201.
Եղերական
վախճան
Ստեփանոսի
Սիւնեաց
եպիսկոպոսի
(Ստ.
Օրպելեան,
Ա,
լա)
էր
յայնմ
ժամանակի
վախճանեալ
եպիսկոպոսն
Սիւնեաց
Յովհան.
եւ
էր
իշխան
Սիւնեաց
Բարգեն
եւ
Քուրդ
որք
եկեալ
առ
կաթողիկոսն
Դաւիթ՝
խնդրեն
ի
նմանէ
զմեծ
իմաստասէրն,
զերանելին
Ստեփաննոս
որ
էր
սուր
հրեղէն
ի
ձեռին
ամենասուրբ
հոգւոյն։
Եւ
ձեռնադրեալ
կաթողիկոսին
զնա
յաթոռ
մեետրապօլտութեան
Սիւնեաց.
եւ
վասն
մեծի
երախտեացն
առաւել
պատուէ
զնա
եւ
կացուցանէ
գլուխ
եպիսկոպոսաց,
եւ
աթոռն
Սիւնեաց՝
գլուխ
ամենյն
աթոռոց.
ասեն
ոմանք
եթէ
Սիւնեացն
յեօթներորդ
դասուն
էր
եպիսկոպոսաց
Հայոց.
այժմ
յերրորդ
դասուն
կարգեցին.
բայց
մի՛
հաւանիր
զի
Աղվանիցն
միայն
էր
ի
վեր
քան
զՍիւնեաց
վասն
արքեպիսկոպոսութեանն.
իսկ
Սիւնեացն
վասն
մետրապօլտութեան
գեր
ի
վերոյ
էր
քան
զամենայն
եպիսկոպոսքն
Հայոց.
զի
այլ
ոչ
ոք
ունէր
զմերապօլտութեան
պատիւն։
եւ
ո՛րքան
պատրիարքն
քան
զարքեպիսկոպոսն
է
գեր
ի
վերոյ.
եւ
արքեպիսկոպոսն՝
քան
զմետրապօլիտն.
ա՛յնքան
մետրոպօլտին
քան
զեպիսկոպոսն
զի
նա
ձեռնադրէ
զեպիսկոպոսն։
Ահա
առեալ
զմետրապօլտութիւն
Ստեփաննոսի՝
գնաց
ի
վիճակն.
եւ
աստուածային
օրինօք
խրատէր
եւ
ուսուցանէր,
որպէս
սուր
հատանէր
զախտացեալսն,
որպէս
բժիշկ
իմաստուն
բժշկէր
զվիրավորսն,
որպէս
աղ
ընտիր
համեմէր
զանհամելսն,
որպէս
արեգակն
պայծառ
լուսաւորէր
զխաւարեալսն,
տղայոցն
ի
Քրիստոս
կաթն
ջամբեցուցանէր
որպէս
ծնող։
կատարելոցն
զկատարեալ
կերակուր
մատուցանէր
որպէս
տնտես
հաւատարիմ։
Մեկնեաց
եւ
գրեանս
բազումս՝
զԱրարածքն,
զՅոբն,
զԵզեկիէլն
եւ
այլ
բազումս.
որոյ
բանքն
նշանաւոր
ի
մէջ
այլոց
մեկնչացն
փայլին
որպէս
ջահ
պայծառ։
Արար
եւ
ճառս
բազումս.
բաժանեաց
եւ
զութն
ձայնսն
եւ
կարգեաց,
շարեաց
զՅարութեան
օրհնութիւնսն։
երգեաց
եւ
կցուրդս
քաղցրահամս,
յարմարեաց
եւ
զստողուգին
Յինանց
եօթն
եղանակօք
յո՛յժ
խորհրդաւոր,
եւ
զպահոցն
որ
յաղուհացսն
երգի.
մեկնեաց
եւ
զխորհուրդ
գիշերային
պաշտմանն։
Էր
եւ
սորա
քոյր
մի՝
ի
մանկութենէ
ստացեալ
զվարս
կուսութեան
եւ
առանձնացեալ
ի
ձորակին
Գառնւոյ
յայրի
միոջ,
եւ
անտանելի
վարս
ճգնութեան
կրէր
յանձին.
որոյ
անուն
Սահակդուխտ։
Սա
յոյժ
հմուտ
էր
երաժշտական
արհեստին,
որ
եւ
ի
ներքոյ
վարագուրի
նստեալ
ուսուցանէր
զբազումս։
Եւ
արար
կցուրդս
եւ
մեղեդիս
քաղցրեղանակս,
յորոց
մին՝
սրբուհին
Մարիամ,
որ
իւրով
անուամբն
է
յօրինեալ։
ԵՒ
անդէն
ի
նմին
վախճանեալ
դնի
ի
հանգստի
յորմէ
բազում
բժշկութիւնք
լինին։
Իսկ
երանելին
Ստեփաննոս
կացեալ
յեպիսկոպոսութեան
ամ
մի.
զոր
ոմանք
ութ
ամ
ասեն,
շրջէր
յամարայնի
ի
մէջ
երկոտասան
գաւառաց
մեծավիճակ
գաւազանի
իւրոյ.
եւ
քարոզէր
զբանն
ճշմարտութեան։
Որ
եւ
հանդիպեալ
սորա
սակս
հոգեւոր
հարկին
ի
գաւառս
բարելից
ի
ձորն
Եղեգեաց
յաւանն
Մոզան.
յորում
բնակեալ
էր
կին
մի
սեղեխ
արբեալ
յիմարութեան
ախտիւն,
զոր
զառաջ
քան
զայն
զերիցս
անգամ
զգուշացեալ
էր
զնա
ըստ
Տեառն
հրամանի.
եւ
ոչ
էր
զղջացեալ։
Վասն
որոյ
այն
անգամ
սաստիկ
ցասուցեալ
սրբոյն
ի
վճիռ
հատեալ
մեծ
պատուհասի՝
ելանէ
ի
գեղջէն,
եւ
վասն
տօթաժամուն
գնայ
յակն
քաղցրահամ
աղբերն
զոր
աւագ
ակն
կոչէին,
զովանալ
ի
նմա.
եւ
հրմայէ
հարուլ
զխորանն
իւր.
եւ
ինքն
ի
վերայ
ուռոյ
միոյ
դնէ
զմահիճսն
հանգստեան։
Եւ
ելեալ
առանձինն
աղօթէ
ժամս
յոլովս.
եւ
ննջէ
ի
վերայ
նորա։
Իսկ
կինն
հերատուկ
շարժեալ
ի
կատաղի
բոցոյ
ցանկութեանն՝
առնու
ընդ
իւր
զհոմանին
իւր
եւ
գայ
սպնանել
զսուրբսն
զի
համարձակ
լիցին
ի
գործն։
Եւ
մերձեալ
ի
ծառն՝
հանէ
ի
վեր
զայրն
եդեալ
զսուրն
ի
ձեռն
զի
սպանցէ
զսուրբն։
Ելեալ
առնն
տեսանէր
զսուրբն
ննջեալ,
եւ
իբր
զբոց
ցոլանայր
շունչն
ի
վեր
եւ
ճախր
առեալ
դառնայր
անդրէն.
եւ
հրեշտակ
մի
կացեալ
ի
սնարսն
հովանի
ունէր
նմա
թեւօքն։
Տեսեալ
յայն
առնն
կարկեալ
թուլանայր.
եւ
ամենյն
յօդուածքն
խաղայր,
շարժէր,
դողայր
մեծաւ
սոսկմամբ։
Եւ
ա՛յնչափ
ուշաբերէր՝
մինչ
անդրէն
իջանէր
ի
ծառոյն
եւ
պատմէր
կնոջն։
Ապա
կրկին
յորդորէր
կինն
եւ
սադրէր
քաղցր
բանիւք
պոռնկութեան
եւ
թաջալերեալ
անդրէն
յուղարկէր։
Եւ
նորա
հրաշափառագոյն
իմն
տեսեալ
տեսիլ
քան
զառաջինն՝
սաստկապէս
եւս
թուլանայր.
եւ
անզգայ
մարմնով
իբր
մեռեալ
անկանէր
ի
ծառոյն։
Ապա
կինն
մինչ
ետես
յանհնարին
պատուհաս
ըմբռնեալ
զայրն,
փոխանակ
զղջման
առաւել
եւս
զչարեալ,
եւ
սրեալ
ի
բանսարկուէն՝
առեալ
զսուրնհոլանեալ
ելանէր
ի
ծառն.
եւ
հարեալ
զսուրն
ի
փողսն
սրբոյն՝
հեղոյր
զարիւնն
անբիծ
ի
վերայ
փայտեղէն
մահճին,
որպէս
զՏեառն
իւրոյ
ի
վերայ
փայտեղէն
գործարանին
մահու,
սակս
սաստիկ
նախանձուն
աստուածային
օրինացն
որպէս
զՀեղիասն
եւ
զՅովհաննէսն.
յորոց
մին
40
օր
փախստական
լինէր
յԵզաբէլ՝
Աքայաբու,
եւ
միւսն
գլխատեալ
ի
դստերէ
Հերովդիադայ։
Ապա
յառաւոտուն
իմացեալ
պաշտօնէիցն՝
բազում
ողբովք
բարձին
զնշխարս
սրբոյն,
տանէին
ի
սուրբ
մենարանն
ի
լեառնն
կոչեցեալ
Սիօն
որ
պայծառանայր
ճգնաւոր
արամբք
յայնմ
ժամանակի
քան
զՍինայն
եւ
զՍկիւթայն
յԵգիպտոս։
Զոր
լուեալ
Արկազան
գեօղն՝
տէրամբն
իւրեանց
ելին
ընդ
յառաջ,
եւ
հաւանեցուցին
զսպասաւորսն
հանգուցանել
ի
սենեակն
որ
յանուն
սրբոյն
Քրիստափորի՝
անյաղթ
զօրաւարին,
շինեալ
էր.
զոր
տարեալ
անդէն
հանգուցին
ի
սենեկին։
Իսկ
երանեալ
ճգնաւորն
Աստուծոյ
Նու
որ
էր
բազում
ամօք
բնակեալ
ի
սուրբ
լեառն
Սիօն
եւ
հրեշտակացեալ
ամենայն
վարուք,
ետսանէր
ի
տեսլեան
յանմ
առաւօտու
զերկինս
բացեալ
եւ
զհոյլս
հրեշտակաց
զի
ելանէին
գունդ
գունդ
ընդ
առաջ
սրբոյն
Ստեփաննոսի.
եւ
փարեալ
զմաքուր
եւ
արիւնաներկ
ոգւով
նորա՝
գոչէին
մեծաձայն
«ծառա՛յ
բարի
եւ
հաւատարիմ՝
ե՛կ,
մո՛ւտ
յուրախութիւն
Տեառն
քո».
՛
այնպէս
մեծամեծ
գովասանութեամբ
տարեալ
հասուցանէին
առաջի
ահեղ
աթոռոյ
Աստուածութեանն,
յորոյ
վերայ
մարմնաւոր
տեսլեամբ
նստէր
Քրիստոս՝
որդին
Աստուծոյ։
Ապա
երկրպագեալ
սրբոյն՝
եւ
սպիտակ
նափորտամբն
զոր
ունէր
ծրարեալ
զգոգն
լի
արեամբ,
զոր
մատուցեալ
առաջի
Տեառն
ասէր
«քո՛
է
վրէժխնդրութիւն
եւ
արդար
իրաւունք».
եւ
այնպէս
համբուրեալ
առաքելոցն
եւ
հայրապետացն
տարեալ
հանգուցին
ի
կայանս
իւրեանց
մինչեւ
յօրն
հատուցման։
Տեսեալ
զայն
սրբոյն
Նուի
եւ
իմացեալ
զվնասն՝
ժողովեալ
զմիանձանցն
հոյլս՝
դիմեաց
ի
լեռնէն
առ
սուրբն
եւ
մեծամեծ
ողբովք
եւ
կականալիր
աղաղակաւ
պատմէր
զտեսիլն
եւ
զգալ
բարկութեանն
Աստուծոյ
ի
վերայ
գակառին,
եւ
հայցէր
զգուշանալ
եւ
հնարել
աղօթիւք
զհաշտութիւնն
Աստուծոյ։
Ապա
յանկարծակի
եհաս
ի
վերուստ
պատուհաս
Տեառն.
եւ
կալաւ
խաւար
շօշափելի
զգաւառն
ամենայն
զաւուրս
40,
եւ
շարժո՛ւմն
եւ
դղրդումն
սասիտկ.
զի
եռայր
երկիրն
ահեղ
դողացմամբ
յանդնդոց
եւ
բարձրանայր
մինչեւ
ի
վեր.
եւ
անդղն
իբր
զալիս
ծովու
փլուզանիւր.
լերինք
տապալէին,
վէմք
ի
հիմանց
քակտէին,
տունք
բնակչաց.
աղբիւր
խցէին.
գետք
կորնչէին։
եւ
ամենայն
տեղի
երերէր
տատանմամբ.
եւ
ձայնք
մարդկեղէն
բարբառոյ
լսելի
լինէին
ի
ներքուստ
յանդնդոց
եւ
ի
վերուստ
յօդոց
«վա’յ
ձոր,
վա’յ
ձոր».
եւ
կենդանւոյն
ընկղմեցան
ոգիք
իբրեւ
10,
000,
զորս
գիտէին
եւ
ի
թիւ
արկին.
եւ
զանծանօթիցն
ոչ
ոք
գիտէր
զհամարն։
յաղագս
որոյ
կոչեցաւ
անուն
գաւառին
Վայոց
ձոր։
Իսկ
յետ
40
աւուր
պատուհասին
դադարեցաւ
բարկութիւնն
Աստուծոյ
ի
վերուստ.
եւ
ժողովեալ
մնացորդք
գաւառին
կոչեն
զկաթողիկոսն,
եւ
առնեն
ժողով
վանականաց.
եւ
բազում
աւուրս
ցայգապաշտօն
կատարեալ՝
փոխեն
զնշխարս
սրբոյն
ի
միաբանակեաց
վանսն
Թանահատի
վանից,
որք
էին
մշտապաշտօնք,
հեռացեալք
յամենայն
փափուկ
կերակրոց.
վաս
որոյ
եւ
թանահատք
կոչեցան։
Եւ
շինեալ
ի
վերայ
փոքրիկ
մատուռ
մի.
զոր
յետոյ
յ728
թուականին
շինեցին
բնակիչք
տեղւոյն
եկեղեցի
դմբէթայարկ
գեղեցիկ
յօրինուածովք.
եւ
եդին
զտապան
սրբոյն
ի
հիմն
նորա։
Եւ
էր
կատարումն
սրբոյն
Ստեփաննոսի
ի
թուականութեանն
Հայոց
184,
ի
հրոտից
ի
15
եւ
յուլիսի
21,
յաւուր
յիշատակի
սրբուհւոյն
Մարգարտայ
եւ
Սիմէոնի
աղուաշին։
Իսկ
կին
տիրասպան
անագան
ուրեմն
եկեալ
ի
սգաւորութիւն՝
մերկացեալ
զհանդերձն
եւ
առեալ
քարինս՝
ծեծէր
զկուրծսն.
եւ
ա՛յնքան
բաղխէր
զի
իջանէր
վտակարեանց.
եւ
մեծ
ողբովք
եւ
դառն
աղաղակաւ
ճչէր
եւ
խայտառակէր
զչար
գործսն
իւր։
Եւ
եկեալ
հանդէպ
վանացն
յարեւմուտս
կոյս,
յայնկոյս
ձորակին
փորեալ
զտեղին,
եւ
թաղեալ
զանձն
մինչ
յստինսն՝
զամառն
եւ
զձմեռն
տապակէզ
եւ
ցրտահար
լինելսվ,
վայէր
եւ
ողբայր
զցայգ
եւ
զցերեկ.
եւ
զմեղս
իւր
խոստովանէր։
Յաղագս
որոյ
շարժեալ
ի
գութ
հայրապետին՝
խնդրէր
ի
Տեառնէ
ողորմութիւն
նմա։
Եւ
յաւուր
միում
ի
ժամ
պատարագին
ելանէր
գոչիւն
ահեղ
ի
տապանէ
սրբոյն
«թողեա՛լ
լիցին
քեզ
մեղք
քո
ո՞վ
կին
դու»։
ԵՒ
լուեալ
ամենեցուն
փառս
եւ
գոհութիւն
Աստուծոյ
մեծի
մարդասիրութեանն
եւ
անյիշաչար
բարերարութեանն
մատուցանէին։
բայց
կինն
թէպէտ
էառ
զթողութիւնն,
ոչ
ել
ի
տեղւոյն.
այլ
կացեալ
ի
նմին՝
վախճանեցաւ
եւ
թաղեցաւ
յապաշխարութեան
գբին
իւր.
եւ
կայ
հանդէպ
վանացն։
202.
Վահան
Գողթնացի
(Վկայաբանութիւն)
Յայնմ
վայրի
ի
ժողով
անկելոցն
գտանէր
մանուկ
մի
ի
Գողթն
գաւառէ
Վահան
անուն
նորա,
որդի
Խոսրովայ
Գողթեան
տեառն,
սակաւամենից
իբրեւ
չորից
տարեաց,
առաւելաշնորհ
երեւեալ,
հրամայեցաւ
զնա
յարքունուստ՝
ի
մեր
ի
մեծ
խորհրդոցս
ճշմարտութենէ
ի
ստութիւն
դարձուցանել
ուրանալով
զմեր
ճշմարտութեանն
զյոյսն։
Եւ
իբրեւ
արարին
զայն՝
կոչեցին
զնա
Վահապ.
եւ
երթայր
եւ
իմաստնանայր,
եւ
ամենայն
խորհրդակցացն
վերագոյն
գտանէր,
եւ
իւր
հասակակցացն
վարդապետ,
եւ
դիւանադպիր
արքունի։
Եւ
ապա
յետ
փոխելոյ
ժամանակին
Աբդլմելքայ
եւ
Վլթի
որդւոյ
նորա,
եւ
Սուլիմանի
եղբօր
նորա,
ընտանի
էր
զրոյցս
այս
Տաճկաց,
որ
ի
մեզ
եղեւ
ստութիւն։
Եւ
իբրեւ
նստաւ
Ոմառ
ի
գլխաւորութիւն
Տաճկաց,
արկ
ի
սիրտ
նորա
Աստուած
յիշել
զանիրաւութիւնն,
որ
առ
Հայս.
հրաման
տայր
ժողովել
զգերեալսն
մեծաւ
պնդութեամբ.
եւ
ի
ժողովելն՝
արձակեաց
զամենեսեան։
Եկն
եւ
Վահանն
այն,
որ
անուանեցաւն
Վահապ,
եւ
նոցա
ուսմանցն
եւ
օրինացն
քաջ
տեղեկացեալ
էր,
եւ
խօսիւք
քաջ
եւ
կորովի,
եւ
ծանուցանէր
զիւր
դժուարութիւնն։
Եւ
դժուարին
թուէին
բանքն
այն
մեծին
Ոմառայ.
զի
տեսանէր
ոչ
զոք
նման
նմա
իմաստութեամբ.
խնդրեաց
վկայս,
եւ
չկամէր
թէ
ոք
վկայեսցէ
զնմանէ.
եւ
որք
ի
Հայոց
եկին
վկայք՝
ոչ
ընկալաւ։
Այս
պնդութիւն
վասն
պիտանութեան
առնն
եղեւ.
բայց
զիւր
հրամանն
հաստատուն
պահէր.
ի
բարւոյական
բնութեան
իւր,
զոր
ունէր
եւ
ոչ
փոփոխէր։
Ապա
դեսպանս
ձիով
արձակէր
առ
քննող
գրոցն
ի
Միջագետս,
եւ
բազում
խնդրոյ
պնդութեանն,
որ
թէ
Աստուծոյ
տեսչութիւնն
ոչ
հեռի
արգել
լինէր։
Եւ
անդ
գտանէին
արք
տասն
եւ
հինգ
Տաճիկք,
որ
ըստ
ժամանակին
քաջ
տեղեակք
էին
եւ
երանելի
մանկանն
ծանօթք.
եւ
զայս
ամենայն
զրոյցս
առ
Ոմառ
հասուցանէին
վկայութեան։
Իսկ
Ոմառ
տեսեալ
զժամանակն՝
ոչ
կամեցաւ
բռնութեամբ
առնել.
այլ
յողոք
անկեալ
ընդ
պատանեկին
հեշտալի
բանիւք,
եթէ՝
«Մի՛
թողուր
զմեզ
որդեակ.
եւ
եթէ
պակասութիւն
ինչ
կարծես
զքո
կենացդ,
երեւելի
թագաւորութեանց
իմում
առնեմ
զքեզ,
փառաւոր
իշխանութեամբ
եւ
գանձիւք»։
Եւ
այն,
որ
աստուածային
եռայր
հոգւով,
ոչ
ինչ
մարմնական
ցանկութիւն
խոցէր
զնա
ի
խորինս
հայելով.
այլ
իմաստնանայր
ի
պատասխանիսն,
եթէ՝
«Հարց
իմոց,
որ
Պարսից
իշխանութեան
երթալոյ,
եւ
նիզակի
եւ
աղեղան
վաստակք,
յոլով
գանձիւք
մեծացան
քան
զբազում
ազատս,
որ
յերկրին
իմում
էին.
արդ,
եթէ
ամենայն
առ
իս
կրկնապատիկ
դառնայր,
իմ
գերութիւնս,
որ
ի
ձեր
քաջութեան
էր,
եւ
սիրեցէք
զիս,
եւ
այլ
խոստանայք
մեծութիւնս,
սակայն
եւ
այսմ
ոչ
կարէ
հասանել
տեղեաց։
Արդ,
որպէս
քաղցրացոյց
Աստուած
զձեր
գութդ
առ
իս
ողորմութեամբ,
արձակեցէք,
որ
տեսանեմ
զորչափութիւն
աւերածոյ
երկրին
իմոյ
հայրենեաց.
եւ
ձեր
հրամանաւ
գործակալ
արարեալ՝
առ
ձեզ
հասանեմ»։
Ե.
Եւ
յետ
իմաստութեան
բանիցն
այն՝
լուծեալ
լինէր
պնդութիւնն.
գրեալ
հրամանաւ
հաստատուն
եւ
անփոփոխելի
իրօք։
Նա
հասանէր
ի
գաւառն
իւր
Գողթն,
եւ
կարգաւորութիւն
վերակացուացն
ըստ
հրամանին։
Բայց
որպէս
մեզ
թուեցաւ
նմանութիւն
իրացն,
ճառագայթ,
որ
առ
միտսն
էին
լուսոյ
հաւատոցն,
որ
արդեօք
եթէ
խնդրեաց
յԱստուծոյ
զերծանել
ի
նոցանէ։
Վասն
զի
ստէպ
լուր
առ
նա
հասանէր,
եթէ
մեռաւ
Ոմառ։
Եւ
նորա
ոչ
կամեցեալ
երթալ
ըստ
ամուր
հրամանի
եւ
իւր
հեշտութեանն,
որ
ի
Տաճկաստանի,
ողբայր
զայն
վերջդարձութիւն
ի
տիս
տղայութեանն.
եւ
վերստին
աւազան
զարտասուսն
առնէր,
Եւ
իբրեւ
տեսին
իւրաքանչիւր
զայն
ամենայն,
զաներկրասէր
մտացն
զբարս,
կամեցան
զնա
ընդ
աշխարհիս
սիրով
կապել,
բռնադատէին
զնա
յամուսնութիւն,
զի
մի
առժամայն
գնասցէ
պակասելով
ազգին.
եւ
իւրեանց
կամացն
ի
գլուխ
ելեալ,
արարին
յազգականութենէ
Սիւնեաց
տեառնն։
Բայց
նա
յիւրմէն
ոչ
փոխեցաւ
յաստուածսիրութենէն,
զի
մի
ըմբռնեսցեն
զնա
աշխարհիս
մեծութիւնք.
եւ
ի
ծածուկ
կացցէ
աստուածպաշտութեամբ.
