուծոյ զՅակոբ եպիսկոպոսն։ Եւ առ վայրենի բարուցն իւրոց զոր ունէր յանձին իւրում՝ իբրեւ նմա հեճուկսն առնելոյ [3], ութ հարիւր այր՝ որ կային ի կապանս՝ առանց յանցման , ետ ածել առաջի նորա, եւ հրամայեաց ի դահճէ միոջէ ի ծով անդր ( Վանայ) հոսել, եւ զայնչափ հոգի՝ առանց յանցման կորուսանել եւ կատակութեամբ ծաղու՝ հրամայէր հալածել զնա յաշխարհէն իւրմէ . եւ ասէ. Առ քում բարեսացութիւնդ՝ [4] տեսե՞ր, զիարդ մեծարեցի զքեզ. դիւր արարի նոցա ի կապանացն , եւ ի ծովուն դեռ լուղին։ իսկ նա գնացեալ անտի մեծաւ տրտմութեամբ, ըստ հրամանի պատուիրանին Տեառն իւրոյ , թօթափէր զփոշի ոտից իւրոց ի վերայ նորա ։ Գայր հասանէր ի լեառն Երկաթահատացն եւ կապարաhատացն , եւ որ ընդ նմայն էին, ընդ Ըռըշտունիս, եւ բաժանէր լեառն բարձր, ուստի երեւէին գաւառքն բովանդակ , որում անուն Ընձաքիարս [5] կոչէին։ իբրեւ հուպ եղեւ յայն լեառն, ի ստորոտ լերինն, քանզի բազում աւուրք էին զի չէր ինչ բնաւ ամենեւին ճաշակեալ, եւ ծարաւեաց խիստ ծարաւով , եկաց յաղօթս առ Տէր. դնէր ծունր, եւ եդ զգլուխ իւր ի վերայ երկրի , եւ բղխեաց աղբիւր, ուստի արբ ինքն եւ որք ընդ նմայն էին։ Եւ եղեւ այս ըստ առաջին օրինակին, որպէս արար ի Սարարադ [6] լերինն , սոյնպէս եւ յոտին Ընձաքիարս լերինն, ի ծովեզերն Ըռըշտունեաց ծովուն. որ ըստ առաջնոյն օրինակի [7] կոչի եւ այս Աղբեւր Յակոբայ մինչեւ ցայսօր ժամանակի :

Եւ ելանէր քահանայապետն Աստուծոյ ի գլուխ լերինն Ընձաքիարս, եւ նզովէր զաշխարէն, զի մի պակասեսցէ անտի խռովութիւն մինչեւ ի սպառ, փոխանակ տէրունի խաղաղութեանն՝ որ ոչ լուան: Եւ Սուրբ աւետարանիչ եպիսկոպոսն գնաց ի տեղի իւր։ Իսկ յայնմ՝ գաւառի , յետ գնալոյ նորա անտի, յետ երկուց աւուրց սատակեցաւ կինն Մանաճիրհայ եւթն որդւով իւրով, յետոյ եւ ինքն չարամահ ծակոտեալ՝ ելանէր մեծաւ տանջանօք յաշխարհէ։ Եւ ըստ բանին՝ որ ասացա, ոչ եղեւ խաղաղութիւն յաշխարհին յայնմիկ՝ օրէն յայնմանէ եւ յապա [8] ։

 

83. Կատարումն ս. Մարեմայ մօր Ստեփաննոսի Ուլնեցւոյ եւ կուսանացն (վկայաբանութիւն)

Առեալ դահճացն փութանակի ընդ այգն ընդ առաւօտն՝ զսուրբ կուսանսն, հանդերձ Մարեմաւ, գնացին տանել ի տեղի նահատակութեանն: Իսկ Մարիամ՝ տեսեալ զի տանէին զինքեանս ի նահատակել՝ յառաջ քան զեղբարսն եւ զորդին իւր, սկսաւ արտասուել, եւ ասէ ցՍուրբն Ստեփաննոս՝ բարձր բարբառով, զի էր հեռագոյն ի նոցանէ, Որդեակ Ստեփաննոս, դու գիտես եթէ որպէս սնուցի զքեզ, կրթել յաստուածպաշտութիւն. արդ պինդ կաց ի նահատակութիւնսդ: եւ քաջալերեա զեղբարսդ, զի մի ռք զարբուրեսցի ի տանջանաց , մի զանգիտեսցէ եւ երկմտիցի, կամ ի սպառնալեաց դատաւորին երկնչիցի , զի տղայք են դեռ, եւ ոչ եւս էասեալ ի տիս մանկութեան արդ, յառաջեսցեն քան զձեզ ի նահատակութիւն եւ գնալ առ Տէրն մեր սրբութեամբ։ Այլ վասն իմ եւ վասն դստերաց իմոց՝ աղօթեա, որդեակ իմ՝ Ստեփաննոս , զի խաղաղութեամբ անցցուք ընդ խաւարային իշխանութիւնսն, զերծանել ի խաւարային օդային դիւացն։ Եւ ասէ Սուրբն Ստեփաննոս. Մարիամ, մայր իմ, գնա խաղաղութեամբ , Տէր ընդ ձեզ եւ ընդ քորսդ իմք։ Եւ ասէ յունական բարբառով [9], Մայր իմ, մայր, յառաջագոյն կուսանքդ ըմպեսցեն զբաժակ մահու, եւ ապա դու, զի տղայք գոլով երկնչիցին ի սրոյն տեսլենէն. եւ ես եւ եղբարքս իմ ի սմին ժամու ի սոյն աւուրս ժամանեսցուք առ ձեզ։ Եւ առեալ դահճացն զկուսանսն՝ Մարիամաւ հանդերձ , տարեալ ի տեղի նահատակութեան՝ հանդէպ ձորակի միոյ առ ստորոտով լերինն, եւ կապեալ զձեռս , յետս՝ սկսան յանխնայ սպանանել զնոսա. Եւ նոքա մի մի յառաջեալ առ դահիճսն՝ ի զենումն, եւ կնքեցին զանձինս իւրեանց նշանաւ խաչին [10] ։ իսկ Մարիամ՝ կայր յանդիման կուսա. նացն , եւ նշանացի քաջալերէր զսուրբսն՝ պինդ կալ ի հաւատսն եւ տեսանել զՔրիստոս։ Եւ դա, ճացն յանխնայ կոտորեալ զկուսանսն՝ հասին առ Մարիամ, մերկացուցեալ զսուսերս իւրեանց : Եւ նա կայր ամբարձեալ զձեռս յերկինս, զի ոչ էր կապեալ, այլ կայր մեկուսի եւ աղօթէր, ասելով : Օրհնեալ ես թագաւոր անմահ, որ արժանի արարեր զորդեակքս իմ՝ անարատ ըմպել զբաժակ մահու։ Եւ մինչչեւ էր կատարեալ զաղօթսն, մի ոմն ի դահճացն հարեալ զսուրն ընդ կուրծս նորա, եւ առժամայն աւանդեաց զՀոգին՝ Սուրբն Մարիամ, բարի խոստովանութեամբ ի Հայր եւ Որդի եւ ի Ս. Հոգին, յամսեանն աւգոստոս, որ օր քսան եւ մի էր, յաւուր ուրբաթու, ի տասներորդ ժամու։ Եւ կային սուրբ մարմինք նոցա անթաղ , եւ յառաջագոյն վկայեցելոյն Բագրատունեայ [11] ։ Իսկ ապա առեալ նոր հաւատացելոցն զնշխարս Սրբոյն Բագրատունեայ, գաղտ ի գիշերի տարեալ առ նշխարս սրբոց կուսանացն ամփոփեցին ի մի վայր , եւ անյայտ արարին զհանգիստ նոցա մինչեւ ի ժամանակս սակաւս։ 

 

84. Հայք ուսանողք յԱթենս (ս. Գրիգոր Աստուածաբան, Յարձանական Ս. Բարսղի)

Ոչ պարզամիտ ազգ գտանեմ զՀայոց, այլ եւ յոյժ թաքուցանողք եւ նենգաժոտք [12] ։ Յայնժամ ի յոլովից` նմա ի սովորականացն եւ ի սիրելեաց ոմանք՝ առ ի Հօրէ եւ յառաջագոյն ընկերութենէն, վասն զի յայնմանէ ի դպրոց եկեալք հանդիպէին, մերձեցեալք առ նա անդ՝ ստեղծական բարեկամութեամբ։ Բայց էին մախանք եւ ոչ բարեմտութեան մերձաւորութիւնք [13], փորձէին զնա՝ վիճելով առաւել քան եթէ բանականապէս, եւ ի ներքոյ խոնարկեցուցեալ զանձինս՝ հնարէին յառաջին ձեռնարկութիւնսն, զկանխագոյն զառնն գովութիւն գիտելով, եւ յայնժամու պատուոյ ոչ համբերելով։ Վասն զի, դժնդակ է՝ եթէ յառաջագոյն ժամանեալք ի զգեստն վարդապետական, եւ կոկորդով: խօսել կրթեայք, ոչ ինչ առաւելագոյն ունել քան զօտարսն եւ զնոր եկեալսն [14] ։ Իսկ ես աթենասէրս՝ եւ վայրապար ոչ սգայի զմախանսն, հաւատայի ստեղծմանն՝ ի խոնարհելն նոցա եւ ի թիկունք դարձուցանելն [15]. վասն զի նախանձէի աթենակցացն փառացն՝ նոքօք քակտել, եւ վաղվաղակի արհամարհանս ընդունել, անտես առնէի զզօրաւորագոյնն ի վերայ ածել բան, եւ յինէն զդարձուածն շնորհէի։ Կարէ եւ փոքր այս յաւելուած զամենայն յայնպիսիս զհաւասարն ի ձեզ զգլուխ բանի՝ հաստատել, եւ յորժամ զխօսիցն ճանաչէի զանյայտութիւն, զի եւ ոչ անընդունակ ինչ հանդիպէր, այլ յայտնապէս անդէն մերձ կացեալ լինէր, յանկարծակի փոփոխեալ զվերջին կողմն բախելով՝ ի նա յաւելուի, եւ ընկերութիւն օգնականութեան համառօտաբար առնէի։ Իսկ նա վաղվաղակի զգայր զլեալսն, վասն զի եւ էր իսկ արագամիտ, որպէս թէ ոչ այլ ոք, եւ յօժարամտութեամբ լցեալ՝ զի կատարելապէս զնա զեկուցից, ընկրկէր բանիւք զքաջսն զայնոսիկ, եւ զմանկական խորհուրդսն՝ ոչ յառաջագոյն թոյլ տայր, քան եթէ կատարելապէս կործանել, եւ զյաղթութիւն մաքրապէս ընդունել։ 

Այս երկրորդ մեզ սիրելութեանս, ոչ եւ արծարծումն կայծ ական, այլ անդէն վաղվաղակի տակ բորբոքեալ լինէր, յոյժ երեւելի եւ օդային ։ Եւ նոքա այնպէս անցեալ գնային անգործք, ի յոլովագոյնս յանդգնութեամբ զինքեանս բամբասելով։ Բազումս եւ դաւաճանութեամբն ընդ իս դժուարէին. մինչ զի երեւելի թշնամութիւն խոստովանել եւ մատնութիւն կոչել, ոչ ինքեանց միայն այլ եւ նոցին իսկ Աթենացւոցն, իբրեւ առաջին փորձիւն ընտրեալքն ամաչէին ի միոջէ առնէ. եւ այն ոչ համարձակեալ ի ժամանակին ունողէ , որ է մարդկային ախտք. յորժամ մեծամեծս յուսալով՝ յանկարծակի ի յուսոյն վրիպիմք, նուազագոյն քան զկարծիսն տեսանեմք զերեւեալսն. Զնոյնս եւ նա կրէր, տրտմէր եւ դժուարէր ընդ գալն իւր անդր [16] ։

 

85. Նոյն բան ըստ Վանական վարդապետի

« Օրէն էր ուսանել յԱթէնս՝ լուռ կալով եւ ի հնազանդութեան եւ այլ զմերոցն ամբաստանեն՝ թէ սակաւ ուսանին եւ խօսելով երկար դիմանան: Զայս Աստուածաբանն հռչակեցոյց ի Բարսղի յարձանականն» [17] ։ Նախանձ ի վաղուց հետէ կայր ընդ ազգս. եւ յայտնի ի Բարսղի յԱրձանականէն է, եւ պատճառ զայս իմացաք, որ սահմանակից է նոցա աշխարհն Հայոց , եւ արութեամբ աւելի, եւ շատ ինչ յիշատակ քաջութեան գրով ունին, եւ քան զայլ ազգս լեզուով սեպհական, եւ յար յուսմունս նոցա փութով ծանօթանալ լինէր։ Խծբիծ ինչ իմացեալ ի վարս վարդապետին իւրեանց [18], յերեսն հանին: Նա՝ յառաջ ես նկարել զպատկերս նոցա, եւ ապա յարոյց զքաղաքն ի վերայ նոցա , եւ հանին զնոսա արտաքս։ Նոքա երթեալ ի Միջագետս Ասորւոց՝ ուսան գիր եւ լեզու, յամեալք անդ մինչեւ ի գալ հաւասարել հերացն եւ մօրուաց. ապա ամենեւին Ասորի ձեւացեալ՝ մտին անդրէն յԱթէնս։ Զոր իմացեալ՝ հանին վերստին. օրէնս եդեալ՝ Հայի մի՛ ումեք մտանել անդ : Եւ զի նախանձ եւ հեռ ուր մտանէ՝ քակէ, աւերեալ բարձաւ անդ ուսումն եւ արուեստ:

86. Դանիէլ ծերունի  (Բուզանդ, Գ, ժգ)

Եւ էր սա այր զարմանալի, առնէր նշանս եւ զօրութիւնս մեծամեծս յանուն տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի: Սա եւ կօշկօք քայլելոյն գնայր ի վերայ ջուրց գետոց, եւ ոչ թանային. եւ ոչ հանէր սա: Եւ յաւուրս ձմերանոյն` յորժամ կուտեալ դիզեալ զմեծութիւն բազմութիւն թանձրութեան ձեանցն կուտակեալ հիւս ձեանցն ի վերայ ձմերային լերանցն` յայնպիսի լերանց ի վերայ ընդ այնպիսի ժամանակի կամէր ուրեք երթալ ի պէտս ճանապարհի, յանկածօրէն ձիւնն ցամաք արջն լինէր առաջի նորա: Եւ զի կամէր ի հեռաստան ուրեք երթալ, իբրեւ զփայլակն սլացեալ լինէր անաշխատ. իբրեւ թռուցեալ յոր կամէրն երթալ ի տեղին, յանկարծօրէն անդ գտանէր: Յարուցանէր զմեռեալս, առնէր եւ բժշկութիւնս հիւանդաց, եւ այլ եւս մեծ նշանս եւ զօրութիւնս քան զնոյնս գործէր, զորս ոչ բաւեսցէ ընդ գրով նշմարանաց փակել: Եւ բնակութիւն իւրոց կայենիցն յանմերդի լերինս, այլ զտեսչութիւն մարդկան պիտոյից ոչ երբէք անփոյթ առնէր: Միահանդերձ մաշկանափորտն սանդաղաւոր, եւ կերակուր իւր արմատք բանջարոց, եւ գաւազան անգամ ընդ ինքեան ոչ ունէր: Եւ առ բանն Աստուծոյ այնչափ էր հզօր, զի զինչ հայցէրն յԱստուծոյ` առնոյր, եւ զոր ինչ ասէր` այն լինէր: Եւ կայեանք տեսչութեան իւրոյ, յորժամ յանապատաց ի շէնս իջանէր վասն գործոյ Աստուծոյ, ի գլխաւոր տեղիսն յեկեղեցեացն լինէր: Եւ յաճախ յակն աղբերն ի ներքոյ սարաբարձր մեհենատեղւոյն Հերակլեայ, որ կայ դէմ յանդիման լերինն մեծի` որում Ցուլն անուանեալ կարդան, ի բագնին տեղւոջէ ի բացագոյն իբրեւ քարընգէց մի ի ներքոյ կուսէ, ի դոյզն ծործորակին ի սակաւ անտառակին ի հացուտ պուրակին` որում անուն տեղոյն իսկ Հացեացն դրախտ կոչեն: Այս այն աղբեւրն է, յորում առնէր յայնժամ եւս վաղ մեծն Գրիգոր զմկրտութիւնսն զօրացն բազմաց: Յայնմ տեղոջ էր սորա կայեանք խցկան սրբոյն Դանիէլի. էր դարափոր արարեալ բնակութիւն. եւ յայնմ տեղոջ զդիտաւորութիւն այցելութեանն կատարէր:

 

87. Մեծն Ներսէս յառաջ քան զքահանայութիւնն (Բուզանդ, Գ, գ)

Ապա յականէ յանուանէ իսկ խնդրեցին աշխարհաժողով զօրքն բազմութեան զայն, որ անուանեալ կոչէր Ներսէս, զորդի Աթանագենի, զթոռն քահանայապետին Յուսկան, որդւոյ Վրթանայ, որդւոյն Գրիգորի մեծին առաջնոյ քահանայապետին. եւ մօր սորա Բամբիշն անուն, քոյր արքային Տիրանայ: Սա լեալ էր ամուսնաւոր յաշխարհակեաց կեանս նախ յաստիս մանկութեան. ի տղայութենէ սնեալ եւ ուսեալ ի կեսարացոց քաղաքին Գամրաց ընդ հաւատարիմ վարդապետօք. եւ ցանկալի եղեալ իւրոյն համարուեստն զուգակցացն: Այլ ի ժամանակին յայնմիկ էր ի վարս զինուորութեան, ի գործակալութեան սիրելի սենեկապետ արքային Արշակայ, հաւատարիմ ի վերայ ամենայն կարգաց թագաւորութեանն ի ներքոյ եւ արտաքոյ:

Այր էր սա մեծ եւ բարձր ցանկալի հասակաւ, եւ վայելուչ գեղով. զի ոչ գտանէր ուրեք նման նմա գեղեցկութեանն ի վերայ երեսաց երկրի, տենչալի ցանկալի եւ զարմանալի եւ ահագին ամենայն նայեցող տեսողաց, եւ նախանձելի յարութեանն ի զինուորական կրթութեանն:

Երկիւղած ի տեառն է Աստուծոյ, յոյժ աւանդապահ պատուիրանաց նորա. մարդասէր, սուրբ զգաստ, սաստիկ իմաստուն եւ առանց ակնառութեան. իրաւանց իրաւարար, ցածուն քաղցր խոնարհ աղքատասէր, ի սրբութիւնս ամուսնութեանցն օրինաւոր, եւ կատարեալ սիրովն Աստուծոյ: Եւ առ իւր ընկերս ըստ պատուիրանին սիրել զամենայն ընկեր իբրեւ զնաձն. զի ի զինուորութեանն այսպէս կատարեալ էր վարուք լաւութեամբ, որ մինչդեռ մանուկ իսկ էր` գնայր նա ամենայն պատուիրանօքն տեառն եւ արդարութեամբ, անարատութեամբ եւ ամենայն պաշտամամբք առ ընկերս իւր: Անձանձրոյթ էր, եւ ունէր զնախանձն Աստուծոյ, եւ եռայր սուրբ հոգւովն. այսպէս իսկ էր ամենայնիւ կատարեալ յամենայնի: Եւ զաղքատս եւ զտառապեալս այսպէս սիրէր եւ ակն ածէր ի վերայ նոցա, զի զիւր ինչ զհանդերձս եւ զկերակուր հասարակէր ընդ նոսա: Եւ նեղելոց եւ տարակուսելոց օգնական եւ վերակացու, եւ ջատագով ամենայն զրկելոց լինէր նա:

Մինչ դեռ եւս զզինուորական ձեւն յինքեան բերէր, եւ զարդարեալ էր գեղեցիկ պատմուճանաւ եւ զարդ վայելուչ, եւ ցանկալի գեղով իւրով, երկայն հասակաւ, եւ չքնաղատես հերօք վարսից իւրոց, կայր ի սպասու թագաւորին մօտ ի սնարս արքային, զարքունական սուսերն զպողովատիկն զոսկէպատեանն հանդերձ ականակապ մարգարտազարդ կամարաւն ի սպասու նորա բարձեալ ունէր, առ հասարակ ատեանն զբողոք բարձեալ աղաղակէին` եթէ Ներսէս լիցի մեր հովիւ:

 

88. Շաւասպ Ածրունի եւ հայր մարդպետ (Բուզանդ, Դ, ժգ)

Զայնու ժամանակաւ սուրբն Ներսէս շրջէր ընդ իւր ձեռական իշխանութիւնսն. զի հնգետասան գաւառ զայն ձեռական իշխանութեան ունէին իբրեւ սեպհական ի բնմէ, առանձին առոշոգի նոցա էր կարգեալ: Եւ յայն գաւառ գլխաւոր գաւառք այս էին. Այրարատ, Դարանաղէ, Եկեղեաց, Տարօն, Բզնունիք, Ծոփք, եւ որ ընդ մէջ նոցա եւ որ շուրջ զնոքօք: Եկն էջ եւ Հայրն մարդպետ զիւրով իշխանութեամբն շրջել. ապա եկն եւ սուրբ կաթողիկոսն Ներսէս յառաջին տեղին, ուր նախ էր զեկեղեցին շինեալ ի Գրիգորէ, եւ զվկայարանսն սրբոցն զվկայիցն. եւ անդ զյիշատակս սրբոցն կատարէր: Ապա դէպ եղեւ անցանել Հայր մարդպետին առ տեղօքն, ցանկացաւ ելանել ի սուրբ տեղիսն Աշտիշատու կալ յաղօթս, եւ առնուլ ողջոյն ի սրբոյ եպիսկոպոսապետէն Ներսէսէ: Ապա իբրեւ կային յաղօթս, ետուն ողջոյն. հրաման տայր սուրբ հայրապետն Ներսէս, եկելոցն ճաշ պատրաստել: Եւ մինչ դեռ նոքա պատրաստէին ինչ ըստ նմա արժանի աւագօրէն սպաս, նա ելանէր յեպիսկոպոսական կայենէն յապարանիցն մինչեւ ի վկայարանս սրբոցն. ի մեծ եւ ի գեղեցիկ հրապարակին զերթեւեկս առեալ շրջէր` զճեմս առեալ: Ապա տեսանէր զգեղեցկութիւն վայրացն, զնիստ շքեղութեան ի բարձրաւանդակ տեղեացն եւ զնայեացն ի խոնարհ, զի կարի վայելուչ էր տեղին. եւ չարակնեաց:

Ապա եմուտ բազմեցաւ յուտել եւ ըմպել: Իսկ յորժամ արբեցաւ սխաղակեցակ, սկսաւ ներքինին խօսել բանս հպարտս եւ ամբարտաւանս յարբելեաց. դնէր թշնամանս Տրդատայ արքայի, ի մեռեալս եւ կանդանեացն ի կեանս, ազգի եւ տակի եւ տոհմի արշակունեաց թագաւորացն Հայոց: Զիա՞րդ, ասէ, զայսպիսի տեղիս կանանցահանդերձ մարդկան տուեալ է, եւ ոչ արանց: Եւ զսուրբ տեղեօքն քամահեալ արհամարհէր, եւ ասէր` եթէ զայս տեղիս ի բաց քակեմք, զի աստ պարտ է շինել զապարանս արքունի: Եւ թէ ես Հայր մարդպետ կենդանի իցեմ եւ առ թագաւորաւն հասից, ասէ, որ ինչ աստ իցէ, զայն ի բաց փոխեցից. եւ որ աստ իցեն, զնոսա հանից, եւ զտեղիս` արքունի սենեակ կազմեցից:

Իսկ սուրբ եպիսկոպոսապետն յորժամ լսէր, եւ ասէ` եթէ տէր մեր Յիսուս Քրիստոս, որ ընտրեաց նախ զայս տեղի` դնել զանուն իւր աստ, որոյ անունն առ հասարակ ընդ ամենայն տեղիս փառաւորեալ է Հարբն եւ սուրբ Հոգւովն հանդերձ, որ պատուիրեաց մի' ամենեւին յայլոյ ինչ ակն դնել կամ ցանգալ. իսկ որք ժլատեալք ի նորա նուէրսն բերեն աչս, եւ այնմ ցանկան, վասն այսորիկ նա մի' հասցէ առ այն` որով սպառնացաւն, այլ խափան լիցի իւր յառաջեւ նմա բազում մակարդ մեղացն իւրոց գործելոց: Ապա գնայր մարդպետն Հայր ի սուրբ տեղեացն, եւ էջ յափն գետոյն հոսանացն Եփրատու, ի հովիտսն թանձրախուռն անտառին, ի գետախառնունսն երկուց գետոցն, ի թաւութ խարձիցն մամխեացն, որ ի տեղւոջն ի հնոցն իմն շինած քաղաք` զոր շինեալ Սանատրուկ արքայի, որում անուն տեղւոյն Մծուրք կոչի:

Արդ իբրեւ եկն եհաս յայն տեղի, ապա յուզեցաւ դատաստան բարկութեան ի տեառնէ ի վերայ անօրէնն Հայրի, եւ իւրոց գործոցն եւ բանիցն խօսելոյ: Ապա մատնեցաւ նա ի ձեռս առն միոյ, որոյ անուն Շաւասպ կոչէր, մնացորդ ազգին Արծրունեաց: Մինչդեռ նստէր նա ի կառս, եւ երթայր զճանապարհն, եկն Շաւասպն, սկսեալ պատմել մարդպետին սուտ ի քմաց իւրոց, եւ ասէ. Արջ մի տեսի սպիտակ իբրեւ զձիւն: Եւ հրապուրեաց զմարդպետն իջանել ի կառաց անտի, եւ հեծանել ի նժուգի. եւ մտեալ պառակէին մայրեացն: Իսկ իբրեւ ընդ թաւութսն անկանէին, զկնի եղեալ սակաւ մի Շաւասպն յետսագոյն մնացեալ, յետոյ յառաջ նետիւ հարկանէր զմէջ ներքինւոյն Հայրի. անդէն թափ հանեալ զնետն, եւ անդ յերկիր անգեալ սատակեցաւ: Եւ առն Աստուծոյ ասացեալքն հուպ ընդ հուպ վաղվաղակի կատարեցաւ զի ամենեւին բան ի գետին ոչ անկանէր առն Աստուծոյ:

 

89. Անդովկայ Սիւնեաց տեառն վրէժք ի Պարսից (Ստ. Օրպելեան, Ա. բ)

Իսկ այս Անդոկ այլովք նախարարօք Հալոց լինէր հանապազ ի դրանն արքունի. եւ սա էր ճոխ եւ փառաւոր ի մէջ իշխանաց Հայոց. եւ խառնեալ էր խնամութեամբ ընդ Արշակունիսն զի զդուստր իւր զարմանագեղ զՓառանձեմ տուեալ էր ի կնութիւն Գնելայ՝ եղբօրորդւոյն Արշակայ, զոր յետոյ ինքն էառ. եւ ծնաւ ի նմանէ ժառանգ թագաւորութեան իւրոյ զպապ, որ թագաւորեաց Հայոց յետ հօր իւրոյ։

  Եւ ապա լինէր օր մի պարապորդ. եւ Շապուհ՝ որդի Որմզդայ, արքայից արքայ Պարսից, Արեաց եւ անթիւ աշխարհաց, կամեցեալ խրախճանալ. եւ ճաշ արարեալ ամենայն մեծամեծաց իւրոց, ամենեցին ամենայն տոհմիցն ազատատոհմ Պարսից նախարարացն եւ Արեաց գնդին, ըստ նախադասութեան նախապատիւ արարեալ բաժակօք եւ ուռովք առաջի իւր զիւրաքանչիւր ուրուք նախամեծարս ցուցանէր։ Իսկ զմովպետէն մովպետն ի սեղան արքունի մեծապատիւ մեծարէր։ Եւ խորհուրդ բերեալ թագաւորն Պարսնց Շապուհ՝ խոսիլ սկսաւ առ նախարարսն Հայոց եւ ասէ « զՊարսից, զՊարթեւաց զբնական պահլաւիկս եւ զազատագունդս զազատ արանց զԱրեացս աշխարհի նախամեծար դասապատիւ քաջ գիտեմք զորպիսութիւն. բայց զԱրմենու զազատատոհմ եւ զնոցին նախապատիւ, զնախադաս նախագահութիւնս ոչ կարացաք գիտել ո՝չ ի նախնեացդ մերոց հարցն հարանց թագաւորաց եւ ո՝չ այլ ուստեք յամենիմաստ մատեանագրաց։ Եւ արդ մի յերկուց առաջի կայ ձեզ նախարարացն Հայոց ազատ արնց կատարել զխնդիրս մերոց Արեացս աշխարհաժողով ազատազարմ կուսակալաց. ցուցանել ձեզ զնախնական զգիր ըստ իւրաքանչիւրումն ըստ տանց ազատազարմն եկացն ձերոց զնախաստիճանն եւ զնախանիստ պատիւն. եւ դարձեալ մեծագոյնն ունել զշեքեղեշուք մեծարանս եւս քան զեւս։ Եւ եթէ ոչ կարէք ակն ի յայտ Արեացս գնդի ժողովոյ ցուցանել զգիր նախագահութեան՝ զպատիւ եւ զտուն, զհող եւ զջուր եւ զստացուածս ձեր Արեացս աշխարհի ազատ արանցս շնորհեսցուք. եւ զձեզ ապաշնորհ եւ ունայնս արձակեսցուք։ Եւ ստացուածք գիւղից եւ ապարանից ձերոց Արեացս ազատ արանցս ի ծառայութիւն լիցին»։

  Եւ նոյն ժամայն խորհուրդ արարեալ իշխանացն եւ իշխանապետացն Հաչյոց մեծաց՝ մատուցին առաջի թագաւորին ցանկալին ամենայն տառից՝ զհրաշաբանականն զտպաւորումն, զգրաւորականն զգիրս ցանկալւոյն սրբոյն Գրիգորի որ Ագաթանգեղն կոչի։ Եւ հրամյեալ թագաւորին պարսից ընթեռնուլ եւ թարգմանել ի պարսիկ գիր եւ ի լեզու, եւ իմացեալ եթէ սկիզբն յԱրտաշրէ առնու՝ յիւրոյին նախնուոյ, առաւելագոյն եւս զուարճացեալ բերկրեցաւ առաջի աշխարհաժողով Արեացն գնդին։ Աւ առեալ զգիրս սրբոյն Գրիգորի՝ եդ ի վերայ աչաց իւրոց. եւ զուարճացեալ Պարսից թագաւորն՝ համբուրէր զգիրս սրբոյն Գրիգորի, եւ պէսպէս պարսկական լեզուաւ գգուանս խանդաղատանաց ներբողումն արարեալ. վասն զի զիւրականն եւ զազգային զԱրտաշիր գոլ սկիզբն գրոյն գիտէր։ Եւ գտեալ ի նմա զգիր տասն եւ եօթն բարձի ազատացն Հայոց իշխանացն՝ սկսաւ ըստ այնմ գրոյ նախապատիւս հարդարել յարքունական տաճարին զնիստս իւրաքանչիւրոց ի սեղանս ուրախութեան։ իսկ տասնեւչորրորդ բարձն եհաս Անդոկայ՝ Սիւնեաց տեառն։ Եւ նա հպարտութեամբ խրոխտացեալ՝ ոչ ինչ ճաշակեաց յայնմ ուրախարար արքունական ընդունելութենէն։

  Եւ զգացուցեալ սպասաւորացն արքունի թագաւորին զարիւնռշտութիւն խռովութեան երեսացն Անդոկայ՝ Սիւնեացն տեառն։ Եւ Շապհոյ՝ Պարսից արքային, ոչ ինչ փոյթ զայնմանէ լինէր։ Յայնմ ժամանակի փոյթ ընդ փոյթ զգացումն եղեւ ի դուռն արքունի թէ Խազիրք բազմամբոխ գնդօք հասին՝ արտաքս ելեալ ընդ դրունսն Չողայ յաշխարհս մեր։ Եւ ժողովն անթիւ արարեալ շապհոյ՝ Պարսից արքայի, Ասորւոց, Խորասանի, Խորազմայ, եւս առաւել քեջացն Պարսից Ատրպատական նահանգին, հայոց, Վրաց, Աղվանից, երկոտասան լեզուաց խուժադուժ ազգաց լերինն Կովկասու բարձրաբերձ կոհակացն սառնամանեաց։ Եւ ել, գնաց անհամար բազմութեամբ պատերազմաւ ի դիմի հարկանիլ նոցա։ Իսկ Անդոկայ հազար եւ եօթն հարիւր արամբք ընտրելովք ժիր եւ քաջ տաճիկ նժուգօք զինքն կողման տուեալ։ եւ ապա զզորսն աստ եւ անդ նկանախոր դաւաճանութեամբ թաքուցանլ շուրջ զարքայանիստ շահաստանաւն զՏիսբոնիւ, որ է յԻստահր գաւառի ի Պարսից աշխարհին։ Եւ պակաս ինչ վաշտկօք արամբք ընտրելովք, քաջակորով հեծելովք ընդ դրունս արքայաբնակ քաղաքին մտեալ՝ հարցանէր յագէտս եւ ի չքմեղս եղեալ « եթէ ես առ շապուհ արքայ եկի »։ ԵՒ քաղաքացիքն ըստ Պարսից խրատու հրահանգի տեղիս իջեւանի նմա պատրաստեցին պէսպէս բաժակօք՝ բազմախորտիկս համեղաճաշակս յարդարեալ մեծաշուք շքեղութեամբ պատուով։ Եւ իբրեւ գիշեր լինէր՝ անդոկ դաւաճանութեամբ ազդ արարեալ զօրուն իւրոյ. եւ իբրեւ առաւօտն զլոյսն մերկացաւ, եւ դրունք քաղաքին բացան. եւ յանգումանիս ( անակնկալ ) եւ յանպատրաստ զօրքն Անդոկայ ի ներքս դիմեցին ընդ դրունսն, եւ առին զգանձս ոսկւոյ եւ արծաթոյ անհամարս, եւ գոհարս ականց եւ մերգարտաց զշահաւորն բազմեգին եւ ոսկեթել հանդերձից եւ թագաւորական ծիրանի, մարգարտայեռն պատմուճանաց ի տանէ թագաւորին եւ յամեանայն տանցն իշխանացն Պարսից առին. եւ որ ինչ կարէին բառնալ։ Եւ բերեալ զանթիւ զաւարն զամենայն հաւաքեցին ի Բաղաբերդ։ Եւ զամենայն գաւառացն զհամբարս զհացի, զխոտոյ, զյարդի եւ զբազմութիւն գինւոյ, իւղոյ եւ զզեանլեաց եւ զմեղուի, զպէսպէս մրգոց համբարս անթիւս ժողովեցին ի Բաղաբերդ, եւ զկազմածս հեծելոց, զզէն, օճառս։

  Եւ հրաման տուեալ Անդոկայ՝ Սիւնեաց տեառն, ամենայն Սիւնեաց փախչել, եւ զտունս եւ զհամբարանոցս համբարօք հանդերձ այրել։ Իսկ բազմութիւն ամենայն գաւառացն Սիւնեաց՝ ժողով արարեալ եկեղեցացն պատուիրանաց, կտակարանաց եւսրբոց խաչից ոսկւոյ եւ արծաթոյ անթիւ, եւ նշխարաց սրբոց պատուական եւ սուրբ մարտիրոսաց։ Եւ հաւաքեցին զամենանն ի Շաղատայ եկեղեցին, քարկոփ գմբէթաւոր. ոմանք յորմս եկեղեցւոյն պատուհանս գործեալ երկաթով զքարակոփ զեկեղեցին՝ դնէին զիւրաքանչիւր սուրբ ի ներքս յորմս եկեղեցւոյն։ Եւ ոմանք ի ներքոյ եկեղեցւոյն ընդ բեմաւն դարանս գործեալ քարկոփս՝ լցին, եւ ոմանք՝ ի միջի եկեղեցւոյն։ Եւ ոմանք ի ներքոյ եկեղեցւոյն արկեղօք ի վայր իջեալ, եւ համբուրէին լալով եւ արտասուէլով զիւրաքանչիւր զխաչս եւ զսուրբ վկայիցն զնշխարս եւ զկտակարանս սուրբ աւետարանաց, մարգարէից եւ առաքելոց՝ յանձն արարեալ սրբոյ եկեղեցւոյն սուրբ Ստեփաննոսի։ Եւ զութն օր խնդրուածոց ցայգապաշտօն արարեալ ի նմին եկեղեցւոջն ամենայն Սիւնեաց, եւ կունձամբ թաղեալ բազմութեանն, եւ հողաբլուր արարեալ ի վերայ սուրբ եկեղեցւոյն Շաղատայ որ է ի Ծղուկս գաւառի, փախուցեալ ցրուեցան ընդ ամենայն երկիր. եւ ո՝չ ոք իշխէր ասէլ զանուն Սիւնեաց։ Զի զքսան եւ հինգ տարի ապալերկ աւերակ եկաց աշխարհն ցանկալի Սիւնեաց։ Եւ եկեալ Շապուհ՝ Պարսիցն արքայ, ի վճարմանէ պատերազմին Խազրաց. մեծաւ ցասմամբ հրամայէր ամենայն զօրաց իւրոց ելանել յաշխարհն Սիւնեաց, գերել զմարդ եւ զանասուն ի ծառայութիւն։ Եւ հասեալ յաշխարհն՝ ոչ ինչ գտին ամենեւին, բայց զսրբութեանցս տեղիս, զսուրբ զեկեղեցիսն, զոր քանդեալ աւերէին եւ հրակէզ առնէին յամենայն աշխարհին Սիւնեաց։ Եւ հասեալ զօրն անաստուած պարսկական ի Ծղուկս գաւառի Շաղատ գիւղաքաղաք. եւ անցեալ յեկեղեցեբլուրն, ընդ որով սուրբ եկեղեցին թաղեալն էր, իմացեալ թէ ընդ բլրովն լինի ինչ ի ներքոյ չարիմաց եւ չարահնար ազգն Պարսից։ Եւ ոմանք ի պարսկական պայիկացն ի վեր յեկեղեցեբլուրն ելեալ, եւ յանկարծօրէն թնդիւն որոտման շարժումն եղեւ, եւ յեկեղեցաբլրէն արտաքս ձգեալք վերելեակքն Պարսից սատակեցան։ Եւ Աթաշխոդա՝ ինքն պարսկական գնդովն իւրեանց ի փախուստ դառնային ի սաստիկ յակի եղանելով։ Եւ դարձեալ ժողով տուեալ ամենայն բազմութեան գնդին պար

սից եւ Արեաց աշխարհին որ է Խորասան Շապուհ Որմզդեան անց տալ պատերազմ ընդ Բաղաբերդի, եւ ոչ ինչ կարացեալ առնել ամրութեան տեղւոյն, զի վէմս գլեալ ի տեղւոյն զառ ի վայրն՝ զամենեսին առհասարակ սատակէին։ Եւ հրամայեալ Շապուհ արքայի բազում քան զնոյն կրկնապատիկ զօրք գալ ի Պարսից. եւ վերջապահս թողեալ՝ հրամայեաց սաստկացուցանել զպատերազմն ընդդեմ ամրոցին։

  Եւ դարձեալ որպէս յառաջնումն, նոյնպէս յերկրորդումս պարսաքարիւք եւ վիմագլմամբք զանհուն բազմութիւն պարսկական զօրուն զամենեսին դիաթաւալ կացուցանէին։ Եւ դարձեալ երեքկին քան զնոյնն այլ զօր բովանդակեալ Շապուհ. եւ հրամայէ սաստկացուցանել զպատերազմն, եւ վերջահաս հրամայեաց թողուլ, եւ ասաց եթէ որ ի վերջ ոք դառնայ՝ սպանէք։ Եւ սոքա նոյնվգունակ վիմօք եւ պար

սիւք կոշկոճեալք՝ առ հասարակ սպառեցան. որպէս յառաջնումն եւ յերկրորդումն, նոյնպէս եւ յերրորդումս։ Եւ դարձեալ զայրագին լի՛ ցասմամբ եղեալ Շապուհ՝ արքայն Պարսից, ընդ եղմունս իրացն՝ կամ եղեւ այլ զօրս անթիւս բովանդակել առ ի սաստիկ եւ տալ պատերազմն ընդ Բաղաբերդի։ Եւ նոյնժաման իշխանքն մեծամեծ նախարարացն ի ծունր իջել առաջի արքային Պարսից Շապհոյ, աղաչեցին մի՛ եւս պատերազմել ընդ անպարտելի ամրոցին Բաղաբերդի. եւ մի՛ տալ կոտորել զԱրեացն գունդս։ Եւ ասացին շուրջ զամրոցաւն յաւեր դարձուցանել, նոյնպէս եւ զամեյնայն զիշխանութիւն գաւառացն Սիւնեաց։ Հրաման ել յարքունուստ եթէ մարդ եւ անասուն ճեզ Արեաց աշխարհի զօրաց ի ծառայութիւն լիցին։ Իսկ Անդոկայ՝ Սիւնեաց տեառն, օր պարապորդ գտեալ. եւ ելաւ յամրոցէն Բաղաբերդի մեծաւ աւարաւն, անցանէ յաշխարհն Հոռոմոց առ մեծ ինքնակալն Թէոդոս՝ արքայն Յունաց. եւ ի նմանէ պատիւ մեծագոյն գտեալ, այսինքն պատրկաց պատրիկ արարեալ զԱնդոկ, վախճանի անդէն յաշխարհին Հոռոմոց։

 

90. Մենամարտութիւն Բաբկայ Սիւնւոյ ընդ Հոնին (Մովսէս Կաղանկատուացի, Բ, ա)

Բաբիկ փափագեալ ի հողհայրենի. որպէս քաղցր են ծնողք, նոյն եւ գաւառք։Երթայ գնայ ի դուռն Շապհոյ արքային Պարսից եւ անդումեմն ի զօրականացն պատահեալ՝ զետեղի։ Եւ բազում արութիւնս յոլոմպիադս Պարսից ցուցանէ՝ ոչ ոք գիտելով զնա։

Յայնժամ ելեալ հոնն ի Հոնաց՝ Հոնագուրանուն, աւար առեալ զաշխարհն Պարսից՝ յղեալ առ Շապուհ՝ ասէր. «Զի՞ է հեղումն արեանս. եկ մենամարտեսցուք դու եւ ես»։ Եւ ինքն հոնն վառեալ էր յիսնանիւթեայ զրահիւք զբարձր եւ զլայն հասակն եւ բեւեռապինդ սաղաւարտիւ զահագին գլուխն եւզերեքթզեան ճակատն պղնձեան տախտակաւ յօրինեալ եւ զանհեթեթ գեղարդն ի բարձրամայր փայտից, եւ զսուսերն բոցանշան ունելով՝ ահաբեկ զտեսողսնառնէր։

Աստուստ յայտնի անուն Բաբկայ առաջիարքայի՝ թէ գործդ այդ նովաւ վճարի։ Եւ արքայնարքայից կոչէ առ ինքն զԲաբիկ եւ տայ վճիռ թագաւորութեան՝ կնքեալ վարազագիր մատանեաւ եւ ասէցնա. «Թէ մեծ քինուս այսմիկ յանգումն արասցես, մեծագոյն խոստմանց հասանիցես»։ Եւ նորա յանձնառեալ կատարել զխնդիրն։ Եւ նոյնժամայն ապաւինեալ իվերին օգնականութիւնն ասէ. «Եկեղեցիք Սիւնեաց, օգնեցէք ինձ»։ Եւ առեալ զիւրոյ զօրութեանն զզէն եւ ճաճանչաւոր մարգարտական զրահիւք արքունի զվայելչականն զայն՝ զարդարէր զհասակ, եւվագրակերպեան սաղաւարտիւն զգեղեցիկ գլուխնհիւսեալ, սուսէր ընդ մէջ, զոսկիակապ վահանն յահեակուսն ընկեցեալ եւ զգեղարդն քաջամուխ յաջ բազուկն առեալ աշտանակէր ի սեաւն երիվար եւ խոյանայր ընդդէմ թշնամւոյն. յարձակէին ի միմեանս։ Տուր եւ առ գեղարդացն ճայթիւն որոտման ելանէր յառաւօտէմինչեւ ցինն ժամն։ Դատապարտիւր անհնարին հսկայն, եւ յաղթողանայր քաջն Բաբիկ, աճապարէր ի սուրն միասեռի, որով անդէն սատակէր զմարդախոշոշ գազանն։

Եւ լցեալ Շապուհ մեծաւ ցնծութեամբ՝ կոչէ զԲաբիկ առ ի կատարել զառ ի նա խոստմունսն. եւ նորաբան խնդրեալ ասէ. «Բարձցի սանդն պղնձի ի դրանէքումմէե։ Եւ սանդն էր լի մոխրով հնոցի. եւ որք գայինի տեղին յայն՝ կոփէին ի նմա եւ ասէին. «Սիւնեաց տէրութիւնն ընդ այս մոխիր ի վայր լիցի, եւ կեանքն եւ խորհուրդն»։ Եւ արքայ մեծաւ զարմացմամբ հրամայեաց բառնալ զսանդն ի տեղւոջէն։ Եւ ապա խնդրէր Բաբիկյարքայէն զբնական աշխարհն իւր ի նա դարձուցանել. եւշնորհեալ նմա արքայի՝ մեծաւ պատուով առաքէ զնայաշխարհն իւր։ Եւ աւանդէ նմա պատիւ ընդԲագրատունիս եւ ընդ Մամիկոնեանս համապատուել։