այլ
յայտնապէս
խոստովանեսցի
զՔրիստոս,
եւ
մի
ուրացօրէն
երկեւղիւ
կեալ։
Ապա
յանցաւոր
կենցաղականացս
զմիտս
ի
վեր
ամբարձեալ,
թողոյր
զիւր
զամենայն
մեծութիւն,
առեալ
ընդ
իւր
թոշակ
եւ
հեծեալ
քսան,
եւ
դէմ
եդեալ
գնայր
յաշխարհն
Յունաց։
Եւ
իբրեւ
դառնայր
ի
Վայոց
ձորոյ,
զիւր
ծածուկսն
յայտնի
առնէր
աներոյն.
օգնական
խրատու
ունէր
զնոսա
իւր
առաջարկութեան
ճանապարհին։
Անդ
ապա
տիրաշարժ
կանացիքն
զողբս
մտացն
արտասուօք
ցուցանէին,
ասելով
թէ.
«Իշխանութեամբ
առեալ
զհայրենիս,
մեծ
յոյս
եւ
մեզ
լինէիր.
արդ
զայդ
տեսեալ
խորհուրդ՝
օտարանամք.
եւ
դու
մեզ
ոչ
կենդանի
լինիս
եւ
ոչ
մեռեալ»։
Իբրեւ
շուրջ
նստեալ
արտասուօք
յողոք
անկեալ
ասէին.
«Հայեաց
ի
մեզ
յանհնարութիւն
կենացս.
գուցէ
դու
ի
մէնջ
խնդրեսցիս.
ընդ
քեզ
գամք
ի
կեալ
եւ
ի
մեռանել
յօտար
երկիրն.
քեզ
ողբակցեալ
անկցուք
անցամաքելի
արտասուօք»։
Իբրեւ
զայն
լսէր
երանելին,
ողբայր
զպատաղաւոր
իրսն
եւ
զանլինելի,
եւ
զթոշակին
ծախումնն.
եւ
յանդէպս
վառեալ
իբրեւ
Հոգւոյն
զինու,
վաղվաղակի
հասանէր
յաշխարհն
Վրաց
հաւատոյ
թոշակաւն,
որպէս
զի
որ
անդն
էին
յազատաց
նորա
մերձաւորք,
ի
ձեռն
նոցա
հնարեսցի
յառաջ
եդեալ
ճանապարհն։
Եւ
անդ
աւելի
եւս
լինէր
ապաշաւանք,
եւ
գիշերական
աղօթք
անհանգիստ
հանդերձ
պահօք
զԱստուած
յօգնութիւն
կոչել։
Եւ
զտարւոյ
միոյ
աւելի
կամ
պակաս
անդ
անցուցանել,
դարձեալ
եկն
ի
Հայս
յԱրագածոտն։
Իբրեւ
օգնական
հեծեալքն
ի
բաց
կային
ի
նմանէ
ձանձրութեամբ
լքեալք։
Էր
եւ
անդ
իշխանաց
գաւառին,
որ
մօտաւոր
ազատքն
էին,
խորհուրդ
առեալ,
զի
ընդ
ամուր
աշխարհն
տարցուք
յուղարկեալք,
ելանիցեն
ի
թագաւորաբնակ
քաղաքն։
Զոր
ոչ
բաւական
համարեալ
իւրայոցն,
զիշխանն
եւ
զկաթողիկոսն
խորհրդակից
առնէին։
Որպէս
կարծեմ
դեւն
այն,
որ
յամենայնի
լինէր
քաջավաստակ,
չարախորհուրդ
մտածութեամբ
վաղվաղակի
հասեալ՝
ահ
արկանելով
զօրապետաց,
եւ
քրիստոնէից
վերակացուին,
մինչեւ
ասել,
եթէ՝
«Երթիցէ
գնասցէ
ի
բաց,
զի
մի
մեզ
եւ
անձին
կորուստ
լինիցի»։
Զի
թերեւս
զերանելի
այրն
յուրացութիւն
կարիցէ
ածել
մերոյն
Քրիստոսի։
Իբրեւ
ոչ
գտանէր
ելս
իրացն
կատարմանն,
անկանէր
առաջի
Աստուծոյ
խնդրելով.
որ
եւ
գրով
իսկ
գտաք
զնորա
աղօթս
այսպէս
ասելով.
«Միածին
որդի
Աստուծոյ,
որ
մոլորելոյ
ոչխարին
հովիւ
կոչեցար,
եւ
գտեալ
զնա
ուսով
քո
բարձեր,
եւ
տարածեալ
զբազուկս
ի
քեզ
ժողովեցեր
զտիեզերս,
մի
անօգնական
թողուր
զիս
զօտարս,
լուա՛
զյանցանս
իմ
քոյով
արեամբդ
եւ
կենդանարար
մարմնովդ,
որ
մանանայդ
ես
անմահութեանց,
յերկնից
իջեալ
հաց
մեզ
պարգեւեցար.
իմ
Յիսուս,
փրկութիւնաբեր
աշխարհի,
որ
Հօր
եւ
Հոգւոյդ
Սրբոյ
եւ
քո
իսկ
կամաւորութեամբ՝
մեզ
եղեր
զենումն,
եւ
առաջնորդ
կենաց
ճանապարհին.
Հայր
Սուրբ
եւ
Որդի
Սուրբ,
եւ
Հոգիդ
Սուրբ,
որ
մեր
խոստովանութիւնս
Երրորդութիւն
եւ
մի
աստուածութիւն,
մի
դէմս,
երեք
անձնաւորութիւն,
հեռի
յամենեցունց
եւ
մօտ
առ
ամենեսեան,
որում
փառք
յաւիտեանս,
ամէն»։
Եւ
յետ
գոհութեան
աղօթիցն
երթայր
առ
դահճապետ
ոմն,
որում
անուն
էր
Քաբշ,
որ
Հիմացւոց
իշխան
էր։
Եւ
ծանուցեալ
նմա՝
յօժարագոյն
եղեւ
նմա
պատմելն։
Եւ
առեալ
տանէր
զնա
առ
բռնաւորն.
եւ
իբրեւ
զգիրն
ընթերցաւ,
զարմացաւ
ընդ
գեղեցկագիծ
եւ
ընդ
ճշմարտարան
գիրս
բանիցն.
ետ
հրաման
ածել
առաջի
իւր,
եւ
հայեցեալ
ի
նա՝
հեշտալի
բանս
խօսեցաւ,
եթէ՝
«Ընդէ՞ր
Վահապ
աղքատահանդերձ
երեւիս
ի
քո
փառաւորութենէն.
ուրեմն
երկի՞րն
Հայոց
իջոյց
զքեզ
յայդ»։
Պատասխանի
ետ
սուրբն
եւ
ասէ.
«Եթէ
Տէրն
իմ
զանձն
իւր
ունայնացոյց
կերպարանօք
ծառայի
իջեալ
յաղքատութիւն
յաղագս
մեր,
եւ
հնազանդեալ
մահու
խաչի,
արդ
զոր
նա
վասն
իմ
համբերէր,
յայնմանէ
եւ
ես
ոչ
վերջանամ»։
Ասէ
բռնաւորն.
«Սառնապատ
լերանցն
Հայոց
չար
դեւքն
զքեզ
պատրեալ
մոլեգնեցուցին
ընդ
վայր
խօսել»։
Ասէ
վկայն.
«Զոր
յառաջն
ունէի
ըստ
ձեր
օրինացդ՝
հալածեցի
յինէն.
զի
խաւար
ի
լուսոյ
փախչի,
որպէս
ձերդ
յինէն»։
Ասէ
դատաւորն.
«Ասեն
ձեր
մոլար
օրինացն
իմաստունքն,
եթէ
դիւացն
ի
վայր
անկեալ՝
այլոց
չարք
եղեն.
եւ
ստոյգ
է.
զձեզ
նեղեն
աստ
եւ
ուր
յուսացեալ
էք
երթալ։
Բարիատեաց
այր,
ընդ
մոլեկանաց
նմանեալ
քեզ,
ի
բացէ
ի
բաց
ձգես
զփառաւորութիւն
կենաց
քոց»։
Յայնժամ
միաբանութիւն
եղեւ
ամենեցուն,
որ
առաջի
նորա
նստէին.
ղաղակէին
ամենեքեան,
որպէս
զի
անյապաղ
փութով
զրաւեսցի
նա
ի
կենցաղոյս.
եւ
շնչեալ
այսոյն
չարի
առ
հասարակ
յամենեսեան։
Եւ
շրջեաց
զգոյն
երեսացն
ամիրապետն,
եւ
հրամայեաց
հանել
զնա
արտաքս
եւ
սպանանել։
Եւ
նա
երթայր
հեզաբար
անտրտում
երեսօք,
սաղմոսէր
ասելով.
Առ
քեզ,
Տէր,
համբարձի
զհոգւոյս
ակն.
որպէս
աչք
ծառայի
ի
ձեռն
տերանց,
նոյնպէս
եւ
իմ
մտաց
տեսութիւն
առ
քեզ
հայի.
եւ
որ
զկնի
սորին
սաղմոս
մինչեւ
ի
տեղի
կատարմանն.
եւ
Տկարութիւնս
իմ
ապրեալ
եղեւ
յորոգայթից
նոցա։
Եւ
կոչեցեալ
զդահճապետն՝
Շամայ.
«Ե՛րթ,
-
ասէ,
-
հա՛ն
զնա
արտաքոյ
քաղաքիս,
եւ
ողոքեա,
թերեւս
դառնայցէ.
ապա
թէ
ոչ՝
ահարկութիւն
արկ
սուսերաւդ,
եւ
մօտ
առ
նովաւ
լինելով,
ասա
թէ՝
Մի՛
մեռանիր
տարաժամ»։
Հասեալ
ի
տեղի
կատարմանն
ցնծալից
ուրախութեամբ,
եւ
զձեռս
յերկինս
համբարձեալ,
ասէ.
«Գոհանամ
զքէն,
որ
հանապազորդ
հառաչմանս
իմոյ
լուար
եւ
զփափագումնս
լցեր,
եւ
զլուծումն
կապակցութեան
հասուցեր
մահու
սրբոց
քոց
վկայից.
եւ
արժանի
արարեր
մեռանել
վասն
մեծի
անուանդ
քո.
արդ,
յիշեա
զմեզ,
Տէր,
զի
վասն
քո
մեռանիմք
զօրհանապազ.
եւ
արա
յամօթ
զպերճացեալսն
յինքեանս
երկրաթաւալ,
անասնամիտ,
դատողական՝
մարմնասէր
դեգերմանց
ձախոյ
կողմանն.
եւ
զմանկունս
եկեղեցւոյ
քում
սրբոյ
անարատ
պահեա
անշարժ
որպէս
ի
վերայ
վիմիդ
հաւատոց,
եւ
ի
միւսանգամ
գալստեան
քո
արժանի
արա
յերկնաչու
պողոտայն
ընդ
առաջ
ելանել
քեզ
յերկնային
խորանսդ
որպէս
զորդիս
լուսոյ,
փառաւորել
զՀայր
եւ
զՈրդի
եւ
զՍուրբ
Հոգին,
այժմ
եւ
միշտ
եւ
յաւիտեանս,
ամէն»։
Յայնժամ
դահճապետն
զայրագին
ցասմամբ
ասէ
ցնա.
«Ոչ
կամեցար
հաւանել
բանից
իմոց,
արդ
ելեալ
կատարեցից
զհրամայեալսն
ի
վերայ
քո»։
Եւ
սրբոյն
պատասխանեալ
ասէ.
«Եթէ
արդեօք
ձեր
սովորութիւն
է
արհամարհել
զհրամանս
վերակացուին
ձերոյ,
իսկ
ինձ
անհնար
է
անցանել
զպատուիրանաւ
երկնաւոր
թագաւորին
իմոյ»։
Յայնժամ
դահճապետն
հարկանելով
նմա,
հանեալ
զսուսերն
փայլեցոյց
հարկանելով
սակաւ
մի,
ըստ
հրամանի
արքունի,
զարիւնացայտսն
ցուցանելով.
նա
ոչ
ինչ
զարհուրեցաւ։
Ասէ
դարձեալ
ցնա.
«Զի՞նչ
կամիս»։
Սուրբն
ասէ.
«Արա
զինչ
կամք
է
քո»։
Եւ
այնուհետեւ
այլ
ոչ
եւս
խօսեցաւ։
Ասէ
դարձեալ
սպանողն.
«Ա՜յ
տառապեալ,
ահա
եկն
եհաս
քեզ
դառնութեան
օր,
եւ
դարձեալ
կենաց՝
եթէ
կամիս.
արդ
ընդէ՞ր
ոչ
ընտրեցեր
զկեանս,
այլ
զմահ
սիրեցեր»։
Ասէ
սուրբն.
«Ընտրեցի
զմահ
վասն
Քրիստոսի,
քան
զկեանս
անցաւոր»։
Եւ
ապա
սպանողն՝
յառաջ
ասաց
ունել
զպարանոցն,
եւ
վերացուցեալ
զսուրն՝
եհատ
զգլուխն.
եւ
ինքն
նոյնժամայն
անցեալ
գնաց։
Կատարեցաւ
սուրբ
վկայն
Քրիստոսի
երանելին
եւ
մեծն
Վահան,
որ
օր
եւթնեւտասներորդ
էր
մարտի
ամսոյ
ի
շաբաթու
զատկի
պահոցն
երկուշաբաթու,
յիններորդ
ժամու,
եւ
ի
քսանեւեւթն
մարերի
ամսոյ։
Զարմանալի
է
ինձ
քան
զերգս
երաժշտականաց
ձայնս
ողբոց
քոց
հնչմունք.
ով
երանելի
տէր
Վահան՝
ընտրեալ
յԱստուծոյ։
Առաւել
յորդորէ
այս
զհոգւոյս
մասունս,
յօրինել
քեզ
երգս
ոչ
զղջականս,
այլ
հոգեւորս
եւ
ուրախարարս,
յորդորականս
եւ
ներբողեանս,
ով
երանելի
տէր
Վահան,
ծառայ
Քրիստոսի։
Զարհուրեցուցանէ
քո
ճգնութիւնդ
զմարմնոյս
բնութիւնն,
իսկ
դու
առաւել
գտար,
ով
երանելի
տէր
Վահան,
սիրօղ
Քրիստոսի։
Արտաքնոցն
զգաստքն,
ստեղծիչ
բանք
սնոտեացն
ի
պատուութիւն,
իսկ
քոյդ,
սիրայնոյ
աստուածարեալ
եւ
ոգեշահ,
ով
երանելի
տէր
Վահան
ընտրեալ
յազատաց։
Որպէս
զքաջ
նահատակ
պատրաստեալ
ի
պատերազմ՝
կատարեցեր
զընթացս
քո
արիաբար
յազգացն
Հարաւայնոյ
դասաւորեալ
ընդ
անմարմնականսն,
ով
երանելի
տէր
Վահան,
Գողթնեացն
իշխեցօղ։
203.
Սահակ
եւ
Համազասպ
սիրելիք
եւ
արիութեամբ
նահատակակիցք
(Ղեւոնդ)
Յայնմ
ժամանակի
ոչ
դադարէր
ամբոխ
աղմկի
հեռութեան
անօրէն
ազգին
յաշխարհէս:
Քանզի
ամենայն
ուրեք
զբնական
իւրեանց
չարահնարութիւնն
ոչ
լքին
յանձանց
որդիքն
Բելիարայ.
այլ
իժաբար
դիմեալ
անաստուած
ոմն
որում
անուն
էր
Սուլէյման,
եւ
ընդ
նմա
որդիք
յանցանաց
ի
կողմանցն
Պարսից՝
ասպատակէին
ի
կողմանս
Վասպուրականի,
գործելով
զանարժան
բարս
սննդակից
չար
սերմանցն:
Որոց
ի
դիմի
հարեալ
նախարարաք
ի
տանէն
Արծրունեաց
Սահակ
եւ
Համազասպ
սակաւ
արամբք՝
անկան
ի
մէջ
թշնամեացն:
Իսկ
նոքա
իբրեւ
տեսին
զի
նուազունք
էին՝
ի
մէջ
արկեալք
կամէին
սպանանել:
Իբրեւ
տեսին
Սահակ
եւ
Համազասպ
զհէնն
զարթուցեալ
ի
վերայ,
եւ
զի
ոչ
ուստեք
փախուստ
գտանէր՝
սուր
ի
գործ
արարեալ
զբազմութիւն
թշնամեացն
խողխողէին,
եւ
ինքեանք
դիմեալ
ընդ
տեղի
մի
ամբոխին
զերծանել
ջանային:
Անդ
կարեվէր
խոցեալ
Համազասպ՝
անկանէր
յերիվարէն.
եւ
պատեալ
զնովաւ
թշնամեացն
սպանին:
Եւ
Սահակ
իբրեւ
ետես
զսպանումն
եղբօրն,
յաղագս
յաճախ
սիրոյն
զոր
ունէր
առ
եղբայրն
մատնէր
զանձն
ի
մահ.
եւ
ի
խոնարհ
անկեալ
յերիվարէն՝
կարթակոտոր
առնէր.
եւ
ինքն
զայրագին
անձամբ
մենամարտէր
եւ
զբազումս
դիաթաւալ
կացուցանէր,
մինչեւ
խնդրել
զվրէժ
արեան
եղբօր
իւրոյ:
Եւ
ապա
պարտեալ
ի
մարտին
վախճանէր:
Եւ
այնպէս
վճարէին
ի
կենաց
ընտիր
նախարարքն,
որք
էին
որդիք
Վահանայ
Արծրունւոյ:
Իսկ
ապա
յետոյ
ազդ
եղեալ
եղբօր
նոցա
Գագկայ
եւ
այլոց
նախարարացն
որ
ընդ
նոսա՝
ելանէին
ի
տեղի
մարտին
վայիւք
եւ
ճչօք.
այլ
ոչ
կարացին
հասանել
թշնամեացն:
Դարձան
ողբովք
եւ
աշխարանօք
թաղել
զմեռեալսն:
Իսկ
թշնամիքն
դարձան
ընդ
նոյն
ճանապարհ.
որ
ապա
յետոյ
սակաւ
մի
անկաւ
ի
ձեռս
Գագկայ
Արծրունւոյ
եւ
սպանաւ
Սուլեյմանն
եւ
բազումք
ընդ
նմա:
204.
Խրատ
Աշոտոյ
Բագրատունւոյ
առ
նախարարս
(Ղեւոնդ)
Իսկ
Աշոտ
ի
տանէ
Բագրատունեաց,
որդի
իշխանին
Սահակայ,
զի
էր
այր
խոհական
հանչարով՝
ոչ
միաբանեաց
ի
գործ
վնասակար
աղէտին.
այլ
եւ
զնոսա
եւս
խրատէր,
ի
բաց
թողուլ
զվնասակար
կարծիսն՝
զոր
ունէին
ի
վնասակար
խրատուէ
մոլեկան
մոնոզոնին,
եւ
անձնապահ
լինել
անձանց
եւ
ընտանեաց
նոցին,
զի
ասէր
«մանկունք
էք
եւ
կրտսերագոյնք
հասակաւ.
եւ
գիտեմ
եթէ
ոչ
կարէք
զդէմ
ունել
զօրութեան
բազմագլուխ
վիշապին,
զի
հզօր
է
զօրութիւն
նորա
եւ
անթիւ
բազմութիւն
ընդ
ձեռամբ
նորա,
եւ
անչափ
պատրաստութիւն
զինուց
ի
գանձս
նորա.
եւ
ամենայն
թագաւորութիւնք
որք
հակառակ
կացին
իշխանութեան
նորա՝
փշրեցան
որպէս
զանօթ
բրտի.
զի
թէ
Հռովմայեցւոց
թագաւորութիւնն
ոչ
կարաց
համբառնալ
զձեռս
ի
վեր,
այլ
սարսեալ
դողայ
յերեսաց
նորա,
եւ
ոչ
յանդգնել
ընդդէմ՝
տէրունեան
հրամանին.
զի
եւ
դուք
չէք
անտեղեակ
ամենայն
զօրութեան
արքային
Յունաց,
քաջութեան
անձին
նորաեւ
բազմութեան
եւ
պատրաստութեան
զօրաց
նորա,
զի
ամենեւին
ընդ
միտ
անգամ
ոչ
էառ
ածել
զմտաւ
առնուլ
զաշխարհս
Հայոց
ի
ձեռաց
նորա.
Կոստանդին
որդի
Լեւոնի,
որ
մենամարտեալ
ի
միում
աւուր
ընդդէմ
ահաւոր
գազանացն՝
սպան
զառիւծն
իբրեւ
զուլս
այծեաց:
Արդ
որ
զայս
ոյժ
զօրութեան
ունէր՝
այնպէս
ընթադրեալ
է
յահէ
չարաթոյն
գազանին
որ
ապականէ
զերկիր.
իսկ
դուք
յո՞վ
արդեօք
ապաւինեալ,
եւ
կամ
որո՞վ
զօրութեամբ
եւ
որո՞վ
ուժով
կարէք
զդէմ
ունել
անյաղթելի
իշխանութեան
նորա:
Այլ
արդ
եթէ
հաճոյ
թուի
անձանց
ձերոց՝
ընկալարուք
զխրատ
իմ,
քանզի
զօգուտն
ձեր
եւ
զպիտոյսն
եւ
զանդորրութիւն
աշխարհիս
տեսանեմ
ես.
զի
այս
լինի
ելք
գործոյդ,
կամ
դառնալ
ձեզ
եւ
մտանել
ընդ
հնազանդութեամբ
նոցա,
եւ
հանդարտել
եւ
կեալ
խաղաղութեամբ
յերկրիս
ձեր,
եւ
կամ
մերժիլ
փախստեամբ
համօրէն
ընտանեօք
յերկրէս
ձերմէ,
եւ
լքանել,
թողուլ
զժառանգութիւն
հարցն
ձերոց
զբնակութիւնս
ձեր,
եւ
զանտառս
եւ
զանդաստանս,
նա
եւ
զգերեզմանս
հարց
ձերոց,
եւ
երթալ
բնակիլ
նժդեհութեամբ
ընդ
արքային
Յունաց:
Եւ
կամ
թէ
ոչ՝
անկանիցիք
ի
ձեռս
նեղչաց
ձերոց
ի
միում
աւուր,
եւ
անախորժելի
մահուամբ
բառնայցեն
զձեզ
ի
կենաց,
զի
գիտեմ
ես
զբարս
անաստուածութեան
իշխանին
Իսմայելի,
զի
ոչ
դադարէ
մինչեւ
կատարէ
զկամս
անձին
իւրոյե:
Իսկ
նոքա
ոչ
ընկալան
զոր
լուան.
զբանս
խրատու
օգնութեանն
յընչաց
քերէին,
իբրեւ
զխրատ
նենգութեան.
քանզի
յոյժ
հաւանեալք
էին
ստապատում
առն
մոլորելոյ,
որ
օր
ըստ
օրէ
յորդորէր
զնոսա
կալ
պնդակազմ
ի
գործ
առաջարկեալ
եւ
մի՛
ինչ
երկմտութեամբ
ստգտանել
զանձինս.
որոյ
անուղղայ
կամակորութիւն
ջախջախուն
խորհրդին
անդէն
ընդհուպ
երեւէր.
զի
քակեալ
ի
միմեանց
անմիաբանք
լինէին:
205.
Պատերազմն
հայոց
ընդ
հագարացիս
ի
պաշարման
Կարնոյ
քաղաքի
(Ղեւոնդ)
Եւ
իբրեւ
եհաս
զրոյց
պարտութեան
գնդին
ի
քաղաքն
Կարնոյ՝
յայնժամ
լքաւ
սիրտ
արանց
պատերազմողաց
զօրացն
Հայոց.
եւ
թոյլ
ետուն
պաշարման
քաղաքին:
Եւ
թէպէտ
կարօղ
էին
մեկնել
ի
կողմն
Յունաց
եւ
ապրեցուցանել
զանձինս
ի
չարասէր
ապիրատութենէ
զրպարտողացն՝
սակայն
լա՛ւ
համարեցան
զմահ
անձանց
քան
տեսանել
զկորուստ
աշխարհիս
եւ
զանպատուութիւն
եկեղեցեաց
Քրիստոսի:
Եւ
զայս
զմտաւ
ածեալ՝
թէպէտեւ
նուազունք
էին
քան
զթիւ
թշնամեացն՝
ինքնակամ
յօժարութեամբ
դիմեցին
ի
վիշտն.
եւ
ժողովեալ
զգունդս
իւրեանց
իբրեւ
արս
եռ՝
գնացին
ի
քա՛ղաքէն
Կարնոյ,
անցանէին
ընդ
սահմանս
Բասենոյ
ի
գաւառն
Բագրեւանդ:
Իսկ
եւ
իսկ
անցեալ
ընդ
գետն
Արածանի՝
յարձակէին
արիութեամբ
սրտի
ի
վերայ
թշնամեացն.
եւ
բացագոյն
երկու
վտաւանօք
զատուցանէին
զաղխն
իւրեանց
եւ
զերիվարս.
եւ
ի
հետիոտս
զայրագնեալ
պատրաստէին
ի
մարտ
պատերազմի
թշնամեացն:
Ելանէին
ապա
եւ
գունդք
թշնամեացն
ի
վերայ
նոցա
բազում
պատրաստութեամբ:
Եւ
ընդ
ծագել
արեգականն
խմբեցաւ
պատերազմն.
եւ
իբրեւ
բախեցին
ընդ
միմեանս՝
նախ
զօրացեալ
գունդն
Հայոց՝
հարկանէին
բազում
հարուածս,
եւ
ի
փախուստ
դարձուցեալ
զթշնամիսն
սատակէին
զբազումս:
Եւ
դարձեալ
զօրացեալ՝
դարձան
ի
փախստենէ,
եւ
դիմադարձեալ
զայրագին
ցասմամբ՝
լնուին
արհաւրօք
զբազմութիւն
ռամիկ
ժողովոյն.
եւ
ի
փախուստ
դարձուցեալ
զոմանս
ի
նախարարացն
եւ
ի
նոցին
հեծելոցն
եւ
զռամիկսն
որք
ընդ
նոսա,
զի
զբազումս
ի
նոցանէն
հարեալ
տապաստ
դաշտացն
արկանէին:
Իսկ
քաջայաղթ
նահատակքն
թէպէտեւ
նուազունք
էին
ի
մէջ
չարաշուք
որսողացն՝
սակայն
ոչ
ինչ
զանգիտեցին
ի
դառնաշունչ
օրհասէն.
այլ
մինչ
ի
սպառ
գումարեալք
ոգւով
չափ՝
մարզէին
զմիմեանս
բանիւք
ասելով.
«քաջութեամբ
մեռցուք
ի
վերայ
աշխարհիս
մեր
եւ
ի
վերայ
ազգիս,
եւ
մի
տեսցեն
աչք
մեր
կոխան
ոտից
լեալ
պղծալից
արանց
զսրբարանս
մեր
եւ
զտեղի
փառատրութեան
Աստուծոյ
մերոյ.
այլ
նախ՝
ընդդէմ
մեր
լիցի
սուր
թշնամեացն.
եւ
ապա
լիցի
զոր
կամիցին.
փոխանակեսցին
անձինք
մեր
ընդ
ճշմարտութեան
հաւատոյս
եւ
մի
ընդ
երկրաւոր
զբազմանս.
զի
այս
մահ՝
ժամանակեան
եւ
կեանքն՝
յաւիտենականե:
Եւ
զայս
քաջալերութիւն
տուեալ
միմեանց՝
ի
բարձունսն
կարկառեալ
զաչս՝
օգնութիւն
ի
բարձրելոյն
հայցէին
ասելով.
«Աստուած,
յօգնութիւն
մեզ
հայեաց
եւ
յընկերել
մեզ
փութա:
Ամաչեսցե՛ն
զամօթ
մեծ
որք
խնդրեն
զանձինս
մեր,
եւ
մեք
զանուն
քո,
տէ՛ր,
կարդասցուք
ի
նեղութեանս
մերում
եւ
զանուն
քո,
տէ՛ր,
փառաւորեսցուք
ի
նեղութեանս
յոր
պաշարեալս
եմք.
զի
ահա
շրջապատեալ
պահեն
զմեզ
չարք՝
որոց
ոչ
գոյ
թիւ,
եւ
ժամանեցին
մեզ
երկունք
մահու»:
Զայս
եւ
առաւել
եւս
քան
զսոյն
մատուցանէին
խնդրուածս
աղերսականս
եւ
մաղթանս
փափագելիս:
Եւ
յետ
այսորիկ
դարձեալ
զօրացեալք
յօգնականութենէ
վերնոյն՝
ո՛չ
ինչ
կասեցին
յառաջի
արկեալ
խորհրդոյն.
քանզի
չէին
աւելի
քան
զռ
մի
արանց
ի
մէջ
լռցն:
Զի
որպէս
ուսաք
ի
նոյն
ինքն
ի
թշնամեացն՝
ունէին,
ասէ,
ընդ
ինքեանս
մարտակիցս
զհրեշտակական
բազմութիւնս,
որ
մարմնական
տեսլեամբ
երեւէին
թշնամեացն.
զի
տեսանէին
երիցունս
եւ
պապասս
աւետարանօք
եւ
մոմեղինօք
եւ
խնկօք
առաջի
նոցա
երթալով՝
զօրացուցանէին
զնոսա:
Եւ
անխնայ
կոտորմամբ
խնդրեցին
զվրէժ
անձանց
մինչեւ
պարտեցան
ձեռք
նոցա
ի
ծանրութենէ
զինուցն
միանգամայն.
զի
ոմանք
թափուր
մնացեալք
ի
զինուցն՝
անկան
ի
ձեռս
նոցա,
եւ
իսկոյն
առեալք
զհրաժեշտ
մեղանչական
կենցաղոյս՝
փոխեցան
ի
հանդերձեալ
յուսոյն
ակնկալութիւնն
երանելի
եւ
քաջ
նահատակքն.
որոց
զօրագլխացն
անուանքն
են
այսոքիկ.
ի
տանէն
Բագրատունեաց
սպարապետն
Սմբատ,
եւ
Սահակ՝
բարձակից
եւ
նիզակակից
նորին.
ի
տանէն
Մամիկոնեանց
Մուշեղ
զօրավար
եւ
Սամուէլ
տէր
Մամիկոնէից,
որ
էր
որդի
մատաղ
եւ
առոյգ
գեղեցկութեամբ,
աներ
սպարապետին
մեծի.
եւ
ի
տանէն
Գնունեաց
Վահանն
դաշնակ:
Եւ
այլք
բազումք
ի
նախարարաց
եւ
յռամկաց
զորս
ոչ
բաւեմ
մի
ըստ
միոջէ
յանուանէ
թուել,
որք
անկանէին
իբրեւ
արք
գռ,
որոց
ողորմելի
կատարածն
եւ
վախճանն
անարգապէս.
զի
եւ
ո՛չ
հող
նոցա
բաւէր
թաղել
զդիակունսն
թշուառացելոցն
ի
պատերազմէն.
այլ
բացընկեցիկ
օթագայել
ի
վայրի,
յարեւու
եւ
ի
փոշւոջ
եւ
յանձրեւի
եւ
մրրիկս
հողմոց:
Եւ
յայնժամ
սաստկապէս
յաճախէին
ողբք
եւ
աշխարանք
աշխարհիս
Հայոց.
վասնզի
առաջնորդք
մեծք
եւ
զօրագլուխք
պատուականք
բարձան
ի
միջոյ
ի
միում
վայրկենի
ժամու.
եւ
երկիրս
առհասարակ
ի
խոր
տխրութեան
ըմբռնեալ՝
կոծէին
կոծ
մեծ
եւ
աւաղէին
զվախճան
նախամարտկացն
հզօրաց
եւ
քաջաց.
քանզի
մնացին
թափուր
յօգնականութենէ
նոցա,
եւ
մատնեցան
ի
ձեռս
գազանաբարոյ
եւ
անհամբոյր
թշնամեացն:
206.
Բագրեւանդայ
կռիւն
(Ղեւոնդ)
Ելեալ
նոյնժամայն
ի
գաւառն
Բագրեւանդ,
եւ
ընդ
նմա
արք
մկ,
եւ
ըմբռնեալ
զպահանջողսն
հարկին,
որում
անունն
էր
Ապումճուր
եւ
զորս
ընդ
նմա՝
հարեալ
սատակէր
ի
սուր
սուսերի
իւրոյ.
եւ
լռեցուցանէր
զպահանջումն
հարկին
յերկրէս:
Եւ
իբրեւ
այս
այսպէս
վճարէր՝
ժողովէին
առ
նա
ամենայն
վշտատեսք
եւ
վտանգեալք
հոգւով:
Եւ
յայնմհետէ
զարթեան
յամենայն
կողմանց
թշնամիք
ի
վերայ
նորա:
Եւ
նախ
քան
զայս՝
յորդւոցն
Իսմայելի
ի
քաղաքէն
Կարնոյ
հասանէին
ի
վերայ
նորա,
որք
էին
իբրեւ
արք
երկերիւր,
վառեալք
կուռ
սպառազինութեամբ.
յորոց
վերայ
հասեալ
ի
գիշերի
ի
գիւղն
Խարս
սակաւ
արամբք,
զի
էին
բանակեալ
ի
մէջ
այգեստանեացն,
շուրջ
կացեալ
զնոքօք՝
փլուզին
զդուզնաքեայ
պատուար
այգեստանեացն,
զի
էր
կարկառակոյտ
քարանաց
առանց
հողոյ.
եւ
յանչափ
դղրդմանէ
քարանցն
բախեալ
երիվարացն՝
զբազումս
առաթուր
հարեալ
սատակէին.
եւ
առեալ
զզէնս
եւ
զկապուտ
անկելոցն՝
տայր
զօրաց
իւր,
եւ
զերիվարս
եւ
զամենայն
կազմած
զինուց.
եւ
ինքն
խաղացեալ
գնայր
ի
կողմն
ամրոցի
իւրոյ:
Եւ
իբրեւ
այս
լուր
աղէտի
հասանէր
ի
քաղաքն
Դուին
առ
զօրավարն
Իսմայելի
Մահմետ՝
յամենայն
կողմանց
տագնապ
մեծ
յառնէր
ի
վերայ
նոա.
եւ
գումարեալ
զզօրս
քաղաքին
Դունայ՝
տայր
ի
ձեռս
զօրագլխի
միում,
որում
անուն
էր
Ապունճիպ,
ելանել
ի
խնդիր
վրիժու
արեան
սպանելոցն:
Եւ
առեալ
զօրավարին
այնմիկ
զընտիրսն
հեծելոց
իբրեւ
արս
տ՝
ուշ
եդեալ
ընդ
պողոտայն
արքունի՝
հասանէր
ի
գաւառն
Բագրեւանդ
ի
գիւղն
Բագաւան:
Անդ
ի
վերայ
հասանէր
նոցա
Մուշեղ
եւ
ընդ
նմա
արք
իբրեւ
մ.
եւ
մատուցեալք
ընդ
միմեանս՝
օգնութիւն
ի
տեառնէ
վաղվաղակի
հասանէր
ի
թիկունս
գնդին
Մուշեղայ.
եւ
բազում
հարուածս
հարեալ
սատակէին
ի
զօրացն
Իսմայելի,
եւ
զմնացեալսն
ի
փախուստ
դարձուցեալ՝
հետամուտ
լինէին
մինչեւ
յաւանն
Արուճ,
եւ
զբազումս
ճռաքազ
առնէին,
մինչեւ
զնոյն
ինքն
զզօրագլուխն
հարեալ
սատակէին:
Եւ
մեծաւ
յաղթութեամբ
դարձեալ
ի
հետոց
նոցա՝
լնուին
բազում
աւարաւ
յաւարէ
թշնամեացն:
Եւ
փախստեայքն
անկան
ի
քաղաքն
Դուին
սակաւք
ի
բազմաց:
Որոց
ընդ
առաջ
լինէին
համազգիրքն
արք
եւ
կանայք
վայիւք
եւ
ճչօք,
հող
ի
գլուխ
լինելով,
զճակատ
հարկանէին
եւ
զօձիս
պատառէին,
եւ
ողբովք
եւ
աշխարանօք
լնուին
ամենայն
փողոցք
լայնանիստ
քաղաքին:
Եւ
ահ
մեծ
անկանէր
ի
վերայ
Սառակինոս
գնդին.
եւ
ոչ
լինէր
նոցա
համարձակ
ելանել
քան
զքաղաքն.
այլ
անձնապահ
լինէին
յամրութեան
քաղաքին:
Ապա
իբրեւ
զայս
յաջողուած
գործոյ
տեսանէին
նախարարք
Հայոց՝
ամենեքեան
միամտեալ
ընթանային
զհետ
անմիտ
խորհրդին.
զի
կարծէին
լցեալ
զժամանակ
իշխանութեանն
Իսմայելի,
եւ
մանաւանդ
պատրեալք
առաւել
ի
կարծիս
առն
միոյ
մոնոզոնի,
որ
մոլորութեան
հոգւովն
շարժեալ՝
մարգարէանայր
սնոտիս
եւ
ընդունայն
ասելով.
«ահա
մերձեալ
է
ժամանակ
փրկութեան
ձերոյ.
զի
այժմ
ընդ
հուպ
դարձցի
գաւազան
թագաւորութեանն
միւսանգամ
ի
տուն
Թորգոմայ,
առնուլ
ձեօք
զվրէժ
յազգէն
Իսմայելի.
եւ
դուք
մի՛
զանգիտէք
յերեսաց
նոցա,
թէ
նուազունք
իցէք,
զի
մի
այր
ի
ձէնջ
հալածեսցէ
զհազարսն,
եւ
երկուքն
զբիւրսն.
զի
զպատերազմն
ձեր
տէր
պատերազմեսցի.
զօրացարո՛ւք,
մի՛
զանգիտէքե:
Եւ
այսպէս
տեսիլ
սուտ
եւ
ըղձանս
ի
ստից
օր
ըստ
օրէ
պատմէր
նոցա,
որում
առհասարակ
հաւատացեալ՝
տեսանօղ
զնա
կոչէին:
Եւ
յայսմ
բանէ
ամենեքեան
պատրեալք՝
գրգռեցուցանէին
զմեծ
սպարապաետն
Սմբատ
որդի
Աշոտայ՝
հաւանել
այնմ
խորհրդի:
Իսկ
նա
իբրեւ
յակամայ
կամաց
շարժեալ
յիւրմէ
հաստատուն
եւ
յանխոնարհելի
խորհրդոցն՝
չոգաւ
զկնի
խաբեբայ
եւ
մոլեկան
առնն
այնորիկ:
Եւ
ժողովեալ
ամնայն
նախարարք
Հայոց
ի
մի
վայր՝
առնէին
առ
միմեանս
երդմունս
եւ
դաշինս
ուխտի՝
կեալ
եւ
մեռանել
ընդ
միմեանս:
Եւ
այսպէս
միախուռն
ժողովեալք
առ
միմեանս՝
արք
իբրեւ
ը.
զի
բազումք
ի
ռամիկ
ժողովոց
եկեալ
խառնէին
ի
գունդն
նոցա.
եւ
համբարձեալ
գնացին
ի
կողմանցն
այնոցիկ
պաշարել
զքաղաքն
Թէոդուպոլիս
որ
է
Կարնոյ
քաղաք:
Եւ
պաշարէին
զնա
պատնիշօք,
եւ
զամենայն
ժամանակս
ձմերայնւոյն
մարտ
եդեալ
կռուէին
ընդ
նմա,
կանգնեալ
զնովաւ
մահարձան,
եւ
հատանէին
վէտս
ծակուց
արտաքուստ
ի
քաղաքն.
այլ
ոչ
ինչ
կարացին
ստնանել,
բայց
որչափ
սակաւ
ինչ
ի
քարէ
մեքենայիցն,
որովք
սատակէին
ի
քաղաքէն:
207.
Աշոտ
Արծրունի
ի
Նկան
բերդի
պաշարեալ
ի
Բուղայէ
(Թովմա
Արծրունի,
Գ,
բ)
Եւ
ինքն
իսկ
գլխովին
զօրավարն
Բուհայ,
հեծեալ
յերիվարն,
պնդեալ
զինքն
զինու
ի
պատերազմ
ընդդէմ
իշխանին,
եւ
զկորովին
աղեղնաւորացն
Ելիմացւոցն
եւ
զընտիրս
հեծելոց
նոցա
ընդ
ինքեան
վառեալ
ի
ճակատի։
Եւ
զայլս
ազգի
ազգի
զինուորք
ունէին
վաղերք
եւ
վակուրք,
սուսերք
եւ
սուինք,
տապարք
եւ
վիրգահանք,
մեքենայք
եւ
ռմբաքարք,
վահանք
եւ
նիզակք։
Այլ
հուր
եւ
ծծումբ
նաւթիւ
բարձեալ
ի
գործ
պատերազմին,
եւ
զլոյծ
բնութիւնս
յանօթս
ապակեղէնս
եդեալ,
եւ
մանր
զծծումբն
ընդ
նմին
խառնեալ,
եդեալ
ի
պարսատիկ
մեքենայից,
եւ
զհուրն
առ
ընթեր
նմին,
հնարաւորեալ
արկանել
զամրոցաւն։
Եւ
որք
մերձ
առ
պարսպօքն
զճակատն
վառէին
եւ
զմարտն
գրգռէին՝
զգեստն
ինքեանց
յասուէից
կազմեալ,
զոր
ի
զօրութիւն
թիկանց
ուժոյ
բազկաց
ճնշեալ
եւ
մածուցեալ
ընդ
միմեանս՝
զնրբութիւն
մազոյն
թաղ
կոչեցին,
զոր
ի
ջուր
եդեալ՝
ծծէ
իբրեւ
զսպունգ,
զայն
զինեալ
ի
վերայ
անձանց՝
սաստկացուցանեն
զպատերազմն,
աներկիւղ
մնալով
ի
հրոյն
տոչորմանէ.
եւ
զերիվարսն
եւ
զհեծեալս
նոցա
զինեալ
սպառազինօք,
շռնջապահս
ձիոցն
եւ
տաշտս
գաւակացն
եւ
զանգապահս
ի
չորս
կողմանս,
ձգեալ
եւ
լանջացն
զէն,
եւ
բարձրավիզ
խրոխտանացն
զրահս,
եւ
ոտնատորոփ
փռնկալոյն
մանեակս
զանգակեալս,
եւ
մահիկս
լուսնաձեւս
ի
մէջ
ճակատուն
կապեալ,
եւ
զնիւս
երիվարացն
երկաթապատ
պնդեալ,
այլ
եւ
աստի
եւ
անտի
երիվարի
փորոյն
տախտակագործ
գրգռեալ
ըստ
փորոյն
չափու
մածուցեալ
ի
ձեւ
վահանի
զգործ
արուեստի
զինուն
ցուցանեն։
Եւ
ինքեանք
արկեալ
զրահ
զանձամբ,
եւ
սաղաւարտ
ի
գլուխ
եդեալ,
բազպանս
ի
ձեռն
արկեալ,
զանգապանս
ի
վերայ
բարձիցն
պնդեալ,
օդ
ոտիցն
կօշկաձեւ
արուեստաւորեալ,
վահան
ի
թիկունս
եդեալ,
սուսեր
ընդ
մէջ
ածեալ,
նիզակ
ի
ձեռին
ունելով,
կապարճս
եւ
աղեղունս
պատրաստականս
զառաջեաւ
ի
նիւսն
ունելով,
եւ
զարդս
ոսկեզարդս
եւ
արծաթագործս
եւ
կամարս
ընդ
մէջ
ածեալ,
դրօշ
եւ
վերջաւորս
փողփողեալս՝
սաւառնաձայն
հնչմամբ
զլեառնն
դնդեցուցանէին,
նշանս
կանգնեալ
եւ
փողք
եւ
քնարք
հնչէին
եւ
թմբուկքն
դափէին,
եւ
արեւն
ի
վերայ
հասեալ
սպառազէն
զարդուն՝
եւ
մերկ
սուսերացն
փայլեալ՝
ճառագայթս
արեգակնայինս
յինքեանց
ձգէին
շուրջ
զլերամբն.
քաջքն
խիզախէին,
սաղարքն
կանչէին,
նահատակքն
գոչէին,
զռազմ
ճակատուն
կարգեցին
պատրաստեցին.
զայս
ասաց
Եսայի
միով
բանիւ.
Ելեմացիք,
ասէ,
առեալ
զկապարճս,
հեծեալ
յերիվարս.
եւ
գունդք
ճակատելոցն
ելին
կացին
մօտ
առ
քաջն
մեր
Աշոտ
եւ
ընտիր
զօրավարն
Հայոց
առ
մեծն
իշխանաց։
Եւ
յայնչափ
եւ
առաւել
քան
զսոյն
կազմութեան
սպառազէն
պատրաստութեանն՝
սաստիկ
տարակուսանօք
եւ
մեծ
երկիւղիւ
պակչէին
յահէ
հայկասիրտ
իշխանին
եւ
յաղթող
նահատակին
մեր
Աշոտոյ,
եւ
որք
ընդ
նմա
էին
գունդք
ազատաց
եւ
նոցին
զօրաց
ըստ
տոհմս
ազգաց,
ի
բնիկ
նախարարացն
Վասպուրական
տէրութեանս։
Իսկ
իշխանն
ելեալ
կայր
ի
վերայ
պարսպին,
նազելով
եւ
սիգալով,
իբրեւ
զկորիւն
առիւծու
ճեմէր,
անկասկածելի
մնալով,
առ
ոչինչ
համարելով
զհէնն
եկեալ
հասեալ,
փակեալ
շուրջ
զնովաւ.
զի
կարծէր
եւս
համախորհ
եւ
միագործ
զնիզակակիցսն
իւր,
զզօրսն
եւ
զզօրագլուխս
զգունդ
ազատացն,
որ
մտեալ
էին
ընդ
նմա
յանձաւն
Նկանի։
Բայց
նոքա
եւս
քան
զեւս
սաստկացուցանէին
զմարտն։
208.
Նահատակութիւն
երկրորդ
Ատովմեանց
(Յովհ.
կաթողիկոս)
Էին
ի
նոցանէ
եւ
այլ
եւս
արք
եօթն,
որոյ
անուն
գլխաւորին
նոցա
Ատոմ
ճանաչիւր՝
իգաւառէն
Աղբակայ
յՈրսիրանս
գեղջէ.
եւ
վասն
զի
զուարթագին
երեսօք
էին
եւ
գեղեցկադիտակք
եւ
աջողակք
ի
զէն
շարժել՝
ոչ
զնոսա
ընդ
այլսն
սրով
կատարէին.
զի
դեռեւս
ակն
ունէին
գոնեա
զնոսա
յիւրեանցն
թերեւս
արկանել
կորստական
խորխորատ.
Եւ
բազում
պարգեւս
բարեաց
նոցա
եւ
գանձս
ոսկւոյ
եւարծաթոյ
առաջի
արկանէին.
այլ
եւ
գիւղս
եւ
գերդաստանս
տալ
խոստանային՝
եւ
երեւելի
եւ
փառաւորս
ի
դրան
արքունի
առնել։
Իսկ
երանելիքն
ամենեւին
բնաւ
իսկ
անհաւան
միտս
նոցա
յայնմիկ
ցուցեալ՝
իբրեւ
նահատակք
քաջք
նորոգեալք
լինէին
ի
խոստովանութեան
իւրեանց,
զՔրիստոս,
ըստ
գրեցելումն՝
համարեալ
իւրեանց
կեանս
եւ
զմեռանելն՝
շահ։
Ապա
յայնմհետէ
եւս
առաւել
սաստկացեալ
լինէր
բարկութիւն
բռնաւորին
ի
վերայնոցա.
դառն
տանջանարանս
զնոքօք
հրամայէր
հեղուլ
եւ
արկանել
զնոսա
յամենայն
չարչարանս
եւ
բախմունս
կտտանաց,
զոր
ոչ
լեզու
բաւական
լինի
պատմել
եւ
ոչգրով
բովանդակել։
Սակայն
յոյսն
աւետեաց
եւ
սէրն
Քրիստոսի
եւ
ուրախութիւն
վկայութեանն
թեթեւացուցանէր
նոցա
զանհնարին
ծանրութիւն
բեռանցն.