Եւ եկեալ էանց ընդ Երասխ գետ եւ շինեալգիւղ մի Ակորզ անուն, այսինքն՝ է առաջին կորզեալ իհայրենեացն։ Եւ յառաջին ամի տէրութեանն իւրոյելեալ յորս՝ շրջէր եւ տեսանէր ապալեր զերկիրն. եւհասեալ ի Շաղատ՝ ելանէ ի բլուր մի, եւ անտի փախչի եղջերու մի, դէպ ելանէ յԵկեղեցաբլուրն։ Եւ Բաբիկ զհետ մտեալ, եղջերուն ի բլրին աներեւոյթ լինէր. եւոտք երիվարին խրեցան ի բլրին. որ իջեալ յերիվարէն՝ հազիւ ուրեմն քարշէր զերիվարն։ Ահ կալաւ զամենեսեան։ Արտաքս պեղէին զհողն ի բլրէն եւ գտանէին զգեղեցկաշէն եկեղեցին՝ լի աստուածային գանձիւն եւ հոտ անոյշ բուրեալ։ Եւ օրն այն լինէր հոռի ամսոյ, որ օր մի էր։

Զայն օր մեծապէս կատարեցին տօն. ժողովքլեալ, եւ բազում բժշկութիւնք լինէին, որք ի ժամունդիպեցան անդ։ Զոր տեսեալ անհաւատիցն՝ հաւատացին, եւ մկրտեցան Գոր եւ Գազանն, որք բազում զօրօք զկնի Բաբկայ եկեալ էին՝ երկու եղբարք մեծատունք. որոց արկեալ վիճակ Բաբկայ՝ հասանէ Գորայ աւանն Խոտայ, եւ կրտսերոյն՝ Գազանայ գիւղն ցանկալի Շաղատ վիճակեցաւ։ Յորժամ այս եղանիւր, քսան ամաւ յառաջ լինէր քան զթագաւորելն Յազկերտի չարի, որ կամեցաւ բառնալ զհաւատն Քրիստոսի։

 

91. Նոյն բան. ըստ Ստ. Օրպելեան (Ա, ժա, ժբ)

Վասն գալոյ Բաբկայ ի հոռոմոց առ Շապուհ. եւ քաջութեանն զոր եցոյց. եւ վերստին տիրելոյն սեպհական հայրենեաց իւրոց Սիւնեաց աշխարհիս եւ շինութեան սորա. եւ նախագահ պատուելոյն ընդ Բագրատունիս՝ ի նոյն ճառիցն Տեառն Պետրոսի. եւ այս ի վաթսներորդ ութերորդ ամի թագաւորութեաննՊարսից Շապհոյ Որմզդեան։

Իսկ ի վախճանելն պատրկաց պատրկին Անդոկայ մնաց որբ եւ անմխիթար միայնակ որդին իւր Բաբիկ։ Եւ զի թէպէտ բազում եւ մեծամեծ ունէր պատիւ յաստուածապսակ եւ ի սուրբ թագաւորէն Թէոդոսէ մեծէ. այլ ոչ հանդուրժէր արտաքոյ բնիկ տէրութեան իւրոյ՝ փափագեալ սաստիկ կարօտութեամբ յաշխարհ իւր ըստ ասացելումն Դաւթայ թէ ի հողս իւրեանց գթասցին. եւ դարձեալ ըստ իմաստնոյն բանի, եթէ չիք ումեք քաղցրագոյն քան զծնողս. եւ ո՛չ քան զգաւառ իւր։ Եւ գնացեալ յաշխարհէն Հոռոմոց առ արքայն Պարսից առ Շապուհ, հասանէ ի դուռն արքունի, եւ ումեմն (գուցէ՝ անդ ուրեմն կամ ուրումն) իզօրականաց արքային հեշտ պաշտակութեամբ (ընկալեալ), եւ բազում արութիւնս պէսպէս յոլոմպիադսն Պարսից ցուցեալ. եւ ո՛չ ումեք զինքն յայտնեալ եթէ ո՛վ եւ կամ ուստի՛ ոք իցէ։ Եւ նոյն ժամայն յայնժամ ելեալ Հոնն ի Հոնաց Հոնագուր սնուն՝ աւար առեալ զամենայն աշխարհս Պարսից, ասէ «զի՛ է հեղումն արեան եւ վատնումն զօրաց բազմութեան. ե՛կ, եւ մենամարտեսցուք ես եւ դու միով միակաւ»։

  Եւ վառեալ Հոնին, որոյ Հոնագուր անուն ճանաչէր յիսնանիւթեայ զրահիւն զանհնարին բարձր եւ զլայն հասակն, եւ երկաթագամ եւ բեւեռապինդ սաղաւարտիւն զահեղակերպ գլուխն եւ զճակատն պղնձեայ եւ տախտակամած յօրինուածով ամրացուցանէր, եւ զանհեդեդ գեղարդան զբունն ի բարձրամայր փայտից, եւ զսուսերն բոցանշան եւ զարիւնահեղ յօրինէր ի յինքեան՝ ահաբեկեալ զամենայն զզօրս Մարաց եւ Պարսից եւ Արեաց աշխարհին, որպէս զեկոյց մեզ ի ներբողմանն իւրում երեանելին Պետրոս՝ Սիւնեաց եպիսկոպոս, քերթողահօրն Մովսիսի աշակերտ Եւդարձեալզեկուցանենարքայիցն արքային Պարսից վասն Բաբկայ թէ՝ գոյ այր մի իդրան քում, որ գործ պատերազմիդ նովաւ վճարի։ Եւ արքայիցն արքայի կոչեցեալ Բաբիկ. եւ թագաւորութեան պատուի վճիռ կնքեալ վարաղագիր մատանեաւ։ եւ ասէ « եթէ վրիժուց նախանձու քինուս այսորիկ յանգումն արասցես՝ մեծեմեծ խոստմանցս ասացելոցս հասցես »։ Եւ նորա ձեռն յանձին հարեալ առ արքային առ ի կատարել զհրամաննարքունի. եւ նոյնժամայն ապաւինեալ ի վերին օգնութիւնն. եւ առեալ զիւրոյ զորութեան զզէնն յօրինէր ինքեան։ Եւ ճաճանչաւոր եւ մարգարտակապ զրահիւն արքունական զվայելուչն հասակ (զինէր ), եւ վագրակերպեան սաղաւարտաւն՝ զսէգն միջով. եւ զվահանն զոսկիակապ ի յահեակ ի յուսն ընկեցեալ։ Եւ զգեղարդն՝ զսուրն քաջամուխ ի յաջ բազուկն ընկեցեալ հաստաբեստեալ աշտանակէր ի սեաւն քաջ երիւար։

  Ախոյանանայր ընդդեմ թշնամւոյն, յարձակէին ի միմեանս. ի տուր եւ յառ գեղարդացն ճայթիւն որոտման ելանէր յառաւոտէ մինչեւ ցինն ժամն։ Անդ դատապարտեալ լինէր անհնարին հսկայն Հոնագուր, յաղթողանայր քաջն Բաբիկ. աճապարէր ի սուրն միասայրի, որով անդէն սատակէր զմարդախոշոշ եւ զվիշապազօր գազանն։

  Եի դարձեալ, որպէս վերագոյնն ասացաք, յերաներւոյն Պետրոսի՝ Սիւնեաց եպիսկոպոսի, ի ներբողմանէն առաք, զոր արարն ի վեհն Բաբիկ, զոր եւ Պարսիկք յիւրեանց լեզուն լաւ կոչէին զնա։ Եւ յետ այսր եղմանց սխրալեաց հրաշութեանց կոչեաց զԲաբիկն Շապուհ՝ արքայն Պարսից, մեծաւ ցնծալից ուրախութեամբ առ ի կատարել առ նա զխոստացեալն զմեծ խոստմունս։ Եւ նորա բան խնդրեալ յարքայից արքայէն առ ի բառնալ զսանդն լի մոխրով հնոցի զոր ի դարապասին եդեալ կոփելով վերակոփմամբ յիշելով ի վերայ մոխրոյն ասէին « եթէ զՍիւնեաց տէրանցն նախագահութիւն տէրութեանն ընդ այս մոխիրս ի վա՛յր լիցի, եւ որպիսութիւն նոցին խորհրդոց եւ կենաց »։ Եւ արքայիցն արքայի մեծաւ զարմացմամբ եղեալ՝ հրամայեաց բառնալ զսանդն ի տեղւոջէն յայնմանէ։ Եւ խնդրեալ Բաբկայ յարքայիցն արքայէ զի միայն զսապհական աշխարհն իւր՝ զբնիկն, զնախնական տէրութիւնն իւր ազգին ի նա դարձուսցէ։ Եւ շնորհեալ նմա արքային արքայի Շապհոյ՝ առաքէ զնա մեծաւ պատուով յաշխարհն իւր Սիւնեաց. եւ աւանդէ նմա նախագահ լինել ընդ Բագրատունւոյ եւ ընդ Մամիկոնէի համապատիւ եղանիլ։

  Եւ անցեալ ընդ Երասխ գետ՝ շինէ գեղաքաղաք մի՝ կոչելով զանուն տեղւոյն Նախկորզան, որ թարգմանի նախ զնա կորզեալ ա՛ռ յինքն յիւր հայրեանեացն։ Եւ դարձեալ, որպէս վերագոյնն ասացաք, եթէ ի վաթսներորդ ութերորդ յամի Շապհոյ՝ Պարսից արքայի՝ որդւոյն Որմզդի, եւ յերկրորդ ամին Խոսրովու՝ Հայոց թագաւորի, Բաբիկ Սիւնեաց տէր լինի. եւ ի նմանէ առնու զտէրութիւն։ եւ Հոռոմի թուական լինի 124. զոր ստոյգ գիտացաք. եւ 138 ամաւ յառաջ քան զթուական Հայոց։

 

92. Շաղատայ եկեղեցին նշխարքն սրբոյ եւ Տիրոտ երէց (Ստ. Օրպելեան Ա, ժա, ժբ)

Եւ բաղձալի ի կենցաղս ո՛չ այլ ինչ բայց միայն սեպհականութեան ժառանգութիւն առն, յորում ծնեալ եւ սնեալ լինի, եւ վայելել խորհիցի. որպէս զստինս մօր եւ զգութ հօր, այնպէս քաղցր թուեցեալ լինի ի միտս ժառանգորդին։ Վասն որոյ միշտ կարօտի շրջիլ, տեսանել, զբոսնուլ, խնդամտիլ ի վերայ նորա, որպէս եւ գովելի եւ քաջուղէշ մանուկս այս Բաբիկ, որ յետ տիրելոյն բնիկ ժառանգութեան իւրոյ՝ յորս ելեալ խնդալով, խաղալով ի վերայ սովորական թատերացն եւ խնջոյից խրախարանացն ի լերինս որսասուն եւ բազմաջոլիր վայրացն Սիւնեաց, նաեւ ի տես որպիսութեան գաւառացն յառաջին ամին իւրոյ տէրութեանն։ Որ եւ գրեա՛ զայս ո՛չ աշխարհազբօս ինչ դատարկութեան գործ. այլ ի Հոգւոյն շարժեալ։ Եւ մինչ յայս իսկ յառաջեալ՝ տեսաներ ապա ողորմելի տեսակաւ զցանկալի աշխարհս այս ապալերկ ի մարդոյ եւ յանասնոյ, եւ հիմնախիլ արարեալ զգեղեցկահարմար աւանս շինից, գիւղից եւ ագարակաց, վատնեալ զամենայնն եւ յաւեր դարձուցեալ։ Իսկ ի տեսանելն զայս ողբալից եւ աշխարելի տեսակս, ապա անցեալ ի գաւառն Ծղկաց՝ հասանէ յաւանն ի շինանիստն Շաղատայ. եւ ելանէ յարեւելից կողմանէ ի հանդիպակաց բլուր մի։ Եւ նոյն ժամայն ի բլրոյն ելանէ եղջերու մի, եւ խուճապեալ ի փախուստ դառնայր էրէն զինքն եկեղեցաբլրոյն եդեալ։ Եւ Բաբկայ տաճիկ երիւարաւն զհետ մտեալ եւ ելեալ զկնի եղջերուին յեկեղեցաբլուրն։ Եւ անդ երիվարին ոտքն խրեցան ի բլրին. եւ եղջերուն ի բլրին աներեւյթ եղեւ։ Եւ Բաբկայ՝ Սիւնեաց տեառն, ի վայր իջեալ յերիվարէն ի վերայեկեղեցաբլրին՝ հրամայեաց բազմութեանն քարշել զխրեալ ոտսն երիւարին ի վերայ բլրոյն։ Եւ իբրեւ քարշեցին ուժգնակի բազմութիւն գնդին Բաբկայ՝ Սիւնեաց տեառն։ Եւ դարձեալ սխրալի զամանք յահի կալաւ զամենայն բազմութիւնն. զի ընդ ոտնատեղիս երիւարին անուշահոտութիւն բուրման զանազան գրե՛թէ զամենայն զփորակ գաւառին ելից։ Եւ հրամայեաց Բաբիկ՝ Սիւնեաց տէր, բազմութեանն պեղել զհող բլրին. եւ տեսին ի ներքոյ եկեղեցի քարկոփ չքնաղաշէն որ ոչ ուրեք էր այնպիսի հրաշաքարտար շինուած, գմբէթն եւ խորանքն չորեքկուսի, մի յարկ, մի տանիք եւ ոչ ուրոյն ուրոյն որպէս եւ այլ գաղատոսաշէն եկեղեցիք։

Եւ բացեալ զդրունս սրբոյ եկեղցւոյն Նախավկային Ստեփաննոսի. եւ տեսին բազմահոյլս բազում խաչս ոսկիս եւ արծաթիս բազում գրեանս պակտուիրանաց եւ այլ սպասս ամենայն եկեղեցեացն Սիւնեաց իւրաքանչիւր գրով գիւղաքաղաքացն։ Եւ նշխարք սուրբ եւ պատուական մարտիրոսացն անհամար, անթիւ որ յորմս եկեղեցւոյն մնաց։ Եւ յայտնութիւն եւ գիւտ սրբոյ եկեղեցւոյն Շաղատայ (եղեւ) ի հոռի ամսոյ որ օր մի էր ամսոյն։ Յայնմ ժամանակի յամենայն տարւոջ ժողով արարեալ Սիւնեաց տեառն հանդերձ եպիսկոպոսիւն՝ զօր երեւման սուրբ եկեղեցւոյն տօնախմբէին իբրեւ զմայր եկեղեցեաց աշխարհին ամենայն Սիւնեաց։ Եւ դարձեալ յայնմ աւուր աղօթայարդարքն ցայգապաշտմամբ, որ ինչ եւ զխնդրուածս առնէին յԱստուծոյ, նոյնժամայն ներկատարումն հրաշիցն եղանիւր։ Եւ դարձեալ զայն տեսեալ զերեւումն հրաշիցն, որ եղեն ի սուրբ եկեղեցւոյն սրբոյն Ստեփաննոսի, զի բազում բժշկութիւնք պէս պէս ցաւոց լինէին, որք ի ժամուն յանմիկ ահնդիպեցն, հաւատացին եւ մկրտեցան Գոր եւ Գազանն՝ երկու եղբարք, հանդերձ պարսկական բազմութեամբ գնդիւն իւրեանց, որ եկեալ էին ի Պարսից զհետ Բաբկայ՝ Սիւնեաց տեառն։