վասն
որոյ
ծանուցեալ
բռնաւորին
զանհրապոյր
միտս
սրբոցն՝
հրամայէ
զնոսա
զփայտէ
կախել։
Եւ
մինչդեռ
ըստ
կերպարանաց
խաչի
կախեալկային՝
ուժգին
պաղատանօք
սուրբն
Ատոմ
քաջալերութիւն
ընկերացն
մատուցանէր։
«Մի՛՝
ասէ,
զարհուրիք՝
եղբարք,
յառժամանակեայ
մահուանէս.
զի
թէպէտեւ
չարչարիմք
վասն
Քրիստոսի՝
հաղորդութիւն
ունիմք
ընդ
Աստուծոյ
կենդանւոյ»։
Եւ
ապա
յերկինս
փոխանակ
աչացն
զխորհուրդս
իւր
ամբարձեալ՝
ասէ.
«Յիսուս
Քրիստոս՝
յոյս
իմ,
ուխտաւոր
գոլով
իմ
յայսմիկ
տօնի
տարեկանի
մեծի
նահատակին
Գէորգայ
նոխազ
պատարագ
եւ
վասն
փառաց
անուան
քո.
եւ
արդ
այսուհետեւ
զիս
ինքն
քեզ
փոխանակ
նոխազի
մատուցանեմ։
Ընկա՛լ
զողջակիզութիւն
անձին
իմոյ,
որ
ընդունիչդ
ես
պատարագաց.
եւ
խառնեա
զիս
եւ
որքընդ
իս
են՝
ի
թիւ
վկայից
քոց
սրբոց,
որք
սիրեցին
զօր
երեւելոյ
գալստեան
քո»։
Եւ
այսպէս
առհասարակ
նոցա
համբերեալ
մեծի
պատերազմին
բազում
երկայնամտութեամբ՝
եւ
յաղթեալ
ամենայնի,
աւանդեցին
զհոգիս
իւրեանց
եւ
ընկալան
ի
Քրիստոսէ
զպսակն
անեղծութեան։
Իսկ
ժողովք
քրիստոնէից
թէպէտեւ
վշտանային
սակս
սաստիկ
սրոյն
կոտորման
զսուրբսն
Աստուծոյ.
սակայն
գովեստ
մեծ
կատարէր
նոցա
Քրիստոս
ի
ձեռն
վկայիցն։
Կատարեցան
ամենեքին
սոքասուրբքս,
որ
առաջի
եւ
զկնի՝
յերեք
հարիւրերորդի
երկրորդի
թուականութեանս
Թորգոմեան,
ընդ
ամենայն՝աւելի
քան
զհարիւր
յիսուն
այր.
թող
զայնոսիկ,
որքյայլ
գաւառս
եւ
ի
քաղաքս
եղեն
վկայք,
որոց
եւ
անուանք
նոցա
գրեալ
են
ի
դպրութեան
կենաց։
Բայց
մեծ
հայրապետն
Յովհաննէս
օր
սահմանեալ
յիշատակի
ամենայն
սրբոցս
այսոցիկ
տարեւորական
պատուով
տօնէին
զսոցա
կատարումն
ի
Մեհեկի
ամսեան,
որ
օր
քսան
եւ
հինգ
էր
ամսոյն՝
ի
փառս
ամենակալին
Աստուծոյ։
209.
Սմբատ
իշխան
Մոկաց
ազատէ
զգերեալսն
ի
Բուղայէ
(Թովմ.
Արծրունի,
Գ,
բ)
Սմբատ
Բագրատունի,
զոր
վերագոյնն
յիշեցաք,
Մոկաց
իշխեցող,
քանզի
յոյժ
սիրեցեալ
եղեւ
ի
զօրավարէն,
եւ
առաւել
քան
զամենայն
մեծամեծս
ընդունէր
պարգեւս
եւ
պատիւս՝
անհանդուրժելի
լեալ
անցիցն
անցելոց,
եւ
մեծաւ
տրտմութեամբ
հաչէր
եւ
հառաչէր
յոգի
իւր.
եւ
ելեալ
արտաքոյ
բանակին
յորդառատ
հեղոյր
արտասուս
ի
վերայ
բեկման
իշխանին
եւ
այլոց
նախարարացն.
բայց
ոչինչ
ձեռնհաս
լինէր
օգնել
նոցա
վասն
դառն
հրամանի
ամբարիշտ
թագաւորին.
այրէր
եւ
խորովէր
ի
սիրտ
իւր
ի
ծածուկ
ընդ
աւեր
աշխարհին
եւ
ընդ
անողորմ
չարչարանս
գերելոցն
ի
թշնամեացն։
Յայնժամ
համարձակեալ
եմուտ
յատեան
բռնաւորին
եւ
եկաց
առաջի
զօրավարին
աներկիւղ
համարձակութեամբ
առանց
պատկառանաց,
եւ
ասէ,
«որովհետեւ
գտի
շնորհս
առաջի
քո,
եւ
արարեր
մեծարանս
երեսաց
իմոց,
եւ
առաւել
քան
զամենայն
իշխանս
Հայաստանեայց
եւ
մեծամեծս
արքունի
զիս
նախամեծար
եւ
մեծարգի
ցուցեր,
եւ
լուան
ամենեքեան
զառնելն
քո
ընդ
իս՝
մի՛
ընդունայն
եւ
դատարկ
լիցի
սիրելութիւն
քո
առ
իս,
զի
եւ
որք
յոյժ
ատեցողքն
են
մեր
եւ
թշնամիքն՝
տեսցեն
եւ
յամօթ
լիցին,
եւ
բարեկամքն
եւ
սիրելիքն
յոյժ
ուրախ
եղիցին»։
Իսկ
զօրավարն
խոստացաւ
երդմամբ
տալ
նմա
զի՛նչ
եւ
խնդրիցէ,
մինչեւ
հաւասար
իւրոյ
տէրութեանն
բարձակից
եւ
պատուակից
կացուսցէ։
Իսկ
նա
անփոյթ
արարեալ
երկրաւոր
մեծութեանս,
զի
անցաւոր
է՝
անսպառ
եւ
անվախճան
եւ
անծերանալի
եւ
անծախ
եւ
առանց
ըմբռնելի
ի
գողոց
խնդրեաց
պարգեւաց
առիթ
լինել.
«տո՛ւր
ինձ,
ասէ.
ի
գերելոց
այտի՝
որչափ
եւ
կամք
քո
հրամայեսցենե։
Անդէն
փութով
եւ
անյապաղ
երագութեամբ
հրաման
ետ,
զի
որ
ոք
եւ
հաճոյ
թուիցի
Սմբատայ՝
մի
ոք
իշխեսցէ
արգել
լինել։
Եւ
ետ
նմա
սուրհանդակս
եւ
մեկնակազէնս
եւ
սակրաւորս
եւ
կափաւորս,
եւ
զի
ըստ
կամաց
նորա
հանցէ
ի
բանակէ
անտի
զգերիս
Վասպուրականի։
Եւ
առեալ
զնոսա
անցուցանէ
յիւրաքանչիւր
սահմանս
բնակութեան,
ինքնին
զհետ
նոցա
ելանելով,
որպէս
Կիւրոս
արքայ
Պարսից
զհետ
դարձելոցն
ի
գերութենէն
Բաբիլոնի.
ած
եհան
զժողովուրդն
յերկիր
իւր։
210.
Ապումկդէմի
տիրասիրութիւն
առ
Գուրգէն
Արծրունի
(Թովմ.
Արծրունի,
Գ,
դ)
Տէր
Ապումկդէմ
եւ
որք
ընդ
նմա
պահէին
զպահպանութիւն
գիշերոյն
եւ
դիտէին
զդիտաւորութիւն
զօրացն,
եւ
դեռ
եւս
հեծեալ
կայր
ի
նիւս
երիվարին,
փութացան
ի
բանակն.
եւ
հրաման
ետ
զինել
վառել
ի
զէն
եւ
ի
զարդ
եւ
ի
սուր,
եւ
զընտիրս
երիվարացն
յիւրեանց
զէնսն
պատրաստել։
Եւ
ինքն
շտապէր
տագնապէր
փութացուցանէր
ռազմ
բոլորել,
կարգել
կազմել
զճակատն,
պատրաստել
ի
պատերազմ,
եւ
նժոյգաձիգն
իւր
մատոյց
նմա
զընտիր
երիվարն։
Եւ
հեծեալ
փութացաւ
պնդեցաւ
զհետ
Գուրգինի,
եւ
մօտ
եղեալ
մերկեաց
զսուսերն
եւ
զսաղաւարտն
եւ
զզրահսն,
զոր
արկեալ
էր
զանձամբ,
եւ
աղաղակեալ
զկնի
նորա՝
զի
թերեւս
ի
լուր
ձայնին
եւ
ի
փայլումն
զինուցն
եւ
ի
շողալ
սուսերին
եւ
ի
խխնջիւն
քաջ
երիվարին
եւ
ի
վազս
երագութեանն
ուժոյ
ազդ
լինիցի,
եւ
դարձցի
ի
ձայն
նոցա
եւ
ծանիցէ,
եւ
դարձցի
ի
կորստական
ճանապարհէն,
յոր
դիմեալ
երթայր՝
անկանել
ի
ժանիս
արիւնարբու
գազանացն։
Եւ
եղեւ
զի
ամբարձ
զաչս
իւր
եւ
ետես,
զի
պնդեալ
գայր
հեծեալն
զկնի
նորա,
եւ
ծանեաւ
թէ
գուժկան
ոք
է,
զի
սուսեր
մերկ
ի
ձեռին
ունի,
եւ
միայն
առանձին
գայ
զհետ
մեր,
եւ
դարձոյց
զերեսանակ
երիվարին
ընդդէմ
նորա,
եւ
հասեալ
ընդդէմ
միմեանց՝
դարձան
հասին
ի
բանակն
իւրեանց։
Եւ
զօրացն
քաջալերեալ
ընթացան
յիւրաքանչիւր
զէնսն,
եւ
հեծեալ
յընտիրս
երիվարացն՝
կացին
ի
հանդիպոջ
եւ
հանդիսացան
գումարեցան
ի
մի
վայր
եւ
պնդեցան
կարգեցան
մածեան
հոլովեցան
յինքեանս,
եւ
եղեն
իբրեւ
զմի
այր
կամ
թէ
իբրեւ
զվէմ
մի
բլրաձեւ,
արձանացան
կարծրացան
պնդութեամբ՝
անմատոյց
լինել
ի
նոսա
զօրութիւն
երկաթի.
եւ
իբրեւ
զպարիսպ
անդամանդեայ՝
այնպէս
եդին
զանձինս
ի
վերայ
բազմութեան
գաղթականին
աշխարհակոյտ
ամբոխիցն,
իբրեւ
զքաջ
հովիւ
ի
վերայ
խաշանց
մեռանել
յանձն
առին։
Եւ
մինչ
նոքա
դեռ
չեւ
հասեալ
էին
մերձ
առ
գունդն
Հայոց՝
փութացաւ
զօրավարն
Գուրգէն
յղեաց
դեսպանս
առ
Ապուհեշմ
եւ
որ
ընդ
նմա
զօրագլուխքն՝
աղաչել
ի
խաղաղութիւն,
մինչեւ
եկեսցէ
նմա
պատասխանի
ի
բուն
զօրավարէն,
եւ
ոչ
լուան
աղաչելութեան
նորա.
խոստացաւ
տալ
նոցա
գանձս,
գեօղս
եւ
ագարակս,
գրել
կնքել
եւ
կացուցանել
նոցա
վկայս,
սակայն
եւ
յայնմ
ոչ
ետուն
հրաման
զօրուն
մի
ելանել
ի
պատերազմ։
Յայնժամ
իբրեւ
գիտաց
զօրավարն
Հայոց
եւ
ոչ
միով
իւիք
կարաց
հաճել
զմիտս
նոցա,
այլ
միաբան
ետուն
հրաման
ելանել
ի
պատերազմ՝
եւ
հրաման
ետ
Գուրգէն
իւրում
գնդին
պատրաստել
ի
պատերազմ,
կազմել
ռազմ
եւ
տալ
ճակատ
ընդդէմ
այլազգեացն,
եւ
ինքն
ամբարձ
զձեռս
իւր
յերկինս,
յորդառատ
արտասուօք
եկաց
յաղօթս,
ասելով
զերեսուն
եւ
չորրորդ
սաղմոսն
եւ
զութսուն
երկու,
եւ
ահա
այլազգիքն
հասին
ի
դիմի
գրգռել
զմարտն
եւ
զօրագլուխք
փութացան
զհետ
զօրուն։
Եւ
գունդն
Հայոց
խաղացին
ընդդէմ
նոցա,
վիմաձեւ
անքակ
ի
միմեանց
ըստ
տոհմս
ազգաց,
ի
տանէն
Արծրունեաց՝
Գուրգէն
եւ
Վասակ
եւ
Պելճ
եւ
Մուշեղ
եւ
Սահակ
եւ
Ապումկդէմ
եւ
Աշոտ.
եւ
Գնունիք՝
Վահան
եւ
Շապուհ
եւ
Ապուսէթ
եւ
Պատրիկ
եւ
Ապուսելմ
եւ
Վարդան.
եւ
Գազրիկքն
Ապուսելմ
եւ
Վասակ
եւ
Վահան.
եւ
Ամատունիքն՝
Մուշեղ
եւ
Ասիթ
եւ
Սահակ.
եւ
Վարաժնունիք՝
եւ
Մլեահ
եւ
Ռստոմ
եւ
Վարազշապուհ.
եւ
Ընտրունիքն՝
Գէորգ
եւ
Յիսէ
եւ
Սահկաւն,
եւ
Ակէացիք
եւ
Վասակ,
եւ
Վահեւունիք՝
Քաբարակն
եւ
Խրախատ,
եւ
Անձեւացիքն՝
Պատրիկն
եւ
Գէորգ,
Դաւիթ
եւ
Հասան
եւ
Դաւիթ
գունդսաղար,
կարգեցին
յօրինեցին
զռազմն։
Եւ
ինքն
զօրավարն
Գուրգէն
եկաց
ի
ձախու
կողման
ճակատուն՝
ի
թիկունս
լինել
գնդին
հետեւակազօր
մարտակցացն,
եւ
զաջ
թեւն
տուեալ
լինէր
ի
ձեռն
Ապդլմկդէմայ։
Եւ
այլքն
մի
ըստ
միոջէ
կացին
ի
կարգի
ճակատուն,
եւ
աղօթականք
արկանէին
առաջի
Տեառն
զպաղատանսն,
եւ
պաշտօնեայքն
բարձրացուցանէին
զօրհնութիւնսն,
եւ
քահանայքն
բարձեալ
ի
վեր
զԱւետարանն
սուրբ
եւ
նշանակ
իւրեանց
կանգնեալ
զնշան
Խաչին,
եւ
պաշտօնեայքն
կատարէին
զտէրունական
կանոնն,
եւ
երաժշտականքն
երգս
առեալ
զյաղթութեանն
Փարաւոնի՝
գոչէին
«Տէր
խորտակէ
զպատերազմունս,
Տէր
է
անուն
նորաե։
Եւ
այլք
զցաւղածին
օրհնութիւն
հնոցին
երգէին,
ի
վերուստ
կոչել
զօրավիգն
զհրեշտակ
Աստուծոյ,
եւ
ռամիկքն
ամբոխին
ոմանք
ի
կողմանէ
մխեցին
զձեռս
ի
գործ
պատերազմին
քարամբք։
Եւ
դիմեցին
խուռն
յանդուգն
յարձակմամբ
եւ
բախեցին
զգունդն
եւ
պատառեցին
զռազմն
եւ
դարձուցին
զայլազգիսն.
եւ
գոչէին
վիշապաձայն
եւ
բեկանէին
առիւծաբար
եւ
հարկանէին
վարազաբար,
եւ
մատնեցին
ի
սատակումն
եւ
ի
պարտութիւն,
եւ
իւրաքանչիւր
այր
զախոյեան
իւր
յերկիր
հարեալ՝
եւ
ինքն
զկնի
միւսոյն
ճեպէր։
Եւ
ի
սաստիկ
բախմանէ
խուռն
նիզակացն
եւ
ի
զինուց
փայլելոյ
եւ
շողալոյ
սուսերացն
եւ
սրնգելոյ
աղեղանցն
լարելոյ՝
հրաձգութիւն
իմն
արտաքս
ելանէր
իբրեւ
յամպոյ
ճայթմանէ,
եւ
լեառնն
իբրեւ
ի
հրոյ
վառեալ
երեւէր։
Եւ
յերկարեցան
գործ
պատերազմին
մինչ
ի
տասներորդ
ժամ
աւուրն,
եւ
հարին
ի
հարուածս
մեծամեծս
զայլազգիսն.
եւ
եղեւ
թիւ
սպանելոցն
ռպ,
թող
զբազում
վիրաւորսն
զկողոպուտն
եւ
զձերբակալսն։
Ձեռնամուխ
եղեն
ի
գործ
պատերազմին
եւ
քահանայքն,
որ
կային
ի
բազմութեան
գաղթականին,
զի
հոգեւոր
էր
պատերազմն
եւ
ոչ
մարմնաւոր,
եւ
ի
վերայ
սուրբ
եկեղեցեաց
եւ
ժողովրդեան
Աստուծոյ
պատերազմէին։
Հարին
հալածեցին
եւ
ի
փախուստ
դարձուցին
զզօրսն.
եւ
կէսքն
զհետ
մտեալ
փախստէիցն,
մինչ
թանձրացաւ
մութ
գիշերին՝
հանին
ի
սահմանացն
Հայոց,
էր
որ
ի
կողմն
Ելոյ
եւ
էր
որ
ի
կողմն
Ատրպատականի
եւ
Պարսից։
Բայց
Աշխէ
ոմն,
որ
եկեալ
էր
ընդ
զօրսն
արքունի
ի
Գարդայ
Պարսիցն՝
ոչ
եմուտ
ընդ
նոսա
ձեռնամուխ
լինել
ընդ
նոսա
ի
գործ
պատերազմին,
այլ
կայր
ի
բացեայ
իբրեւ
հազարօք
երկուք,
եւ
իբրեւ
հարան
զօրքն՝
մտրակ
ի
կուշտ
արարեալ
երիվարացն՝
նախ
նոքա
փախեան։
Եւ
դարձան
առնել
դիակապուտ։
Բայց
ոչ
միայն
քաջքն
Հայոց
նահատակեցան
ի
մեծ
պատերազմին
այլ
եւ
անմարմին
զօրք
երկնաւորք
մարտակից
եղեն
գնդին
Հայոց.
զի
մինչ
խռնեցաւ
պատերազմն
եւ
դէմ
առ
դէմ
ճակատէին՝
յանկարծակի
այր
մի
ի
նմանութիւն
լուսոյ
եկն
եկաց
ի
մէջ
ռազմի
ճակատուն,
արկեալ
զիւրեւ
պատմուճան
լուսակիզն
փայլեալ
իբրեւ
զարուսեակ,
եւ
յաջոյ
ձեռինն
ունէր
սուսէր,
եւ
ի
ձախոյն՝
բուրուառ
լի
խնկով,
եւ
ինքն
կայր
հեծեալ
ի
վերայ
սպիտակ
ձիոյ,
եւ
ցանէր
զծուխն
ընդդէմ
թշնամեացն,
եւ
օդ
քաղցր,
որ
արկանէր
զծուխն
զերեսօք
նոցա.
եւ
ի
սաստկանալ
ծխոյն
զօրանային
գունդքն
Հայոց,
եւ
ի
նուազելն
փոքր
մի
ոգի
առնուին
ի
թշնամեացն։
211.
Նետահար
սպանումն
Աշխեթի
ի
պաշարման
Տփխեաց
(Թովմ.
Արծրունի,
Գ,
թ)
Հասեալ
Բուխայ
անց
ընդ
գետն
մեծ
զոր
Կուրն
կոչեն,
եւ
յորձանուտ
շարժման
գարնանային
հոսանացն
տեղի
տուեալ
ելանել
զօրուն
եւ
բնակել
շուրջ
զքաղաքաւն.
եւ
ոչ
միոյ
ումեք
կորնչել,
բայց
ի
միոջէ
ումեմնէ,
որում
անուն
Աշխէթ
ճանաչէր,
այր
պերճ
եւ
անուանի
ի
զօրուն
քաջամարտիկ,
ունելով
ընդ
ինքեան
գունդ
հարուստ
իբրեւ
ծով
առելոյ
զօրավարաց.
եւ
ինքն
Աշխէթ
զինեալ
զինքն
ի
զէն
եւ
յասպազէն,
զոր
կարծեալ
ոմանց
երկաթեղէն
պատկեր
գոգցես
զերիվարն
եւ
զհեծեալն,
աչացն
միայն
ոչ
գոլով
ծածկոյթ.
եւ
իբրեւ
մօտ
եղեւ
յափն
գետոյն՝
քարշեալ
ոմն
զլայնալիճն,
նստելով
ընդ
դարիւն,
եւ
հարեալ
նետիւ
ընդ
բացատն,
եւ
երեսանակալ
ձեռնն
թուլացեալ.
կրկնեալ
այլ
ոմն
ճօճ
նիզակաւն
ընդ
նոյն
ակն՝
գետավէժ
արարին
զԱշխէթն.
մինչ
զդի
նորա
գտելոցն
յետ
աւուրց
ինչ
ետ
Բուխայ
ժռ
արծաթ,
զի
այնչափ
պատուական
էր
այրն
նմա։
212.
Ապու-Մուսէ
Աղուանից
իշխան
եւ
Բուղա
(Թովմ.
Արծրունի,
Գ,
ժ)
Իսկ
Ապումուսէ
վառեալ
եւ
զինեալ
զինքն
ամենայն
զօրութեամբ
իւրով՝
խաղաց
էջ
ի
վերայ
նոցա
եւ
եհար
ի
հարուածս
մեծամեծս,
եւ
առ
աւար
բազում
եւ
դարձաւ
ի
տեղի
իւր
ի
բանակն
իւրեանց։
Ապա
այնուհետեւ
ոչ
կարաց
կալ
համարձակութեամբ
ի
բացեայ
առնել
զբանակն
իւր,
այլ
ետ
զկէս
զօրուն
յոմն
գլխաւոր
եւ
նստոյց
զնա
ի
կողմանէ
հիւսիսի
կողմն.
եւ
ինքն
բազմութեամբ
զօրաց
նստաւ
յարեւելից
կուսէ,
եւ
շինեցին
ապարանս
ամուրս
եւ
պարսպեցին
մեծաւ
զգուշութեամբ.
եւ
կանգնեցին
պատնէշ
եւ
կուտեցին
քարինս
եւ
կանգնեցին
մեքենայս
եւ
կացին
ի
պատրաստութեան։
Եւ
յետ
փոքր
ինչ
աւուրց
հրաման
ետ
Բուխայ
ելանել
ի
պատերազմ.
եւ
կարգեցին
ճակատս,
եւ
բոլորեցին
ռազմ,
եւ
գունդս
գունդս
յընտրելոց
զօրացն
ըստ
ազգս
ազգս,
շուրջանակի
ի
ներքս
փակեցին
զլեառնն
եւ
դրօշս
եւ
նշանս
բարձրագոյնս
լայնատարածս
կանգնեցին.
կարգեցին
ըստ
գունդս
գունդս
առ
շ
այր
նշանակ
մի.
եւ
զի՞
մի
մի
թուիցէ
յանուանէ
զյաճախութիւն
զինուցն
եւ
զսպառազէն
կազմութեանցն
զձիոցն
եւ
զհեծելոց
նոցա.
գիտակ
են
այդմ
արք
քաջք.
եւ
որ
միշտ
ի
պատերազմունս
զդեգերումն
առնեն՝
գումար
արարեալ
են,
ամենայն
զինուոր
ի
գանձարանս
ի
տունս
գանձուց
թագաւորին,
զոր
բարձեալ
ուղտիւք
կրէին
ընդ
ինքեանս։
Ելին
ի
պատերազմ
եւ
պատերազմեցան,
ըստ
որում
սաստկացաւ
պատերազմն։
Եւ
խուռն
յարձակմամբ
դիմեցին
ի
վերայ
իւրեանց.
եւ
հարան
զօրքն
արքունի
ի
հարուածս
մեծամեծս
եւ
դարձան
փախստական
ի
բանակն
իւրեանց
եւ
մտին
յապարանսն
զոր
շինեալ
էին.
եւ
լեռնային
զօրքն
Ապումուսէի
զհետ
մտեալ
փախստէիցն՝
իջուցին
ի
լերնէ
անտի
եւ
դարձան
առնել
դիակապուտ,
եւ
չոգան
ի
բանակետղ
իւրեանց
մեծաւ
յաղթութեամբ,
ուրախացեալ
անտրտում
խնդութեամբ,
եւ
նստան
պահել
զպահպանութիւն
իւրեանց
եւ
աշխարհակոյտ
ամբոխին
բնակաց
իւրոյ
տէրութեանն։
Եւ
զկնի
այսորիկ,
որ
է
երկրորդ
հարուածք
այլազգեացն՝
դարձեալ
հրաման
ետ
ելանել
ի
պատերազմ,
եւ
հետամուտ
հասեալ
առ
նոսա.
եւ
ահա
իբրեւ
արք
ռ
ի
յընտրելոցն
Աղուանից
պատահեալ
նոցա
հարին
զնոսա
եւ
ածին
փախստեայ
ի
բանակն
եւ
ինքեանք
դարձան
ողջանդամ,
եւ
ոչ
մի
ոք
վիրաւորեցաւ.
եւ
հասեալ
առ
զօրավարն
իւրեանց
մեծաւ
յաղթութեամբ
եւ
բազում
աւարաւ։
Իսկ
զօրավարն
Բուխայ
կայր
ի
կոր
կործանմանն,
ի
տարակուսանս
ըմբռնեալ
փղձկէր
ի
միտս
իւր,
ցնորակոծ
լինէր,
հնարէր
ելս
իրացն
գտանել
ի
վրանայարկն
փակեալ,
եւ
ոչ
առնոյր
դուլ
եւ
դադար։
Եւ
հատաւ
քուն
յաչաց
նորա,
եւ
ոչ
ոք
մտանէր
եւ
ելանէր
առ
նա
զաւուրս
ժ,
զի
եմուտ
ի
սենեակ
ամօթալի
երեսօք.
այլ
եւ
երկիւղ
ոչ
սակաւ
ունէր
զնա,
զի
բազում
գունդք
սուսերամերկաց
շուրջանակի
պահէին
զնա։
Իսկ
զկնի
աւուրցն
տասանց
ի
գլուխ
ելանելոյ՝
խնդրեաց
սպարապետն
մտանել
առ
նա,
եւ
կալեալ
զձեռանէ
նորա՝
սկսաւ
խօսել
ընդ
նմա
եւ
ասէ,
«ընդէ՞ր
լքանես
զձեռն
քո
եւ
ընդ
արութիւն
դոցա
խառնես
վատութիւն
եւ
առնես
զօրացեալ
ի
վերայ
քո
ամենայն
աշխարհաց,
եւ
զանուն
քաջութեան
քո
քեզէն
կորուսանես,
որով
ամենայն
աշխարհ
զարհուրեալ
դողաց
եւ
ոչ
ոք
եկաց
ընդդէմ
քո,
եւ
զբազուկս
եւ
զձեռս
քո
հզօր
տկարացուցանես.
միթէ
դո՞ւ
միայն
առաջին
յաղթեցար
եւ
հարար
ի
թշնամեաց,
կամ
քո՞
միայն
զօրքդ
անկան,
կամ
քո՞
եւ
եթ
աւար
բաժանեցաւ։
Ո՞չ
ածեր
զմտաւ,
թէ
յիսկզբանցն
մինչ
ցայսօր
ժամանակի
ամենայն
ուրեք
ուր
եւ
գումարէր
զօրն
եւ
լինէր
պատերազմ
եւ
սուր
եւ
ճակատամարտ՝
երբեմն
յաղթեն
եւ
երբեմն
ի
պարտութիւն
մատնին.
ո՞վ
ոք
յաշխարհակալաց
ոչ
մատնեցաւ
ի
սուր.
եւ
են
իշխանք
ազգաց,
է
ուրեք
որ
զօրանան,
եւ
է
ուրեք
որ
տկարանանե։
Եւ
յերկարեալ
սպարապետին
խօսել
ընդ
զօրավարին՝
ի
բաց
մերկեաց
զպատրուակ
սրտմտութեան
ի
սրտէ
նորա։
Եւ
ելեալ
արտաքս
ի
սենեկէն՝
եւ
նստան
ուրախ
լինել։
Եւ
նոյնժամայն
եհաս
հրաման
յարքունուստ՝
մի
տաղտկալ
եւ
վհատել
եւ
մի
ի
բաց
կալ
պատերազմել
ընդ
նմա,
մինչեւ
եկեսցէ
ակամայ
կամօք
ի
հնազանդութիւն
արքայի։
Յայնժամ
հրաման
ետուն
ամենայն
զօրացն
ելանել
ի
պատերազմ.
եւ
ահա
աղաղակ
եւ
փողք
եւ
քնարք
եւ
ջնարք,
եւ
վառեալ
զինու
եւ
սրոյ
եւ
ամենայն
պատրաստութեամբ
անհուն
զօրացն,
մինչ
գրեթէ
ի
հիմանց
զլեառնն
տապալել,
եւ
եհան
զզօրսն
մինչ
մերձ
ի
գլուխ
լերինն,
եւ
ընդ
նոսա
նշանս
բազումս,
իբրեւ
ռ
արանց
ընտրելոց
քաջ
երիվարօք.
եւ
գրեթէ
ոչ
ամենեւին
ուրեք
երեւեցաւ
այնպիսի
ահաւոր
տեսիլ
զօրու
եւ
սպառազէն
կազմութեան՝
ամենայն
թագաւորաց,
որ
կացեալ
էին
ընդ
ծագս
տիեզերաց.
զորոյ
սաստիկ
եւ
ահագին
որոտումնն
եւ
ճայթումնն
եւ
փայլիւն
զինուցն,
եւ
որ
ինչ
յայնժամ
զարդարեալ
եւ
զինեալ
պատրաստեցան
զօրքն
Տաճկաց։
Եւ
ելանէին
գունդք
գունդք
շտապով
եւ
ճեպով
մի
զմիոյ
կնի,
եւ
ամենայն
ոք
որ
տեսանէր՝
ընդ
մեծաւ
երկիւղիւ
ներքադրեալ
լինէր։
Եւ
նստէր
անդ
ի
բացեայ
ի
վերայ
բլրի
միոջ
տէր
Մուշեղ
որդի
սպարապետին
եւ
կայր
հիացեալ
ահեղ
եւ
մեծ
զարմացմամբ։
Եւ
ամբարձ
զմիտս
իւր
ի
հանդերձեալ
գալուստն
Քրիստոսի,
եւ
որ
յայնժամ
լինին
ահեղ
որոտմունք
եւ
թնդիւնք
եւ
հրձգութիւնք
եւ
արհաւիրք
մեծամեծք
յերկրէ,
եւ
թէ
զիա՛րդ
գունդք
գունդք
հրեշտակաց
մի
զմիոյ
կնի
ելեւելս
առնեն,
եւ
զիա՛րդ
փայլեալ
նշանն
տէրունական
ահաւոր
ճառագայթիւք,
եւ
որ
ինչ
այդմ
հետեւին
ի
հանդերձեալ
գալստեանն
Քրիստոսի
ի
վերջնումն
աւուրն.
յայնժամ
մերկացեալ
եւ
ի
բաց
եդեալ
զաշխարհական
պատրանաց
զբաղումն՝
եւ
էանց
գնաց
ի
վեր
քան
զերեւելիսս,
եւ
զի
էր
վարժեալ
Աստուածաշունչ
գրոց
եւ
ընդել
եւ
ծանօթ
էր
ճարտասանական
հրահանգիցն՝
եդ
առ
յայն
ժամու
իմացական
տեսութիւնն
զերգս՝
որոյ
սկիզբն
է՝
«Անզբաղել
ական
սրտի
նայեցող
անձն
իմ
ի
միւսանգամ
գալուստնե,
ե
տուն
ի
յութերորդ
վանգէ։
Եւ
եղեւ
իբրեւ
գումարեցան
ի
մի
վայր
ամենայն
բազմութիւն
զօրացն
աւելի
քան
զմռւաց,
եւ
կազմեցին
ռազմ
եւ
կարգեցին
ճակատ,
եւ
ետուն
ձայն
այր
առն
ախոյեան
ելանել.
եւ
ահա
Ապումուսէ,
որ
ճանաչէր
երիցու
որդի՝
հանդէպ
նոցա
ել
ի
պատերազմ
եւ
հանդիսացաւ
ընդդէմ
նոցա.
եւ
եղեւ
իբրեւ
զբլուր
մի
մեծ
երկաթի,
կամ
զվէմ
անդամանդեայ.
եւ
խուռն
բոլորեալ
գունդն
կային
մածեալ
իբրեւ
զմի
այր։
Եւ
զօրքն
Տաճկաց
պնդեցան
եւ
փակեցին
շուրջանակի
ի
ներքս
զգունդն
Աղուանից
եւ
դիմեցին
յանդուգն
ի
վերայ
նոցա.
եւ
նոքա
կային
անշարժ,
եւ
ոչ
ել
այր
քան
զընկեր
յառաջ.
եւ
մինչ
նոքա
կարծեցին,
թէ
ի
ձեռն
նոցա
մատնեցան՝
եւ
նոքա
կային
յաղօթս
եւ
զԱստուած
կարդային
օգնել
նոցա.
եւ
դիմեցին
ի
մէջ
նոցա
ի
չորս
առաջս,
ըստ
նմանութեան
տեառնանման
խաչին,
եւ
բախեցին
զճակատն
եւ
պատառեցին
զռազմն
եւ
դարձուցին
ընդ
զառ
ի
վայրն
եւ
իջուցին
ի
լեռնէ
անտի,
եւ
հարին
ի
հարուածս
մեծամեծս.
որպէս
յարդ
ի
հողմոյ
վարեալ,
կամ
ծուխ
վատնեալ
ի
մրրկէ՝
այնպէս
կորեան
գնացին
յերեսաց
զօրացն
Աղուանից։
Եւ
դարձան
կուտեցին
աւար,
որոց
ոչ
գոյր
թիւ։
Բայց
զի՞
մի
մի
զիւրաքանչիւր
հանդէս
պատերազմաց
նոցա
գրեցից
յականէ
անուանէ.
ասացից
կարճառօտ
եւ
համառօտեցից
զբանս.
յերկարեցաւ
գործ
պատերազմաց
սոցա
իբրեւ
մօտ
ի
լնուլ
ամի
միոյ.
եւ
ոչ
ի
միում
ճակատու
դարձոյց
Ապումուսէ
զերեսս
իւր
յերեսաց
Բուխայի.
եւ
որպէս
պատմի՝
եղեւ
թիւ
պատերազմաց
նոցա
իը
անգամ,
եւ
հարան
զօրքն
արքունի
յայսքան
հանդէսս
եւ
ի
կռիւ։
213.
Գիւտ
նշխարաց
ս.
Լուսաւորչին
եւ
ս.
Հռիփսիմեանց
ի
Կոստանդնուպոլիս
(Ճառընտիր)
Ի
ժամանակին
յորում
Հայոց
թուականն
երեքհարիւր
քսան
եւ
հինգ
էր,
առաքեալ
լինի
ներքինի
ոմն՝
անուն
նորա
Նիկոդեմոս,
ի
Վասլէ
կայսերէն
[1]
Յունաց՝
հրեշտակութեամբ՝
առ
Աշոտ
իշխանաց
իշխան՝
[2]
ի
Հայս,
հանդերձ
պատուոյ
ընծայիւք
եւ
վայելչական
պարգեւօք
ազգի
ազգի,
բերեալս
ի
թագաւորէն։
Եւ
հանդիպեալ
լինի
իշխանաց
իշխանին
ի
գաւառին
Արշարունեաց
ի
Զարեհաւանի
գեղջ։
Եւ
կացուցեալ
առաջի
նորա
զընծայսն՝
յայնքանւոյ
մեծէ
արքայէն,
պատմէ
միանգամայն
եւ
զհրամայեալսն
բանս
հանճարեղս
եւ
ախորժելիս։
Զոր
ընկալեալ
իշխանաց
իշխանին
զյոգնական
պարգեւսն,
զակնախտիտսն
եւ
զերեւելիս,
մեծարէ
եւ
զառաքեալ
ներքինին՝
իբրեւ
զմտերիմ
եւ
սպասաւոր
թագաւորին.
վասն
զի
էր
այրն
այն
խոհեմագոյն
եւ
հանճարեղ
եւ
հաւատարիմ
թագաւորին։
Եւ
ի
գլխաւորելն
իւրում
զհրամանն
արքունի՝
բանիւ
իրագործութեամբ,
սկիզբն
արար
պատմել
իրս
ինչ
զարմանալիս
եւ
սքանչելիս։
Ունիմ,
ասէ,
պատմել
քոյոյդ
մեծանձնութեան՝
աստուածային
իմն
հրաշագործ
ներգործական
յայտնութիւնս,
ոչ
ի
գրոց
նախկին
ինչ
գծագրելոց,
կամ՝
ի
համբաւուց
ոմանց
անդէն
եղելոց,
այլ
ինձէն
եղեալ
ականատես
եւ
ականջալուր
նորասքանչ
հրաշից,
որում
բոլորն
այն
ծովահայեաց
քաղաքն
թագաւորական
[3]
պիտառէ
[4]
Հռովմայեցւոց
նահանգին,
սակս
հասարակաց
գոլով
յայտնի
ի
նմանէ
եղեալ
ի
վերին
տեսչութեանցն։
Եւ
սկսեալ
պատմեաց
զսքանչելիսն
եղեալս.
զոր
յօրինեալ
ի
մատենի՝
առաքէ
վաղվաղակի
առ
ժամանակին
կացեալ
վարդապետն
Հայոց,
զոր
յետոյ
նշանակեցից
զանունն։
Իսկ
նորա
յոյժ
ուրախացեալ
ընդ
աստուածային
տեսչութեանցն
յայտնութիւնս,
ըստ
արժանի
հօրն
[5]
դրուատի՝
սուղ
ինչ
յինքենէ
կարգէ
բանս
գովասանականս՝
մեծի
մերոյ
Լուսաւորչին,
ոչ
յինքենէ
առաւելեալ
ի
պատմութեանն
եւ
ոչ
նուազեալ
յասացելոցն
ի
ներքինւոյն,
բաց
ի
դոյզն
ինչ
բանից
յորդորակաց,
զոր
կարգեաց
ի
սկզբան
պատմութեանն.
եւ
է
սկիզբն
բանիցն
այս։
«Յերկուց
պատուեալ
լինի
իմաստից
խորհուրդք
անճառութեանն,
որոց
սկսանն
զպատմութիւնս
ինչ
իրացն
եղելոց
արտադրել
գծագրական
չարագրու.
թեամբ,
ոմանք
զհնագունիցն
եւ
զվաղնջուց
վերծանելով
զպատմողական
ճառս,
իսկ
այլքն
զներկայացեալ
իրս
ճառելով
Վերակայութիւնս՝
նորոգեալ
ստուգաբանեն
պատմութիւնս
[6]
։
Ըստ
որում
եւ
մեզ
առաջի
կայ
հատուցանել՝
ըստ
ներկայացեալ
բանի
զիրակութիւնս՝
հրաշակերտս
եւ
քստմնելիս
[7].
ոչ
ըստ
հեթանոսական
բանաստեղծիցն
պերճաբանեալ,
որոց
նիւթ
բաւականութեան
է
ստութիւն,
թէպէտեւ
պճնայարմար
բանիւք
քաղցունս
ճարակեն
լսողացս.
իսկ
մերոցս՝
սուրբ
որ
ի
Քրիստոս
հաւատացելոց՝
ճշմարտութիւն՝
ամենայն
ուրեք
յայտնէ
զինքն
սիրողաց,
զանխլանալի
բազմանուաճ
խնդրոց,
ոչ
արժանաւորս
գոլ
խաւարեալ
միտս
նոցա
նկատել
զիւրոյ
պայծառութեանն
լուսազարդութիւն։
Արդ,
նորոգեցէք
զմիտս
եւ
զլսելիս
ձեր
առ
ի
լսել
զզարմանս
սքանչելագործութեան
պատմութեանս,
յորում
վերստին
փայլեն
մերոյ
Լուսաւորչին
եւ
նախաշար
վարդապետին՝
սխրագործութեան
ճառագայթք։
Ի
ժամանակս
Միքայելի
կայսեր
[8]
որդւոյ
Թէոփիլէ,
եւ
մօր
իւրոյ
Թեոդորայի
աստուածասիրի
եւ
բարեպաշտուհւոյ,
ներքինապետ
ոմն
անուն
նորա
Նիկոդիմոս,
որ
զմեծագոյն
ստացեալ
ունէր
պատիւ
[9]
պռոպոսութեանն,
գոլով
իբրեւ
զհայր
եւ
զառաջնորդ
բոլոր
սպասաւորացն՝
որք
ի
տան
թագաւորին
սպասաւորէին,
եւ
ընդ
ձեռամբ
նորա
էին
նուաճեալ
առհասարակ
որք
ի
ներքինեացն
թագուհւոյն.
եւ
սքանչելիս
ընկալեալ
պատիւս
ճոխութեան,
առ
որում
եւ
ես
իսկ
բնակեալ՝
սպասաւորէի
նորա
անզուգական
մեծութեան,
ի
մէջ
սպասաւորական
նահանգին
[10].
որում
մտերմաբար
իմն
յորդորէի
ի
սպասաւորութեանն,
ցանկացեալ
խոհեմական
եւ
հանճարեղ
նորայն
վարուց
եւ
կարգաւորութեան,
առ
ի
դաստիարակել
զչքնաղ
փառաւորութիւնս
ի
նորայն
կորովութենէն։
Էր
նորա
պատանեակ
մի
ընդոծին,
ի
նահանգէն
կոչեցեալ
Սկղաւիք
[11],
յորում
էր
այս
պիղծ,
ոչ
փոքր
ինչ
տաժանեալ,
միշտ
ուխտից
եւ
Սրբոց
պարապեալ,
առ
ի
լուծումն
իւրոյ
վտանգաւոր
պատաչմանն,
եւ
ոչ
ուստեք
գտեալ
բժշկութիւն.
հանգոյն
կնոջն
այն՝
որ
վտանգեալ
ի
բազում՝
ժամանակաց
եւ
վատնեալ
զինչս
իւր,
եւ
ոչինչ
հանդիպեալ
անդորրութեան,
ըստ
որում
յաւետարանականն
պատմի
ճառ։
Գոլով
նորա
ի
տեղի
մի
թագաւորական
քաղաքին՝
որում՝
անուանեալ
էր
Դափնի
[12],
յորում՝
եկեղեցիք
երեք
Էին
ձեռակերտեալք.
անուանեալ
մին՝
Միասնական
Սուրբ
Երրորդութեանն,
եւ
երկրորդն՝
յանուն
Նախասարկաւագին
եւ
վկային
Քրիստոսի
(Ստեփանոսի),
եւ
երրորդն՝
յանուն
ամենայաղթ
կենսաբեր
քրիստոսընկալ
Սուրբ
Խաչին:
Եւ
ժամանեալ
ներքինապետն
այն
զոր
վերագոյն
ասացաք՝
Նիկոդիմոս,
եւ
մտեալ
ի
սուրբ
կաթողիկէ
եկեղեցի,
յորոյ
վերայ
Սուրբ
Երրորդութեանն
կոչիւր
անուն,
յորում
էր
դիրք
մի
[13]
մարմարիոն,
պատեալ
արծաթով
ի
հիմանէ
եկեղեցւոյն,
առ
որմն
սուրբ
տաճարին.
ի
բազում՝
ժամանակաց
պնդեալ
եւ
աղխեալ՝
զոր՝
միայն
նշխարս
գոլ
խորհրդած
էին
Սրբոց
ոմանց,
եւ
(ոչ)
ծանուցեալ
անուամբ
եւ
ժամանակաւ։
Եւ
ի
մտանելն
նորա
անդ
եւ
պատանին
ընդ
իւր,
եւ
իմ
առընթեր
տեառն
իմոյ,
իսկոյն
յանկարծակի
գոչեաց
պատանին՝
ուժգին
աղաղակելով,
եւ
շարժլեալ
սաստկապէս
եւ
դողացաւ,
եւ
ի
ձայն
մեծ
բողոք
բարձեալ,
ասէ.
Ո՜վ
մեծդ
Գրիգորիոս,
եկեալ
ի
Հայոց
աշխարհէն՝
դատել
զիս,
հանելով
ի
բնակութենէս
յայսմանէ,
եւ
դու
Հռիփսիմեա,
եկիր
ի
Հայոց
աշխարհէն,
նեղել
զիս,
եւ
դու
եւ
եւս
Գայիանէ,
եւ
որ
ընդ
ձեզ
սուրբք
են,
հանդերձ
Սարգսիւ
եւ
Բագոսի,
եկեալ
կշտամբէք
զիս։
Ես
ասացեալ
զայս
ի
լսելիս
ժողովրդեանն,
դիմեալ
զարկաւ
ի
վերայ
տապանին
եւ
ժայտքումն
[14]
յոյժ
լինէր
ի
պատանւոյն,
զոր
ոչ
գիտացաք
զինչ
ոք
էր
[15].
եւ
փութացեալ
քահանայիցն
ի
բաց
մաքրեցին
զոր
արտաքս
եբեր
պատանին։
Եւ
եկեալ
ի
միտս
իւր
պատանւոյն
եւ
եղեալ
ի
զգաստութեան
մեծի,
անկանէր
առ
ոտս
տեառն
իւրոյ
Նիկոդիմոսի,
ասելով.
Ո՜վ
տէր
իմ,
յաղթեցին
Սուրբքն
ընդունակ
աղօթիւք
քո.
եւ
վկայքս
որ
կան
ի
տապանի
աստ
բժշկեցին
զիս,
ազատելով
ի
չար
այսոյն
պղծոյ։
Յայնժամ
առաքեաց
Նիկոդիմոս
զեկուցանել
Ասեդիոսի
պապիոսին
[16],
որ
էր
վերակացու
եկեղեցեացն,
եւ
իշխանութիւն
ունէր
բանալ
եւ
փակել
զդրունս
արքունի,
եւ
ասէ.
Բեր
այսր
զբանալիս
տապանիս
այսորիկ,
զի
ծանիցուք
զի՞նչ
իցեն
որ
ի
սմայս
կայցեն։
Իսկ
նորա
հրաժարեալ
եւ
ոչ
իշխէր
համարձակել
է
առանց
հրամանի
կայսերն.
զեկուցանէր
արքային,
եւ
ընկալեալ
հրաման
յարքայէն՝
բերէր
զբանալին,
եւ
ջան
ոչ
փոքր
էր
բանալոյ
յարկեղն,
եւ
ոչ
կարացին
բանալ
զտապանն։
Յայնժամ՝
մատուցեալ
Նիկոդիմոս՝
ըմբռնեալ
խորտակէր
զփակսն
եւ
բացեալ
զտապանն՝
գտաք
արկեղս
չորս,
մին
էր
մեծագոյն
մարմարիոն,
եւ
երեքն
արծաթեղէն
պատկերս
քանդեալս.
եւ
մատեան
մի,
յորում
գրեալ
էր.
ի
մարմարիոն
յարկեղն՝
այդ
նշխարք
Սրբոյն
Գրիգորի
է,
Լուսաւորչին
Հայոց
Մեծաց.
եւ
էր
բարձք
[17]
նորա
իբրեւ
զսկայի։
Եւ
յերկրորդում՝
յարկեղն
կային
նշխարք
Սրբոյն
Հռիփսիմեայ,
ձեռն
իւր
հատեալ
ի
յօդուածոյն,
եւ
այնքան
ունէր
զմորթ
ձեռինն՝
հանդերձ
եղնգամբքն
եւ
մազովքն,
որպէս
առժամայն
ի
բաց
հատելոյ
ի
բոլոր
անդամոց,
բայց
ի
թխութենէ
[18]
բնական
մարմնոյն.
եւ
մատեան
այսմ
գրոյ
առընթեր
եդեալ
ի
տապանին։
Եւ
երրորդու
արկեղն
գտաք
զնշխարս
Սրբոյն
Գայիանեայ,
եւ
ի
միւսումն
այլ
Սրբոցն՝
զՍարգսի
եւ
զԲագոսի,
հանդերձ
այլ
Սրբովքն,
զորս
զյիշատակս
նոցունց
ոչ
գտաք
ի
մատենի
անդ:
Եւ
հանեալ
արտաքս,
հանդերձ
բազմութեամբ
ժողովելոցն,
եւ
ի
ծունր
իջեալ
մատուցաք
երկրպագութիւն։
Եւ
իսկոյն
ազդ
արարեալ
մեծի
թագուհւոյն,
գայ
մեծաւ
ուրախութեամբ
երկրպագութիւն,
հանդերձ
Միքայէլիւ
որդւով
իւրով,
եւ
այլ
պատուաւորօք
քաղաքին:
Առեալ
եւ
պատրիարքին
Փոտայ
[19]
ընդ
իւր՝
զուխտ
սրբոյ
եկեղեցւոյն
Սոփեայ,
եւ
զօրաց
շուրջանակի
հպաւորագոյնս,
եւ
դիմեալ
առհասարակ
ամենեցուն
ի
հրաշալի
նշխարս
Սրբոցն
գտելոցն,
հրաշափառ
նշանօք
եւ
երեւելի
յայտնութեամբք,
եւ
հանդիպեալ
աստուածային
գանձուն՝
մեծին
մերոյ
Լուսաւորչին
նշխարացն
եւ
այլ
Սրբոցն,
զոր
վերագոյն
ասացաք.
եւ
ամենեքեան
օրհնէին
զԱմենասուրբ
Երրորդութիւնն:
Եւ
ըստ
արժանաւորութեան
Սրբոցն՝
փոխեցին
մեծաւ
պատուով
առ
ի
նոյն
հանգիստ,
ուրախութեամբ
մեծաւ,
ջահիւք
լուցելովք
եւ
ղամպարօք
բորբոքելովք,
եւ
բազում
անուշահոտ
բուրմամբք
խնկոց.
եւ
սահմանեցին
զօրն
զայն
ամ
ըստ
ամէ
զյիշատակս
առ
ի
տօնախմբել,
ի
նմին
աւուր
հաւաքեալք
առ
հասարակ,
զի
հոգեւորապէս
տօնեսցեն
զյիշատակն
նոցա»։
Եւ
իրագործեցան
ասացեալքս
ի
քառասնորդան
մեծի
պասեքին,
ի
հինգերորդումն
շաբաթուն։
Ի
ժամանակս
Տեառն
Գէորգայ
Հայոց
կաթողիկոսի,
եւ
Աշոտոյ
բարեպաշտի՝
կարգեցաւ
տօն
Սրբոյն
Գրիգորի,
ի
փառս
Ամենասուրբ
Երրորդութեանն.
այժմ
եւ
միշտ
եւ
յաւիտեանս.
ամէն։
Եւ
ի
ժամէն
յայնմանէ
ապաքինեալ
պատանին՝
բժշկեցաւ
ի
ձեռն
Սրբոյն
Գրիգորի
Լուսաւորչին
մերոյ
եւ
այլ
Սրբոցն՝
որք
էին
ընդ
նմա։
Վասն
որոյ
եւ
մեք
կատարելով
զյիշատակս
սրբոյ
Հայրապետին
մերոյ,
փառաւորեսցուք
զմի
Աստուածութիւնն
եւ
զերրեակ
անձնաւորութիւնն,
զի
զկատարեալ
բարիսն
ընկալցուք.
ի
Քրիստոս
Յիսուս
ի
Տէր
մեր.
որում՝
վայելէ
փառք
եւ
պատիւ,
այժմ՝
եւ
միշտ
եւ
յաւիտեանս
յաւիտենից.
ամէն։
214.
Աշոտ
Ա.
նախնի
Բագրատունի
թագաւորաց
(Յովհան
կաթողիկոս)
Այլ
ինձ
աստանօր
ոչ
արդեօքայլ
ինչ
է
բանս
սիրելի
քան
թէ
դեգերիլ
ի
բանս
գովեստից,
որ
վասն
Աշոտոյ
իշխանաց
իշխանին
են
հետեւմունք։
Վասն
զի
ի
տիս
հասեալ
միջակութեան՝քաջահասակ
էր
նա
եւ
անձնեայ
եւ
թիկնաւէտ
եւ
զուարթերես
եւ
մրայօն
նկարէն
իմն,
եւ
նիշ
արեան
յաչսն
ունելով՝
որպէս
զյակինթ
կարմիր
ի
մէջ
մարգարտի
ծագեալ,
եւ
վայելչացեալ
գեղեցկութեանն
ալեօք.
մեծիմաստ
եւ
քաղցրաբան,
եւ
առ
կերակուրս
խրախճանաց
պարկեշտ.
ոչ
խանդացեալ
նորա
ընդլաւագոյնսն
եւ
ոչ
արհամարհեալ
զնուաստագոյնսն,
այլ
հասարակաց
ի
վերայ
տարածէր
զզգեստ
խնամոց
իւրոց։
եւ
լծակօք
իմն
կշռէր
նախ
զիւր
եւ
ապա
զամենեցուն
կենցաղս.
միանգամայն
իսկ
ասել,
եթէ
որ
ինչ
մարդկութեանս
է
պիտանի
ոչ
ինչ
կասեցուցանէր*։
Զայսպիսիս
ապա
տեսեալ
քաջատոհմիկ
պերճութիւն
իշխանացն
եւ
նախարարացն
Հայոց՝
խորհուրդ
միաբանական
առեալ՝
թագաւորեցուցանել
զնա
ի
վերայ
ինքեանց,
զեկուցանեն
ամիրապետին
ի
ձեռն
ոստիկանին
Յիսէի
՝
որդւոյն
Շեխայ։
Զոր
եւ
սիրալիր
սրտիւ
զարժանահայց
խնդիրն
ընկալեալ՝
առաքէ
ապա
Աշոտոյ
թագ
թագաւորական.
զոր
եւ
բերեալ
իսկ
ոստիկանին
Յիսէի՝
ընդ
նմին
եւ
այլ
եւս
զգեստս
թագաւորականս,
եւ
պարգեւս
եւ
պատիւս,
եւ
երիվարսօդապարիկս
զինուք
եւ
զարդուք
մատուցանէին
առաջի
նորա։
Կոչեցաւ
ապա
եւ
անդ
մեծ
հայրապետն
Գէորգ
եւ
զհոգեւոր
օրհնութեանցն
գովութիւնս
աստուածայինս
ի
վերայ
կատարեալ
փոխանակ
օծման
սրուակի
իւղոյն՝
պսակեն
զնա
թագաւոր
ի
վերայ
Ասքանազեան
ազին։
Եւ
այնուհետեւ
բազում
եւ
երեւելի
կարգս
յարդարէր
աշխարհի
տէրութեան
իւրոյ,
յօրինուածս
տանց,
ազգաց,
քաղաքաց,
շինից,
դաստակերտաց,
եւ
հարթհաւասար
ըստ
իւրաքանչիւրոցն
կատարէր
կարգս
լեռնականաց
եւ
ջերմահովիտ
բարեխառն
դաշտականաց,
եւ
զամենայն
տափարակ
տեղիս՝
ագարակս
եւ
գոմս
դնէր.
եւ
զմարմանդս
յայգիս
եւ
ի
բուրաստանս
զարդարէր.
եւ
զամենայն
որ
ինչ
օրէն
է
թագաւորութեան
եւ
որ
ինչ
ի
թագաւորութեան
եւ
որ
շուրջ
զթագաւորութեամբ
ոչինչ
իւիք
կասեցուցանէր.
եւ
գրեթէ
հարստագոյն
եւ
խոհեմագոյն
քան
զամենայն
թագաւորութիւնս
գտանէր։Եւ
այսպէս
ի
նորոգատուր
թագաւորութեանն
բարձրացուցանէր
զազգս
Թորգոմեան։
Եւ
ապա
ձեռն
զհիւսիսական
կողմամբք
արկեալ
ի
ծործորս
մեծի
լերինն
Կովկասու,
որ
ի
հովիտն
եւ
ի
ձորս
երկայնագոգս
բնակեալք
էին
ազգք
ընդ
իւրեաւ
հնազանդեցուցանէր.
այլ
եւ
զաղխատրոյզ
բնակիչսն
Գուգարաց
եւ
զելուզակուտ
մարդիկ
Ուտի
գաւառիառհասարակ
ընդ
ձեռամբ
նուաճէր՝
ի
բաց
ի
նոցանէ
հերքելով
զաւազակութիւն
մարդադաւութեան,
եւ
իբրեւ
օրինաւորս
եւ
հլուս
զամենեսեան
կազմէր,
եւ
առաջնորդս
եւ
իշխանս
նոցա
կացուցանէր։
Այլ
եւ
զթագաւորն
Եգերացւոց
ի
սէր
միաբանութեան
ընդ
իւրկապակցեալ՝
այնպէս
նմա
այցելէր,
մինչ
զի
անընդհատ
յորդիութեան
սակի
գոլով՝
մտերմաբար
պարտավճարմիշտ
նմա
ի
ծառայութիւն
բերէր։
Այլ
եւ
մեծ
Կայսրն
Յունաց՝
Բարսեղ,
ոչ
փոքր
ինչ
պայման
խաղաղութեան
եւ
նուաճութեան
եւ
սիրոյ
հաստատէր
ընդ
արքային
մերոյ
Աշոտոյ՝
որդի
սիրելի
զնա
անուանելով
եւ
հաղորդակից
կացուցանելով
յամենայն
թագաւորութիւնս
տէրութեան
իւրոյ։
Եւ
այսպէս
ապա
լցեալ
եւ
կատարեալ
լինէր
բովանդակաբար
բոլոր
կարգս
առաքինի
գործոց
ըստ
կարգի
այնց
պարծանաց,
զորս
ընկալեալն
էր։
215.
Մարիամ
Սիւնեաց
տիկին
եւ
Նանա
մեկնիչ
աւետարանի
Յովհաննու
[20]
Այր
ոմն
սարկաւագապետ
գոլով՝
Նանայ
[21]
անուանեալ,
յոյժ
հմուտ
եւ
վարժ
ասորի
դպրութեան,
ստացող
բոլորիցն
առաքինութեան,
պարկեշտ
վարուք,
մաքուր
առ
ամենայն
մարմնական
հեշտութիւնս,
աղբիւրաբար
ընկալեալ
զշնորհս
վարդապետութեան
ի
Հոգւոյն
Սրբոյ,
ուղղափառ
հաւատոյն
որ
ի
Քրիստոս,
որ
եւ
յանդիմանեալ
զոմն
եռետիկոս,
զայր
պերճաբան
եւ
իմաստասէր,
վանեալ
հալածական
առնէր
յաշխարհէս
Հայաստանեայց,
որ
երբեմն
խոտորնակս
ուսուցանէր,
յերկուս
բարժանելով
զՔրիստոսի
զանբարժանելի
միաւորութիւնն,
որ
յետ
անքակ
եւ
անշփոյթ
միաւորութեանն։
Եւ
հաստատէ
վերստին
զնոյն
ուղղափառ
որ
ի
Քրիստոս
դաւանութիւնն,
մի
երկուց
բնութեանց
խոստովանել,
զաստուածականն՝
բնութեամբ,
իսկ
զնուաստականն՝
կամաւոր
յանձնառութեամբ։
Զսա
թախանձեալ
մեծին
Բագարատայ,
որ
ի
տանէն
Բագրատունեաց,
որ
յոյժ
բարձրագոյն
ստացաւ
զանուն,
որ
եւ
Պետ
իշխանաց
երբեմն
ի
բարբարոս
ազգէն
Հագարացւոց
անուանեալ,
որպէս
թէ
այնու
զնա
առաւել
պատուի
արժանաւոր
վարկուցեալ.
զորոյ
եւ
զանցս
անցիցն՝
յիւրում
տեղւոջ
փոքր
ինչ
յիշատակեսցուք :
Եւ
զի՞նչ
իցէ
արդեօք
օրինակ
խնդրոյն.
–
Ստանալ
նմա
զՄեկնութիւն
սրբոյ
աւետարանին
Յովհաննու,
որոյ
փոյթ
ի
մտի
եդեալ՝
վաղվաղակի
ի
ձեռն
ուժգին
պահոց
եւ
աղօթից,
ջան
ոչ
փոքր
յանձին
բերէ՝
շրջագայութեամբ
երից
ամաց,
յածեալ
ընդ
անապատս
երկրին
Միջագետաց,
ուր
եւ
յուսայր
իսկ
զգիւտ
գրոց
ուղղափառ
վարդապետացն.
եւ
հանդիպեալ
խնդրոյն
առաջնորդութեամբ
վերին
խնամոցն,
շարադրէ
համառօտաբար
ի
բազմաց
հաւաքելով՝
մի
ըստ
միոջէ
ոճով
զմեկնութիւն
Յոհաննեան
սրբոյ
աւետարանին.
փոխաբերելով
յասորի
լեզուոյն
ի
հագարական
լեզուն։
Իսկ
յորժամ
ըմբռնեալ
լինէր
ի
հագարական
ազգէն՝
մեծն
եւ
երեւելին
այն
իշխանն
Հայոց՝
[22]
վսամամիտն,
որ
եւ
զբովանդակ
յանձին
բերէր
ունել
զգիտութիւն
որ
ի
Քրիստոս
հաւատոցն.
որ
եւ
նախանձ
ոչ
փոքրագոյն
վասն
Քրիստոսի
միշտ
յանձին
կրէր՝
կշտամբել
եւ
յանդիմանել
զհերձուածողացն
դասս,
ոչ
ինչ
արութիւն
քաջութեան
այնուհետեւ
իւրոյ
մեծութեանն
երեւեցոյց,
այլ
երագապէս
ի
վայր
հոլովեալ
յաստուածային
հաւատոցն՝
զոր
ունէր,
գլորեցաւ
ի
վիհ
անկանգնելի
կորստեան.
եւ
ի
բաց
ընկենլով
զդրոշմ՝
ուխտի
ճշմարիտ
հաւատոցն՝
սուգ
անհնարին
բոլոր
աշխարհիս
Հայաստանեայց
հասուցանէր.
թէպէտ
եւ
հրատակացաւ
ի
լսելիս
մեր
[23],
ի
խորութեան
սրտին
հաստատուն
պահելով
զճշմարիտ
հաւատոցս
դաւանութիւնսն
[24]
։
Յայնմ՝
ժամանակի
ի
ձեռն
պատահման
իմն՝
գանձ
գրոյս
հասեալ
լինի
առ
տէր
Սմբատ
Բագրատունի.
զոր
ընկալեալ
խնդութեամբ
մեծաւ՝
հրամայէ
փութով
ի
հագարացւոցն
[25]
ի
հայկական
վերաբերել
լեզու,
ոչինչ
ներելով
իմոյ
տկարութեանս:
Այլ
զոր
մեծն
այն
հռետորն
կատարեալ
յարուեստս
եւ
ի
մակացութիւնս՝
այնքան
ջան
յանձին
բերելով
տարժանեցաւ,
ով
ոք
ոչ
զիմս
աղարտեսցէ
յանդգնութիւն,
մտաբերել
անգամ
յայսքան
բարձրագոյն
խորհուրդ.
զորոյ
եւ
ոչ
զառաքինութիւն
առնն՝
պարտ
է
որ
յետ
այնորիկ
գործեցաւ՝
անյիշատակ
թողուլ,
այլ
իբր
ի
նկարագրի
փոքր
ինչ
ցուցանել
զնորայն
ճգնութիւն.
ոչ
իբրեւ
ներբողելով
դրուատել,
զի
եւ
ոչ
բազմութիւն
յոյժ
իմաստասիրաց
ի
մի
վայր
գումարելոց՝
կարող
են
բան
ըստ
նորա
արժանաւորութեան
հատուցանել
հանդիսի.
այլ
միայն
դոյզն
ինչ
բանիւք
պատմութեանս
թելադրել
առ
ի
գիտութիւն
լսողացդ :
Սա
ըմբռնեալ
եղեւ
ի
մերում,
իսկ
ժամանակի՝
ի
յագարական
ազգացն,
վասն
նախանձու
որ
ի
նմանէ
բազմափայլ
վարդապետութեանն
եւ
ներհակս
միշտ
առադրելոյն,
դնի
ի
բանդ,
հանդերձ
որդւովք
իւրովք.
որովք
բազում
անգամ
բանս
հրապուրականս
առաջի
արկեալ՝
հանդերձ
յոգնազան
պարգեւօք,
ոչինչ
խոնարհեցոյց
զանխոնարհելի
խորհուրդս
մտացն
որ
ի
Քրիստոս։
Դարձեալ
յայլ
տեսակ
հնարից
բերեալք
լինէին,
սպառնմամբ
բանտից
եւ
կապանաց
եւ
պէսպէս
տանջանաց,
այլ
ոչ
զանգիտեալ
երբէք
զիջանէր
ի
բարձրագոյն
հաւատոցն
որ
ի
Քրիստոս.
եւ
մնացեալ
ի
բանդի
անդ
բազում
ժամանակս,
ոչ
միայն
զինքն
ամբողջ
պահելով
յամբիծ
հաւատսն,
այլ
եւ
բազմաց
լինի
առիթ
փրկութեան,
աներկեղաբար
միշտ
պահելով
զարգելանաւորսն
ի
բանդին,
ուսուցանելով
եւ
հաստատելով
ի
հաւատս
Ամենասուրբ
Երրորդութեանն։
Եւ
յետ
այսորիկ
այսպէս
եղելոյ,
հասեալ
լինի
գանձ
գրոյս
այսորիկ
առ
Մարեմ
Բագրատունի
Սիւնեաց
տիկին,
ի
ձեռն
Աշոտոյ
հօր
իւրոյ
[26]
մեծ
եւ
երեւելի
տեառն
Բագրատունւոյ՝
իշխանաց
իշխանի։
Իսկ
երանուհւոյն
Սիւնեաց
տիկնոջ
փոյթ
ի
մտի
եդեալ՝
վաղվաղակի
հրամայեաց
երկիցս
անգամ՝
փոխաբերել
է
հայկական
լեզու,
առաջնորդութեամբ
վերին
խնամոց.
յարդարէ
համառօտաբար
զաստուածային
բարձրագոյն
հաւատս,
վերագոյն
ունելով
ըստ
իւրում,
քաղցր
եւ
յոյժ
գովելի
բարոյիցն.
որ
հասարակաբար
ունէր
առ
ամենայն
մարդիկ՝
զխնամ
սիրոյ
սիրելի
սուրբ
մտացն,
մանաւանդ
թէ
միամիտ
հաւատոցն
որ
ի
Քրիստոս,
պահպանեալ
լինի
ի
վերին
խնամոցն
անվրդով
առ
ի
յօգնականութիւն
չորից
ուստերաց։
Զոր
ոչ
պատկառիմ
սիրող
Քրիստոսի
անուանել,
եւ
կենդանի
վկայ,
որ
այնքան
ժամանակս
եբեր
յանձին
ժուժկալութիւն
հաւատոցն։
Եւ
սորա
այսպիսի
եղելոյ
մի՛
ոք
զմեզ
յայսմ
վայրի
բամբասիցէ,
իբրեւ
աւելագործ
ինչ,
խառնելով
զմերս
ընդ
նոցայն
ջան,
կամեցեալ
օտարացուցանել
կամ
աղարտել
ինչ
է..
Եւ
վասն
զի
ձրիւք
Հոգւոյն
Սրբոյ
աւարտեալ
գլխաւորեցաք
զաստուածախօս
ճառիցս
բացատրութիւն,
ժամ
է
այսուհետեւ
լուսաւորագոյնս
լուրջ
փայլեցուցանել
զաւետաւորութեան
բանս՝
առ
սուրբ
Կաթուղիկէ
Եկեղեցի:
…
Վարձատրեա
[27]
(ով
Սուրբ
եկեղեցի),
եւ
զիմոյ
փանաքի
չքաւորութեանս
տաժանմունս՝
առ
փոխաբերութիւն
աստուածային
ճառիցս,
ի
խորթ
բառիցն՝
ի
քոց
որդւոց
շնորհաց
փոխաբերելով
լեզու,
վասն
որոյ
աճապարեալ
անհանգիստ
վեհերագութեամս
ընթացիւք
ի
մտից
ասպարիսի՝
[28]
աւարտեալ
գլխաւորեցի
զաստուածազարդ
բանիցս
հանգամանս,
յաւուր
եկաւորութեան
փեսային
քո
եւ
հասարակաց
կեցուցչին՝
ի
Բեթանիա
[29]:
…
Զի
ես
յետին
ուսումնասիրաց՝
մանաւանդ
թարգմանչաց,
ի
ձեռն
աստուածային
սիրոյն
աղաչեմ
զհայրապետս
եւ
զքահանայս,
զճգնաւորս
եւ
զվարդապետս,
միանգամայն
եւ
զբոլոր
ուխտ
սուրբ
եկեղեցւոյ,
ի
վերծանել
զգեղեցկազան
աստուածաբանական
ճառիցս
բացատրութիւն,
յիշեսջիք
զիս
ի
դպրութիւն
կենաց:
Այլ
եւ
որ
օրինակ
գծագրութեան
առնուցուք
զաստուածախօս
ճառիցս
մեկնութիւն,
մաղթեսջիք
յողորմած
էն
Աստուծոյ՝
ապրեցուցանել
զիս
ի
րաբոսան
գետոցն
ահեղ
աւուրն
[30]
արդար
հատուցմանն,
յորում
սպառնայ
հուրն
անշէջ`
գունակ
ինձ
մեղաւորաց:
Այլ
առընթեր
գրեսցեն
զյիշատակս
բանիցս
այսոցիկ,
առ
ի
յիշատակ
իմոյ
յոգնամեղ
անձինս:
Իսկ
եթէ
ոք
արհամարհելով
անփոյթ
արասցէ,
ընդ
ամենեցուն
նա
տացէ
համար
ի
դատաստանին,
յորոց
շագաւոր
յիշատակաց
զրկեաց
զտարամերժեալ
անձն
իմ
ի
հանդերձեալ
կենացն։
Այլ
եւ
Սմբատ
Բագրատունի
եւ
Մարեմ
Սիւնեաց
տիկին,
որ
զգիրս
սուրբս
թարգմանել
հրամայեցին՝
զնոյն
հայցեն,
յիշել։
216.
Դունայ
սասանումն
(Յովհան
կաթողիկոս)
Զայսու
ժամանակաւ
ահագին
իմն
յեղակարծումն
ժամու
սաստիկ
շարժմանց
եղելոց
ի
գիշերի
ի
Դվին
քաղաքի՝
բազում
սասանումն
եւ
սարսափումն
եւ
դղրդումն
եւ
կործանումն
զբնակչօք
քաղաքին
զեղեալ,
հիմն
ի
վեր
տապալէր։
Վասն
զի
առհասարակ
ի
վայր
փլուզեալ
զպատուար
պարսպացն
եւ
զապարանս
գլխաւորացն
եւ
զտունս
ռամկաց՝
իբրեւզերիզուտ
վայրս
առապարաց
յական
թօթափել
տեսանէր.
այլ
եւ
զաստուածաշէն
եկեղեցիս
կաթողիկոսարանին
եւ
զայլ
եւս
հաստահեղոյս
վկայարանս՝
դղրդեալ
քանդեալաւերեալ
ի
վայր
հոսէր.
որ
գրեթէ
իբրեւ
զփապարս
վիմուտս
դերբկաց
սարսափելի
տեսողացն
երեւէր։
Այլեւ
հեղձամղձուկ
յարկածածուկ
հողաթաւալ
հողահեղձոյց
սատակումն
դիակոյտ
բազմութեանն,
որ
կարծրագոյն
քարեղէն
եւ
անկարեկիր
միտս
էր
ստացեալ՝
յարդարէր
զնա
ի
բազում
ողբ
եւ
յարտօսրաթոր
կականմունս։
Թողում
ասել
զազգակիցս
եւ
զկարեկից
սեւ
զլծակից
հարազատութիւն
մարդկան,
որոց
կականումն
եւ
ողբումն
եւ
աշխարումն
գուժից
ճչոյ
եւկանչոյ
եւ
կառանչոյ,
եւ
աղիողորմ
ձայնք
երգեցիկկուսանաց
եւ
սեւազգեաց
կանանց,
եւ
արանց
վշտահարհեծութեամբ
սգացելոց՝
մինչեւ
յերկինս
բարձրացեալհասանէր։
Իսկ
զբազմութիւնսն
դիականցն
ոչ
բաւեալտալ
գերեզմանաց՝
զբազումս
ի
վիհս
եւ
ի
խորափիտ
սեւ
ի
դարափլակս
ընկեցեալ
ծածկէին։
Եւ
այսպէս
ահբարկութեանն
ահափետ
զամենեսեան
առնէր՝
պաշարմամբ
զգածեալ
զմնացեալսն։
Զայսպիսի
լուեալ
զաստուածասաստ
բարկութիւնն
սրբոյ
առնն
Աստուծոյ
Մաշտոցի,
որ
բնակեալն
էր
ի
Սեւան
կղզւոջ
բազմահանդէս
ճգնութեամբ՝
գրեալ
թուղթ
առ
գանեալսն
մնացական
օրինակ
զայս.
«Զհամաշխարհականդխորտակումն,
զոր
բուռն
զօրութեամբ
մանրեալ
ճմլեաց
աստուածային
հնձանահար
ի
բարկութեան
մեղաց
մերոց
բազմացելոյ՝
գիտացի,
հաւատացեալ
եւ
սիրուն
տեա՛րք
իմ
եւ
սիրելի
եղբարք,
զյանկարծակի
հասեալդ
ի
վերայ
զհնձանահարութիւն
դառն
արտասուաց
եւ
զօրհաս
անտանելի
տուգանաց
մահու,
որ
դարձոյց
յողբզխնդութիւն
ձեր։
Վասն
զի
հուր
եկեր
միանգամայն
եւ
փշրեաց
զմայրս
մարդկեղէն
անտառաց.
եւ
ահա
լայնութիւն
ծովու
եւ
բարձրութիւնք
լերանց
ոչ
բաւեցին
արգելուլ
զարագաթեւ
հրամանն։
Աւա՛ղ
դառն
լուսոյ
աւուրն
կործանման,
որ
մինչդեռ
ի
սեղանս
վայելչութեան
իւրեանց
կերակուրք
ի
բերանս
էին՝
բերանսեցան
ի
բարկ
բախման
անչափ
աղէտիցն։
Վասն
զիլքին
ծնօղք
զծնունդս
իւրեանց
եւ
տղայք
աղէտիւք
հրաժարեցան
ի
ծնողաց։
Գերեզմանք
նոցա
տունք
նոցա
եղեն,
եւ
ի
յարկս
իւրեանց
իբրեւ
ի
դամբանի
թաղեցան։
Աւա՛ղ
ի
վերայ
չարչարեցելոցդ
եւ
հնձեցելոցդ
առհասարակ
հարցդ
եւ
եղբարցդ.
զի
թակարդափակեաց
Տէր
զբազմութիւն
ազգաց
ժողովրդեան
իւրոյ
անեւերոյթ
սուսերաւ՝
ի
միում
վայրկենի
ժամու
վանեալ
եւ
իբրեւ
զջուր
հեղեալ
ցամաքեցոյց,
կամ
իբրեւ
զծուխ
սպառեաց
եւ
աչախիլ
խաւարաւ
զամենեսեան
զմեզ
ծածկեաց։
Երանի՛
աչաց,
որք
ոչ
տեսին
զնոր
եւ
զանլուր
դատապարտութիւնն,
զոր
ընկալաք
եւ
հատուցաւ
մեզ.
զի
որ
երբեմն
ի
միասին
սիրալիր
խնդութեամբ
խրախամտեալք
բերկրէիք՝
ծնողօք
եւ
եղբարբք
եւ
զարմիւք
եւ
զաւակօք
հնչեցուցեալ
Տեառն
զբարբառս
օրհնութեան,
այժմ
անտանելի
տարակուսանօք
յանկարծահաս
խաւարազգած
մթութեամբք
տոչորեալ՝
եւ
ստուեր
անգամ
ոչ
թողաւ
մխիթարութեան
եւ
ոչ
յոյս
ինչ
ելից
զձեզ
փոխանորդութեան
եւ
լուծման
ըստ
կենացս,
բայց
միայն
Աստուծոյ
եւեթ
մարդասիրութիւնն՝
ըստ
որում
եւ
գիտէք
իսկ։
Զի
ոչինչ
կայ
հոգ
Աստուծոյ՝
քան
թէ
միայն
զմարդկան
ուղղութիւն
եւ
փրկութիւն.
վասն
զի
մեք
մոռանամք
զԱստուած,
եւ
զմեզ
ինքն։
Այսպէս
ապա
ընդոստուցեալ
զարթուցանէ
ըստ
իւրում
ողորմութեանն
եւ
մարդասիրութեանն.
քանզի
այսպէս
հաւանիմ
զտանջելն
Աստուծոյ,
զոր
ասեն
Գիրք,
որով
խրատէ
զչարացեալ
անզգամութիւնս
մեր։
«Դարձեալ՝
մի՛
զարմանայքվասն
անքննելի
նորայն
դատաստանաց,
թէ
զիա՞րդ
կորուսանիցէ
զարդարն
ընդ
ամբարշտին։
Նախ
եւ
առաջին՝
զի
ոչ
ոք
է
արդար
եւ
ոչ
մի,
վասն
զիամենեքեան
խոտորեցաք
ի
միասին
եւ
անպիտանացաք.
ապա
չէ
ինչ
կարի
չար,
եթէ
մահն՝
որում
պարտապանեմք,
այն
մեզ
վրիժաբար
հասանիցէ։
Յետ
այնորիկ
ապա
որպէս
զարեւն
եւ
զանձրեւն
եւ
զամենայն
բարութիւնսի
միասին
վայելեն
արդարք
եւ
մեղաւորք,
այսպէս
եւ
զբաժակ
պատուհասին
ի
միասին
ըմպեն.
իսկ
իւրաքանչիւրոց
պատիւն
եւ
պատուհասն
առ
հանդերձեալօրն
պահի։
Արդ՝
վասն
զի
այսպէս
մինչեւ
ցմեզ
հաստատեալ
են
իրաւունք
Արարչին՝
անաչառ
վարելով
առ
ամենեսեան,
ընկալարուք
զակամայսդ
որպէս
կամաւոր.
որով
յայտնի
լիցի
իմաստութեան
եւ
գիտութեան
եւ
հաւատոց
ձերոց
հանդէս։
Եւ
զպարտական
գոհաբանութիւնդ
ձեր
մատուսջիք
նմա,
որ
մխիթարիչն
է
վհատութեան
սրտից.
որով
եւ
բնականդ
իսկ
էք
նորա
ընտանութեամբ
ըստ
քրիստոսական
հաւատոցն
եւ
ուղիղ
վարուց
եւ
առաքինասէր
եւ
ուղղափառ
կարգաւ
յերկիւղ
Տեառն
հաստատեալք։
Եւ
նա
տացէ
ձեզ
հոգի
մխիթարութեան
եւ
յոյս
բարեաց
ի
սիրտ
սուրբ.
եւ
բնական
սփոփանօք
լցուսցէ
զձեզ
զմնացեալսդ
ամենայն՝
զհօտ
եւ
զհովիւ,
մոռացումն
առնելով
ծանրեւ
մեծ
վշտացդ։
Եւ
ըստ
չարչարանաց
ելից
նոցա
ի
հովտէս
տրտմութեան՝
հաւասար
չարչարելոց
վկայիցն
Քրիստոսի
հաշտեսցի,
հանգուցեալ
զհոգիս
նոցա
ի
յարկսն
լուսոյ,
եղծանելով
զգիր
պարտեաց
նոցա
զբանից
եւ
զգործոց
եւ
զմտածութեանց,
եւ
դասաւորելով
ի
խոստացեալ
բարիսն,
որ
պահի
սիրողաց
իւրոց
որ
յաւիտենից»։
217.
Շինութիւն
եկեղեցւոյ
եւ
վանաց
Տաթեւոյ
(Ստ.
Օրպելեան,
խա)
Տեսանէր
ապա
երանելիս
այս
զեկեղեցին
նեղ
եւ
խրթին
եւ
հնացեալ
ի
բազում
ժամանակաց,
նա
եւ
ի
շարժմանէ
իսկ
խարխաելալ.
եւ
զի
անպատշաճ
էր
այպիսի
մեծի
մայրաքաղաքի
եւ
աշխարհագումար
ժողովարանի
սուրբ
հայրապետանոցին
առանց
մեծ
կաթողիկէ
եկեղեցւոյ
լինել,
վասն
որոյ
հանապազ
մտախոհ
լինէր
ի
սրտին
եւ
ոչ
ինչ
գտանէր
հնարս,
մի՝
զի
ոչ
իշխէր
քակել
զառաջին
սրբոցն
հիմնարկեալ
տաճարն.
եւ
մի՝
զի
անձեռնահաս
թուէր
յանուն
ծոխս
պիտոյիցն։
Ապա
ի
տեսլեան
հրաման
առնու
ի
հրեշտակէ
զհինն
ի
բաց
դնել
եւ
նոր
առնել
սկիզբն
շինուածոյ
եկեղեցւոյն,
եւ
այն
երկրորդէր
եւ
երրորդէր
տեսիլն,
մինչ
բնաւին
հաւաստեցուցանէր
հրեշտակն
զիրն.
զի
մի՛
երեւոյթ
երազական
ինչ
կարծիցի.
եւ
իւրով
մականաւ
ծրագրէր
զտեղին
եւ
հրամայէր
շինել
յանուն
սուրբ
եւ
գլխաւոր
առաքելոցն՝
վիմին
Պետրոսի
եւ
առաքելոյն
Պողոսի.
եւ
քաջալերէր
ի
գործն
ասալով.
ոչ
ի
մարդոց
կատարի
դա.
այլ
Տէր
կամի
կանգնել
զդա
տուն
փառաց
իւրոց։
Զարհուրեալ
եպիսկոպոսին,
ապա
եւ
զարթուցեալ
ի
քնոյն՝
յոլով
ժամս
ափշեալ
լինէր։
Յարուցեալ
եկն
ի
տեղին
եւ
ցուցանէր
եղբայրութեանն
զծրեալն
ի
հրեշտակէն.
ազդէ
եւ
զայս
մեծի
եւ
գահերէց
իշխանին
Սիւնեաց
Աշոտոյ՝
եղբօր
Վասակայ,
որդւոյ
Փիլիպպէի
եւ
հօր
Սմբատայ
եւ
Սահակայ
եւ
Բաբգենի,
եւ
ամուսնոյ
նորա
երանելի
եւ
մեծահաւատ
տիկնոջն
Շուշանայ,
եւ
միւս
իշխանին
որ
ի
Գեղամ
գաւառի
լինէր,
Գրիգորի՝
Սուփանայ
որդւոց՝
Գաբուռայ
եւ
Սահակայ,
եւ
միւս
իշխանին
որ
ի
Բաղս՝
Ձագիկ
կոչեցելոյ՝
հօր
Ջեւանշէրի.
որք
մեծապէս
խրախացեալ՝
աստուածային
իմն
տեսչութեամբ
անդր
փութապէս
բերեալք
լինէին.
եւ
հիացեալք
ընդ
սքանչելի
տեսիլն՝
միաբան
միախորհուրդ
ձեռն
ի
գործ
արկանէին
եւ
ջանային
փութապէս
կատարել։
Բացեալ
լինէին
այնուհետեւ
գանձարանք
նոցա,
եւ
առատապէս
ծախեալ
ի
գործօնեայս
շինուածոյն.
բայց
գլխովին
իսկ
մեծ
իշխանն
Աշոտ
եւ
եպիսկոպոսն
Տէր
Յովհաննէս
մեծամեծ
ծախիւք
եւ
աշխատութեամբ
կային
ի
վերայ
գործոյն.
եւ
աստուածային
կամակցուեթամբն
սկիզբն
առնեն
շինուածոյն,
եւ
արկանեն
հիմն
յ344
թուականին
Հայոց,
ի
թագաւորութեանն
Սմբատայ
Բագրատունւոյ
խոստովանողի՝
որդւոյ
Աշոտի
թագաւորի,
յիշխանութեանն
ՍԻւնեաց
Աշոտոյ՝
որդւոյ
Փիլիպպէի,
ի
կաթողիկոսութեանն
Հայոց
Տեառն
Գէորգեայ
Գառնեցւոյ,
հրամանաւ
եւ
կամօք
Աշոտոյ,
ձեռամբ
Տեառն
Յովհաննիսի,
զոր
եւ
իւր
իսկ
գրեալ
էր
ի
վերայ
եկեղեցւոյն
այսպէս.
«Յամին
յորում
թուականն
ՀԱյոց
344
էր,
եւ
զատիկն
ի
նաւասարդի
ի
4,
ես
ՏԷր
Յովհաննէս
որ
երկրորդ
կարգեցայ
եպիսկոպոս
Սիւնեաց
զկնի
տեառն
Սաղօմօնի,
արարի
սկիզբն
շինուածոյ
եկեղեցւոյս»։
Եւ
այսպէս
կատարեալ
զեկեղեցին
կեմար
երկնանման
գմբէթայարկ,
ճեմարան
իմն
հրեշտակաց
եւ
քաւարան
մարդկան,
ի
տաշածոյ
վիմաց
եւ
ի
քարածոյ
քարանց,
գաղատոսաշէն
իմն
յարմարեալ
ակնախտիղ
տեսողաց
ի
100
կանգնոյ
բարձրութիւն
նորա
եւ
ի
48
կանգնոյ
երկայնութիւն
նորա
եւ
ի
24
կանգնոյ
լայնութիւն
նորա.
ունելով
յինքեան
չորս
խորանս
բաց
յաւագ
խորանէն։
Եւ
Սաղօմօնեան
յարկին
եւ
կամ
Զօրաբաբէլեանին
կառուցեալ
ի
մէջ
տանն
երկուս
սիւնս
հրաշակերտս՝
զբոյս
եւ
զյաքումորք
հաստահեղոյս
խարսխօք
եւ
գեղեցկադիր
բարձրաբերձ
թակաղաղօք
պարաբարձեալ
ունին
զահագին
թանձրութիւն
երնաձեղուն
քարակարկառ
յարկին.
եւ
այս
ի
խորհուրդ
երկուց
գլխաւոր
առաքելոցն
Պետրոսի
եւ
Պօղոսի,
յորոց
նշխարացս
եդան
ի
ներքոյ
սեանցս,
եւ
բազմութիւնք
սրբոց
նշխարաց
անդ
գումարելոց
առաքելոց,
հայրապետաց,
մարտիրոսաց
եդան
ի
հիմունս
եւ
յանկիւնս
եկեղեցւոյն։
Ահա
զայս
իսկ
աւարտեալ
զամս
մետասան՝
կանգնէ
եւ
մերձ
եկեղեցւոյն
հանդէպ
դրանն
հարաւոյ
սիւն
մի
զարմնալի
յանուն
սրբոյ
Երրորդութեանն
ի
մանր
քարանց
պատուածեալ
ի
չափ
30
կանգնոյ.
պարսպէ
եւ
զեկեղեցին
սրբաքարով.
եւ
ապա
զվանսն՝
կոփածոյ
քարամբք.
եւ
զի
էր
նիստ
տեղւոյն
անհարմար՝
հարթէ
զթանձրութիւն
գետնոյն,
եւ
զխորութեան
վայրսն
բարձրացուցանէ
կրաշաղախ
որմովք.
շինէ
եւ
գաղտանոցս
գետնափորս
ի
ներքոյ
վանիցն
ծածուկ
երկրաւ՝
բազում
տունս
եւ
դարանս
ի
պէտս
եկեղեցւոյն.
եւ
հարթեալ
հաւասարեալ
զվայրն՝
շինէ
եւ
սրբաշէն
տրապէզս
եւ
գործատներս,
համբարանոցս
եւ
սրբատունս
եւ
գրատունս.
եւ
ի
դրան
եկեղեցւոյն
տուն
աղօթից
եւ
տեղի
դամբանի
իշխանաց
եւ
եպիսկոպոսաց
Սիւնեաց։
Ահա
զայս
ամենայն
կազմուած
յօրինուածի
մեծի
տանն
հայրապետութեան
հոգացեալ
եւ
աւարտեալ՝
արաց
ցանկալի
հեռաւորաց
եւ
մերձաւորաց
բոլոր
Հայաստանս
աշխարհիս.
եւ
ջահաւորեալ
իբրեւ
զարեգակն
ի
մէջ
աստեղաց՝
երեւելի
էր
ի
մէջ
ամենայն
ոչ
միայն
շինուածովք.
այլ
եւ
պայծառանյր
քահանայական
եւ
կրօնաւորական
դասուք
ի
չափ
500
եղբարց.
լի
էր
եւ
ծովամատոյց
փիլիսոփայիւք
երաժշտական
երգոց,
ճոխ
էր
եւ
վարժարանն
վարդապետական
կրթութեամբն.
նա
եւ
արհետաւոր
նկարչացն
եւ
գրողաց
անհամեմատք։
Վասն
որոյ
յայսպիսի
համբաւոյ
հրաշացեալ
թագաւորք
եւ
իշխանք
եւ
եպիսկոպոսունք
գային
ի
տեսութիւն
եւ
ընծաայբերք
լինէին
սուրբ
եւ
երկնահանգէտ
աթոռոյն։
Բայց
յորժամ
աւարտէր
զշինուածն
եկեղեցւոյն
եւ
այլ
ձեռակերտացն
եպիսկոպոսն
Տէր
Յովհաննէս.
ապա
ի
խնդիր
լինէր
աշխարհիխումբ
հանդիսի
առ
ի
կատարել
զնաւակատիս
մեծի
եւ
աստուածահրաշ
տաճարին.
կոչեն
զթագաւորն
Սմբատ
Հայոց
այլովք
իշխանօքն
եւ
զկաթողիկոսն
Տէր
Յովհաննէս
որ
զկնի
Մաշտոցի
ի
Սեւան
կղզւոյն
յաջորդեցաւ,
այլովք
եպիսկոպոսօք
Հայոց.
գայ
եւ
Գագիկ
Վասպուրականի
որ
եւ
թագաւորեացն
իսկ,
իւրով
եպիսկոպոսօք
եւ
իշխանօք
եւ
ազատօք։
Գայ
եւ
Աղվանից
կաթողիկոսն
Տէր
Սիմէոն
իւրոյ
աշխարհին
եպիսկոպոսօ
մեծեմեծ
իշխանօք.
ժողովին
եւ
համազգի
հայկազուն
իշխանքն
Սիւնեաց
զորս
յիշեցաք.
եւ
այլ
վանականք
եւ
աշխարհականք
ՍԻսական
աշխարհիս.
յորոց
միջի
արդա՛րեւ
էր
տեսանել
ըստ
իւրումն
անսուտ
հրամանին
զՔրիստոս
Հարբ
եւ
ամենասուրբ
Հոգւովն
եւ
ամենայն
երկնային
զօրօքն.
եւ
հայրապետախումբ
եւ
մարգարէական
եւ
մարտիրոսաջոկ
երամօքն,
զորս
եւ
տեսանէր
ի
ցայգապաշտաման
սուրբ
եպիսկոպոսն
Յովհաննէս
զՊետրոս,
եւ
ի
ձեռին
բանալի
երկաթի,
եւ
զՊօղոս,
եւ
ի
գիրկն
իւր
առաքելական
գիրքն,
որ
մաետալ
յեկեղեցին
պետրաստէին
աթոռ
երկնաւոր
թագաւորին.
եւ
տային
զբանալին
եւ
զգիրքն
ցեպիսկոպոսն
եւ
ասեն.
հաճեցաւ
Տէր
բնակել
ի
սմա.
եւ
մեք
պատրաստեմք
տեղի
հանգստեան
նմա.
եւ
մեզ
իսկ
հրամայեցաւ
աստեն
մնալ
մինչ
ի
միւսանգամ
գալուստն
թագաւորին
մեր.
այդ
բանալի
արքայութեանն
է,
կացցէ՛
յեկեղեցւոջս.
զի
աստ
բանալոց
է
դուռն
դրախտին
ամենայն
մեղուցելոց
հաւատով
դիմելոցն
ի
սա.
եւ
այս
գիրք
կացցէ՛
ի
սմին,
զի
աստի
բղխելոց
է
շնորհ
վարդապետական
եւ
ողջամիտ
քարոզութիւն
սուրբ
գրելեացս
ա՛ստ
մնալոց
է
անապակ
եւ
անխառնուրդ։
Զայս
տեսեալ,
եւ
զարթուցեալ՝
մեծաւ
գոհութեամբ
փառս
ի
վեր
առաքէր.
եւ
ոչ
ինչ
յայտնէր
ումեք։
Ապա
ընդ
լուսանալ
առաւօտուն
զգեստաւորեալ
սուրբ
հայրապետացն
եւ
ամենայն
եպիսկոպոսացն
ելին
ի
բեմն.
եւ
կատարեալ
զհոգեւորական
օրհնութիւնն
օծանէին
աստուածագործ
իւղովն.
եւ
ի
յասելն
«օրհնեսցի՛,
օծցի՛»
ամենայն
բազմութիւնն
ա՛յնքան
հնչեցուցանէին
զամէնն.
մինչ
թուէր
լսողացն
ահագին
որոտմունք
եւ
ճայթմունք
յամպոց
հրեղինաց
եկեալ.
եւ
դղրդէր
երկիրն,
եւ
շարժէր
վայրն.
որ
եւ
այսպէս
կարծեցեալ
թուի
ինձ
եթէ
անմարմին
ձայնք
խառն
լինէին
նոցա,
որ
այնպէս
ահարկու
թուէր,
եւ
ո՛չ
միայն
սոսկ
մարդոց։
Եւ
այսպէս
կատարեալ
զօրհնութիւնն՝
ութն
օր
նաւակատիս
առնեն
ի
փառս
Աստուծոյ։
Եւ
իւրաքանչիւր
ոք
դառնայ
ի
տեղի
իւր.
բայց
թագաւորն
եւ
իշխանքն
Սիւնեաց
տեսեալ
զայնպիսի
հանդէս
եւ
զայնքան
չքնաղագոյն
յօրինուած՝
առաւելապէս
սիրեն
եւ
պատուեն
զտեղին.
եւ
մեծ
տրօք
փարթամացուցանեն,
եւ
յոյժ
ընդարձակեն
զսահման
տեղւոյն։
218.
Հասան
Արծրունի
դաւաճանեալ
խորհի
զԱշոտ
իշխան
եւ
ինքն
ըմբռնի
(Յովհան
կաթողիկոս)
Զայսու
ժամանակաւ
մեծ
իշխանն
Արծրունեաց
Աշոտ,
որի
բողբոջից
բուսոյ
Սենեքերիմայ
արքայի՝
ելեալ
զգնայր
շրջէր
զկողմամբք
իւրոյ
տէրութեանն
փոքր
ինչ
գնդով.
եւ
հասեալ
ի
ձորակ
մի,
զոր
Փորակ
Լմբայ
անուանեն՝
երեկօթս
անդ
առնէին
յագարակի
միոջ,
յորում
բնակէին
Գաբաւոնացիք՝
ընդ
յարկաւ
շինուածի
տանցն
մտեալ
զետեղեալ
սակս
ձմեռային
ժամանակին։
Իսկ
Հասանն
Արծրունի՝
որդի
Վասակայ
ուրացելոյ
զՔրիստոս
եւ
հօրաքեռ
որդի
նոյն
իշխանին
Աշոտոյ,
բնակութիւն
կայանի
իւրոյ
ունէր
զամրոցն
անուանեալ
Սեւան։
Իսկ
իբրեւ
լուաւ
զիշխանէն
յայնմիկ
Փորակի
գալ
յիջեւանս՝
դաւաճանեալ
ի
չար
դիւէ
անտի
եւ
կամաւոր
կուրութիւն
յինքն
կրեալ,
զօր
ի
գաղտնիս
իմն
կազմէր,
սրիկայս
պատրաստէր,
աղեղնաւորս
շեշտաւորս
սուսերաւորս
վահանավառս
կորովիս
զէնսշարժեալ.
եւ
ինքն
իսկ
հուպ
ընդ
նոսին
տրեխաւորեալ
եւ
յաղակարծս
դիմեալ
չուեալ
գիշերի
հասանէին
ի
վերայ
իշխանին.
եւ
պարայածեալ
պատեալ
շրջափակեալ
պաշարեալ
պահէին
զդրունսն
տանցն,
յորում
օթագայեալն
լինէր
իշխանն
Աշոտ
իւրայօքն
ի
դիպահոջ
իմն
զնոսա
բերեալ
եւ
ի
ձեռս
կարծեցեալ
ըմբռնեալ։
Իսկ
ապա
Հասանն
յեցեալ
ի
նիզակն
զոր
ունէր՝
եւ
կիցս
իբրեւ
զայծեամն
ընկեցեալ
ի
տանիսն,
յորում
իշխանն
կայր՝
վազէր.
եւ
ի
տրոփական
դոփմանէ
ոտիցն
թնդեալ
տանիքն
եւ
ի
վայր
փլուզեալ՝
հոսեալ
անկանէր
զկնի
փլուզմանն
Հասանն
ի
տուն
անդ։
Իսկապա
ի
հագագասփիւռ
ձայնէ
խօսիցն
Հասանայ՝
զնա
ծանուցեալ
եւ
վաղվաղակի
ըմբռնեալ
ածէին
զնա
առ
իշխանն։
Իսկ
աղխատրոյզ
շփոթմանն
իրազգած
եղեալ
զօրացն
Հասանայ՝
իբրեւ
զծուխ
ի
մրրկէ
հալածեալ
եւ
փախստեայ
անհետ
կորնչէին։
Եւ
այսպէս
զգուբն,
զոր
եւ
փորեաց
եւ
պեղեաց
Հասանն՝
ի
նոյն
ընկլուզաւ,
զոր
եւ
գործեաց։
Իսկ
իշխանն
Աշոտ
ի
շղթայս
կապարանի
զնա
արկեալ՝
եւ
առեալ
տարեալ
յամրոցն
Սեւան,
ի
դուրս
առ
ինքն
զամրոցն
տալ
հայցէր։
Իսկ
մայրն
Հասանայ
եւ
եղբայր
նորուն,
որ
առ
ի
մօրէ
եւ
ոչ
ի
հօրէ՝
բռնազբօսեալ՝
ոչ
կամեցան
տալ
զբերդն,
ոչ
կարացեալ
վստահ
լինիլ
ի
խոստացեալ
բանս
իշխանին
վասն
ողջանդամ
զկապեալն
Հասան
թողլոյ։
Ապա
զգացուցեալ
արքայի
Սմբատայ՝
հարկ
առնէր
ինձ
երթալ
յամբոկ
գործոյն,
թերեւս
կարողութիւն
լիցի
փակել
զկորստական
դուռն,
զոր
անձամբ
անձին
եբաց
Հասան։
Իսկ
իմ
երթեալ
չուեալ
եւ
համոզեալ
զտիկինն
վասն
զամրոցն
տալոյ
եւ
փրկելոյ
զՀասան
ի
մահու
երկիւղէ
եւ
ողջանդամ
զնա
լուծանել
ի
կապարանէն՝
ընկալայ
ապա
եւ
յիշխանէն
յետկար
սաստիկ
երդմանց՝
լուծանել
թողուլ
ողջանդամ
եւ
անվնաս
զՀասան։
Իսկ
ես
իբրեւ
առեալ
ետու
զամրոցն
ի
ձեռն
իշխանին,
ապա
ի
նանրական
չար
խորհրդոց
ազատաց
ոմանց
հրապուրեալ՝
փորէ
զաչսն
Հասանայ,
կուրացուցեալ
զնա
տգիտաբար
ի
կորուստ
անձին
իւրոյ.
վասն
զի
որք
երդմանց
օրինաց
եւ
միջնորդաց
առաջնորդաց
հեստեալք
եւ
դիւրափոփոխք
գտանին
ի
հակամիտութիւն
հակառակացն
բերեալ՝
այնպիսիքն
մահու
անձանց
առիթք
գտեալք,
ոչ
կարեն
հաստատուն
կեանս
իւրեանց
ստանալ։
Իսկ
իմ
զաւետարանական
իշխանութիւնն
ի
գործ
արկեալ
եւ
բանիւ
սահմանականաւ
կապեալ
զիշխանն՝
տրտում
թախձանօք
անցեալ
գնացի։
Ապա
յետ
ամի
միոյ
անցելոյ՝
տգիտութիւն
յանդգնութեան
արկաւ
իբրեւ
զօթոց
զբարեվայելուչ
եւ
զպատկառող
եւ
զչքնաղատեսակ
դիտակաւն
Աշոտոյ։
Եւ
այսպէս
զվախճան
կենաց
ընկալեալ
ի
տիս
երիտասարդութեան՝
սաստիկ
սուգ
տրտմութեան
զմեօք
զեղեալ
յարդարէր։
219.
Նահատակեալքն
ի
Դուին
յոստիկանէն
Յուսփայ
(Յովհան
կաթողիկոս)
Իսկ
արք
ոմանք
ի
թշնամեացն
յայնցանէ
որ
շուրջն
կային՝
տեսեալ
ի
սրբոց
անտի
մանուկ
մի
զուարթատեսիլ
եւ
գեղեցիկ
երեսօք՝
Միքայէլ
անուն,
յաշխարհէն
Գուգարայ,
որոյ
չեւ
եւս
էր
փաղփաղեալ
բողբոջեալ
մրադիր
բոյսք
մօրուացն
ընդ
ծնօտսն՝
եւ
իբրեւմարդասիրել
ի
նա
խոկացեալ
եւ
բուռն
հարեալ
զնմանէն,
յինքեանս
կորզեալ
ձգէին,
զի
մի՛
ընդայլսն
եւ
նա
կորիցէ։
Իսկ
նա
արտօսրաթոր
կականմամբզաչսն
յերկինս
համբարձեալ
եւ
զօրացեալ
վերին
օգնականութեամբն՝
ի
բաց
զինքն
ի
նոցանէ
շսպեալ
ճողոպրէր.
եւ
հապճեպ
տուեալ
եւ
դիմագրաւ
դիմեալ
առընկերս
իւր՝
առաջի
սրոյն
զգլուխ
իւր
կամաւորաբար
մատուցանէր։
Եւ
այսպէս
ի
բանաւոր
ողջակիզումն
զինքն
Քրիստոսի
նուիրէր
ընդ
այլ
եւս
անարատ
պատարագացն
եւ
զենմանց
ի
հոտ
անուշից
Հօրն
երկնաւորի։
Էին
եւս
յայնժամ
եղբարք
երկուք
ի
նախնեացն
Գնունիք,
որոց
անուանքն
միումն
Դաւիթ
եւ
միւսումն
Գուրգէն
ճանաչիւր.
որք
եւ
ըմբռնեալք
ի
գերչացն՝
ածան
առաջի
բռնադատի
ոստիկանին։
Եւ
իբրեւ
հարցեւփորձ
ընդ
նոսա
լեալ
եւ
գրեթէ
զկէս
տէրութեանն
իւրոյ
տայ
նոցա
խոստանայր,
այլ
եւ
բազում
զգեստս
եւ
զարդս
ոսկեճամուկս,
եւծիրանիս
եւ
երեւելի
լակոնացի
եւ
բեհեզս
նոցա
մատուցանէր,
եւ
կամարս
եւ
մանեակս
ոսկեղէնս
եւ
նժոյգս
սրավարս՝
ճոխապաճոյճս
ի
զէնս
եւ
ի
զարդս.
եւ
ապա
զձեռս
իւր
ի
նոսա
կարկառեալ
եւ
գիրկսզպարանոցօքն
արկեալ
եւ
հուպ
ընդ
հուպ
ի
համբոյրմերձեցուցեալ
զնոսա,
այնպէս
շոգմոգէր
շողոմութեամբ
բանիւ
հնազանդել
նորայն
բանի
եւխնայել
յարբունս
մանկութեան
իւրանց
եւ
դառնալ
յանօրէն
օրէնս,
զոր
ինքն
պաշտէր.
-
իսկ
նոցա
գեղեցիկիմն
մոլութեամբ
ի
զէն
զինուորութեանն
Քրիստոսի
զինքեանս
վառեալ՝
համարձակաձայն
բարբառով
զբարւոք
դաւանութիւնն
քարոզէին
առաջի
ամենեցուն,
«Թէ
քրիստոնեայք
եմք,
եւ
ճշմարտութիւնն
Աստուծոյ,
որ
յինք
զանմահութիւն
ունի
եւ
ի
լոյս
անմատոյց
է
բնակեալ՝
ոչ
կամիմք
փոխանակել
ընդ
ձերում
ստութեանդ,
որ
ոչինչ
իսկ
են
եւ
յոչինչ
համարեալ։»
Իսկ
իբրեւ
այսպէս
զխորհուրդ
նոցա
ի
սէր
նահատակադրին
Քրիստոսի
արձանացեալ
տեսանէր
թշնամին՝
հրամայէր
այնուհետեւ
սրով
զնոսա
սպանանել։
Իբրեւ
ածան
ի
թէատրոնն
իբրեւ
զոչխար
ի
սպանումն՝
աղօթս
մշտնջենամռունչս
եւ
պաղատանս
աղերսալից
անդր
առ
Աստուած
մատուցանէին
գրել
զնոսաի
թիւ
վկայից
սրբոց,
որք
սիրեցին
զօր
երեւելոյգալստեան
նորա։
Եւ
հանդերձեալ
դահճացն
զերէց
եղբայրն
կատարել
սրով,
նա
աղաչանս
նոցա
մատուցանէր՝
նախ
զկրտսերն
քան
զինքն
տալ
կերակուր
սրոյն.
ի
մտի
եդեալ
եթէ
գուցէ
ի
վերջ
քան
զնամնալով՝
ըստ
մանուկ
տիոցն
զարհուրեսցի
ինչ
յԻսմայէլեան
սրոյն
սպառնալեացն,
-
վասնզի
մրազարդ
մորուքն
ի
ծնօտսն
դեռեւս
էր
տիգեալ
եւ
ընծիւղեալ
-եւ
դարձեալ
յեղբայրն
կոյս
ասէր.
«Եղբայր
սիրելի,
նախ
դու
ընծայաբերեցիր
Քրիստոսի
յուսոյն
մերոյ՝
մատուցանելով
զքեզ
ինքն
բանաւոր
ողջակէզ
եւ
զենումն
նուիրական
նմա,
որ
վասն
մեր
եղեւ
մեռեալ
եւ
վերագրեաց
զմեզ
ի
կեանս։»
Իսկ
նորա
ոչինչ
գրեալ
զվիշտս
եւ
ոչ
ի
մտի
եդեալ
զանհնարին
մահուն
տուգանս՝
յօժարութեամբ
դիմեալ
ի
սուրն,
այսպէս
հատաւ
գլուխ
նորա՝
պսակեալ
ի
Քրիստոսէ
անթառամ
պսակաւն։
Զկնի
ապա
եւ
երէց
եղբայրն
յետ
բարւոք
պատերազմին
եւ
կատարման
ընթացիցն
եւ
պահպանութեան
հաւատոցն
ի
նոյն
միտս
զինքն
վառեալ՝
յանողորմ
սրոյ
անտի
սպանանի
ի
կենացս
եւ
կենդանանայ
յանդերանութիւնս
անվախճան
ուրախութեանցն
վերին
արքայութեան։
Այսպէս
ամենեքեան
սոքա
սուրբք,
որ
առի
յինէն
պատմեցան՝
յիրաւի
տարեւորական
տօնախմբութեամբ
պատուին
միշտ
յեկեղեցիս
սրբոց,
օր
յիշատակի
սոցա
սահմանեալ
Մարերի
ամսոյ՝
որ
օր
իէ։
220.
Նոյն
բան
ըստ
Ասողկայ
Իսկ
զբազումս
վասն
առ
Քրիստոս
խոստովանութեանն
ի
հարց
եւ
ի
փորձ
տանջանաց
արկեալ՝
ջանայր
դարձուցանել
ի
Կուրանն
Մահմետի։
Այլ
Քրիստոս,
որ
զանձինս
նոցա
դարձոյց
ի
կամս
կենարարս՝
նոյն
ինքն
աստուածային
հրով
ջեռոյց
զմիտս
նոցա
ի
սէր
սուրբ
եւ
ի
հաւատս
քաջութեան.
որք
կոխեցին
զխայթոց
մահու
եւ
կատարեալք
սիրով
առին
զպսակն
լուսոյ։
Եւ
զայլս
յայլում
ժամու
ըմբռնեցին
եւ
մատնեցին
տանջանաց։
Եւ
տեսեալ,
զի
դիմեցին
վասն
Քրիստոսի
որպէս
զոչխար
ի
սպանդ՝
զմի
ոմն
տիօք
մանկութեան
ծաղկեալ,
Միքայէլ
անուն,
յաշխարհէն
Գուգարաց՝
յինքեանս
կորզէին,
զի
մի՛
ընդ
այլս
մեռցի.
թերեւս
կարասցեն
պատրել
խտղտանօք
մեծութեան։
Իսկ
նա
արտասուալից
կականմամբ
զաչս
ի
վեր
առ
Աստուած
ամբարձեալ
եւ
զօրացուցեալ
զինքն
վերին
օգնականութեամբ՝
զինքն
ի
նոցանէ
ճողոպրեալ
որոշէր,
եւ
դիմեալ
առ
ընկերսն՝
մատուցանէր
սրոյն
զպարանոցն։
Եւ
այսպէս
կատարեցան
միաբան
ի
հոտ
անուշից
Աստուծոյ
Հօրն։
Էին
յայնժամ
եղբարք
երկու,
Գնունիք
ազգաւ,
մեծք
եւ
պատուականք,
Գուրգէն
եւ
Դաւիթ,
որք
ըմբռնեալք
ի
դահճացն՝
ածան
առաջի
Յուսուփայ։
Որոց
մեծապէս
երդմամբ
խոստանայր
տալ
զկէս
տէրութեան
իւրոյ,
այլ
եւ
զգեստս
պայծառս
գունակս
գունակս
եւ
մանեակս
ոսկի
եւ
նժոյգս
սրավարս
ճոխապաճոյճս.
եւ
ձեռն
զպարանոցաւն
արկեալ՝
համբուրէր
եւ
շոգմոգ
շողոմութեամբ
հրապուրէր
ուրանալ
զՔրիստոս։
Իսկ
նոքա
վառեալք
աստուածային
սիրովն՝
համարձակ
պատասխանեալ
զբարւոք
դաւանութիւնն,
թէ
«Քրիստոնեայք
եմք,
եւ
զլոյս
Աստուածգիտութեան,
որ
յինքն
ունի
զանմահութիւն՝
ո՛չ
փոխանակեմք
ընդ
ձերում
մահաբեր
ստութեանդ,
որ
ոչինչ
է
եւ
յոչինչ
համարեալ»։
Զոր
տեսեալ
չարին
զնոսա
արձանացեալ
ի
սէրն
Քրիստոսի՝
հրամայեաց
սրով
սպանանել։
Իսկ
նոքա
արտասուալից
պաղատանս
առ
Աստուած
մատուցանէին՝
խառնել
զնոսա
ի
թիւ
վկայիցն,
որք
խաչակցեցան
նմա։
Եւ
իբրեւ
եհաս
դահիճն՝
ուղղէր
երէց
եղբայրն
նախ
զկրտսեր
եղբայրն
զենուլ,
զանգիտեալ
ի
մանկական
տիոցն,
եւ
ասէր.
«Եղբա՛յր
ցանկալի,
նախ
դու
պատարագեա
Քրիստոսի
յուսոյն
մերոյ
զենումն
բանաւոր.
զի
նա
վասն
մեր
եղեւ
մեռեալ,
եւ
վերագրեաց
զմեզ
ի
կեանս»։
Եւ
այսպէս
յառաջեալ
նորա՝
զկնի
ապա
եւ
երէցն
պսակեցան
արեամբ։
Այսպէս
վկայեցան
բազում
վկայք
ի
Դուին
քաղաքի
ի
ձեռն
անօրէն
ոստիկանին
Յուսուփայ.
որ
զանուն
իւրաքանչիւր
ուրուք
գրեալ
է
ի
դպրութեան
կենաց,
որոց
տարեւոր
տօնախմբութեամբ
կատարի
յիշատակն
ի
-ի
մարերի,
զի
անխէթ
հաւատով
յաղթեցին
խորամանկ
չարին
եւ
հատին
զոստս
մահաբեր
պտղոց
նորա.
զի
չիք
ահաւոր՝
ուր
սէրն
հարեալ
է,
որով
վառեալ
կոխեցին
զմահ,
եւ
առեալ
զպսակն
լուսոյ՝
դասագրեցան
յորդիս
լուսոյ
վերին
Երուսաղէմի։
Իսկ
ոմանք
խաբեալ
պատրեցան
ի
խոստմունս
չարին
եւ
վրիպեալ
գտան.
զի
եւ
ի
մարմնի
անարգեցան
ի
սով
եւ
յանարգանս
եւ
զրկեցան
ի
յաւիտենական
լուսոյն։
Այս
է
խաւարաբեր
ժամանակն
Հայոց։
Եւ
այս
Յուսուփ՝
երկրորդ
Թեւդաս
եւ
առաջին
ապստամբ
յամիր-ալ-մումնեացն
Տաճկաց։
Յորում
ժամանակի
անապատ
եւ
աւերակ
եղեւ
երկիրս
Հայոց.
քաղաքաց
քակիլ
եւ
աւանաց
աւերիլ,
ցիր
եւ
ցան
յայլալեզուս
եւ
յօտար
ազգս
բնակչաց
աշխարհիս.
ամայանալ
եկեղեցեաց
եւ
թափուր
մնալ
յուխտէ
պաշտօնէից
եւ
ժողովրդոց,
եւ
յամենայն
բարեզարդ
զարդուց
անզարդացեալ
եղեն։
Եւ
նոյն
ինքն
կաթողիկոսն
Տէր
Յովհաննէս
փախստեայ
երթայ
յերկիրն
Յունաց,
ի
հանգստարան
եւ
ի
մենարան
սրբոյ
Լուսաւորչին
մերոյ,
ի
լեառն
որ
Մանեայ
Այրք
ասի,
ի
Դարանաղեաց
գաւառին
ի
վանս
Գառնկայ։
Զայս
ամենայն
տեսեալ
Գագկայ
արծրունւոյ,
որ
էր
առաջնորդ
Յուսուփի՝
ի
գիշերի
միում
փախուցեալ
անկանի
յաշխարհն
Կորդուաց.
եւ
զաշխարհն
Վասպուրական
գաղթէ
յԱսորեստան,
մինչեւ
անցանել
չար
ամպրոպին.
եւ
ապա
շինէ
դարձեալ
զաշխարհն՝
թագաւորեալ
մասին
Հայոց
Վասպուրականի։
Այլ
եւ
եղբօրորդին
Սմբատայ
Աշոտ
խորհրդակից
եղեալ
նոյն
չարախորհ
վիշապին՝
թագակապի
ի
նմանէ
ի
տեղի
հօրեղբօր
իւրոյ։
Եւ
այսպէս
ամիրայն
Յուսուփ
Ե.
ամ
յամեալ
ի
Հայս
սրով
եւ
սովով
եւ
գերութեամբ
վանեաց
զաշխարհս։
[1]
Ա
Վասիլն
է,
Մակեդոնիացի
կոչուածն:
[2]
Որ
յետոյ
եղաւ
առաջին
թագաւոր
Հայոց
Բագրատունեաց։
[3]
Որ
է
աշխարհածանօթ
մայրաքաղաքն
Կ.
Պոլիս:
[4]
Բոլոր
քաղաքն
վկայէ,
կամ
քաղաքացիքն։
[5]
Վարի
տողին
մէջ
յիշուած
Հայր
մեր
Ս.
Գր.
Լուսաւորիչն։
[6]
Այսչափ
երկարաբանութեամբ
ըսել
ուզածն
է,
թէ՝
Պատմութիւնն
մէկ
մի
անցելոց
մէկ
մ՚այլ
ներկայ
դիպուածոց
յիշատակութիւն
է:
[7]
Քստմնիլ
սովորաբար
վախնալ
քաշուիլ
նշանակէ,
բայց
այս
տեղ՝
շատ
զարմանալ,
ափշիլ։
[8]
Միքայէլ
Գ,
Գինով
կոչուածն,
862–67
ասացմիջոցթագաւորած։
[9]
Անշուշտ
Պրոտոսեբաստոսութեան
պէտք
էր
գրել։
[10]
Նահանգ՝
այս
տեղ
նշանակէ,
դաս,
խումբ
(ծառայից)։
[12]
Ծանօթ
թաղ
մի
էր
Կոստանդնուպոլսի։
[14]
Փսխեր
է,
եւ
անով
այսն
այլ
դուրս
ելեր
է։
[15]
Պակաս
բան
մի
կայ
այս
տեղ
գրուածին
մէջ :
[16]
Այսինքն
Պապաս,
Փափազ,
Երէց,
քահանայ։
[17]
Ծունկէն
վերի
մասն ,
զոր
շատ
մեծահասակ
մարդու
յարմար
գտել
են ,
եւ
զոր
հսկայ
կոչէ։
[18]
Ձեռքը`
դաստակէն
վար
ամբողջ
գտեր
են,
իբրեւ
նոր
կտրուած,
բայց
սեւցած։
[19]
Շատ
ծանօթ
խորամանկ
պաշտօնեայ,
հեղինակ,
յետոյ
պատրիարք,
թղթակից
մեր
նախարարաց
հետ:
[20]
Այս
գրոց
թարգմանչին
եւ
գրողին
Յիշատակարանն
է
Յօդուածս:
[22]
Բագարատն
վերոյիշեալ։
[23]
Թէպէտ
եւ
մեր
ակընջին
աւետիս
տուին,
կամ
հաճոյ
եղաւ
լսել՝
թէ,
եւ
այլն։
[24]
Բագարատ
Արաբացւոց
ամիրապետէն
ստիպուած
հաւանի
դրսըւանց
անոր
կրօնից,
բայց
ի
սրտին
պահէ
զքրիստոնէութիւն։
Սակայն
այդ
բաւական
չէ
հաւատարիմ
քրիստոնէի։
[25]
Այսինքն,
յ՚արաբերէն
լեզուէ.
փափագելի
էր
որ
թարգմանիչս՝
յայտնէր
իր
անունը։
[26]
Որ
յետոյ
առաջին
թագաւոր
Հայոց՝
ի
ցեղէ
Բագրատունեաց,
ըստ
նախորդ
Յօդուածին:
Սա
յառաջ
քան
զթագաւորելն
փեսայացուցեր
էր
իր
դստերաց՝
Սիւնեաց
եւ
Արծրունեաց
պայազատները։
[27]
Գրոցս
առաջին
մասը
թարգմանելէն
ետեւ՝
երկար
գովեստ
մի
կ'ընէ
Եկեղեցւոյ,
եւ
այսպէս
վերջացընէ։
[28]
Իբրեւ
շատ
շուտ
շուտ
վազելով
թարգմանել
է
զգիրքս։
[29]
Ծաղկազարդի
տօնէն
քանի
մ՚օր
առաջ
գրեր
է
զայս :
[30]
Խնդրէ
թարգմանիչն
որ
չմոռնան
իրեն
համար
աղօթել
որպէս
զի
դատաստանին
օրն
ազատի
դժոխոց
կրակէն։