  Եւ դարձեալ վիճակ արկեալ Բաբկայ՝ Սիւնեաց տեառն, Գորայ եւ Գազանայ. Գորայ՝ աւագ եղբորն, հասանէ աւանն Խոտայ եւ քաջարի արիացելոյն քաջամարտիկն Գազանայ հասանէ վիճակաւ գիւղաքաղաքն Շաղատայ հանդերձ սուրբ եկեղեցեաւն, որ յայնմ ժամանակի մայր եկեղեցեաց անուանէին։ Եւ Բաբիկ՝ Սիւնեաց տէր, վանական կացոյց եւ սպասաւոր զընտրեալն Տիրոտ՝ հաւատարիմ, սուրբ եւ ներանձնաւոր քահանայ, որ յայնմ ժամանակի ո՛չ ոք գոյր նման նմա վարուք առաքինութեան։ Եւ դարձեալ սքանչելագործ հաւատովք, զոր սուղ ինչ յիշեսցուք, զի յորժամ գայլ յայծեաց ուլ, կամ գառն յափշտակէր. եւ ձայնեալ ոմանց առ նա, եւ նորա արարեալ սուրբ աջովն իւրով զնշան խաչին ընդդեմ գազանին, եւ ասէր «Քրիստոսիւ ասեմ չիշխես տանել». եւ գազանի գայլուն ի վայր եդեալ զուլն կամ զգառնն՝ գնայր հանդարտութեամբ։ Եւ դարձեալ թաղք մի Շաղատայ (էր) ի լերինն ծովուն յեզր ծովակի միոջ. եւ երանելին Տիրոտ նստէր ի միջի ոմանց. եւ գորտքն ի ծովուն ըստ սովորութեան իւրեանց բարբառոյ լնուին յաւէժ աղաղակելով. եւ երանելին Տիրոտ զչարեալ նոցա ասէ «ո’հ խլացէք ձեր անհեդեդ բարբառովդ». եւ զբազում աւուրս կարկամեցան գորտքն, եւ ոչ կարացին բարբառել։ Եւ եղեւ ի միում յաւուրցն սուրբն եւ երանելին Տիրոտ եհաս ի նոյն տեղի. եւ բնակիչք տեղւոյն զգացուցին վասն գորտոցն. եւ նա ասէ « հրամայեալ եմ նոցա լուծանիլ ի նոյն սնոտի բարբառն վերաձայնել »։ Եւ նոյնժամայն գորտքն զաղաղակ կալեալ իբրեւ զառաջինն յաւէժաբար մեծաձայնէին բարբառել։

  Եւ դարձեալ՝ ի միուկմ յաւուրց ընդ երեկոյսն ետես որայն լուցեալ հրով, ձգեաց զգաւազանն եւ ընկեաց ի մէջ որայի հրոյն։ Եւ ընդ առաւոտն յորժամ զարժանաւոր զաղօթիսն ի յանկումն կատարելութեանն հասեալ՝ հրամայեաց բերել զգաւազանն իւր. եւ մարդիկն զաղաղակ բարձին եւ ասեն «որայն սաստիկ այրեալ է. եւ արդ գաւազանին ո՞ւր խնդիր առնես քաղեակ (կամ քաջեակ ) տէր՝». եւ նորա սաստեալ նոցա ասաց բերել. եւ երթեալ մարդկանն՝ տեսին զգաւազանն սրբոյն Տիրոտի անվնաս մնալով ի մէջ հրոյն շնորհօքն Աստուծոյ. եւ բերեալ մեծաւ զարմացմամբ զգաւազանն կարմրագունեալ իբրեւ զհուր առ երանելին Տիրոտ։ Եւ առեալ առ ինքն զգաւազանն եւ նայեցեալ ի գոյն գաւազանին եւ ասէ «այսպէս արիւնագոյն կսկծելով իբրեւ հրացեալ այրի սիրտ որային տեառն։ Եւ դարձեալ յաւիտենից անողորմ, անշէջ հրովն դատելոց են արարողք արկածից վնասուն այնորիկ։ Եւ երանելւոյն Տիրոտի էր ոմն (մշակ), եւ դժնդակ եւ չարաչար վնաս ցործեաց. եւ սուրբն զչարեալ ցասմամբ ասէ «գնա՛, չտամ զվարձն քո». եւ նորա գաղտնի խորամանկութեամբ փայտատ մի մռեալ գնաց. եւ եհաս ի խոռս Անձնատու, որ է յարեւմտից կոյս եկեղեցւոյն իբրեւ ձայնընկէց մի. պարաւանդացան ոտքն. եւ ոչ կարաց գնալ։ Եւ առ սուրբն Տիրոտ դարձեալ զղջախոհ մեղայիւ՝ եդ զերկաթն առաջի նորա. եւ դարձեալ հեզն եւ բարեպաշտն, սուրբն եւ ցանկալին Տիրոտ ետ զվարձն, օրհնեաց եւ արձակեաց իւրմէ։

Եւ դարձեալ՝ գետոյ միոյ ( որ է գետն Որոտնայ ) յայնմ կողմանէ էր ջրաղացք մի. եւ երանելին Տիրոտ ի գետավարարսն հանապազ զնշան խաչին արարեալ՝ անցանէր ընդ գետն աներկեղաբար։ Եւ եղեւ ի միում յաւուրց ետես ցանկալի քոռակ էշ մի, եւ ասաց մտի իւրում երթայց, անցից իշովն այնուիկ ընդ գետն. եւ ելեալ յէշն եւ մտեալ ի գետն. եւ ի միջի գետոյն դարձեալ էշն առ նա՝ եւ եցոյց փայլատակմամբք զերկաթի զպայռիսն ( նալ ) իւր եւ ասէ «քո այսպէս իշոյ պայռիս տեսեա՞լ է». եւ նորա հանեալ ի թափուցն զփոքրիկ զդանակիկն իւր՝ եցոյց եւ ասէ «եւ քո այսպէս իշոյ մտրակ տեսեա՞լ է. զիս ի գետէս բաց անցո՛ եթէ ոչ՝ հարկանեմ եւ վիրաւորեմ զքեզ». եւ անցուցեալ զսուրբն ընդ գետն՝ ներեւոյթ եղեւ չարն սատանա։ եւ այլ բազում ինչ նշանագործութիւնք, որ յերանելւոյն լինէին, եւ պէսպէս ցաւոց լլկանաց անդորրութիւնք. եւ այսահարաց նորին աղօթիւք բժշկութիւնք։

Եւ վախճանեալ սրբոյն՝ եդաւ ի գիր յարեւելից կողմանէ սրբոյ եկեղեցւոյն։ որ եւ բազում այցելութիւնք լինէին ի սուրբ գերեզմանէ նորա հիւանդաց։ Եւ դարձեալ՝ կանանց ոչ հրամայեցաւ ի նմանէ ի սուրբ եկեղեցին մտանել. եւ այսու կարգաւորութեամբ կրօնիւք եկաց ( ուխտ ) սուրբ եկեղեցւոյն Շաղատայ մինչեւ յամս 300. եւ ոչ դարձեալ կանամբի քահանայի սպասաւորութիւն առնել սրբութեան տեղւոյն։

Եւ դարձեալ՝ երանելւոյն տեառն Բաբկայ՝ Սիւնեաց տեառն, հրամայեալ զի նախաթոռ լինիցին յամենայն Սիւնիս սպասաւոր քահանայք եւ հաւատացեալ ժողովրդականք պաշտօնեայք սրբոյ եկեղեցւոյն Շաղատայ իբրեւ մայր եկեղեցեաց եւ մայրաքաղաք աշխարհին Սիւնեաց։

 

93. Մահ Գնելի (Բուզանդ Գ, Դ, Ժզ)

Ոխացեալ թագաւորն ընդ պատանեկին Գնելոյ, եւ բազում անգամ հալածական առնէր զնա, եւ նիւթեալ լինէր նենգութիւն բազում ժամանակս: Ապա զնաւասարդաց ժամանակօքն առնէր խորհուրդ թագաւորն Արշակ` կոչել առ ինքն զպատանեակն Գնէլ եւ սպանանել: Ապա առաքէր զՎարդան զեղբայր սպարապետին զնահապետ ազգին մամիկոնեան տոհմին, զի մեծաւ երդմամբ եւ նենգութեամբ կոչեր կարասցէ, զի մի' խորհուրդն յայտնեսցի. գուցէ փախիցէ եւ ապրիցի. այլ զի պատրանօք եւ հրապուրանօք ածիցէ մինչեւ ի տեղին մահուն: Եւ էր բանակ թագաւորին ի Շահապիվանի ի բուն բանակի տեղսն Արշակունեացն ի ներքոյ Սիւնեացն եւ ի վերայ ասպարիսացն: Եւ առաքեալ զՎարդանն, զմեծ նահապետն յարքայէն Արշակայ, եկն եգիտ զպատանեակն Գնէլ ի մօտաւոր տեղւոջն, այս ինքն ի գեւղն Առաւիւտոց անուանեալ: Մեծաւ ուխտիւ եւ բազում պատրանօք զպատանեակն Գնէլ հանդերձ իւրով կնաւն եւ դրամբն հաւանեցուցանէր երթալ հասանել ի բանակն արքունի. իբրեւ այն թէ ի մեծարանս ինչ զնա կոչիցէ թագաւորն, բազում խնդանօք տարեալ հասուցանէր` եթէ թագաւորն Արշակ ոչ կամեցեալ զտօնս նաւասարդաց առանց քո անցուցանել, զի հաճեալ եւ քաղցրացեալ է ընդ քեզ, վասն զի ըստ բանից չարախօսացն ոչ ինչ գտաւ ի քեզ չարութիւն. եւ եհաս ինքն ի վերայ, զի զուր այժմ ատէր զքեզ` որ ի նմանէն մեծ սիրոյ արժանի ես:

Ապա չուեաց ամենայն կազմութեամբն իւրով Գնէլ, երթեալ հասանէր ի բանակն արքունի զգիշերն ամենայն բազում փութով տագնապաւ: Վասն զի վաղիւն հասելոյ առաւօտուն օրն լուսանայր կիւրակէն: Եւ յայնմ աւուր տօն դիպեցաւ յիշատակի մեծին Յովաննու որ ի Գրիգորէ եւ ի Տրդատայ յաւանին Բագաւանին կարգեալ էր: Ապա յայնմ յիշատակ աշխարհաբնակք մարդկան` որ ժողովեալն էին, եւ բազում եպիսկոպոսք` որ յայլոց գաւառաց. եւ ապա մեծ եպիսկոպոսապետն Ներսէս փոխանակ իւր յղեաց զիւր աթոռակիցն զԽադ, եւ զիւր արքիդիակոնն եպիսկոպոսին` որում անուն Մուրիկ կոչէր, զի երթիցեն նոքա, պէտք զի'նչ եւ իցեն ժողովոյն` ընդ նորա վճարեսցեն: Եւ ինքն անդէն մնաց յարքունական բանակին, զի զնոյն հաղորդութեանն եւ անդ կատարեսցեն: Եւ յայնմ գիշերի ցայգապաշտօն մեծ եղեւ ի բանակին առ կաթողիկոսին:

Իսկ իբրեւ առաւօտն ծագեաց, հասանէր վաշտն Գնելոյ ի բանակն արքունի. եւ մինչ Գնէլն արքունական բանակին լինէր միջամուխ, ազդ լինէր թագաւորին եկն նորա: Ապա ելանէր հրաման յարքունուստ` արտաքս ունել եւ տանել սպանանել: Եւ մինչ դեռ գայր նա ընդ բանակամէջն, եւ էր հեծեալ յերիվարին իւրում, իբրեւ մերձ եղեւ ի հրապարակն արքունի, եւ անդ ի յարքունուստ հասանէին բազում սպասաւորք վառեալք սուսերաւորք նիզակաւորք վաղրաւորք սակրաւորք սունաւորք եւ սպարակիրք հետեւակք, որք մատուցեալք բուռն հարեալք ընկենուին յերիվարէ անտի զպատանեակն Գնէլ, եւ ձեռն յետս կապէին զնա, եւ առեալ գնային ի տեղի կառափելոյն: Եւ քանզի կին նորա եկեալ էր ընդ նմա ժանուաւ, ի նմին ի նորին վաշտու էր ընդ առն իւրում: Իսկ իբրեւ տեսանէր թէ կալան զայր իւր եւ կապեցին, վաղվաղակի ընթացաւ յեկեղեցախորանն ժողովուրդն, ուր պաշտօն մարդկան բանակին առ Աստուած կատարէր, մինչ դեռ առաւօտին աղօթքն մատչէին. եւ անդ Ներսէս մեծ եպիսկոպոսապետն: Իսկ կինն հասեալ առ արքեպիսկոպոսապետն, գոյժ արկանէր նմա զիւրոյ առնն տարապարտ կորուստն, ճչեալ մեծաձայն. Վաղ հասիր, ասէ, դեռ զամուսինն իմ զուր առանց վնասու եւ յանցանաց խողխողեն: Իսկ նորա խափանեալ զպաշտօնն, ընթանայր ի խորանն արքունի. հասեալ ի դրացն ի ներքս առ թագաւորն անգանէր: Իսկ թագաւորն իբրեւ տեսանէր զմեծ քահանայապետն, գիտացեալ զբարեխօսութիւն համոզելոյն վասն առնն մահուանն զի մի' մեռցի, յայնժամ թագաւորն զիւր սամոյրսն զգլխովն ածեալ, ի փոյթ կնջանն մտեալ, զիւր դէմս երեսացն ծածկէր. քնոյ պատճառ եղեալ` զի զնորա բանսն մի' լուիցէ:

Իսկ սուրբ Ներսէս մատուցեալ բուռն հարկանէր զթագաւորէն. խօսէր ընդ նմա, եւ ասէր. Թագաւոր, յուշ լիցի քեզ քո տէրն` որ վասն մերոյ սիրոյ խոնարհեցաւ յիւրմէ ի բնական բարձրութենէն, եւ եղեւ եղբայր ծառայութեան մերոյ անարժանութեանս. ոչ վասն այլ իրիք, այլ զի լիցի վարդապետ սիրոյ. զի մեք խնայելով ի միմեանս, նայեցեալ յաստուածեղէն վարդապետն, զմիմեանս սիրեսցուք երկեղիւ. զի մի' միմեանց վնասել իշխեսցուք: Իսկ եթէ դու ի քո եղբայր եւ ի ծառայակիցն եւ յընկերակիցն եւ ի հարազատն ոչ խնայեսցես, որ կամօքն եղբայրացեալ է մեզ տէրն` ի քեզ ոչ խնայեսցէ: Զի նա մեզ այսպէս ասաց. «Որ ձեզ լսէ, ինձ լսէ. եւ որ զձեզ ընդունի, զիս ընդունի. եւ որ զձեզ անարգէ, զիս անարգէե: Եւ որ այժմ դեռ մեւք ընդ քեզ խօսի, լո'ւր Քրիստոսի, զի մի' կորիցես դու. գուցէ անկեալ ի թագաւորութենէդ քումմէ, կենդանւոյն միայն շրջիցիս, եւ ոչ ոք քեզ օգնիցէ: Այլ այժմ լո'ւր Քրիստոսի, եւ խնայեա յանձն քո, մի' հեղուլ զարիւն եղբօր քո հարազատի` սպանանել զարդարն ի տարապարտուց յանխնայ:

Իսկ թագաւորն սալացեալ, ոչ ինչ լսէր. զերեսսն վտաւատօքն ծածկեալ` ոչ բանայր, եւ ոչ կամէր առնել բանիցն պատասխանի. այլ ընկողմնեալ պատեալ ծածկեալ կայր ի գահոյսն, զի եւ շարժել անգամ ոչ տղէր: Իսկ մինչ դեռ նա զայս եւ այսպիսի բանս ողոքոյ ընդ թագաւորին խօսէր, գայր արտաքուստ դահճապետն Երազմակ, մտանէր ի խորանն արքունի, սկսանէր պատմել` զի ի գլուխ հանի կատարեցի, ասէ, զամենայն զհրամանս արքունի. առի գնացի զԳնէլ, տարայ մինչեւ յորմ Սիւսին սպանի, եւ անդէն թաղեցի:

Ապա խօսել սկսանէր սուրբն Ներսէս, եւ ասէր. Արդարեւ իսկ իբրեւ օձի քարբի, զի խնու զականջս իւր` զի մի' լուիցէ նա զձայն թովչի ճարտարի, եւ մի' առցէ զդեղ ի դեղատուէ իմաստնոյ, սոյն օրինակ եւ դու խցեր զականջս, եւ կափուցեր զլսելիս, զի մի' լուիցես զօգտակարս բարբառոց զաստուածեղէն բանիցն խրատուն. այլ զգազանաց առեալ զբարուցս, սկսար լինել մարդախանձ: Վասն այնորիկ որ ի վերայ նոցա ասացաւ, լիցի այն ի վերայ քո, որպէս ասէն. «Աստուած փշրեսցէ զատամունս նոցա ի բերանս նոցա, եւ զժանիս առիւծուց խորտակեաց տէրե: Վասն զի ընդդէմ դարձար հրամանին Քրիստոսի տեառն քո, վասն այնորիկ անարգ լիջիր դու իբրեւ զջուր հեղեալ. եւ ի լարել աղեղան սորա` տկարասջիր: Եւ կոծանումն` որ բերանով մարգարէին ածի ի վերայ ձեր, ըմպել ազգիդ Արշակունեաց զյետին բաժակն, արբջիք արբեսջիք եւ կործանեսջիք, եւ այլ մի' եւս կանգնեսջիք: Եւ անսպառ ժամանակին հրոյն սպառնալիք հասանիցեն ձեզ ի տեառնն գալստեանն. եւ անկջիք ի խաւարն, եւ մի' եւս տեսջիք զարեւ փառաց Որդւոյն Աստուծոյ: Այլ դու, Արշակ, փոխանակ զի զգործս Կայէնի գործեցեր, զանէծսն Կայէնի զգեցջիր. անկջիր կենդանւոյն ի թագաւորութենէդ քումմէ, եւ չարչարեսցիս առաւել քան զՏիրան զհայրն քո, եւ դառն մահուամբ զկեանս քո յերկրէս մեծ նեղութեամբ վճարեսջիր:

Եւ զայս ամենայն խօսեցեալ ընդ թագաւորին քահանայապետին մեծին Ներսէսի, գնաց ի թագաւորէն, եւ այլ ոչ դարձաւ անդրէն յայն բանակ: Իսկ զպատանեակն Գնել առնուին գնային մօտ ի Սիւսն արքունի, եւ անդէն կառափէին ի սարակ լերինն, որում տեղւոյն Լսին անուանեալ է, մօտ յորմածս արգելոցացն որսոյն էրիոցն, ընդդէմ մուրտաստանին աղբերացն բազմոցացն արքունի, յանդիման բանակետեղ բնին:

Ապա հրաման եղեւ յարքայէն. Ամենայն մարդիկն որ իցեն ի բանակին, մեծ եւ փոքր առ հասարակ, մի' ոք իշխեսցէ չերթալ. այլ ամենայն ոք առ հասարակ երթիցեն դիցեն աշխար կոծոց, եւ լացցեն զԳնել մեծ սեպուհն արշակունի զսպանեալն: Իսկ ինքն թագաւորն գնացեալ ի լալիսն, նստեալ լայր զեղբօրորդին իւր, զոր ինքն եսպան: Երթեալ նստէր մօտ առ դին, լայր ինքն, եւ տայր հրաման` կոծ մեծ եւ աշխար դնել շուրջ զսպանելով դիակամբն: Իսկ կինն սպանելոյն Փառանձեմն զհանդերձսն պատառեալ, զգէսս արձակեալ, մերկատիտ ի մէջ աշխարանին կոծէր. ձայն արկանելով ճչէր, յողբս արտասուաց յաղիողորմ գուժի առ հասարակ զամենեսեան լացուցանէր: Իսկ թագաւորն Արշակ ի լալիսն տեսանէր զկինն սպանելոյն, տռփէր եւ ակն դնէր` առնուլ զնա իւր կնութեան:

Իսկ այն որ զնենգութիւն քսութեանց նիւթեաց, եւ դաւով ի վերայ իւրոյ հարազատին սպանութիւնս կատարեաց, վասն նորին կնոջն արար զայն, զի մեծապէս սիրով հարեալ էր ի նմա, զՏիրիթն ասեմ, որ յառաջագոյն հարեալ ի կնոջն յայնմիկ, վասն որոյ զնենգութիւնս սպանութեանցն թագաւորաւն գործեաց: Իսկ մինչ դեռ ի նմին կոծն սաստկացեալ էր, Տիրիթն սկսանէր ժոյժ չունելոյ տրփանացն: Պատգամ յղէր առ կին մեռելոյն, ասէ` զի Մի' կարի զանձն քո աշխատ առներ այդչափ, զի այր բարի ես եմ քան զնա. ես սիրեցի զքեզ, վասն այսորիկ մատնեցի զնա ի մահ, զի զքեզ առից ինձ կնութեան: Արդ մինչ դեռ կոծ մոլութեան զդիակամբն ջայլէին, զայսպիսի պատգամս առաքէր Տիրիթն: Բողոք բառնայր` թէ լուարուք ամենեքեան, զի մահ առն իմոյ վասն իմ եղեւ. զի որ ինձ ակն եդ վասն իմ, զայրն իմ ետ սպանանել: Զհերսն փետէր, ճչէր ընդ կոծելն:

Ապա իբրեւ մեծ իրքն համարձակ յայտնեցան ի լսելիս ամենեցուն, եւ ի ձայնարկունքն ամենայն եղեւ նա մայր ողբոցն, եւ ձայնարկունքն ամենայն ի ձայն ողբոցն սկսան նուագել զիրսն տրփանացն Տիրիթայ, զակն դնելն, զքսութիւնն, զհնարս մահու նիւթել, զսպանումն, ձայնիւքն մրմնջոցն ի վերայ սպանելոյն ի մէջ կոծոյն բարբառէին գեղգեղեալ խանդաղատութեամբ: Ի նուագել իւրեանց ձայնիցն` իրքն յայտնեալ հռչակ հարկանէր: Զոր իբրեւ լուաւ թագաւորն Արշակ, եւ եհաս ի վերայ իրացն, զարմացեալ լինէր արմանայր ընդարմանայր, ստրջացեալ ի միտ առնոյր զիրսն: Ապա խօսել սկսանէր թագաւորն, ծափս զծափի հարեալ մեծաւ զղջմամբ ընդ իրսն` զոր գործեաց, ասէ. Վասն զի կնոջն Գնելոյ զանարժան սիրով հարաւ Տիրիթն, առ այնմ զչարիսն նիւթեաց, զքսութիւն, զմահուն գոռութիւն զուր եւ տարապարտ. եւ զմեզ եւս արդար արեանն շաղախեաց վասն իւրոյ պղծութեանն. զեղբայրն իւր ետ կորուսանել, եւ զանհնարին չարիսն եւ զանէծս` որ ոչ անցանեն` ետ մեզ ժառանգել:

Ապա իբրեւ հասանէր թագաւորն յիրացն հաստատութեան ի վերայ, եւ ճշգրտէր զիրսն, խլխլեալ անսայր բանին առ ժամանակ մի: Իսկ իբրեւ զմեռեալն ծածկեցին անդէն ի տեղւոջն` յորում սպանաւն, եւ աւուրք հարուստ անցին ի վերայ իրացն գործելոց, պատգամ յղէր Տիրիթն առ թագաւորն: Կամ լիցի, ասէ, քեզ արքայի, զի հրաման տացես` զՓառանձեմ կին Գնելոյ թող առից ինձ կնութեան: Զոր իբրեւ լուեալ արքային, ասէ. Արդ հաստատ գիտեմ զոր լուայն թէ ստոյգ է. վասն կնոջն իւրոյ եղեւ մահն Գնելոյ: Եւ անդէն արքայն մահ խորհէր, սպանանել զՏիրիթ եւս փոխանակ ընդ մահուն Գնելոյ: Զոր իբրեւ լուաւ Տիրիթ, զահի հարեալ յարքայէն` գիշերի փախստական լինէր: Ապա ազդ լինէր թագաւորին Արշակայ փախուստն Տիրիթայ, տայր հրաման թագաւորն Արշակ ազատագունդ բանակին զհետ լինել Տիրիթայն. զի իբրեւ հասցեն նմա, անդէն ի տեղւոջն սպանցեն: Բազումք եւ քաջք զհետ լինէին փախուցելոյն Տիրիթայ. ապա երթեալ հասանէին ի գաւառին Բասենոյ ի մէջ մայրեացն. ի տեղւոջն` յորում հասանէին, անդէն զՏիրիթ սպանանէին:

 

94. Հմայք Շապհոյ ի փորձել զհաւատարմութիւն Արշակայ (Բուզանդ, Դ, Դխ ծդ)

Ապա թագաւորն Պարսից, քանզի զայս լուեալ ի քաւդէիցն, տաճիկ ուղտուք արձակէ ի Հայս արս զհողոյ եւ զջրոյ, զի եկեսցեն բերցեն նմա զհմայսն: Եւ ընդ սակաւ աւուրս եկին բերին զայն ինչ, զորմէ յղեացն: Ապա հրաման տայր թագաւորն Շապուհ` զկէս յատակին իւրոյ խորանին հարկանել ի բերեալ հողոյն Հայոց, եւ զջուրն ցանել ի վերայ նորա, եւ զկէսն ի նոյն հողն զիւրոյ բնակութեան երկրին թողուլ: Եւ ետ ածել զԱրշակ արքայ Հայոց զառաջեւ իւրով, եւ զայլ մարդիկն ի բաց հրամայեաց կացուցանել. եւ զձեռանէ առեալ` շրջէր ճեմելով:

Եւ երթեւեկս առեալ ընդ խորանն, ասէ ցնա, յորժամ ի պարսիկ ի հողոյն ի վերայ ճեմէին թէ` Ընդէ՞ր եղեր իմ թշնամի, Արշակ արքայ Հայոց. զի ես որպէս զորդի սիրեցի զքեզ, եւ կամեցայ տայ քեզ զդուստր իմ ի կնութիւն, եւ որդի ինձ առնել զքեզ, իսկ դու խստացար ընդ իս, եւ քովք կամօք` առանց իմոց կամաց` եղեր ընդ իս թշնամի. եւ այս լի երեսուն ամ է` զի պատերազմեցար ընդ իս:

Ասէ Արշակ արքայ, թէ Մեղայ քեզ եւ յանցեայ. զի ես եկի եւ կոտորեցի, եւ յաղթեցի թշնամեաց քոց. եւ ակն ունէի ի քէն պարգեւ կենաց, եւ թշնամիք իմ հրապուրեցին զիս, եւ արկին երկիւղուկս ի քէն, եւ փախուցին ի քէն: Եւ երդումն իմ, զոր երդուայ քեզ, յառաջ ածին զիս. եւ եկի աւասիկ առաջի քո: Եւ աւասիկ ծառայ քո ի ձեռս քո կամ. զինչ եւ պէտք է քեզ, արա զիս, զինչ եւ կամ իցէ. սպան զիս, զի ես ծառայ քո առ քեզ կարի յանցաւոր եմ, մահապարտ եմ:

Իսկ Շապուհ արքայ առեալ զձեռանէ նորա, շրջէր ճեմելով, ի չքմեղս առեալ ածէր ի հայակողմն ի հողն հարեալ յատակն: Իսկ իբրեւ յայն տեղի հասանէր, եւ զհայ զհողն կոխէր, մեծամեծս ըմբոստացեալ հպարտացեալ` այլ ձայն շրջէր. սկսանէր խօսել եւ ասել. Ի բաց կաց յինէն, ծառայ չարագործ տիրացեալ տերանցն քոց. այլ ոչ թողից զքեզ եւ որդւոց քոց զվրէժ նախնեաց իմոց, եւ զմահն Արտեւանայ արքային: Զի այժմիկ ձեր ծառայից զմեր տերանց ձերոց զբարձ կալեալ է. բայց ոչ թողից, եթէ ոչ տեղիդ մեր առ մեզ եկեսցէ:

Իսկ դարձեալ առնոյր զձեռանէ, դարձեալ տանէր յայն հող Պարսից. ապա աշխարէր զասացեալսն, խոնարհէր բուռն հարկանէր զոտից նորա, մեծապէս ապաշխարելով զղջմամբ զասացեալ բանսն: Իսկ յորժամ առեալ զձեռանէ զնա տանել ի հայ հողն, եւս խստագոյն քան զառաջինսն բարբառէր. իսկ դարձեալ միւսանգամ հանէր յայնմ հողոյն, բանիւք յապաշխարութիւն դառնայր: Յայգուէ մինչեւ երեկոյն այնպէս շատ փորձ փորձեաց զնա. զի իբրեւ ի վերայ հարեալ հողոյն տանէր, խոստացեալ ամբարտաւանէր. իսկ ի վերայ բուն գետնոյն յատակին` եւ կայր, ի զղջումն դառնայր:

Իսկ իբրեւ երեկոյ եղեւ ժամ ընթրեաց թագաւորին Պարսից, քանզի սովորութիւն էր Հայոց թագաւորին բազմական անդէն ընդ նմին առ նմա ի նորին տախտին արկանել բազմական, օրէնք էին` զի թագաւորն Պարսից եւ թագաւորն Հայոց ի միում տախտի բազմէին ի միում գահոյս: Իսկ այն օր նախ զտող բազմականացն թագաւորացն, որ անդն էին, զամենեցունց կարգեցին. հուսկ յետոյ զկնի ամենեցունց ի ներքոյ բոլորին զԱրշակայ բազմականն առնէին, ուր զհայ հողն յատակն հարեալ էր: Նախ ամենեքեան իբրեւ բազմեցան յիւրաքանչիւր չափու, յետոյ ածէին բազմեցուցանէին զարքայն Արշակ: Արդ եկաց բազմեալ ուռուցեալ վայր մի. իսկ յոտն եկաց, ասէ ցթագաւորն Շապուհ. Իմ այդ տեղի, ուր դուդ ես բազմեալ. յոտն կաց այդի, թող ես այդր բազմեցայց, զի տեղի ազգի մերոյ այդ լեալ է. ապա եթէ յաշխարհն իմ հասից, մեծամեծ վրէժս խնդրեցից ի քէն:

 

95. Վասակ Մամիկոնեան եւ ախոռապետն Պարսից (Բուզանդ, Դ, ժզ)

Ապա թագաւորն Պարսից, քանզի զայս լուեալ ի քաւդէիցն, տաճիկ ուղտուք արձակէ ի Հայս արս զհողոյ եւ զջրոյ, զի եկեսցեն բերցեն նմա զհմայսն: Եւ ընդ սակաւ աւուրս եկին բերին զայն ինչ, զորմէ յղեացն: Ապա հրաման տայր թագաւորն Շապուհ` զկէս յատակին իւրոյ խորանին հարկանել ի բերեալ հողոյն Հայոց, եւ զջուրն ցանել ի վերայ նորա, եւ զկէսն ի նոյն հողն զիւրոյ բնակութեան երկրին թողուլ: Եւ ետ ածել զԱրշակ արքայ Հայոց զառաջեւ իւրով, եւ զայլ մարդիկն ի բաց հրամայեաց կացուցանել. եւ զձեռանէ առեալ` շրջէր ճեմելով:

Եւ երթեւեկս առեալ ընդ խորանն, ասէ ցնա, յորժամ ի պարսիկ ի հողոյն ի վերայ ճեմէին թէ` Ընդէ՞ր եղեր իմ թշնամի, Արշակ արքայ Հայոց. զի ես որպէս զորդի սիրեցի զքեզ, եւ կամեցայ տայ քեզ զդուստր իմ ի կնութիւն, եւ որդի ինձ առնել զքեզ, իսկ դու խստացար ընդ իս, եւ քովք կամօք` առանց իմոց կամաց` եղեր ընդ իս թշնամի. եւ այս լի երեսուն ամ է` զի պատերազմեցար ընդ իս:

Ասէ Արշակ արքայ, թէ Մեղայ քեզ եւ յանցեայ. զի ես եկի եւ կոտորեցի, եւ յաղթեցի թշնամեաց քոց. եւ ակն ունէի ի քէն պարգեւ կենաց, եւ թշնամիք իմ հրապուրեցին զիս, եւ արկին երկիւղուկս ի քէն, եւ փախուցին ի քէն: Եւ երդումն իմ, զոր երդուայ քեզ, յառաջ ածին զիս. եւ եկի աւասիկ առաջի քո: Եւ աւասիկ ծառայ քո ի ձեռս քո կամ. զինչ եւ պէտք է քեզ, արա զիս, զինչ եւ կամ իցէ. սպան զիս, զի ես ծառայ քո առ քեզ կարի յանցաւոր եմ, մահապարտ եմ:

Իսկ Շապուհ արքայ առեալ զձեռանէ նորա, շրջէր ճեմելով, ի չքմեղս առեալ ածէր ի հայակողմն ի հողն հարեալ յատակն: Իսկ իբրեւ յայն տեղի հասանէր, եւ զհայ զհողն կոխէր, մեծամեծս ըմբոստացեալ հպարտացեալ` այլ ձայն շրջէր. սկսանէր խօսել եւ ասել. Ի բաց կաց յինէն, ծառայ չարագործ տիրացեալ տերանցն քոց. այլ ոչ թողից զքեզ եւ որդւոց քոց զվրէժ նախնեաց իմոց, եւ զմահն Արտեւանայ արքային: Զի այժմիկ ձեր ծառայից զմեր տերանց ձերոց զբարձ կալեալ է. բայց ոչ թողից, եթէ ոչ տեղիդ մեր առ մեզ եկեսցէ:

Իսկ դարձեալ առնոյր զձեռանէ, դարձեալ տանէր յայն հող Պարսից. ապա աշխարէր զասացեալսն, խոնարհէր բուռն հարկանէր զոտից նորա, մեծապէս ապաշխարելով զղջմամբ զասացեալ բանսն: Իսկ յորժամ առեալ զձեռանէ զնա տանել ի հայ հողն, եւս խստագոյն քան զառաջինսն բարբառէր. իսկ դարձեալ միւսանգամ հանէր յայնմ հողոյն, բանիւք յապաշխարութիւն դառնայր: Յայգուէ մինչեւ երեկոյն այնպէս շատ փորձ փորձեաց զնա. զի իբրեւ ի վերայ հարեալ հողոյն տանէր, խոստացեալ ամբարտաւանէր. իսկ ի վերայ բուն գետնոյն յատակին` եւ կայր, ի զղջումն դառնայր:

Իսկ իբրեւ երեկոյ եղեւ ժամ ընթրեաց թագաւորին Պարսից, քանզի սովորութիւն էր Հայոց թագաւորին բազմական անդէն ընդ նմին առ նմա ի նորին տախտին արկանել բազմական, օրէնք էին` զի թագաւորն Պարսից եւ թագաւորն Հայոց ի միում տախտի բազմէին ի միում գահոյս: Իսկ այն օր նախ զտող բազմականացն թագաւորացն, որ անդն էին, զամենեցունց կարգեցին. հուսկ յետոյ զկնի ամենեցունց ի ներքոյ բոլորին զԱրշակայ բազմականն առնէին, ուր զհայ հողն յատակն հարեալ էր: Նախ ամենեքեան իբրեւ բազմեցան յիւրաքանչիւր չափու, յետոյ ածէին բազմեցուցանէին զարքայն Արշակ: Արդ եկաց բազմեալ ուռուցեալ վայր մի. իսկ յոտն եկաց, ասէ ցթագաւորն Շապուհ. Իմ այդ տեղի, ուր դուդ ես բազմեալ. յոտն կաց այդի, թող ես այդր բազմեցայց, զի տեղի ազգի մերոյ այդ լեալ է. ապա եթէ յաշխարհն իմ հասից, մեծամեծ վրէժս խնդրեցից ի քէն:

 

96. Սպանումն Հայր Մարդպետի  (Բուզանդ, Ե, գ)

Պատմեցաւ թագաւորին Պապայ յաղագս օրերացն` զոր եդ Հայր մարդպետն տիկնոջն Փառանձեմայ, մօր թագաւորին Պապայ, թշնամանս ձաղանաց ի բերդարգել պաշարմանն. զի իբրեւ զբոզ մի, այնպէս թշնամանեաց զնա ի ժամանակի` իբրեւ եմուտ անդր գաղտուկ, եւ եդ անարգանս տիկնոջն, եւ եկն ել անտի եւ փախեաւ. ետուն զայս ամենայն զրոյց թագաւորին: Ապա մինչդեռ մարդպետն Հայր զիւրով իշխանութեամբ շրջէր յերկրին Տարօնոյ, եւ Մուշեղ սպարապետն Հայոց էր ի նմին գաւառին յիւրում բերդին` որում Ողական կոչեն, որ կայ ի վերայ գետոյն Եփրատայ, եկն եհաս մի դեսպան յարքայէն Պապայ առ զօրավարն Հայոց Մուշեղ. եւ ունէր առ նա հրովարտակ. եւ գրեալ էր ի հրովարտակին անդր հրաման առ նա, զի չարամահ սատակեսցէ զՀայր մարդպետն: Եւ նա իբրեւ զայս հրամանս ընկալեալ ի ձեռն առնոյր, յղէր առ մարդպետն Հայր դաւով, եւ մեծարանաց պատճառանաւ առ ինքն կոչէր յ Ողական ն. եւ էին աւուրք ձմերայնոյ, եւ սաստկացեալ կցեալ էր գետն Եփրատ: Ապա կոչալ եղեւ առ նա Հայր մարդպետն իբրեւ ի պատիւ մեծարանաց. եկն եմուտ մարդպետն ի բերդն յ Ողական : Ետ հրաման զօրավարն Մուշեղ զօրականացն ունել զնա, եւ մերկանալ իբրեւ ի մօրէ, եւ կապել զձեռս նորա ի ներքոյ ծնկաց նորա, եւ իջուցանել զնա ի գետն, եւ դնել ի վերայ սառինն կցելոյ գետոյն. եւ սատակեցաւ անդէն: Եւ եղեւ ի վաղիւ անդր չոգան տեսին, զի ուղիղ գլխոյն ի ցրտոյն վայրեալ ի բաց իջեալ թափեալ էր ընդ քիթս նորա: Եւ փոխանակ ի նորա տեղի հայրութեան մարդպետութեանն կարգէ զԴգղակ ոմն անուն, որ յաւուրս Արշակայ թագաւորին կամ Տիրանայ հօր նորա գամու միոջ լեալ ի նոյն գործ մարդպետութեանն:

 

97. Սպանումն Դղակայ   (Բուզանդ, Ե, զ)

Թագաւորն Պապ յղեաց դեսպանս առ մարդպետն Դղակ, թէ զօրքդ` որ են ընդ ձեռամբ քով` գումարեա զայդ, Գնելոյ անձեւացւոյ յանձն արասցես, եւ վաղ եկեսցես. զի պիտոյ է ինձ յղել զքեզ առ թագաւորն Պարսից Շապուհ, զի ես մտից նմա ի ծառայութիւն: Ապա յորժամ լսէր մարդպետն Դղակ, մեծապէս խնդացեալ` ասէր ընդ միտս իւր, թէ արդ դիւրին ինձ զկամս իմ կատարել, զոր խոստացայն թագաւորին Պարսից Շապհոյ, յորժամ դուրս գտի իրացս յապահով յանհոգս առնել բանիւք զՊապ, եւ յանկարծօրէն յանպատրաստից արկանել զթագաւորն Պարսից զգլխով նորա: Եւ ինքն զուարճացեալ, լինէր խօսնակից ի մէջ թագաւորացն երկոցունց. դեսպան ձիով վաղ հասուցանէր ի գաւառն Այրայրատու ի մեծ ի գեւղն ընջին արքունի, որում Արդեանսն կոչեն, առ թագաւորն Հայոց Պապ. եւ գայր յանդիման լինէր թագաւորին: Մեծապէս մեծարեցաւ ի նմանէն. եւ ի ժամ ընթրեացն հրաման ետ արքայն Պապ, տանել պատմուճան ագուցանել մարդպետին Դղակայ. եւ ագուցին նմա դրատս եւ վարտիս: Եւ էր հանդերձն անհեդեդ մեծութեամբն, զի խորշ զխորշիւ իջանէր, մինչ զի ոչ կարէր հանդերձել զանձն իւր, զի պատեաց զնա մեծութիւն հանդերձոյն: Եւ ագուցեալ զպատմուճանն մեծ, էած զգօտին ընդ մէջ իւր` զորմէ թուրն կախէր. եւ սուսեր ընդ մէջ ածեալ, եւ խորշ ի գօտւոյ դրատիցն իջեալ, զթուրն եւ զսուսերն ծածկէր: Իսկ զվարտիսն զգեցեալ, եւ մոյկս ագուցեալ, եւ զնրանն յազդեր կապեալ, եւ ի վերայ նրանին խորշն ի վարտեացն իջեալ անկեալ ի վերայ նրանին` ծածկեալ մինչեւ ի սրունսն. եւ ոչ ինչ իմացաւ Դղակ` թէ այն մեծութիւն հանդերձոյն չարոյ նորա իցէ այն: Իսկ յինն ժամ աւուրն կոչեցին զԴղակն, եւ ասեն. Կոչեն զքեզ յընթրիս ի ներքս յարքունիս: Իսկ յորժամ մուծին ի փող տանցն` յորում արքայն էր, եւ էր փողն ընդ երկար, բազում երդս լոյսիջոյցս էր թողեալ, եւ տանէին զնա ընդ այն, կայր շուրջ սպարակիրն փակեալ սակրաւորքն, եւ զերդս ամենայն լուսոյն ծածկէին: Ապա մտեալ շուրջ զնովաւ ի տեղւոջն` ձգձգէին զնա սպարակիրքն: Իսկ նա թէպէտ տանէր ձեռն ի զէն ի խորշխորշսն հանդերձիցն պատատելոցն` զոր էր զգեցեալ, ոչ զմի զէն ոչ կարաց գտանել:

Ապա զի էր ինքն Դղակն այր մեծ եւ անձնեայ, քաջ հարուստ ոսկերօք, սակայն ասպարակիր մարդկանն պատեցին զնովաւ, եւ բարձին զնա վերըմբարձ, եւ տանէին զնա մինչեւ ի դուրս տաճարին արքունի: Իսկ իբրեւ ետես թագաւորն` թէ անդր տանին, ասէ. Մի' այսր, մի' այսր, այլ մուծէք զդա ի տուն պատմուճակացն: Քանզի ի փողին զօրք սպարակրացն մուծին զնա ի ներքս ի տունն պատմուճակացն. կապեալ ձեռս յետս, այս ինքն ուր թագ արքունի դնէին. եւ անդէն խօսել սկսաւ Դղակն եւ ասէ. Ասացէք ցարքայ, գոգէք, ես այս մահու արժանի էի, բայց քեզ արժան էր զիս ի հրապարակի սպանանել, եւ ոչ ի տան թագաց սպանանել, եւ զքո թագդ արեամբ շաղախել: Եւ զայս միայն ժամանեաց ասել. եւ անդէն ի վանսն պատմուճակացն փողոտեցին զնա, եւ հատին զգլուխ նորա, եւ հանին հարին ի նիզակի, եւ կանկնեցին ի հրապարակին արքունի:

 

98. Մուշեղ Մամիկոնեան (Բուզանդ, Ե, դ, ի)

Այլ քաջն զօրավարն սպարապետն Հայոց լի էր քինիւ մեծաւ եւ բազում նախանձու զամենայն աւուրս կենաց իւրոց, եւ միամտութեամբ եւ արդար վաստակով ջանայր հանապազ եւ վաստակէր ի վերայ թագաւորութեանն Հայոց աշխարհին: Զտիւ եւ զգիշեր կայր յաշխատութեանն. ջանայր եւ ճգնէր կալ ի ճակատու պատերազմին, եւ ոչ թողոյր բնաւ ամենեւին եւ ոչ քան զկորի մի գետին ի սահմանաց երկրին Հայոց ուրեք վտարել. ի վերայ աշխարհին կեալ, եւ ի մեռանել ի վերայ անուանն քաջութեան, ի վերայ բնակ տերանց, եւ ի վերայ բնակչաց աշխարհին, ի վերայ քրիստոնէութեանն հաւատոյ, ի վերայ հաւատացեալ յԱստուած եւ ի Քրիստոս մկրտեալ ժողովրդոց, ի վերայ եկեղեցեաց, եւ ի վերայ նուիրեալ սպասուց, ի վերայ վկայարանացն Քրիստոսի, ի վերայ ուխտի Աստուծոյ, ի վերայ քերց եւ եղբարց, ի վերայ մերձաւորաց տոհմին, ի վերայ բարեկաց բարեկիր բարեկամաց հանապազ կայր զօրավարն Մուշեղ ի նահատակութեան պատերազմին, զանձն փոխանակ առնել աշխարհին. եւ յանձն իւր անխայէր ի մեռանել, զամենայն աւուրս կենաց իւրոց առաջի իւրոց բնակ տէրանցն արշակունւոց վաստակէր:

Բայց ապա ամբաստան լինէին քսութեամբ առ մեծ թագաւորին Պապայ զզօրավարէն Մուշեղի, եւ ասէին` թէ Գիտեա, արքայ, զի մեծաւ նենգութեամբ է ընդ քեզ, եւ քեզ մահու սպասէ. զի զքո թշնամիսն համակ արձակէ. զի զբազումս բազում անգամ ի բուռն արկեալ` սովոր է արձակել զթշնամիսն. զի զՈւռնայր արքայ արձակեալ, թոյլ ետ ապրել, ի բուռն արկեալ զհակառակորդս քո: Եւ վասն այսր իրաց բազում անգամ լինէր գժտութիւն թագաւորին Պապայ ընդ զօրավարին Մուշեղի. եւ բազում անգամ յանդիմանէր զնա վասն այսր իրաց: Իսկ զօրավարն Մուշաղ տայր պատասխանի թագաւորին Պապայ, եւ ասէր` եթէ Զիմ զընգերսն զամենեսեան ես կոտորեցի. իսկ որ թագս ունէին, նոքա իս ընգերք չէին, այլ քո. եկեսցես` որպէս ես զիմսն սպանի, դու զքոյսն. այլ իմ յայր թագաւոր ոչ ձգեալ ձեռն երբէք որ թագ ունի, եւ ոչ ձգեմ, եւ մի' այլ ձգել լիցի: Եթէ կամիս սպանանել զիս, սպան. այլ ես, եթէ գայ ինձ ի ձեռն երբեք այր թագաւոր` որպէս եկն բազում անգամ, ես ոչ սպանանեմ զայր թագաւոր` որ գամ մի թագ ունի, եթէ ոք իսկ զիս սպանցէ:

Թագաւորն Պապ իբրեւ լսէր զբանս զայս, յարտասուս հարեալ, եւ յարուցեալ ի գահոյիցն` բուռն հարկանէր զՄուշեղէ, արկանէր զնովաւ գիրկս, եւ լայր ի վերայ պարանոցին Մուշեղի, եւ ասէ. Մահապարտ են այնոքիկ` որ իշխեն խօսել չարութիւն զՄուշեղէ զառնէ քաջէ եւ զպատուականէ: Զի այր` որ ազգաւ պատուական է իբրեւ զմեզ, եւ նախնիքն դորա իբրեւ զնախնիսն մեր, եւ թողեալ նախնեացն դորա զթագաւորութիւնն Ճենաց աշխարհին, եկեալք առ մեզ նախնիքն` ի նախնեացն մերոց ի վերայ կեցեալք եւ մեռեալք են, եւ հայր սորա ի վերայ հօրն իմոյ մեռաւ. եւ սա միամտութեամբ մինչեւ ի մահ վաստակեալ է, եւ բազում անգամ Աստուած ետ մեզ յաղթութիւն յաղօթս եւ ի խնդրուած հօր մերոյ սքանչելւոյն Ներսիսի, ի ձեռն դորա շնորհեցաւ բազում խաղաղութիւն. զիա՞րդ ասեն ցիս զայս բանս` եթէ Մուշեղ քեզ մահու սպասէ. սա աւասիկ այր իրաւախորհ է, զի յօտար տեարսն վասն բարեկամութեան խնայեաց, զիա՞րդ դա ի բնակ տեարս ձեռն ձգէր: Յայնմ ժամանակի բազում պարգեւս եւ պատիւս եւ բազում գեւղեան զօրավարին Մուշեղի Պապն շնորհէր:

 

99. Տիրասիրութիւն Հայոց (Բուզանդ, Ե, զ)

 

Այլ Շապուհ թագաւորն յորժամ յաշխարհն իշխանութեանն իւրոյ հասանէր, զարմացեալ ընդ քաջութիւն գնդին կռուոյն որ դիպեցաւ նմա, եւ ասէր` եթէ զարմացեալ եմ ես զոր ինչ տեսի. զի իմ ի մանկութենէ իմմէ համակ ի ճակատու եւ ի կռիւ մտեալ եմ, եւ բազում ամք են` զի հասի ի թագաւորութիւն, եւ առանց կռուոյ ամ չեմ լեալ. բայց իմ ջերմ կռիւ զայս էր տեսեալ, որ այս անգամս դիպեցաւ ինձ: Զի յորժամ նիզակաւորքն առաջի կարգէին, այսպէս յարձակէին, որպէս զլեառն մի բարձր եւ կամ որպէս զաշտարակ մի հաստաբեստ հզօր եւ անշարժ. եւ յորժամ մեք զնոսա սակաւ մի շարժէաք, նոքա ի լեգէոն Հոռոմոց ապաստան լինէին. եւ նոցա զվահանափակսն բացեալ, զնոսա իբրեւ ի քաղաքորմ պարսպաւոր ամրացեալ ընդունէին: Եւ անտի սակաւիկ մի ոգի առեալ, դարձեալ ելեալք մարտնչէին, մինչեւ անմի զզօրսն Արեաց առնէին: Եւ միւս եւս` որ ընդ այս եմ զարմացեալ ես, ընդ մտերմութիւն միամտութեանն Հայաստան գնդին ընդ տիրասիրութեանն: Զի այնչափ ամք են` զի տէրն նոցա Արշակ կորուսեալ է ի նոցանէն, եւ նոքա ի պատերազմին ի նա խրախուսէին: Եւ յորժամ զախոյեանսն ընկենուին, համակ ասէին` թէ Ա'ռ Արշակ, եւ նա չէր ի մէջ նոցա, եւ նոքա առ գութ տիրասիրութեանն` զոր առ բնակ տէրն իւրեանց զամենայն ախոյեանսն` զոր սպանանէին` նմա նուիրէին: Եւ կամ մոլեկան գունդն մուշեղեան, զի ինձ այսպէս թուէր` եթէ հուր բոց ի գնդէն ելանիցէր եւ ի նշանացն, իբրեւ ի հուր հրդեհի այնպէս անցանէր ընդ գունդն որպէս բոց ընդ եղէգն: Եւ այսչափ ժամանակք են` զի Արշակ տէրն նոցա ի նոցանէն կորուսեալ է, զի յԱնդմշն բերդի կայ յերկրին Խուժաստանի, եւ նոքա առ գութն համարէին` թէ ի գլուխ նոցա նա իբրեւ թագաւոր կայցէ, եւ կամ ընդ նոսա արդեւք ի մէջ գնդին կայցէ ի գլուխ ճակատուն պատերազմին, եւ նոքա առ նմա առնիցեն պաշտօն յանդիման նորա: Այլ, ասէր, երանի՜ որ Հայոց գնդին տէր իցէ, այնպիսի տիրասէր եւ միաբան միամիտ զօրացն:

 

100. Անձնասպանութիւն Արշակայ Բ. նոյն եւ տիրասէր Դրաստամատին (Բուզանդ, Ե, զ)

 

Այլ յայնմ ժամանակի դեռ տակաւին եւս կայր կենդանի Արշակ արքայ Հայոց յերկրին իշխանութեանն թագաւորութեանն Պարսից ի կողմանս խուժաստանի յԱնդմըշն բերդին. այս ինքն որ անուն Անյուշն բերդն կոչեն: Եւ զայնու ժամանակաւ խաղաղացաւ պատերազմ տալ Պարսից ընդ Հայս. զի արշակունին թագաւորն Քուշանաց, որ նստէր ի Բաղխ քաղաքի, նա յարոյց տալ պատերազմ ընդ սասանականին Շապհոյ թագաւորին Պարսից: Եւ Շապուհ թագաւորն զամենայն զզօրսն Պարսից գումարեալ խաղացոյց տալ պատերազմ ընդ նմա, եւ զորս միանգամ ածեալ էր գերութիւն յերկրէն Հայոց զամենայն այրեւձի գումարեալ` խաղացոյց ընդ ինքեան. եւ զներքինին անգամ թագաւորին Հայոց Արշակայ տանէր ընդ ինքեան ի գործ պատերազմին:

Եւ էր ներքինի մի Հայոց թագաւորին Արշակայ, ոստիկան հաւատարիմ լեալ, ներքինի սիրելի մեծի իշխանութեան եւ մեծի պատուի, եւ անուն Դրաստամատն : Իսկ իբրեւ եղեւ պատերազմ ընդ թագաւորին Քուշանաց եւ ընդ թագաւորին Պարսից, չարաչար տարածէին զզօրսն Պարսից զօրքն Քուշանաց, եւ զբազումս կոտորեցին ի զօրացն Պարսից զօրքն Քուշանաց, եւ զբազումս ձերբակալ արարին, եւ զկէս փախստականս հալածական առնէին: Իսկ Դրաստամատն ներքինին, որ յամս Տիրանայ թագաւորին Հայոց եւ Արշակայ որդւոյ նորա թագաւորին Հայոց լեալ էր իշխան տան գաւառին եւ հաւատարիմ գանձուց Անգեղ բերդին, եւ ամենայն բերդացն արքունի` որ ի կողմանս յայնս. սոյնպէս եւ յերկրին Ծոփաց ի Բնաբեղ բերդին գանձքն լեալ էին ընդ նովաւ, եւ բարձ նորա ի վեր քան զամենայն նախարարացն: Եւ քանզի այս գործակալութիւն եւ մարդպետութիւն, որում հայրն կոչէին ներքինեաց, գործ լեալ էր ի բնէ ժամանակաց ի թագաւորութեանն արշակունոյ, եւ զայս Դրաստամատն ներքինի զիշխանն զԱնգեղ տանն գերեալ տարեալ էր յերկիրն Պարսից ի ժամանակին` յորժամ կալան զԱրշակ արքայն Հայոց:

Եւ այս Դրաստամատ էր յայնմ ճակատու, յորում վատթարեցին Քուշանքն զՇապուհ արքայն Պարսից: Եւ Դրաստամատ գործեաց անհնարին քաջութիւն այնչափ կռուաւ եւս ի վերայ Շապհոյ արքայի, եւ ապրեցոյց զնա ի մահուանէ. եւ բազումս ի Քուշանաց անտի կոտորեաց, եւ զբազում զախոյանից զգլուխս բերէր զառաջեաւ: Եւ զՇապուհ թագաւորն Պարսից փրկէր ի նեղութենէն պատերազմին թշնամեաց անտի, ուր արգելին զնա ի խուռն պատերազմին ի զօրաց անտի: Իսկ իբրեւ եղեւ յորժամ դարձաւ Շապուհ թագաւորն Պարսից յերկիրն Ասորեստանի, եւ մեծ շնորհակալութիւն առնէր ներքինւոյն Դրաստամատայն վաստակոցն, եւ ասէր ցնա Շապուհ թագաւորն Պարսից. Խնդրեա դու ինչ յինէն. զինչ եւ խնդրեսցես` տաց քեզ եւ ոչ արգելից: Եւ ասէ Դրաստամատ ցթագաւորն. Ինձ ի քէն այլ ինչ ոչ պիտի, բայց տուր ինձ հրաման, զի երթայց տեսից զբնակ տէրն իմ զԱրշակ արքայ Հայոց. եւ առ մի օր. իբրեւ ես երթայց առ նա, հրաման տուր արձակել զնա ի կապանացն, եւ ես իշխեցից լուանալ զգլուխ նորա եւ օծանել, եւ ագուցանել նմա պատմուճան, եւ արկանել նմա բազմականս` եւ դնել առաջի նորա խորտիկս, եւ տալ նմա գինի, եւ ուրախ առնել զնա արուեստականօքն մի օր ճիշդ: Եւ ասէ թագաւորն Շապուհ. Խիստ են խնդրուածքդ զոր խնդրեցերդ. զի յաւուրց ժամանակաց` յորմէ թագաւորութիւնս Պարսից կանկնեալ է, եւ բերդն այն Անյուշ բերդ կոչեցեալ է, չիք ոք մարդ եղեալ ի մարդկանէ` որ իշխեցեալ է յիշեցուցանել թագաւորաց զոր յայնմ բերդի եղեալ զոք է թագաւորաց, յիշելով զայն մարդ` որ յայնմ բերդի զոք եդեալ է, թող թէ զնա զայր թագաւոր եւ զիմ ընկեր կապեալ եդեալ յայնմ բերդի զհակառակորդն. քան մինչ աշխատ արարեր զմեզ, եւ դու աւադիկ զանձն ի մահ եդիր եւ յիշեցուցեր զԱնյուշն, որ ոչ էին լեալ երբէք օրէնք թագաւորութեանս Արեաց ի սկզբանէ: Բայց վասն քո` զի մեծ վաստակք են առ իս, զոր ինչ խնդրեցերն` ե'րթ, տուեալ լիցի քեզ. բայց քեզ արժան էր զօգուտ քո անձինդ խնդրել կամ աշխարհս կամ գաւառս կամ գանձս: Բայց յորժամ դու զայդ խնդրեցեր, անցեալ լիցիս զօրինօք Արեաց թագաւորութեանս. երթ, տուեալ լիցի քեզ որ ինչ յինէնս խնդցեցեր փոխանակաց քոց:

Եւ ետ նմա փուշտիպան մի հաւատարիմ, եւ հրովարտակ` արքունի մատանեաւն, զի գնացեալ երթիցէ նա ի բերդն յԱնդմըշն, եւ զիարդ եւ կամք իցէ նորա, զոր օրինակ եւ խնդրեացն` արասցղ կապելոյն Արշակայ, որ յառաջ թագաւորեալն էր ի Հայս: Եւ չոգաւ Դրաստամատն հանդերձ փշտիպանաւն եւ հրովարտակաւն արքունի յԱնուշ բերդն, եւ ետես զտէրն բնակ. եւ արձակեաց զԱրշակ ի կապանացն երկաթեաց ի ձեռակապացն եւ յոտիցն երկաթոց եւ յանրոց պարանոցէն շղթայիցն սարեացն. եւ լուաց զգլուխ նորա, եւ լոգացոյց զանձն նորա: Եւ ագոյց նմա պատմուճան ազնիւ. եւ էարկ նմա բազմականս, եւ բազմեցոյց զնա. եւ եդ առաջի նորա ընթրիս ըստ օրինաց թագաւորաց, եւ եդ առաջի նորա գինի որպէս օրէն էր թագաւորացն. սթափեաց զնա եւ մխիթարեաց, եւ ուրախ առնէր զնա գուսանօք:

Եւ ի ժամ աղանդեր մատուցանելոյ` եդին առաջի նորա միրգ, խնձոր եւ վարունգ եւ ամիճ, զի կերիցէ. եւ եդին դանակ նմա, որպէս զի հատցէ եւ կերիցէ զիարդ եւ կամեսցի: Եւ Դրաստամատ մեծապէս ուրախ առնէր զնա. կայր յոտն եւ մխիթարէր զնա: Իսկ յորժամ արբեցաւ, եւ գինին եկն զակամբ նորա, արբեցաւ հպարտացաւ եւ ասէ. Վա՛յ ինձ Արշակայ. ա՞յս ես եւ այս, եւ յայսմ չափու եւ այս անցք անցին ընդ իս: Եւ զայս ասացեալ, զդանակն` զոր ունէր ի ձեռինն, որով զմիրգն կամ զամիճն կամէր ուտել, եհար ի սրտի իւրում. եւ անդէն սատակեցաւ, եւ մեռաւ անդէն ի նմին ժամուն մինչ դեռ կայր ի բազմականին: Իսկ յորժամ զայն ետես Դրաստամատն, յարձակեցաւ եհան ի նմանէ զնոյն դանակ, եւ եհար յիւրում կշտին. եւ անդէն մեռաւ եւ նա ի նմին ժամուն յայնմ: