Հայապատում

241. Սարգիս Մանկանց ազատից (Ասողիկ, Գ, ԺԹ)

Որդի Ալեւորին Հերայ հատուածի պատճառաւ անցանէ յամիրայն Ապահունեաց. եւ ի կրկին անդրէն դառնալն, յորժամ մերձ եղեալ ի սահմանսն Հերայ անցանէին ընդ գեօղ ինչ՝ տեսանէին զմանկունս քրիստոնեայս գեղեցիկս ի խաղու. եւ գայլաբար արշաւեալ՝ բառնան յերիվարս իւրեանց եւ ի փախուստ մտանեն։ Զոր տեսեալ ազատ ոմն ի հաւատացելոց, Սարգիս անուն, յերիվար հեծեալ՝ զհետ ընթանայր. Զի՞ եւ զի՞ առնէք զայդ, ասէր։ Եւ նոքա դարձեալ՝ թշնամանս դնէին նմա։ Եւ նա զպողովատիկ սուրն քաջապէս շահատակեալ՝ արեամբ նոցա արգուցանէր, զամենեսեան սատակելով. միջակտուր արարեալ զորդի Ալեւորին՝ դարձուցանէր զմանկունսն գերեալս։

Եւ Ալեւորն Հերայ առաքէ առ ամիրայն Ատրպատականի Աբլհաճ, տալ ցնա խոստանայր զքաղաքն Հեր, միայն թէ զվրէժ արեան որդւոյ նորա խնդրեսցէ յաշխարհէն Վասպուրականի։ Եւ նորա յանձն առեալ, ի բազմութիւն զօրացն վստահանալով՝ անմարդացուցանել խոստանայր զաշխարհն ամենայն։ Եւ ժողովեալ զբազմութիւն խուժագուժացն Պարսից՝ գայ հասանէ ի մուտս սահմանացն Վասպուրականի, յերիս յառաջս զզօրսն բաժանելով յերեկոյացեալ ժամուն. զի առ վաղիւն գունդ բանակին միոյ ընդ աջակողմն սփռեալ ընդ եզերս աշխարհին, եւ մինն՝ ընդ ահեկեայսն, եւ ինքն բանակաւ մեծաւ զմիջոց աշխարհին կալցէ, զի մի ոք կարասցէ ապրել ի քրիստոնէիցն։

Զայս խորհեալ եւ խօսեցեալ ընդ զօրս իւր ի մուտս արեւուն։ Իսկ ի գիշերին յայնմ ասացաւ առ նա բան Փրկչին. «Ա՛նմիտ, յայսմ գիշերի ոգիդ ի բաց պահանջի. իսկ այդ խորհուրդ ամբարհաւաճութեան մտացդ զիա՞րդ կատարեսցի»։ Եւ ի վաղիւն գտաւ մեռեալ եւ խափանեցաւ խորհուրդ չարութեան նորա։

 

242. Յիշատակարան Սիմէոնի Վ. ընդօրինակողի Մեկնութեան թղթոյն Պօղոսի [1]

Փառք Ամենասուրբ Երրորդութեան, որ հասոյց յետին գիրս գրողիս. ամէն։ Յանուն Աստուծոյ գրեցաւ գիրքս ի Ն. Խ. եւ Ը (449) թուականին Հայոց, ի Հայրապետութեան Տեառն Սարգսի Հայոց կաթուղիկոսի, եւ ի թագաւորութեան Սենեքերիմայ [2]  որդւոյ Աբուսահլի, ձեռամբ Սիմիովնի վարդապետի եւ նուաստ կրանաւորի. զորս զկարդացողսդ աղաչեմք յաստուածամատոյց աղաւթսդ անմոռաց յիշմամբ յիշատակել պաղատիմք։ Եւ զՏիրանուն զկազմիչ եւ զյաւրինիչ գրոցս [3]  անմոռաց ունել եւ Աստուած փոխարէն հատուսցէ յետին աւուրն։ 

Թուիցիմք թէ աւելորդս ինչ բանս յասացեալս յաւելցուք. վասն զի այլայլի ի գալ արփոյն եւ բազմած իրք աստեղաց [4], եւ ի մանկութենէ փախստեայ ընթանայ ծերութիւն. տեղի տայ եւ ձմեռն գարնանայինն եղանակաց. միանգամայն եւ հիւանդութիւն՝ քաջողջութեան եւ պայծառ եւ չքնաղ տեսակաց. զոր եւ աստուստ սակաւիկ ինչ բանքս՝ զոր ասելս կամիմ՝ արգելու զիս հոգիս, եւ լռել՝ անպիտան վարկանիմ [5]. զոր եւ իբր ի մէջ երկուց հրեղէն վիմաց պաշարեալ դողամ [6]. զՏեառն Եփրեմէ ասեմ եւ զտիեզերական եւ զաստուածապատիւ Տեառն Յովհաննու Կոստանդնուպօլսի եպիսկոպոսապետի. զի սա զբոլորս զոլորտս լուսաւորեաց զազգսն Յունաց. եւ Տէր Եփրեմ՝ Ասորեստանեաց [7]  ազգին աննուազ ծագեաց արեգակն, եւ զբազմադուռն [8]  զբանսն եւ զմթին՝ Պաւղոսի երանելի Առաքելոյն՝ բացերեւաբար եւ յայտնի մեզ ցուցին: Սոքա են լերինք մշտնջենաւորք սեպք եւ ուղղորկք [9], անտեղիտալիք չար եւ նենգաւոր գազանաց : Արդ, եթէ ոք ինձ իցէ [10]  մի մերձեսցի, գուցէ քարկոծեսցի, զի մի՛ խայտաբղետ իցէ անմաքուր վարուք. եւ մի ոք անասնական կերպիւ՝ գայլենի ի ներքուստ եւ արտաքուստ գառնենի՝ երկդիմի բնութեամբ՝ մի՛ մերձեսցի ի լեառնս, եւ դարձեալ մի՛ ոք արաբացի եւ ընդդիմադրող եւ հակառակող, քարկոծեսցին [11]  ի վիմէն` զոր առանց ձեռին ի լեռնէն հատաւ՝ [12]  չափ աշխարհի. եւ մի՛ ոք եւ այլ ինչ աղանդաւոր, զոր եւ ի ժամանակիս տեսանեմք. վասն զի լուծանել հրամայէ զերկրաքարշ եւ զմեղսաթաւալ կաւշիկ [13], եւ զօրէն մեծին Մովսիսի յիմանալի լեառն ելանել, եւ ընդ ամպով լինել եւ ընդ Աստուծոյն խօսել։ Այս լերինք մշտնջենաւորք են դիտանոց դրախտին Աստուծոյ, որ գեղեցկապէս բուրեն ի մեզ զբուրումն բուրաստանացն Աստուծոյ, զերանելոյն ասեմ՝ զՍրբոյն Պաւղոսի, որ հոտ անոյշ էր ի Քրիստոս, ի մէջ երկուց բնութեանց՝ բարւոյն եւ չարի: Սոքա հնչեցուցանեն ի մեզ, ոչ փողոյ բարբառ եւ բանք տագնապոդք, այլ զՔրիստոս ի Պաւղոսէ քարոզեալ եւ յայտնեալ, եւ կենագործեալ զաշխարհս։ Սոքա մածեալ եւ անառիկ բարձր դիտանոցք, որք ցուցանեն ոչ տախտակք քարկոծողք՝ այլ կեանք աւետարանականք եւ առաքելականք միանգամայն եւ մարգարէականքն։ Սոքա եւթնապատիկ ծագեալ քան զարեգակն՝ փախստական արարին զխաւար տգիտութեան յազգէ մարդկան, վասն որոյ [14]  եւ առաւել եւս յազգէս Հայոց. ուստի եւ եսս եմ Սիմիւովն նուաստ եւ անպիտան կրօնաւոր, որ ընթերցասէր եւ ցանկացող եղեալ ի մանկութենէ իմմէ՝ յուզէ ի խնդրէ ի զգիրս Տեառն Եփրեմի զհին կտակարանաց թարգմանութիւն եւ զնոր։ Զոր եւ գնացի յաշխարհն ուստի եւ սուրբ առաքեալն Բարթողիմէոսն կատարեցաւ, ի տեղւոջն՝ [15]  որ աթոռակալութիւն Արծրունեաց տանն կոչի Ելենի անուն ինչ տեղոյն [16]. եւ գտի զմեկնութիւն երանելի Առաքելոյն՝ Տեառն Եփրեմի Խորին [17]  Ասորւոյ, եւ գրեցի ի ստոյգ եւ ի հին օրինակ է, զոր եւ բերի. եւ այսու միայնոյ ոչ հաւանեալ՝ այլ եւ այլ տեղ գտի զերանելոյն Տեառն Յովհաննու Ոսկեբերանի կարճառօտ մեկնութիւն ԺԴ թղթոցն Պաւղոսի, եւ ի մին գիրս գրեցի. նախ առաջին՝ զՏեառն Եփրեմի եւ ապա զՏեառն Յովհաննու: Զոր եւ անբաւ եւ մեծ գիտութիւն յինքեան բովանդակեալ ունի, եւ գրեցաւ գիրքս Տեառն Եփրեմի՝ որպէս յառաջն ասացի՝ յԱղբակ գաւառի ի տանն Արծրունեաց, եւ զերկրորդ գիրքս՝ ի Կոգովիտ գաւառի, ի տանն Բագրատունեաց եպիսկոպոսարանի, ի Տեառն Դաթեոսի [18]  է ժամանակի Տեառն Մուշէի եղբօրորդւոյ, որ զառաքելոյն Թադէոսի ունէր զվարս եւ զսրբութիւն. զոր համարձակիմ՝ եւ ասեմ թէ զսուրբ եւ զմաքուր կուսութիւն Աւետարանչին Յովհաննու, այր կուսակրօն եւ պարկեշտ եւ վկայեալ յամենայն բերանաց եւ յԱստուծոյ փառաւորեալ։ 

Ի սորա աւուրս եւ Աստուած հաշտ էր ընդ աշխարհի, զի կենդանի մարդ էր եւ Աստուծոյ՝ հանապազ մեռեալ. եւ ամենայն հոգեւոր գանձու գիտութեան եշտեմարան [19]  զոր ոչ է բաւական ժամանակս բարեբանել զերանելի Հոգին՝ որքան արժան է. այլ յայնմ՝ ժամու եւ ի ձեռն նորա գրեցաւ գիրքս ի Ն. Խ եւ ութ (448–999) թուականութեանս Հայոց. թագաւորութեան Գակկա [20]  որդւոյ Աշոտոյ [21]  եւ ի հարմանն Պարսից ի ձեռաց Թաւթի Կորապաղատի [22], օգնականութեամբն Աստուծոյ: 

Յայնմ ժամանակի այս գիրք գրեցան աղքատ նիւթով եւ խոշոր, զորս աղաչեմ՝ անմեղադիր լինել անհեդեդ գրոյս եւ աղքատ քարտիuիս. այլ զաշխատութիւնս զոր ընկալայ ի սմա, զայս առ եւ ընկալ եւ ուրախ լեր սրբոցս [23] ։ Վասն զի թէ տայցես յանօթ այլում ումեք՝ սորա փոխան ուժգին առցես [24]. զի չէ բաւական գանձք որք արժեն զսոսա. վասն զի նոր կտակ կարգեցի այնոցիկ որք զկնի իմ՝ վայելեն զսա եւ լուսաւորին։ Բայց, աւաղ, թէ եւ յանգիտաց անկեալ ի ձեռս անարգաբար եւ ընդ վայր հարկանի [25]. զի հրաժարեցուցանէ եւ աւետարանն՝ արկանել խոզից մարգարիտ եւ տալ սրբութիւն՝ շանց [26], եւ որ այլ եւս։ Այլ դու ով այր դու Աստուծոյ, գիտեա զինչ է սա եւ ուսիր եւ ծանիր զաշխատութիւնս իմ՝ եւ մի՛ ապախտ առներ զվաստակդ իմ, զոր մի վայելես զկնի իմ. այլ անշորթելի [27]  ունել ի մտի եւ յանապական եւ յանմեռանելի կենդանի՝ որ վասն աշխարհի մեռաւ Քրիստոս՝ ի պատարագին՝ յիշել, եւ ի բոլոր սրտէ աղօթս առնել ի լուսաւոր եւ ի սուրբ պատարագին եւ ի մեղսաքաւիչ փրկական խորհրդին. զի թերեւս Աստուած ողորմեսցի իմ մեղուցեալ հոգւոյս յաւուրն յայտնում [28]  ի գալստեան մեծի արքայի Քրիստոսի. եւ Աստուած զձեզ յիշեսցէ յանզրաւական եւ ի տիեզերագումար հրապարակին. ի Քրիստոս Յիսուս ի Տէր մեր, ընդ որում Հաւր եւ միանգամայն եւ Հոգւոյն Սրբոյ՝ փառք եւ պատիւ այժմ եւ յաւիտեանս. ամէն։

«Փառք Աստուծոյ՝ անսկզբան եւ անժամանակին փառք Յիսուսի Քրիստոսի զիւգակցի Հաւր եւ փառակցի Սուրբ Հոգւոյն ելողի ի Հաւրէ եւ յՈրդւոյ ոչ բարժանողին, եւ իսկակցին Հաւր եւ Որդւոյ. այժմ՝ եւ միշտ, եւ յաւիտեանս յաւիտենից. ամէն [29] »։

 

243. Առաջին ելս այլազգեաց եւ ասպատակ ի Վասպուրական (Մատթ. Ուռհայեցի, ԼԷ)

Յորժամ թուականութիւնն Հայոց հասանէր ի յամս ՆԿԵ, զարթեաւ աստուածասաստ բարկութիւնն ի վերայ ամենայն քրիստոսական ժողովրդեանն եւ երկրպագողաց սուրբ Խաչին, զի զարթեաւ վիշապն մահաշունչ հանդերձ մահաբեր հրով, եհար զհաւատացեալս Սրբոյ Երրորդութեանն։ Յայսմ ի թուականիս սասանեցաւ հիմունք առաքելականացն եւ մարգարէականացն« վասն զի օձք թեւաւորք հասին եւ կամին ցոլանալ ընդ ամենայն աշխարհս հաւատացելոցս Քրիստոսի. այս է առաջին ելն արեանարբու գազանացն։ Ընդ աւուրսն ընդ այնոսիկ զօրաժողով լինէին խուժագուժ ազգն անօրինացն, որք անուանեալ կոչին Թուրք, եւ հասեալ մտանէին յաշխարհն Հայոց ի Վասպուրական գաւառին եւ անողորմ ի բերան սրոյ կոտորէին զհաւատացեալքս Քրիստոսի։

Յայնժամ հասանէր համբաւ կատարածիս այս առ թագաւորն Սենեքարիմ. յայնժամ աւագ որդւոյ նորա Դաւթի ժողովեալ զզօրս ազատացն հասանէր ի վերայ Թուրք բանակին. եւ հարան սաստկապէս ընդ միմեանս ահաւոր պատերազմաւ։ Իսկ մինչեւ յայնմ ժամանակին չէին բնաւ տեսեալ Թուրք զօրք հեծելոց. եւ ի հանդիպիլն նոցա՝ տեսին այլակերպ զնոսա. աղեղնաւորս եւ հերարձակս իբրեւ զկանայս. եւ յայնժամ զօրքն Հայոց չէին սովոր պատրաստ լինիլ ընդդէմ նետիցն. եւ քաջաբար ի վերայ այլազգեացն յարձակեցան եւ առ հասարակ մերկացուցին զսուսերն իւրեանց ի պատենիցն եւ արիաբար ի պատերազմ ընթանային արիական գունդն Հայոց եւ զբազումս յայլազգեացն սատակէին։ Իսկ այլազգիքն նետաձգութեամբ զբազումս ի զօրացն Հայոց վիրաւորէին խոցելով։ Եւ տեսեալ զայն ամենայն Շապուհ՝ ասէր ցԴաւիթ. «Դարձիր, թագաւոր, յերեսաց թշնամեացս, վասն զի ի նետիցս վիրաւորեալ եղեն մեծ մասն զօրացս, գնասցուք եւ ընդդէմ այսմ զինուցս, զոր տեսանեմք առ այլազգիսդ, ա՛յլ զգեստ պատրաստեսցուք ընդդէմ նետիցդ»։ Իսկ Դաւիթ առ մեծութիւն իւր հայելով, հպարտացեալ մեծաւ ամբարտաւանութեամբ, ոչ լսէր Շապհոյ, դառնալ ի պատերազմէն£ Յայնժամ Շապուհ բարկութեամբ դիմեաց ի վերայ Դաւթի եւ բռնցի հարեալ զթիկունսն ուժգնակի մղէր զնա դառնալ. վասն զի Շապուհ էր այր քաջ եւ պատերազմող հզօր եւ էր մանկակալ եւ սնուցիչ Դաւթի, վասն այնորիկ անահ էր ի նմանէ. եւ այսպիսի օրինակաւ դարձուցանէր զԴաւիթ հանդերձ զօրօքն։ Եւ գնացին յՈստան քաղաքն եւ պատմեցին թագաւորին Սենեքարիմայ եւ ասացին զորպիսութիւն այլազգեացն կերպարանաց։ Եւ լուեալ Սենեքարիմայ յոյժ վիրաւորեալ լինէր. ոչ եկեր եւ ոչ էարբ, այլ կայր մտախորհ, լի տրտմութեամբ եւ զգիշերն ամենայն անքուն անցուցանէր եւ նստեալ քննէր զժամանակագրութիւնս եւ զասացուածս աստուածախօս տեսանողացն, զսրբոց վարդապետացն, եւ գտանէր գրեալ ի գիրսն զժամանակն ելանելոյ Թուրքաց զօրաց եւ զօրականաց. եւ ծանեաւ զկորուստ եւ զկատարած ամենայն երկրի. եւ գտանէր ի գիրսն գրեալ այսպէս, եթէ «Ի ժամանակին յայնմիկ փախիցեն յարեւելից յարեւմուտս, ի հիւսիսոյ ի հարաւ, եւ հանգիստ ոչ գտանեն ի վերայ երկրի, վասն զի արեամբք ծածկին դաշտք եւ լերինք». եւ այս էր զոր ասաց Եսայի եթէ «Սմբակք երիվարաց նոցա հաստատուն»։

 

244. Մենամարտ եւ մահ Վասակայ Պահլաւունւոյ (Մատթ. Ուռհայեցի, ԾԱ)

Ախոյեան մի ելեալ ի զօրացն այլազգեաց սեաւ խափշիկ եւ այր քաջ« որ եւ Եւթն գայլ կոչէին զնա, վասն զինչ որ եօթն գայլքն ի յոչխարսն եւ ի ջոկս նոցա գործէին, սա եւս առաւել ի մէջ զօրաց պատերազմին։ Եւ ահա գայր խափշիկն իբրեւ զսեաւ ամպ որոտալով, որ բոց հատանէին ի վերայ զրահից նորա, եւ ձայն տուեալ եւ յանուանէ յուզէր Վասակ։ Հայեցաւ քաջն Եմրան, եւ ետես զնա, զի ահա գայր որպէս զլեառն մրրկեալ, դարձաւ առ Վասակ եւ ասէր. «Ահա այր անպարտելի եւ քաջ, որ այլ չէ ծնեալ ի վերայ երկրի»։ Եւ ասաց Վասակ. «Ո՛վ առիւծդ եւ քաջդ Եմրան, վասն է՞ր զարհուրեցար ընդ տեսիլ նորա. ահա ես ելից ընդդէմ նորա եւ տաց նմա զպարգեւքն, զոր ետ Դաւիթ Գողիաթու՝ հայհոյչին Աստուծոյ»։ Յայնժամ հասանէր գազան այրն այն, ռումբ եդեալ քաջին Վասակայ, որպէս զի առցէ զնա ի ծայր գեղարդեանն իւրոյ. եւ ի շտապս լեալ Վասակ ի ներքս դիմեաց եւ պողովատ թրովն ի վերայ սաղաւարտին քահեաց եւ յերկուս հերձեաց զխափշիկ քաջն, որ եւ մասունք մարմնոյն յերկիր անկանէին. եւ հաստատեցան ի պատերազմն եւ յանհնարին գործոյն։ Եւ ի սաստկանալ մարտին եւ ի բազմանալ խոցուածոց սուսերացն՝ պակասեաց քաջն Եմրան, վասն զի յանհուն եւ յանհնար պատերազմէն ի միմեանց մոլորեալ եղեն դասք ազատացն, որ եւ զիրերաց մահ ոչ կարացին տեսանել։

Յայնժամ դարձաւ քաջն Վասակ միայնացեալ եւ գնայր իբրեւ զառիւծ զայրացեալ ընդ մէջ զօրաց այլազգեացն անցանէր եւ էր ձանձրացեալ ի մեծի պատերազմին եւ դիմեալ ելանէր ի լեառն, որ կոչէր Սերկեւելոյ, եւ ի բազում հալածանաց պատերազմին նստեալ ընդ հովանեաւ քարանցն, եւ տեսեալ զնա շինականացն որ փախուցեալ էին։ Յայնժամ մի ոմն նմանեալ Կայենի սպանողին, եկեալ գտանէր զնա, զի ննջէր ի վշտացն. ուժգին բախեաց զնա եւ ընկէց ընդ բարձրութիւն քարին. եւ այսպէս կատարեցաւ քաջն Վասակ Պալհաւունին։

245. Մենամարտ Աշոտոյ եղբօր Յովհ. թագաւորի ընդ վրացւոյ (Մատթ. Ուռհ. Թ)

Եւ իբրեւ լուաւ Յովհաննէս զգալն Աշոտոյ եղբօրն իւրոյ, հրամայեաց փող պատերազմի հարկանել, եւ ինքն ի գահոյսն անշարժ նստեալ կայր, վասն զի անհմուտ էր պատերազմի. եւ դղրդեալ քաղաքն Անի՝ ելանել ի պատերազմ ընդ Աշոտոյ քառասուն հազար հետեւակաց եւ քսան հազար ձիաւորաց։ Եւ յանժամ մի ոմն իշխան ի զօրաց թագաւորին Վրաց՝ ի դեսպանութիւն եկեալ առ Յովհաննէս արքայ. վասն զի մայրն Յովհաննիսի եւ Աշոտոյ դուստր էր Վրաց թագաւորին Գէորգէ՝ Կատրամիդէս թագուհին. եւ ասէր իշխանն Վրաց ընդ թագաւորն Յովհաննէս. «Ո՛վ արքայ Յովհաննէս, հրամայեա զի ցուցանիցեն ինձ միայն զԱշոտ, եւ ես ձերբակալ արարից զնա եւ կապանօք բերից զնա առաջի քո»։ Վասն զի այրն այն էր այր քաջ եւ անպարտելի ի պատերազմ. եւ ասէր Յովհաննէս թագաւորն ցայրն այն. «Ահա այր հզօր է Աշոտ, դու զիա՞րդ կարես ածել զնա առաջի իմ»։ Եւ ասէր իշխանն Վրաց. «Ի ձիոյն առից զնա կենդանի»։ Ասէ ցնա Յովհաննէս, եթէ «Զկորիւն առիւծու մի՛ արհամարհիցես՝ մինչեւ տեսանիցես»։ Եւ յորժամ ճակատեցան ընդ միմեանս, իշխանն որ յԱփխազաց, որպէս զարծուի ընթացեալ ի ձայն բարձր յուզէր զԱշոտ եւ ասէր. «Ո՛վ է Աշոտ, յառաջ եկեսցէ»։ Եւ լուեալ Աշոտ եղեւ զայրացեալ իբրեւ զինծ. եւ յուզեալ զմիմեանս ընթանային առ իրեարս. եւ իշխանն Վրաց զնիզակն եդեալ ի վերայ Աշոտոյ, իսկ Աշոտ իբրեւ զկայծակն ի ներքոյ անցանէր եւ հարկանէր զնա պողովատովն ի վերայ սաղաւարտին եւ զերկաթապատ մարմինն պատառեաց մինչեւ ցստինսն եւ հանդերձ միջօքն յերկիր ընկենոյր։ Եւ եղեւ յաւուր յայնմիկ սաստիկ պատերազմ. եւ դարձուցին զքաղաքն ի փախուստ, մինչ զի փախուցեալքն ոչ ժամանէին մտանել ի քաղաքն, այլ յԱխուրան գետն անկանէին. եւ դարձաւ Աշոտ մեծաւ յաղթութեամբ։ Եւ յետ աւուրց ինչ խորհեցան Բագրատունիքն եւ Պալհաւունիքն եւ այլ ամենայն ազատագունդ զօրքն հայկազանց առնել խաղաղութիւն ի մէջ Յովհաննիսի եւ Աշոտոյ։ Եւ յայնժամ սուրբ հայրապետն Պետրոս եւ իշխանքն ամենայն ելին առ Աշոտ եւ մեծաւ երդմամբ նստուցին զԱշոտ դրուց աշխարհին՝ թագաւոր ամենայն տանն Հայոց, եւ Յովհաննէս նստցի թագաւոր ի քաղաքն յԱնի. եւ եթէ մեռցի Յովհաննէս, Աշոտ լիցի թագաւոր ամենայն տանն Հայոց։ Եւ յայնժամ եղեւ խաղաղութիւն ամենայն աշխարհին Հայոց։

246.   Արձանագրութիւն Վահրամայ Պահլաւունւոյ [30] ի Մարմաշէն Շիրակայ

«Շնորհիւն Աստուծոյ ես Վահրամ իշխանաց իշխան անթիպատ [31] պատրիկ, որդի Գրիգորի իշխանի [32]  Հայոց Մեծաց ի ցեղէն Պահլաւ. ունի եւ ի զարմից Սրբոյն Գրիգորի Հայոց Լուսաւորչի, որ յաղագս ի Քրիստոս յուսոյն հիմնած դրեցի զսուրբ եւ զտիեզերական ուխտս Մարմանշէն [33]  սկսեալ ի ՆԼԵ թուականին Հայոց (986 Քրիստոսի) յաւուրս Uմբատայ որդւոյ Աշոտոյ Հայոց թագաւորի, մինչեւ ի ժամանակս Յովանիսի որդւոյ Գագկայ Հայոց Շահանշահի, առն իմաստնոյ շինողի եւ խաղաղարարի [34], եւ ի թուականիս Հայոց ՆՀԸ (1029) կատարեցաք մեծ ջանիւ եւ բազում ծախիւք, ես եւ մայր իմ Շուշիկ [35]  Հայոց տիկնաց տիկին  [36], եւ եղբարք իմ՝ Վասակ իշխանաց իշխան որ նահատակեցաւ ի Թուրքաց պատերազմի [37], եւ Ապլխարիբ Հայոց մարզպան, եւ մանուկն Համզէ. որք էաք ամենայն տամբ եւ տոհմիւք հաւատարիմք տերանց մերոց, եւ նահատակեալ ի վերայ տանս Հայոց աշխատութեամբ եւ արեամբ մերով եւ որդւոց մերոց՝ եւ գանձուց առատութեամբ, եւ ամենայն հնարիւք խնդրէաք զխաղաղութիւն աշխարհիս եւ զհաստատութիւն եկեղեցեաց. Շինեցաք եւ այլ բազում եկեղեցիս եւ վանորայս. բայց զտեղի հանգստեանս մերոյ առաւել պատուով մեծացուցաք եւ լիացուցած ամենայն գոյիւք լերամբք եւ դաշտաց. աւանդեցաք ի սա գիւղս եւ ագարակս գանձագինս, զԲագարանի գեղ [38]  եւ զիւր ագարակն. զԳոդիսն եւ զՊորտանգն, զԱրագէճ եւ զԱզատա, զԱսմանէ եւ զԵզնկայն. եւ յԱւշականի այգիք եւ Գ (երեք) աղաց. եւ Բ ջաղաց ի Դողս. ի յԱշտարակի այգի. ի Կարբոյ դաշտի այգի. ի Սերկեւլի այգի. ի Վժան այգի. ի Մրենի այգիք. ի յԱնի տներ եւ կղպականի [39]. եւ զարդարեցաք զսա ամենայն կազմութեամբ ի յիշատակ յաւիտենից մեզ եւ որդւոց մերոց. եւ կարգեցաք ի ձեռն սուրբ հաւր Երիմիաի [40]  եւ որ զկնի յաջորդեցաւ Սոսթենէս նորին որդիացեալ. եւ փոխարէն հատուցման ընկալեալ մեր ի ժառանգաւորաց սուրբ ուխտիս՝ տարին Զ (վեց) քառասունք [41]  անխափան մինչեւ ի գալուստն Քրիստոսի: Արդ եթէ ոք ի մերոց կամ յաւտարաց աւագ որ զմեր զտուրս ի սուրբ ուխտէս պակասեցուցանէ կամ հայր որ զմեր ժամս խափանէ, ինքն որոշեալ լիցի ի Քրիստոսէ եւ դատող նորա սատանայ լիցի, նա մի տեսցէ զփառս առ Աստուծոյ. իսկ որք հաստատուն պահեն զաւանդս մեր աւրինեալ եղիցին։

 

Տապանագիր Սոփիայ Կնոջ Վահրամայ

Այս հանգիստ է Սոփեայ աղախնոյն Քրիստոսի կնոջ Վահրամա Պահլաւունո իշխանաց իշխանի դստեր Տիգրանայ Հայոց մարզպանի տեառն Անձեւացեաց մեծին Վասպուրականի. Կիսաւրեա առ Աստուած փոխեցա եւ թողի զաւակս իմ տրտում. աղաչեմ յիշեսջիք զիս եւ Աստուած ձեզ ողորմեսցի [42]. Թ. ՆԿԴ (1115)։

 

247.  Յովհաննէս վարդապետ Կոզեռն [43]  (Յայսմաւուրք, հոկտ. 5)

Ի թուականութեանս Հայոց ՊՃՀԸ (478–4029–30) ամին եւ ի նոյն թագաւորութեան Յունաց Վասնլին [44], եղեւ յերկինս ահաւոր նշան, եւ սոսկալի բարկութիւն ի վերայ երկրի. ի հոկտեմբերի ամսոյ երեք երրորդ ժամու աւուրն, պատառեցաւ վերին հաստատութիւնն երկնից՝ յարեւելից կուսէ մինչեւ յարեւմուտս, ընդ երկուս հերձաւ երկինդ կապոյտ, եւ լոյս պայծառ յերկիր թափեցաւ ի հիւսիսային կողմանէն, եւ մեծաւ շարժմամբ դղրդաց ամենայն երկիր. եւ նախ քան զնուաղել լուսոյն՝ (եղեւ) գոչիւն եւ թնդիւն ահաւոր ի վերայ ամենայն արարածոց. խաւարեցաւ արեգակն, եւ երեւեցան աստեղք որպէս ի մէջ գիշերի. եւ ամենեքեան սուգ զգեցան, եւ դառն արտասուօք աղաղակէին ամեն նայն մարդիկ առ Աստուած։ Եւ ապա յետ երից աւուրց ժողովեցան ամենայն իշխանքն եւ ազատքն հրամանաւ թագաւորին Յովանիսի, եւ եկին առ մեծ վարդապետն Կոզեռն Յոհաննես. որ էր այր աստուածազգեաց հրեշտակակրօն եւ հոգետես, լցեալ առաքելական եւ մարգարէական գրոց գիտութեամբ։ Եւ յորժամ՝ եկին իշխանքն Հայոց հարցանել զնա եւ իմանալ վասն հրաշալի նշանին որ եղեւ, եւ տեսին զվարդապետն Յովհաննէս անկեալ ի վերայ երեսաց իւրոց խոր տրտմութեամբ, եւ լայր դառնապէս, եւ ի հարցանել նոցա՝ նա սգով եւ աղիողորմ հառաչանօք պատասխանի տուեալ ասաց. Ո՛վ որդեակք, լուարուք, զի ահա այսօր հազար ամ է կապանաց սատանայի, զոր կապեաց Քրիստոս իւրով մկրտութեամբն ի գետն Յորդանան. եւ արդ արձակեցաւ սատանայ ի կապանաց իւրոց, ըստ վկայութեան Սրբոյն Յովհաննու աւետարանչի [45], որպէս ասաց նմա հրեշտակն, թէ հազար ամ՝ կապեսցի սատանայ եւ դարձեալ արձակեսցի ի կապանաց իւրոց. եւ ահա այսօր արձակեցաւ սատանայ, որ Հայոց թուականն ԴՃՀԸ (478) (է), եւ կալ զառաջին ԵՃԾԲ (552) որ լինի ՌԼ ամք (1030) [46]. արդ զերեսուն տուր յառաջ քան զմկրտութիւնն, եւ կամ՝ զհազար ի մկրտութենէն Քրիստոսի մինչեւ ցայսօր։ Եւ արդ, որդեակք, վասն այսորիկ եղեւ պատառումն երկնից. եւ ահա յայնմ՝ հետէ ոչ ոք կարասցէ կալ հաստատուն ի պատուիրանս Աստուծոյ:... Յայսմ՝ հետէ կամքն սատանայի առաւել կատարեսցի ի մարդկանէ քան զԱստուծոյն։… Զայս ամենայն այսպէս խօսեցաւ սուրբ վարդապետն Յովհաննէս վասն ահաւոր նշանին. եւ զոր ասացն՝ ամենայն կատարեցան եւ կատարին։ 

Եւ դարձեալ յետ ութ տարւոյն՝ ի թուականիս Հայոց ԴՃՀԸ (478) [47]  խաւարեցաւ արեգակն ահաւոր եւ սոսկալի տեսլեամբ. զի սեւացաւ արեգակն ի կէս աւուրն, եւ ամենայն աստեղքն երեւեցան որպէս ի մէջ գիշերի, եւ ամենայն մարդիկ ահաբեկ եղեալ անկան երկիր որպէս մեռեալ, ի սաստիկ շարժմանէն եւ յահագին որոտմանէն եւ գոռալոյն խորոց եւ բարձանց: Յայնժամ՝ կաթողիկոսն Տէր Պետրոս եւ թագաւորն Յովհաննէս՝ յղեցին արս փառաւորս ի մեծապատուացն առ վարդապետն Յոհաննէս որ կոչիւր Կոզեռն, զի ի նմանէ գիտասցեն զմեկնութիւն մեծի նշանին. եւ զի էր այր սուրբ եւ զարդարեալ սքանչելի առաքինութեամբ, եւ էր մեկնիչ հին եւ նոր կտակարանացն Աստուծոյ լցեալ վարդապետական շնորհօքն. եւ որք եկին առ վարդապետն՝ էին այսոքիկ Գրիգոր Մագիստրոսն որդին Վասակայ [48], եւ մեծն Աւագ Սարգիսն [49], եւ այլք յազատացն Հայոց եւ ի պատուական երիցանց, որք եկեալ գտին զվարդապետն անկեալ ի վերայ երեսաց իւրոց յերկիր, ի խոր արմութեան եւ ի լաց, մինչ զի թացեալ էր արտասուօք զգետինն՝ ի սաստիկ լալոյն. իբրեւ տեսին զնա յայնպիսի տրտմութեան՝ զահի հարան եւ ոչ իշխէին հարցանել զնա բան ինչ, զի անդադար հեղոյր զարտասուս իւր եւ կոծէր զկուրծսն։ Ապա յետ վեց ժամու դեգերմանն, սկսաւ փառաւոր իշխանն Աւագ Սարգիսն հարցանել զնա վասն ահագին նշանին. լային ամեն նայն մարդիկն եկեալ առ նա անձինք 120։ Յայնժամ տեսեալ սուրբ վարդապետն զհառաչանս եկելոցն առ նա, սկսաւ ասել ցնոսա. Լուարուք, որդեակք իմ, ի դառնացեալ ծերոյս, զի այսօր լցաւ հազար ամ՝ չարչարանացն Քրիստոսի. եւ յայսմ՝ հետէ համարձակումն է սատանայի եւ պեղծ դիւաց նորա: … Եւ առաջին նշանն եցոյց յառաջ քան զայս եօթն ամաւ [50], եւ դարձեալ երկրորդեաց. զի ահա յայսմհետէ ամենայն ազգք հաւատացելոց Քրիստոսի՝ ի խաւարի շրջելոց են, զի թուլանան ի պահոց եւ յաղօթից :... 

Զայս ամենայն խօսեցաւ սուրբ վարդապետն Յովհաննէս ընդ իշխանսն եկեալս առ ինքն, եւ արձակեաց զնոսա։ Եւ ինքն կեցեալ ժամանակս՝ բազում՝ ողբովք եւ հառաչանօք վասն աւերման աշխարհիս եւ խանգարման սուրբ կանոնացն՝ զոր ետես մարգարէական հոգւով, եւ լայր դառնապէս անմխիթար սգով։...

 

248. Ապիւլ-Սուվար ամիրայ Դունի եւ Դաւիթ Անհողին (Մատթ. Ուռ. ԾԴ)

Յայսմ ժամանակիս զօրաժողով արար մեծ ամիրայն Պարսից Ապուսուար իբրեւ հարիւր յիսուն հազար՝ զազգսն անօրինաց եւ մեծաւ սրտմտութեամբ յարձակեալ գայր ի վերայ քրիստոնէից եւ դառնաշունչ բարկութեամբ մտաւ յաշխարհն Աղուանից ի գաւառն Դաւթի Անհողին բազում վիշտս էած հաւատացելոց. եւ Դաւիթ երկուցեալ ի բազմութենէ զօրաց այլազգեացն ոչ ելանէր ի պատերազմ։ Իսկ անօրէնն Ապուսուար էառ բազում գաւառս եւ թիմաբերդս չորս հարիւր. եւ տարի մի կացեալ անդ արար իւր հնազանդ զմեծ մասն աշխարհին եւ կամեցաւ գալ ի վերայ Դաւթի. յայնժամ անճարեալ Դաւթի եւ յուղարկէր առ թագաւորն Յովհաննէս, որ նստէր յԱնի, եւ ասէր՝ թէ «Էառ Ապուսուար զամենայն գաւառս Հայոց աշխարհիս եւ գայ ի վերայ իմ, եւ եթէ ինձ ոչ օգնէք, երթամ իւր ի հնազանդութիւն, եւ լինիմ իւր առաջնորդ եւ խաւար ածեմ գաւառիդ Շիրակայ»։ Եւ լուեալ զայս Յովհաննէս, յուղարկէր Դաւթի արս չորս հազար. նոյնպէս եւ յուղարկեալ ի Կապանին թագաւորն. եւ նա տայր նմա արս երկու հազար։ Եւ այսպիսի օրինակաւ սպառնացեալ Ափխազաց թագաւորին, եւ նա յուղարկէր յօգնութիւն Դաւթի արս չորս հազար։ Եւ ինքն Դաւիթ ժողովեալ զիւր զօրսն իբրեւ տասն հազար եւ յուղարկեաց առ կաթուղիկոսն Աղուանից եւ ասէր, թէ «Այս ազգ անօրինացն վասն քրիստոսական հաւատոցն գան ի վերայ մեր եւ կամին զօրէնս խաչապաշտացս խափանել եւ զհաւատս հաւատացելոցն Քրիստոսի ջնջել. եւ ահա արժան է եւ իրաւունս ամենայն հաւատացելոց ընդդէմ սրոյ երթալ եւ մեռանիլ ի վերայ քրիստոսական հաւատոցն։ Արդ ժողովեա զամենայն եպիսկոպոսունսդ Հայոց աշխարհիդ որ յԱղուանսն են եւ ի բանակ այսր հասիր, զի ընդ մեզ մեռանիջիք»։ Զոր եւ արար իսկ եւ երկերիւր եպիսկոպոսօք գնայր Տէր Յովսէփն ի բանակն քրիստոնէից։ Եւ գրեաց եւ ի վանորայսն առ հարսն գալ միաբան ամենայն կրօնաւորօքն ի զօրս հաւատացելոց. եւ ժողովեաց զամենայն քահանայս Աղուանից աշխարհին եւ զսարկաւագունսն եւ քարոզ կարդաց ընդ ամենայն գաւառսն եւ ասէր. «Եթէ այր իցէ եւ եթէ կին, որ ցանկացող է մարտիրոսական մահուն, ահա հասեալ եղեւ յայսմ ամի ի վերայ մեր. ում պիտոյ է Քրիստոս, վաղվաղակի առ մեզ հասցէ»։ Եւ լուեալ զայս՝ հայր որդւովքն եւ մայր դստերօքն ի բանակն հաւատացելոցն հասին. եւ լցաւ դաշտն առ հասարակ անթիւ բազմութեամբ իբրեւ զհօտս հանդերձ գառամբք։ Եւ լուեալ զայս Ապուսուար՝ ծիծաղէր ի վերայ եղելոցս այս եւ խաղայր գայր ի վերայ զօրացն քրիստոնէից։ Եւ յայնժամ հրամայեաց Դաւիթ քարոզ կարդալ եպիսկոպոսացն եւ կրօնաւորացն եւ քահանայիցն, զի ամենայն ոք իւր զէն պատերազմի խաչ առցէ ի ձեռս իւր եւ միայն զաւետարանն Քրիստոսի եւ այնիւ ընդդէմ թշնամեաց սրոյն ընթացարուք։ Եւ յայնժամ ամենայն բանակն խաչ եւ աւետարան դարձաւ. ահա մերձեցան զօրք անօրինացն եւ բազմութիւն քահանայիցն կային ընդդէմ նոցա։ Իսկ Դաւիթ քսան հազարաւ հասանէր ի վերայ այլազգեացն արանց քաջաց. իբրեւ ճակատ զճակատ հարան, ձայն բարձին քահանայական դասքն միաբան առ Աստուած լալով, որ եւ հնչեաց երկիրն ի ձայնէն, եւ ասէին. «Արի՛, Տէր, օգնեա մեզ եւ փրկեա զմեզ վասն անուանդ քում սրբոյ»։ Իսկ զօրքն հաւատացելոցն իբրեւ ի ծով մխեցան ի մէջ բանակին անօրինացն, որ եւ ծածկեցան իսկ։ Յայնժամ քահանայական դասքն շարժեցան միաբան զքրիստոսական սուրբ նշանն եւ ի վերայ թշնամեացն դիմեալ յարձակեցան. եւ հուր սաստկապէս ցոլացեալ ի նոցանէ եւ եհար զզօրսն այլազգեացն. եւ առ հասարակ ի փախուստ դարձան. եւ զօրքն Հայոց՝ սրով զհետ նոցա, զաւուրս հինգ ահագին կոտորածով վարեցին զզօրսն այլազգեացն, որ եւ արեամբք ծածկեցան դաշտք եւ լերինք. առին եւ անթիւ գանձս ոսկւոյ եւ արծաթոյ եւ աւարս բազումս, եւ մնացեալ զօրքն Պարսից մազապուրծ մերկ եւ բոկ անկան յաշխարհն իւրեանց. եւ հոտեցաւ Աղուանից աշխարհն ի պիղծ դիակացն իւրեանց։ Եւ յաւուրս երիս տիրանայր Դաւիթ ամենայն գաւառացն, զոր էառ այլազգին, եւ մեծաւ պարգեւօք յուղարկեաց զամենայն զօրսն, որք եկին իւր յօգնութիւն. եւ բաշխէր բազում ինչս յաւարէն՝ եպիսկոպոսացն եւ քահանայիցն եւ ամենայն եկելոցն առ նա եւ արձակեաց զնոսա. եւ եղեւ խաղաղութիւն։

 

249. Խուլ Խաչիկ եւ որդիքն (Մատթ. Ուռ., ԿԳ)

Յայսմ ամի սպանաւ մեծ իշխանն Հայոց Խաչիկ եւ տղայ որդի նորա Իշխան անուն՝ ի Վասպուրական գաւառին։ Ժողովեցան Հեր եւ Սամուսատ եւ ասպատակ արարին զԹուռնեւան գաւառն. եւ համբաւն հասանէր առ Խաչիկ. որպէս թէ զօրքն այլազգեաց մտին ի գաւառն քո։ Եւ նա էր այր քաջ եւ յաղթող ի պատերազմօղ, յայզգէ ի վերոյն յառիւծ ջոկէ. բայց ծերացեալ էր եւ թողեալ զգործ պատերազմին եւ հառաչելով ապաշաւէր, քանզի աւագ որդին նորա քաջն Հասան եւ Ճնճղուկն հանդերձ զօրօքն ի յարեւմուտքն էին զհետ թագաւորին Միխայլի։ Եւ յայնժամ իշխանն Հայոց Խաչիկ ոչ կարաց համբերել սրտին, յարուցեալ եօթանասուն արամբք հասանէր այլազգեացն, եւ զորդին իւր ի տանն արգելական արար զԻշխան անունն, զի տղայ էր հնգետասնամեայ։ Եւ իբրեւ հասաւ Խաչիկ այլազգեացն, տեսաւ բազում զօրս։ Ձայն ետ արանց իւրոց եւ ի պատերազմ մտանէր եւ բախէր սաստկապէս զայլազգիսն եւ յերկիր թաւալեցուցանէր։ Եւ ահա տեսանէր զի տղայ որդի նորա զերծեալ լինէր յարգելանոցէն եւ գայր ի պատերազմ. իբրեւ ետես Խաչիկ՝ բեկաւ նորա, քանզի տղայ էր եւ գեղեցիկ. եւ գայր Իշխան անունն իբրեւ զկորիւն առիւծոյ եւ ուժգին բախէր զպատերազմն. եւ հասեալ Խաչիկ կալաւ զնա եւ յուղարկէր ի տուն. իսկ նորա զերծեալ մտանէր ի պատերազմ եւ առ տխմարութեանն քաջապէս մտանէր։ Եւ իմացան զնա՝ թէ որդի առն քաջին է, փակեցին զնա ի մէջ եւ կալան եւ սպանին։ Եւ տեսեալ Խաչիկն՝ բեկաւ ողն նորա, եւ անկաւ սուսերն ի ձեռաց նորա. եւ տեսեալ զայն զօրաց այլազգեացն՝ դիմեցին ի վերայ նորա, կալան զնա եւ սպանին. եւ մնացեալքն փախստական գնացին ի տունս իւրեանց։ Եւ զկնի աւուրց ինչ գային որդիք Խաչիկայ յարեւմտից. եւ լուեալ էին զմահն հօրն իւրեանց եւ զտղայ եղբօրն, գային սեւ զգեստիւք եւ լացին բազում լալիւնս։ Եւ յայնժամ Հասան կոչեաց ռայիս մի Քուրթ, որ էր իւր սահմանակից, եւ տայ նմա հազար դահեկան եւ ասէր. «Մուտ ի Հեր եւ ի Սաղամաստ, եւ ասա՝ թէ Թոռնեւան եւ ամենայն աշխարհն անմարդ է, զի՞ կայք պարապ. բազում հօտս ոչխարաց եւ ծառայս ընդ վայր շրջին»։ Եւ արար ռայիսն այնպէս։ Եւ ժողովեցան այլազգիքն արս հնգետասան հազար, եկին մտին ի նոյն տեղին. եւ գայր ռայիսն եւ պատմեաց Հասանայ եւ Ճնճղուկին. եւ ժողովեալ Հասանայ զօրս իւր արս հինգ հազար եւ մեծաւ զայրացմամբ իբրեւ զխոցած գազան հասանէր ի վերայ բանակի անօրինացն։ Եւ ձայն տուեալ Հասան արտասուալից գոչմամբ ի ճակատ այլազգեացն եւ ասէր. «Ո՞ւր է այրն այն, որ եսպան զհայրն իմ զԽաչիկ. յառա՛ջ եկեսցէ»։ Եւ ահա գայր մի ոմն յայլազգեացն սեաւ մի եւ հզօր, եւ ձայնեալ ասէր՝ «Ես եմ, որ սպանի զառիւծն զԽաչիկ, եւ ահա իւր պատերազմու ձին եւ զգեստն եւ իւր նշանակն եւ թուրն, զոր ունիմ ես»։ Եւ տեսեալ Հասանն որդի նորա ելաց եւ հանեալ զթուրն ի պատենիցն՝ որպէս զառիւծ հասանէր ի մէջ այլազգեացն եւ հարեալ զնա՝ ընդ երկուս պատառեաց, յերկիր ընկենոյր եւ առեալ զձին եւ զնշանակն անվնաս ելանէր։ Այսպիսի օրինակաւ ձայն բարձեալ Հասանայ Ճնճղուկն եւ ասէ. «Ո՞վ է, որ եսպան զեղբայրն իմ զԻշխան անուն. ելցէ՛ յատենի զի տեսից զնա»։ Եւ գայր Պարսիկ մի քաջ, ձայն տուեալ եւ ասէր. «Ես եմ, որ սպանի զԻշխան անունն, եւ ահա իւր սպիտակ ձին եւ իւր վառ նշանակն եւ թուրն»։ Եւ որպէս կայծակն հասաւ Ճնճղուկն ի վերայ նորա եւ սատակեաց զնա եւ առեալ զձին եւ զնշանակն գայր առ Հասան. եւ ձայն տուեալ Հասան զօրացն եւ քաջապէս բախեալ ի պատերազմ՝ դարձուցին ի փախուստ եւ կոտորեցին ի նոցանէ արս չորս հազար. եւ դարձան խաղաղութեամբ եւ մեծաւ ուրախութեամբ եւ փոխեցին զսեւ զգեստն իւրեանց։

 

250. Վեստ Սարգիս մատնիչ Անւոյ (Մատթ. Ուռհայեցի, ԿԵ)

Յայսմ ժամանակիս սկսաւ անօրէն Սարգիս յառաջ բերել զչար նենգութիւնն իւր եւ ազգ արարեալ Մոնոմախին եւ ասէր, եթէ «Կոչես առ քեզ զԳագիկ ի Կոստանդնուպօլիս սիրոյ պատճառանօք եւ յայնժամ խաբէութեամբ առցես ի նմանէ զքաղաքն Անի»։ Եւ լուեալ զայս թագաւորն՝ Մոնոմախ, ուրախ լինէր յոյժ, բուսաւ ի սիրտ նորա բոյս չարութեան առ ի բառնալ զթագաւորութիւնն Հայոց։ Եւ գրեաց թուղթ առ Գագիկ արքայ Հայոց հանդերձ մեծամեծ երդմամբ եւ այնչափ մոլեգնեալ՝ մինչեւ զքրիստոսական աւետարանն եւ զնշանն սուրբ խաչին Քրիստոսի միջնորդս եւ երաշխաւորս յուղարկեալ է Հայք եւ այսպիսի օրինակաւ կոչէր զթագաւորն Հայոց վասն սիրոյ եւ տեսութեան։ Եւ լուեալ զայս՝ Գագիկ ոչ էառ յանձն գնալ զհետ ստութեանն, վասն զի գիտէր զՀոռոմոց նենգութիւնն։ Յայնժամ նենգաւորն Սարգիս եւ այլ ոք յազատացն յառաջ մատեան, որք բանատուք էին առ Մոնոմախն, եւ քաջալերէին զնա գնալ եւ ասէին. «Ո՛վ թագաւոր, վասն է՞ր երկնչիս եւ ոչ գնաս վասն այսպիսի երդմանցս եւ միջնորդութեամբ Աւետարանիս եւ սրբոյ Նշանիս Քրիստոսի. եւ յաղագս մեր մի՛ երկնչիր, զի ահա անձինք մեր մեռանին ի վերայ քո»։ Եւ կացուցին միջնորդս զՏէր Պետրոս եւ արարին երդմունս սաստիկս յաւուր յայնմիկ. եւ բերին զսուրբ խորհուրդն մարմնոյ եւ արեան Որդւոյն Աստուծոյ եւ թանային զգրիչս յարիւն Կենարարին, եւ արարին երդման գիր հայրապետն եւ ամենայն իշխանքն Հայոց. եւ յայնժամ գնաց Գագիկ արքայն Հայոց ի Կոստանդնուպօլիս առ թագաւորն Մոնոմախն։ Եւ ամենայն քաղաքն բախեալ ելանէին ընդ առաջ Գագկայ Հայոց արքային մեծաւ փառաւորութեամբ եւ տարան զնա առ թագաւորն՝ որպէս վայել է թագաւորի, եւ աւուրս ինչ մեծարեաց զնա Մոնոմախն։ Յայնժամ աստուածուրաց նենգաւորքն որք արեամբն Աստուծոյ կապեցին զերդումն սսոկալի, առաքեն քառասուն բանալիս զքաղաքին Անւոյ առ թագաւորն Մոնոմախն եւ ի հետ թուղթ՝ թէ Անի քաղաքն եւ ամենայն արեւելքն քեզ եղեւ։ Եւ կոչեաց թագաւորն զԳագիկ եւ զբանալիս տանն եւ զթուղթն առաջի նորա եդեալ՝ եւ ասէր ցԳագիկ, եթէ զԱնի եւ զամենայն արեւելք ետուն ի ձեռս իմ։ Եւ ծանեաւ Գագիկ զնենգութեան գործն, յոգւոց եհան արտասուօք եւ ասէր. «Դա՛տ արասցէ Քրիստոս ընդ իս եւ ընդ նենգաւորսն իմ»։ Եւ ասէր Գագիկ ցՄոնոմախն, եթէ «Տէր եւ թագաւորն ես եմ տանն Հայոց. ահա ես ոչ տաց զՀայք ի ձեռս քո, զի դու զիս խաբէութեամբ ածեր ի Կոստանդնուպօլիս»։ Եւ զաւուրս երեսուն պնդեալ ոչ հաւանէր Գագիկ, եւ յորժամ զելս իրացն ոչ գտանէր, յայնժամ տայր զԱնի ի ձեռս Հոռոմոց. եւ տայր Գագկայ Մոնոմախն զԿալօն-Պեղատն եւ զՊիզու եւ ոչ յուղարկեաց զԳագիկ ի քաղաքն Անի, եւ զտունն հայրենի իւրոյ տայր բերել ի Հոռոմս. եւ կայր պանդխտեալ ի մէջ անողորմ եւ չար ազգին Յունաց։ Բայց ուր եւ հասանէր Գագիկ, նեղութիւն մեծ արկանէր ի վերայ ազգին Յունաց պէսպէս խայտառակութեամբ, վասն զի որպէս թագաւոր ահարկութեամբ կայր ի մէջ Հոռոմոց. բայց սուգ սաստիկ ունէր ի սրտի իւրում վասն հայրենի աթոռոյն իւրոյ, զոր նենգութեամբ յափշտակեցին

 

251. Քաջութիւն եւ սպանումն Լիպարտի Օրպելեան (Ստեփանոս Օրպելեան, ԿԶ)

Ապա համբաւ դառնալուր եւ տիեզերակործան հռչակին հասանէր յառաջագոյն առ կայսրն Յունաց. եւ դողումն սարսռալի հասեալ կալաւ զերիկամունս ամենայն մարդոյ։ Վասն որոյ յղեն այսր զԿոմնենոսն Տրապիզոնոյ զօրօք. եւ խնդրեն միաբան օգնականութիւն ի Հայոց եւ ի Վրաց թերեւս կարասցեն զերծանիլ յայնմ անդնդապտոյտ եւ ահագնեռանդ բարկութեանցն Հարաւայնոց։ Զոր լուեալ թագաւորին Դաւթի եւ Գագկայ՝ ոչ համարձակեցան ընդ առաջ ելանել իսմայէլական զօրուն. այլ մեծապաղատ թախանձանօք (համոզեն) զքաջն անպարտելի՝ զԼիպարիտն Օրբէլեանց գնալ եւ խառնիլ ի զօրն Յունաց եւ ընդդիմանալ մարտին եկելոյ. եւ ինքեանք ղօղեալ որջացան յամուրս աշխարհին։ Ապա յանձն առեալ Լիպարիտն անվախ սրտիւ ասէ «ես երթամ ընդ առաջ այլազգեացն եւ դնեմ զանձն իմ ի վերայ քրիստոսական հաւատոյս, եւ զօրութեամբն Աստուծոյ կամ դարձուցանեմ անդրէն եւ կամ մեռանիմ վասն Քրիստոսի. բայց ո՛վ թագաւոր՝ յանձն առնեմ զյետնորդս իմ քեզ մի՛ վասն նախանձոտ եւ չարաբարոյ ազատացդ Վրաց նենգեսցես ինչ սոցա եւ զրկեսցես ի պատուոյ եւ ի հայրենեացս մեր»։

  Զայս ասացեալ ինքն Լիպարիտ հանդէս արար ազատաց եւ զօրաց իւրոց, որ ունէր զկէս թագաւորութեանն, եւ անցին ի հանդիսին 700 ազատք մեծամեծք, որք էին սեպհական ծառայք նորին. եւ 16, 000 արք պատերազմողք։ Իսկ ի զօրացն արքունի էառ տասն հազար այր. եւ գնացեալ ի Վանանդ ի դաշտն Կարուց՝ խառնեցան նա զօրքն Հոռոմոց 15 հազար այր. եւ եղեն միանգամայն 41 հազար հեծեալ։ Եւ զի այլազգիքն կոտորեալ էին նախ զՈրդրու գիւղ. եւ ասպատակեալ էին զամենայն շրջակայ գաւառսն, եւ բանակէին ի նոյն դաշտի. ապա ճակատեցան ընդդէմ իրերաց ընդ լուսանալն այգուն. եւ յօրինեցին զռազմն հանդիսին երեքկարգեան գնդովք՝ նախամարտիկս եւ միջնամարտիկս եւ վերջապահս։ Եւ զի առ անթիւ բազմութեան Իսմայէլացւոցն Լիպարտեան զօրն ոչ ինչ երեւէին այլ իբր ջրտուս կամ զինաքաղս թեւէին առ նոցա. տեսեալ զայն անպարտելի ախոյեանն քաջն Լիպարիտ՝ զօրացոյց զգունդն իւր եւ ասէ »մի՛ երկնչիք. այլ միայն զօրացի՛ք անուամբն Քրիստոսի եւ կնքեցէ՛ք զձեզ նշանաւ խաչին. եւ մեր է յաղթութիւնն»։ Եւ ինքն իջեալ յերիվարէն ծունր դնէր եւ կնքէր զինքն նշանաւ սուրբ խաչին եւ յանձն առնէր Քրիստոսի. եւ կապէր ի պարանոցն զմասնն որ ի փրկական խաչէն. եւ այնպէս զինեալ զինքն՝ հեծեալ ի տաճիկ երիվարն, եւ ընկենոյր զոսկենկար վահանն ի թիկունսն, եւ զճաւճ նիզակին յահեակ բազուկն, եւ զլայն պողովատիկ շմշիրն երկբերանի ի յաջ ձեռինն. եւ զվաղրն ահագին ի ներքոյ բարձիցն իբր զուռն դարբնաց եւ կամ զսակր կտցաւոր քարահատաց՝ անցեալ ի մէջ ռազմաւոր հանդիսին արշաւէր սիգալով յայսկոյս եւ յանկոյս։ Եւ յոսկեկուռ զրահէն եւ ի սաղաւարտէն նշոյլք հատանէին իբր յարեգականէ։

Փչէր, գոռայր իբր զառիւծ, խնդրէր ի նոցանէ մենամերտիկս, եւ ասէր. ես եմ Լիպարիտն Ափխազաց, եկա՛յք քաջքդ Պարսից եւ Արեաց՝ եւ նախամարտեսցուք ընդ միմեանս»։ Եւ թէպէտ բազում անգամ խնդրեաց. ոչ ոք իշխեաց ելանել ընդ առաջ նմա. եւ յոր տեղ սլանայր Լիպարիտն եւ իբր զարծիւ խոյանայր ի վերայ նոցա. յետս յետս մատչէին՝ զմիմեանս առաթուր կոխելով։ Ապա գիտաց Լիպարիտն զի բեկան սիրտք նոցա. դարձաւ յիւր ռազմն, եւ քաջալերեալ յառաջ շարժեաց. եւ գոչեցին ահեղ աղաղակաւ եւ խառնեցան ընդ միմեանս. եւ խմբեցաւ պատերազմն ահագին իմն դղրդմամբ. որ թուէր իբր որոտումն ամպոց եւ ճայթմունք փայլատակմանց։ Եւ ինքն Լիպարիտ իբր զամպ հրախառն մտանէր եւ ելանէր եւ կայծակնահար առնէր զբազումս. եւ զօրէն հրոյ ընդ եղէգն փոթորկեալ՝ ճեղքէր զռազմ նոցա եւ անցանէր յայն կողմն. եւ յաջ եւ յահեակ հոսէր գետս արեանց. եւ դնէր կոյտս դիականց եւ հատանէր յայլազգեացն գունդս գունդս եւ զայն իբրեւ զերամս նապաստակաց տապաստ արկանէր ի դաշտին։ Եւ այնպէս կոտորեալ յաղթեաց Իսմայէլացւոցն.   եւ փախստական արար զսակաւ մնացեալսն քաջն Լիպարիտ զօրուեթամբն Յիսուսի Քրիստոսի Աստուծոյն մերոյ։

  ԵՒ ապա ի հասարակել աւուրն դարձան ի մեծաջան աշխատութեանց եւ վաստակոց մեծաւ գոհութեամբ եւ բազում ուրախութեամբ. իսկ անիծեալ եւ տիրասպան ազատքն Վրաց երկոկւցեալ յահագին զօրութենէ նորա. եւ խորհուրդ առեալ ընդ դէդէպուլ զօրագլուխսն Լիպարտի. եւ յանկարծակի հատին զջիլ երիվարին նորա. եւ ընկեցին յերկիր զԼիպարիտն։ Եւ ի մէջ առեալ բազմութեանն սպանին զնա ի տեղւոջն. եւ ածին խաւար եւ սուգ քրիստոնէից։ Զոր եւ իմացեալ Իսմայէլացւոցն. եւ մեծաւ խնդութեամբ դարձան անդրէն եւ սուր ի վեր առեալ կոտորեցին զզօրսն Վրաց։ Եւ ոմանք փախստական եղեալ ցրուեցան ընդ երկիր. եւ այն էր կատարած կորստեան աշխարհիս Հայոց եւ Վրաց զի տիրեաց Տաճիկն ընդհանուր գաւառաց։ Առին սակաւ մի յետոյ յԱնի որ ի 513 Արփասլան սուլտանն, առին եւ զԿարս, առին զբոլոր գաւառն Շիրակայ եւ Վանանդայ եւ Արշարունեաց եւ զԱրարատեանն եւ զՍիսական աշխարհս եւ զԲաղացն եւ զամենայն երկիրս մինչ ի դուռն Տփղեաց։

Եւ արդ զայսպիսի դւոռն մեծի կորստեան եւ աշխարհագումար կործանման քրիստոնէից յայնմ աւուր բացին անիծեալ եւ տիրասպան զօրքն Վրաց. բայց ես զսպանումն Լիպարտի համարիմ ոչ կորուստ անձին. այլ գիւտ մեծի փրկութեան՝ զի եդեալ զանձն ի վերայ հօտին Քրիստոսի՝ մեծապէս հանդիսացաւ, եւ անպարտ սպանմամբ յիւրոցն մարտիրոսական արեամբ պսակեցաւ, եւ գնաց առ ամենաթագաւորն Քրիստոս զի ի նմանէ ընկալցի զվարձս եւ զպարգեւս մեծավաստակ աշխատութեան իւրոյ։ Իսկ ապա հաւատարիմ ծառայք նորա բարձին զդիակ գեղեցիկ երիտասարդին եւ անպարտելի քաջին մեծաւ ողբով, եւ տարեալ ի Կարս՝ կազմեցին դագաղս եւ զարդարեցին ոսկեհուռ հանդերձիւ եւ արքայակն ճոխութեամբ, եւ արեալ տարան ի մեծ հանդիսաւոր վանսն իւրեանց ի Բեթանիա, որ էր շինեալ նախնեացն նորա տուն գերեզմանի ինքեանց։

     Եւ եկեալ թագաւորն Դաւիթ ամենայն մեծամեծօք, եւ արարեալ կոծ մեծ ի վերա յնորա՝ եդին ի տապանի ընդ հարս իւր։

 

252. Հարպիկն քաջ դաւաճանեալ (Մատթ. Ուռհայեցի, ՀԶ)

Յամս Շ, մատեան առ թագաւորն Մոնոմախ չարաթոյնք եւ լլեզուք նենգաւորք եւ մատուցանէին չարախօսութիւն վասն փառաւոր իշխանաց Հայոց, որք ի գաւառն Պաղնայ բնակեալ կային, եւ ասացին՝ թէ Անհնազանդ կան հրամանաց քոց եւ կամին ապստամբ լինել ի քէն։ Եւ առաքեաց զօրապետս հանդերձ զօրօք ի Պաղին եւ անիրաւաբար հեղոյր զչարութեան թոյնս իւր ի վերայ անմեղաց. եւ բարկութեամբ սկսաւ ապականել զամենայն գաւառն. եւ զամենայն իշխանսն սկսաւ ի փառաց ընկենուլ, վասն զի էր այր պիղծ եւ չար, որ էր զօրագլուխ սատանայի, որոյ անուն նորա Պեռոս ճանաչի. եւ կամեցաւ որ զմեծ իշխանսն զորդիսն Հաբէլի ձերբակալս առնել, զՀարպիկն այր քաջ եւ զհզօր եւ զԴաւիթ եւ զԼեւոն եւ զԿոստանդին՝ զչորս եղբարսն, այսմ օրինակաւ եւ զայլ իշխանսն։ Յայնժամ իշխանքն ծածկաբար խորհուրդ արարին զի ամենայն ոք զիւր ամրոցն բռնեսցէ՝ մինչեւ ծանուցանեն թագաւորին զաւերումն գաւառին յանօրէն Պեռոսէ. եւ միաբան արարին երդումն միաբանութեան՝ զի յայգ շաբաթու առցէ ամենայն ոք զիւր ամրոցն։ Եւ յայնժամ մի ոմն ի միաբանելոցն՝ Թորոսակ անուն՝ տէրն Թլպաղայ, ուրացաւ զերդումն եւ ազդ արարեալ անօրէն Պեռոսին, թէ ամենայն իշխանքն միաբանեցան չգալ ի կոչումդ քո. եւ զայս ամենայն ոչ գիտացեալ Հաբելի որդւոցն, եւ որպէս յառաջն ասացեալ էին՝ յաւուր շաբաթուն առին զմեծ ամրոցն՝ որ կոչի Արկնի, որ էր մերձ ի գաւառն Թլմխոյ. եւ այլ ամենայն միաբանքն գնացին ի կոչն Պեռոսին։ Եւ լուաւ զայն, զոր արարին որդիքն Հաբելի, արար ժողով ի վերայ բերդին Արկնոյ զօրս բազումս. եւ տեսանէր զամրութիւն բերդին՝ հիանայր յոյժ եւ ոչ կարէր պատերազմել, վասն զի բարձր էր յոյժ եւ անառ էր ի թշնամեացն. եւ ոչ կարաց մերձենալ ի նա։ Եւ յայնժամ խորհեցաւ զայս ինչ չար եւ ասաց. «Եթէ ոք բերցէ զգլուխ Հարպկանն առ իս, առցէ գանձ ոսկւոյ եւ արծաթոյ բազում եւ իշխանութիւնս եւ մեծութիւնս ի թագաւորէն»։ Եւ լուեալ զայս սննդակիցք եւ նախածանօթքն իւր, որք առ ինքն էին ի բերդն, եւ խորհեցան խորհուրդ անօրէնութեան զՅուդայի եւ զԿայենի եղբայրասպանին։ Եւ էր մօտ ի բերդն տեղի հակառակ, եւ Հարպիկն առեալ արս եւ ելեալ պահէր զտեղին. եւ զաւուրս երեք ոչ իշխեաց ննջել ամենեւին. եւ ասեն նենգաւորքն. «Վասն է՞ր ոչ ննջես, տէր մեր, զի ահա այսօր անձինք մեր մեռանին ի վերայ քո անձինդ»։ Եւ հաւատացեալ նոցա՝ ննջեաց, զի ձանձրացեալ էր յոյժ. եւ իբրեւ քաղցրացաւ ի քունն, յարուցեալ ազգականն իւր հատանէր զգլուխն Հարպկանն՝ զառն հզօրի եւ քաջի, եւ ի նոյն գիշերին հասուցանէին զգլուխն առ Պեռոս կատապանն. եւ սպանողքն ոչինչ օգտեցան՝ բայց միայն անէծս։ Եւ հրամայեաց Պեռոս ի ձոր ցցեալ զգլուխ Հարպկանն եւ տանել ընդդէմ դրան բերդին. եւ ի լուսանալն տեսեալ եղբարցն նորա՝ ծանեան եւ վաղվաղակի բացեալ զդուռսն եւ արկեալ հող ի վերայ գլխոց իւրեանց եւ լալով գային երեք եղբարքն եւ անկանէին առաջի հատեալ գլխոյ Հարպկանն. եւ այնչափ կոծ առեալ նոցա, մինչեւ ողբս առեալ լային ամենայն զօրք բանակին։ Եւ այսպիսի օրինակաւս տիրանայր Պեռոսն ամուր բերդին Արկնոյ եւ զեղբարսն Հարպկանն՝ զորդիսն Հաբելի տարաւ ի Կոստանդնուպօլիս առ թագաւորն Մոնոմախն։ Եւ տեսեալ զնոսա թաագաւորն եւ ամենայն տունն Յունաց, հիանային ընդ սոսկալի տեսիլ կերպարանցն նոցա, վասն զի ահաւոր էին տեսլեամբ եւ թիկամբքն հանդերձ բարձր էին քան զամենայն տունն Յունաց. եւ յաղագս գեղեցիկ տեսլեանն ոչինչ արար խրատ նոցա, այլ հրամայեաց անցուցանել զնոսա ի կղզի՝ զԴաւիթ եւ զԼեւոն եւ զԿոստանդին, զայր քաջք եւ հզօրք եւ երեւելի իշխանք Հայոց։

 

253. Անշքութիւն աշխարհիս հայոց. ի նուազել թագաւորութեան Բագրատունեաց (Արիստակէս Լաստիվարցի)

Աշխարհ՝ որ երբեմն ժամանակաւ իբրեւ զդրախտ տնկախիտ առաջի իւր, կանաչագեղ, տերեւալից, պտղաբեր գեղեցկաշուք եւ երջանիկ անցաւորացն ցուցանիւր. քանզի իշխանք նստէին յիշխանական գահու զուարթահայեաց դիմօք, եւ զօրացն՝ զգարնանաբեր ծաղկանոցաց բերեալ զնմանութիւն՝ վառ ի վառ ի գունովխ առաջի կացեալ, ուրախական երգոց եւ բանիցմիայն լինէին հանդէսք. ուր եւ ձայնք փողոցն եւ ծնծղայիցն եւ այլ երգեցողական արուեստիցն զլսողացն անձինս լի՛ առէին ուրախական բերկրանօք։ Անդանօք եւ ծերք նստէին ի հրապարակս հարկաւոր եւ պատուական ալեօք բարգաւաճեալ. այլ եւ մարք զմանկունս ի գիրկս ընկալեալ. եւ մայրենի գթովքն աղէխարշեալ, վասն առատ ուրախութեանցն մոռանային զտխրական ժամանակս երկանց, զօրէն աղաւնեաց զնորափետուր ձագօքն թռթռելով։ Զի՛նչ ասացից եւ զհարսանցն ի սենեկի, եւ զփեսայիցն յառագաստի զսիրահարուստ ըղձիցն զբորբոքումն եւ զանժոյժ բնութեանն զհարկամիտութիւն։ Այլ եւ ի վեր տանելի է մեզ բանս, առ հայրապետական աթոռն եւ առ թագաւորական պատիւն։ Զի մինն զօրէն ամպոյ խտացեալ ի պարգեւաց հոգւոյն՝ ի ձեռն վարդապետական շնորհին՝ ցօղէր զցօղ կենաց. որով պարարտացեալ պտղաբերէր եկեղեցւոյ դրախտ, արթուն պահապանս ի վերայ պարսպաց նորա կարգելով զառ ի յինքենէ ձեռնադրեալսն։ Իսկ թագաւորն յառաւօտինսն յորժամ ի քաղաքէն ելանէր, զօրէն փեսայի որ ելանէ յառագաստէ իւրմէ, կամ որպէս տուըաջենային արուսեակն որ ի գլխոյն արարածոց բարձրանալովն զամենայն տեմանելիս յինքն ձգէ, այսպէս եւ նա պաղպաջէր փաղփուն հանդերձիւք եւ մարգարտախուռն թագիւն, եւ զմենայն մարդ ի տեսութիւն եւ ի զարմանս ցուցանէր. որ եւ սպիտակամազ նժոյգ՝ ոսկեզօծ զարդիւք առաջի ըաթանալով, ի ճառագայթից արեգականն որ զնովաւ հարկանիւր շլացուցանէր զտեսողացն տեսանելիս։ Իսկ զօրացն բազմութիւն խուռն առաջի ընթանալով՝ զօէն ծովային ալեացն   զմիմեամբ կուտակելով։ Նաեւ անապատական վայրքն լցեալ եւ խճողեալ էին կրօնաւորական դասուք, մինչ զի զգիւղս եւ զագարակս առ բարի նախանձ քահեալ՝ առնէին բնակութիւն կրօնաւորաց։ Զայս եւ որ սոցին նման է, առաւել ունէր աշխարհս մեր։ Եւ զայս զի գրեցի, զի յորժամ զսոցին հակառակն պատմեցից, ամենեցունց շարժեցից արտասուս։

Արդ այժմ թագաւորն անկեալ ի պարտուոյ, իբրեւ զգերի կալանաւոր նստի ի հեռաբնակ տեղիս. այսպէս եւ հայրապետական աթոռն ամայացեալ ի բնակողէն՝ ցուցանի տխուր դիմօք իբրեւ նորահարսն՝ մնացեալ յայրիութեան։ Հեծելազօրն   անտէրունչ շրջեալ ոմն ի Պարսս,   ոսն ի Յոյնս, ոմն ի Վիրս։ Սեպուհ գունդն ազատաց ելեալ ի հայրենեաց   անկեալ ի ճոխութենէ, մռնչեն ուր եւ են իբրեւ զկորիւնս առիւծուց ի խշտիս իւրեանց։ Արքունական ապարանքն աւերակ եւ անմարդ։ Մարդաբնակ աշխարհն թափուր ի բնակչաց։ Ոչ լսի ձայն ուրախութեան ի   կութս այգեաց, եւ ոչ բարեբանութիւն առ կոխօղս հնձանի։ Ոչ խաղան մանկունք առաջի ծնողաց, եւ ոչ նստին աթոռով ծերք ի հրապարակս։ Ոչ լսի ձայն հարսանեաց, եւ ոչ զարդարին առագաստք հարսնարանի։ Պակասեաց այս ամենայն եւ կորեաւ եւ «Ոչ եւս յաւելուցու յառնել». ըստ սաղմոսողին ձայնի։ Այժմ յողբս փոխեցաւ մեզ ամենայն, եւ ուրախութեան պատմուճանն այն յարջնազգեստ խորգ փոխեցաւ։ Ո՜վ լսելիք տանիցն զթշուառութեանս մերոյ զպատմութիւն։ Ո՜վ սիրտ քարեղէն,   որ ոչ լքանի հառաչմամբ եւ բերկանի հեծեծելով։ Ժամ է ինձ յԵրեմիայի ողբոցն խառնել ընդ մեր հառաչանս. «Ճանապարհք Սիովնի, ասէ սգան, զի ոչ ոք է որ մտանէ». Այսոքիկ ասացան յայնժամ յաւերն Երուսաղէմի, բայց կատարեցաւ այժմ։

 

254. Առաջին արշաւանք սալչուկեանց յԱրծն (Մատթ. Ուռհայեցի, ՀԳ)

Յայսմ թուականութեանս Հայոց ՆՂԸ, … զարթեաւ աստուածասաստ բարկութիւնն ի տանէն Պարսից հրամանաւ Տուղրէլ սուլտանին. եւ ելեալ երկու զօրապետքն բազում զօրօք ի դիւանէ անտի, որք անուանեալ ասէին Աբրէհէմ եւ Գթլմուշ, եւ անթիւ բազմութեամբ գան ի յաշխարհն Հայոց, վասն զի ի ձեռացն Հոռոմոց գիտացին անտէր եւ անպահապան զամենայն աշխարհն Հայոց. զի զարս քաջս եւ զհզօրս քակեալ հանին յարեւելից Հոռոմք եւ կուրտ զօրապետօք ջանային պահել զաշխարհն Հայոց եւ զամենայն տունն արեւելից։ Եւ ահա յայսմ ամի զօրք անօրինաց հասանէին ի հռչակաւորսն եւ ի բազմամբոխ քաղաքն Հայոց՝ որ կոչի Արծն. եւ գտեալ անպարիսպ զքաղաքն եւ անթիւ բազմութեամբ լցեալ զարանց եւ զկանանց եւ անհամար չափս ոսկւոյ եւ արծաթոյ։ Եւ քաղաքացիքն տեսեալ զզօրս այլազգեացն միաբան ի պատերազմ ելեալ, եւ խմբեցաւ շուրջ զեզերօք քաղաքին սաստիկ եւ ահաւոր պատերազմ. եւ եղեւ զվեց ժամ աւուրն զմիմեանս կոփէին եւ արեամբ լցաւ անդաստանքն, վասն զի ոչ գոյր տեղի փախստեան եւ ոչ օգնական, միայն զմահն ունէին յոյս. եւ ի բազմութենէ անօրինացն ձանձրացան զօրքն քաղաքին եւ ի փախուստ դարձան. եւ այլազգիքն սրով յարձակեցան ի վերայ քաղաքին եւ սաստիկ կոտորածով առ հասարակ ի ներքոյ սրոյ անցուցին զամենայն քաղաքն իբրեւ զբիւրս հնգետասան։ Այլ զոսկւոյ եւ զարծաթոյ եւ զդիպակաց աւելորդ է ասել, վասն զի ոչ արկանի ընդ գրով. բայց զայս բազում անգամ լուեալ է մեր ի բազմաց յաղագս քորեպիսկոպոսին՝ որ ասէին Դաւթուկ, եթէ զգանձատունն նորա Աբրիհիմն էառ եւ քառասուն ուղտ բարձան զգանձարանն նորա, ութ հարիւր վեցկի եզանց ելանէին ի տանէ նորա։ Եւ կայր յայնժամ ութ հարիւր եկեղեցի ընդ պատարագով։ Եւ այսպիսի դառն կատարածիւս եւ չարաչար մահուամբս սրով անցաւ վայելուչ եւ փառաւոր քաղաքն Արծն…

…որպէս լալով ասացից՝ զանցումն իշխանացն եւ զքահանայիցն, որք անթաղք եւ կերակուր գազանաց լեալ, եւ փառաւոր կանայք հանդերձ տղայօքն վարեցան ի գերութիւն յաշխարհն Պարսից յանգին ծառայութիւն։ Եւ ահա այս սկիզբն եղեւ Հայոց կորստեանս. լուր՝ միտ դիք կատարածիս եւ անցմանս արեւելից մի առ մի ամ յամէ, վասն զի այս է առաջին քաղաք, որ առաւ սրով եւ գերութեամբ ի Հայոց։

 

255. Թաթուլ եւ Տուղրիլ սուլտան (Արիստ. Լաստիվարցի, ՃԶ)

Որ ի վերայ Հայոց գնացին, որ եւ գտին՝ ի սուր եւ ի գերութիւն ծաքեցին, եւ լցեալ աւարաւ՝ դարձան անդրէն։ Եւ եկեալ ի սահմանս Վանանդայ, որոց ի դիմի հարեալ քաջազուն իշխանքն Գագկայ որդւոյ Աբասայ, եւ բազուս նախճիրս ի տեղւոջն գործեալ։ Որոց ի վերայ հասեալ զօրք անօրինակն ի մէջ փակեցին. եւ քանզի յերկարել պատարազմին եւ յահագին կոտորուածէն ի զօրութանէ պակասեալք էին ինքեանք եւ երիվարք իւրեանց, վասն  որոյ ոչ կարացեալ զպատնէշ թշնամեացն պատառել եւ ելանել, յորոց սուր ի վերայ եդեալ կոտորեցին յազատացն արս երեսուն։

Իսկ զմի ոմն յազատացն կալեալ, որու անուն էր Թաթուլ որ էր այր հզօր եւ պատերազմասէր, զոր առեալ տարան առ Սուլտանն։ Եւ քանզի կարեվէր խոցեալ էր զորդի Արսուբանայ Պարսից ամիրային, զոր իբրեւ ետես Սուլտանն՝ ասէ. Եթէ դա ապրի, զքեզ ազատես. ապա թէ մեռան, զքեզ դմա մատաղ հրամայեմ առնել։ Որ  յետ սակաւ աւուրց մեռաւ։ Իսկ նորա պատասխանեալ. Թէ իմ է զարկածն, չէ կենաց. ապա թէ այլում է, զայն ոչ գիտեմ։ Սուլտանն իբրեւ լուաւ թէ մեռաւ, հրամայեաց սպանանել զնա, եւ զաջ բազուկ նորա հատեալ, ետ տանել Արսուբանայ ի մխիթարութիւն, թէ վատ բազկէ չէ մեռեալ քո որդին։

 

256. Տուղրիլ պաշարէ զՄանազկերտ եւ ոչ կարէ առնուլ (Արիստ. Լաստիվարցի, ՃԶ)

Զի՛նչ է ինձ մի ըստ միոջէ զանկանգնելի  կործանումն քրիստոնէից ընդ գրով սահմանել. որ իբրեւ ծով ի սաստիկ հողմոց յուղեալ՝ ահագին ծփանօք, եւ փրփրադէզ կուտակօքն  յամենայն կողմանց գայ ի ծփանս, այսպէս եւ մեզ հանդիպեցաւ. աշխարհս ամենայն յանկարծակի լի եղեւ խռովութեամբ, եւ ոչ ուրեք գտանիւր տաղի ապաւինի. զի վամն անհնարին չարեացն՝ բարձաւ յոյս կենաց յամենայն մարդկանէ։ Զայս եւ Փրկիչն յառաջագոյն գուշակեցան, իբրեւ ծովու խռովութեանց նմանեցուցանելով  զեղեռնաւոր չարիսն, յորս բազուսք ի մարդկանէ թալկացեալք՝  ո՛չ կարէին պահալ զոգիսն առ ինքեանս, յերկիւղէ եւ ի կարծեաց եկելոցն։

Բայց դու թողեալ զայս, եկ զարմացի՛ր ընդ Սուլտանայ անմտութիւնն եւ ընդ Աստուծոյ բազմապատիկ իմաստութիւնն. ընդ նորա անմտութիւնն, զի ամենակալ համբաւէր զինքն եւ Աստուծոյ աթոռակից. եւ ընդ Աստուծոյ իմաստութիւնն, զի միով տամբ խաղաց ընդ նմա, եւ լի անարգանօք դարձոյց յաշխարհն իւր։ Եւ արդ դու միտ դիր ասացելոցս. ի կարգ յառաջին անգամայն յորժամ եկեալ  անհամար զօրօքն շրջապատեաց զքաղաքն՝ եւ նոքա յանպատրաստի էին ի մարդոյ եւ յանասնոյ, եւ յայնժամ  թէ տասն օր ի վերայ էր կացեալ, առեալ էր զքաղաքն։ Բայց Աստուած որ ոչ ի սպառ բարկանալ եւ ոչ յաւիտեան պահէ ոխս, եւ ոչ ըստ մեղաց  մերոյ առնէ, այլովքն հանդերձ, արկանէր ի միտս նորա խորհուրդ նանրութեան։ Յետ երից աւուրց շարժեալ ամենայն բանակաւն, խաղայ իջանէ ի Տուարածոյ Տափ, եւ անտի իջանէ յընդարձակ դաշտն Բասենոյ առ անառ ամրոցաւն որ կոչի Աւնիկ, յորում ետես աշխարհաժողով մարդոյ  եւ անասնոյ, եւ ոչ ինչ փոյթ արար. քանզի ի հայելոյն միայն ծանեաւ թէ անառ է. եւ անցեալ առ նովաւ գայ ի գլուխն Բասենոյ, մերձ ի գիւղն՝ որ կոչի Դու։ Եւ ելեալ անտի սակաւ արամբք յանգէտս ի վերայ գահին որ հայի ի Կարին, ետես զքաղաքն վառեալ ամենայն պատրաստութեամբ. եւ նայեցեալ յերկար ժամս՝ դարձաւ անդրէն։ Իսկ արքն Սանազկերտոյ անկասկած ի դուրս ելեալ ի քաղաքէն՝ պատրաստեցին առատապէգս դարմանս մարդոյ եւ անասնոյ. քանզի ժամանակն հնձոց իսկ էր։ Եւ մինչեւ Սուլտանն զայսու զայնու եղեալ դարձաւ անդրէն, նոքա յանհոգս եղեալ էին. եւ ապա եկեալ նորա վառեալ սպտստութեամբ, դնէ մարտ պատերազմի ընդ քաղաքին։ Իսկ իշխանն որ ունէր զհոգ վերակացութեան քաղաքին, քանզի այր բարեպաշտ էր, զամենակալն Աստուած կարդայր յօգնականութիւն՝ պահօք եւ աղօթիւք հրահանգելով զինքն. եւ այնու սպառազինեալ՝ քաջապէս հաւատովք արիանայր։ Եւ առ Աստուած սաղմոսելով ասէր. «Ոչ երկեայց ի չարէ զի դու տէր ընդ իս ես» (Սաղ. ԻԲ. 4). եւ զմիւսն, թէ «Ոչ երկեայց ես ի բիւրաւոր զօրաց նոցա, որ շուրջ են զինեւ» (Սաղ. Գ. 7) եւ որ ի կարգին է։ Եւ առ այս քաղաքին եւ առ զօրս խրախոյս տուեալ ասէ. Քաջալերեցարուք ընկերք եւ եղբարք իմ, քաջալերեցարուք եւ մի՛ երկնչիք. գործ մի դիւրին է Աստուծոյ այս. նոքա գան ի վերայ մեր կառօք եւ երիվարօք, մեք զանուն տեառն մերոյ կարդասցուք, եւ Աստուծով պարծեսցուք յաւիտեան, եւ անուն նորա խոստովան եղիցուք, զի նա տացէ զօրութիւն եւ հաստատութիւն ժողովրդեան իւրոյ, որ է օրհնեալ յաւիտեան։ Զքահանայս յորդորէր յաղօթս եւ յերգս սաղմոսաց, որք անհատական աղաղակաւ առ Աստուած կարդային ի տուէ եւ ի գիշերի, որք խաչիւ եւ ժամահարաւ բարձրաձայնութեամբ ի վերայ պարսպացն զԱստուած աղաչէին գալ յօգնականութիւն վտանգելոցն։ Յորմէ ձանձրացեալ լսելիք բռնաւորին, հարցանէր թէ զի՜նչ է այն անհատ աղաղակն, եւ ուսանէր ի գիտնոցն՝ թէ առ Աստուած աղաղակեն։

Արդ ամսականօք աւուրք կացեալ ի վերայ քաղաքին, առ մի մի օր երկիցս անգամ դնէր մարտ պատերազմին ընդ քաղաքին, մի ի լուսանալ աւուրն եւ մի ընդ երեկն։ Բայց դու աստ տե՛ս զԱստուծոյ իմաստութիւնն թէ ո՛րպէս գիտէ հակառակօքն զհակառակին պտուղն շահել։ Արդ մինչդեռ քաղաքն յայս տարակուսի  եւ ի վտանգ կայր, արկանէր խորհուրդ բարւոք ի սիրտ իշխանի միոջ, որ էր յոյժ ի մտերմաց Սուլտանայ, որ զառ ի նմանէ խորհեալսն ծանուցանէր քաղաքին՝ կամ բանիւ կամ գրով։ Բազուս անգամ գրեալ ի քարտիսի ի սլաք նետին կապէր, եւ պատերազմի օրինակաւ մերձեալ ի պարիսպն՝ զնետն ի քաղաքն ընկենոյր. եւ այնու զամենայն կռուոյն օրինական ծանուցանէր նոցա, թէ՝ Առ վաղիւն այսպէս եւ ըստ այսմ ձեւոյ է կռուոյն օրինակն. եւ եթէ յայս նիշ տեղւոջ ի գիշերի կամին ի ներքոյ պարսպին զերկիրն փորել եւ մտանել ի ներքս. բայց դուք պինդ եւ ամուր կացէլ, եւ ի տեղեացն վերայ զգուշացարուք։

  Զայս առնէ Աստուած, որ գիտէ ի հառուստ հիմն արկանել մեծամեծ իրաց. որ զԲաղաամ առ Բաղակաւ մարգարէ գործեաց՝ ի տեսչգութիւն ժողովրդեանն, եւ զանխօս անասունն մարդկեղէն բանիւ ետ բարբառել. եւ զԵղիա ի ձորն Քերիաթու ագռաւօքն զերիս ամս ի սովին կերակրեաց։ Զի՞նչ թէ եւ աստ ի ձեռն հակառակորդացն զփրկութիւնն քաղաքին տնօրինեաց։ Արդ յո՛ր կողմ եւ նոքա ի պատերազմ կացին թէ ի գիշերի եւ թէ ի տուընջեան, սոքա վառեալք եւ պատրաստք անդր գտանէին։ Յետ այսորիկ մեքենայս կանգնեալ, այնու պատերազմէին։ Իսկ երէց ոմն ի մերոցս հնագոյն ունելով զաւուրս, որ յոյժ տեղեակ էր արուեստին, եւ սա իւր կանգնեալ փիլիկուանն. եւ լինէր յորժամ նոքա քար եդեալ ի պարսատիկս մեքենային եւ ձգէին ի քաղաքն, երէցն զիւր քարն դէպ ուղիղ նոցա քարին արձակէր, որպէս զի դիպեալ քար երիցուն ի քար անօրինացն, ի վրայ իւրեանց ընկենոյր։ Զայս արարեալ անօրինացն եօթն անգամ, ոչ ինչ կարացին վճարել. քանզի զօրացաւ քարն երիցուն ի վերայ քար նոցա։Ապա ա՛յլ պատերազմական գործի պատրաստեալ զոր ինքեանք բաբան կոչէր, որ յոյժ ահագին էր, զոր ասէր թէ չորս հարիւր սպասաւորք էին նորա, որք զպարանսն քարշէին, եւ վաթսուն լիտր քար եդեալ ի պարսատիկսն՝ ի քաղաքն ձգէին. եւ առաջի նորա պարիսպ կանգնեցին ի բամբակի բեռանց եւ յայլ կարասւոյ, զի մի՛ քար երիցուն հասցէ ն նա։ Եւ իբրեւ զայս այսպէս յարդարեցին, արձակեցին քար մի, որ դիպեալ ի պարիսպն ուժգնակի, փլոյց եւ խոռեաց զնա. զոր տեսեալ քաղաքին՝ յոյժ զդողին հարան, եւ առ Աստուած աղաղակացին մեծաւ հառաչմամբ, գալ յօգնականութիւն, իսկ անօրինացն լինէր մեծ ուրախութիւն։ Իսկ ի գալ երկրորդ աւուրն որ Դելմից զօրուն իշխանն էր, առեալ զզօրս իւր եկեալ մարտ եդեալ կռուէր ընդ մերսն, քանզի այր քաջ էր. եկեալ խոռին կամէր հզօրապէս ի ներքս մտանել, եւ յանկարծակի զիւրովին երթեալ անկաւ։ Իսկ որ ի վերայ պարսպին էին, ձգեալ զճանկ երկաթի՝ կալան զնա եւ քարշեալ ձգեցին ի ներքոյ պարսպին. եւ զօրացն տեսեալ՝ դարձան լի տրտմութեամբ ի բանակն. իսկ քաղաքին լինէր ուրախութիւն ոչ սակաւ։ Յայնժամ մի ոմն զօրաւոր ի զօրացն Հոռոմոց պատրաստեալ հուր նաւթիւ եւ ծծմբով. եւ արկեալ յաման ապակեղէն, եւ նստեալ ի վերայ ազնիւ երիվարի, քաջասիրտ եւ արի գոլով, վահանաւ միայն զթիկունս ամրացուցեալ, եւ ելեալ ընդ դուռն քաղաքին՝ մտանէ ի բանակն այլազգեացն, մանդատոր ձայնելով զինքն՝ այսինքն թղթաբեր։ Եւ երթեալ մինչեւ ի բաբանն՝ շուրջ անցեալ զնովաւ, եւ յանկարծակի ի վեր առեալ զշիշն եհեղ ի վերայ բաբանացն, եւ նոյնժամայն բորբոքեալ հրոյն՝ բոց ծիրանի ի դուրս ելանէր, եւ ինքն դառնայր փութապէս։ Զոր տեսեալ անօրինացն, ի հրացման եղեալ, հեծեալ յերիվարսն, զհետ մտեալ եւ ոչ կարացին հասանել։ Եւ նորա եկեալ խաղաղութեամբ եմուտ ի քաղաքն, օգնականութեամբ Աստուծոյ ոչ ինչ ունելով վէրս յանձին։ Իսկ Սուլտանն իբրեւ ետես զեղեալսն, ցասմամբ մեծաւ հրամայեաց  զպահահանսն սրակոտոր առնել։

Տեսանե՞ր զԱստուծոյ մարդասիրական խնամսն, թէ ո՛րպէս մերձ է առ երկիւղածս իւր փրկութիւն նորա. տեսանե՞ս, որպէս գիտէ փոքր իրօք մեծամեծացն յաղթել. ո՛րպէս առ Մովսեսիւն Ովգայ՝ որոյ բարձրութիւնն ինն կանգուն էր հսկայի կանգնով. կամ որպէս մանկամբն Դաւթիւ՝ Գողիաթոռ. կամ որպէս Սիսարայ սկայազինն այլազգեաց, ի ձեռն Յայելի՝ կնոջն Քաբերայ. կամ որպէս զՀողեփեռնէսն՝ ի ձեռն այլում կնոջ։ Զայս ասացի, զի մ՛ի վհատիցիմք յորժամ ի մէջ անհնարին փորձանաց անկանիցիմք։ Զի սովոր է Աստուած ներել առ վայր մի յայնհիսի վտանգաւոր նեղութիւն, զի համբերօղքն արժանասցին պսակին փառաց, եւ անօրէնքն ընկալցին զիւրեանց չարեաց զհատուցումն յարդարադատ դատաստանաց։ Զոր եւ ի հնոցին առ մանկունսն տեսանեսք լեալ. քանզի ներեաց Աստուած մինչեւ թագաւորն զիւր մրտմտութեան զայրացմունսն զամենայն ի լոյս էած, եւ հնոցն պատրաստեցաւ, որոյ բոցն ի քառասուն եւ ինն կանգառ բարձրանայր. եւ նա առ սաստիկ ամբարտաւանութեանն՝ ասէր, թէ Ո՞վ է Աստուած որ փրկէ զձեզ ի ձեռաց իմոց. տա՛ս առ նմին եւ զմանկանցն սրտապինդ հաւատսն թէ  ընդ որպիսում գազանի կացեալ ի յատենի, առնէին պատասխանի համարձակագոյնս, որ յոյժ քահանաց բռնաւորին էր. Որ ինչ է, ասէ, վասն այդր տալ  մեզ քեզ պատասխանի. եւ ապա զի՞նչ։ Յորժամ թագաւորի սպառնալիքն վճարեցաւ, եւ նոքա կապանօքն արկան ի հնոցն, յայնժամ եհաս ի թիկունս՝ որ արագն է յօգնականութիւն, եւ ոչ ամաչեցուցանէ զայնոսիկ՝ որ կարդան առ նա ճշմարտութեամբ։ Տե՛ս աստանօր զԱստուծոյ իմաստիցն զխորսն՝ յոր չհասանէ ոք. զի հուրն յերկուս բաժանեաց զքաղդէացիսն. զոր գտանէր՝ կիզոյր. իսկ մանկանցն ցօղէր հրեշտակ, որ ո՛չ մերձենայր ամենեւին ի նոսա, ո՛չ տրտմեցուցանէր՝ եւ ոչ նեղէր զնոսա. որ եւ զբարբարոսն ի զգաստութիւն  էած, որ ի վերայ անպատում սքանչելեացն խոստովնա եղեալ ասէր. Եկայք արտաքս ծառայքդ Աստուծոյ, զի եւ ես ընդ ձեզ օրհնես՝ որ օրհնեալն է յաւիտեանս։ Նոյնպէս եւ աստ ի ձեռն աննշան առիի՝ եցոյց մեծամեծ սքանչելիս։ Արդ այս մեզ ի խրատ եւ ի վարդապետութիւն եղիցի։

Իսկ Վասիլն՝ որ քաղաքին իշխանն էր, հրամայեաց ռամիկին ի վերայ պարսպին մեծաձայն աղաղակաւ անարգել եւ թշնամանել զՍուլտանն, որ յետ երկուց աւուրց շարժեալ բանակաւն գնաց ի տեղւոյն եւ երթալ՝ հանդիպի քաղաքի միոջ, որ կոչի Արծկէ, որ է ի մէջ ծովուն Բզնունեաց, եւ ունի մօտ յինքն բերդ ամուր եւ անառիկ. եւ քաղաքացիքն  յայս ապաստան եղեալ ի ծովն եւ յամրոցն, յանհոգս կային։ Իսկ արիւնաբրբու գազանքն ծանծաղ տեղի գտեալ ի ծովուն, եթե առաջնորդութեամբ ուրուք, եւ եթէ իւրեանց հնարագիտութեամբն, մտին ի քաղաքն. եւ սուր ի վերայ եդեալ կոտորեցին զամենեսին. եւ առեալ զգարին եւ զկապուտ քաղաքին, ելին ի տեղւոջէն։ Եւ այս սրտին դիւր եղեւ Սուլտանին, եւ գնաց տրտմութեամբ յաշխարհն իւր. քանզի ոչ  զոր ինչ կասէր կարաց վճարել ինչ։

257. Միւս եւս ողբ Արիստ. Լասիվարտ. վասն աւերածի հայրենեացն

Էր թուականիս մերոյ ամք հինգհարիւր երեք։ Ի նոյն ամիսն եւ ի նոյն քանիս ամսոյն, ուր զառաջին աշխարհս գերի տարան, զԱրծն այրեցին, եւ զայլ քաղաքս եւ զաւանս, խաղաց գազանն մահաշունչ արիւնարբու եւ մարդախոշոշն Սուլտան անհամար զօրօք, փղօք, եւ կառօք եւ երիվարօք, կանամբք եւ որդւովք, եւ բազում պատրաստութեամբ։ Զանց արարեալ զԱրճիշաւ եւ զԲերկրաւ՝ եկեալ բանակեցաւ շուրջ զքաղաքաւն, որ կոչի Մանազկերտ, ի գաւառն  Ապահունեաց, եւ կալաւ բովանդակ զընթարձակ վայրս դաշտացն։ Եւ արձակեաց ասպատակս յերեսին կողմանս աշխարհիս, ի հիւսիս՝ մինչեւ յամուրն Ափխազաց եւ մինչեւ ի լեառն որ կոչի Պարխար եւ մինչեւ ցստորոտն Կովկասու. եւ յարեւմուտս՝ մինչեւ յանտառսն Ճանեթոյ, իսկ ի հարաւ մինչեւ ցՍիմն կոչեցեալ լեառն. եւ բովանդակ կալեալ զաշխարհս իբրեւ  հնձօղք ոճոյ ագարակի։

Արդ զայնմ ժամու զչարիսն՝ զոր նոքա աշխարհիս հասուցին, ո՛վ կարէ ընդ գրով արկանել, կամ ո՛յր միտք բաւեն ի համար ածել. զի ամենայն աշխարհս լի էր դիակամբք, շէնք եւ անշէիք, ճանապարհք եւ անապատ տեղիք, քարանձաւ եւ առապարք, անտառախիտ մայրիք, եւ ափափայ վայրք՝ եւ յամենայն շինանիստ տեղիս հուր  հարեալ ապականեցին զտունս եւ զեկեղեցիս, որոյ բոց հրատին  առաւել բարձրանայր քան զհնոցին Բաբելովնի. եւ այսպիսի ձեռնարկութեամբ ապականեցին զաշխարհս ամենայն, ո՛չ միանգամ, այլ երիցս անգամ մի ի միոյ վերայ դարձ արարեալ՝ մինչեւ առհասարակ հատաւ երկիրս ի բնակչաց, եւ բարձակ կառաչ անասնոց։ Զայս արարուած՝ սուգ առ եւ կործանեցաաւ երկիր, վասն զի  կործանեցան բնակչիք նորա. բարձաւ ուրախութիւն չերեսաց ամենայն երկիր. յամենայն տեղիս ողբք եւ հառաչանք. ամենայն ուրեք կոծ եւ լալականաց հանդէսք. ոչ ուրեք քահանայից երգք. ոչ ուրեք լսի փառաբանութիւն Աստուծոյ։ Ոչ ուրեք բանին գիրք առ ի խրատ եւ ի մխիթարութիւն լսողաց. վասն զի ընթերցօղքն սրամահք ի հրապարակս, եւ ինքեանք այրեցեալք եւ աճիւնացեալք։ Ոչ ուրեք լսի ձայն հարսանեաց, եւ ոչ աւետիք նորածին մանկանց. ոչ նստին ծերք աթոռով ի հրապարակի, եւ ո՛չ խաղան մանկունք առաջի նորա. ոչ երամանան անդեայք ի յարօտս, եւ ոչ խայտան գառինք ի մարգս։ Ո՛չ լնու հնձող որայիւ զգիրկս, եւ ոչ լսէ բարբեբանութիւն յանցաւորաց. ոչ լնուն կալք ցորենով. եւ ոչ զեղուն գուբք գինւով. ոչ լսին ձայնք ուրախութեան ի կութս այգեաց եւ ո՛չ ծանրանան պահառք ի ստոմանեաց։ Բարձաւ այս ամենայն, կորեաւ եւ ո՛չ երեւի։ Ո՜ր Երեմիա ողբասցէ զմեր կործանումնս, ի ճանապարհաց եւ ի լերանց յերարելով զողբսն. ո՜ր Եսայիաս անհնազանդ մխիթարչացն  զի յագեսցի ողբովք։ Վա՜յ ինձ որ վիպասանեմ զայսոսիկ, հիմենացի երիտասարդին նման գոլով իմ՝ գուժարկու եղէ, ո՛չ միում զիւղի կամ միում քաղաքի, այլ ամենայն աշխարհաց, ազգաց յազգս մինչեւ ի կատարած ժամանակաց. քանզի չիք ինչ ժամանակ կամ գործ որ զմերն հնացուցանել կարէ, բայց թէ որ զպղծոյն անապատի զգուշացուցանեն գիրք։ Արդ զի՞նչ արարից, թողի՞ց ի պատմելոյ զանհնարին չարիսն որ եհաս ի վերայ քրիստոնէից՝ խնայելով ի ձեզ, եթե շարժեցից ողբս եւ հառաչանքս ամենացուն որք հանդիսակից էք այսմ դժոխալուր պատմութեանս. բայց գիտես որ կամիք լսիլ. գասն որոյ եւ ես ի բաց եդեալ  զանձին դանդաղանս, զրացից զգլխաւոր տեղեաց մի ըստ միոջէ զանհնարին չարիսն։

  ԶԽորձեան եւ զՀանձէթ յորժամ յիշեմ եւ որ ինչ ի նոսա գործեցաւ, հատկլիմ արտասուօք փղձկի սիրտ իմ, եւ յիմարին միտք եւ զդողի հարկանի ձեռքս եւ ոչ կարեմ զոճ տողիս յառաջ խաղացուցանել։ Բազում եւ անհամար հոգիք ի վերագոյն գաւառացն, վասն տեղեացն ամրութեան՝ անդ ժողովեալ էին։ Յորոց վերայ հասեալ անօրինացն արագապէս որպէս թռչունք, անողորմաբար որպէս գազանք, սրտմտութեամբ եռացեալք որպէս վրէժխնդիրք, եւ խիլ արկեալ ի քարանձաւս եւ յնատառախիտ մայրիս՝ անյագաբար կոտորեցին զորս եւ գտին։ Մինչ զի արիւնն զօրէն գարնանաբեր ժամանակին, յորժամ ի ջերմութենէ օդոյն ջուրն ծորեալ ելանէ ի ձեանն առուս առուս վիժելով, զհող երկրին զկնի իւր հեղեղատելով, այսպէս եւ յայնժամ լինէր. արեան առուք ի դիականցն անկելոց ելեալ, ի զառ ի կող տեղին ի յորդութանէ գնացից զհող երկրին հեղեղատէին։

Այլ դու յայնժամ եղեալն ա՛ծ զմտաւ, զկրօնաւորացն դաս եւ զքահանայից՝ որ անդ հանդիպեցան։ կամ զերամս ծերոցն, կամ զերիտասարդացն զբազմութիւն, որոց դեռաբոյս  մօրուացն՝ իբրեւ զնկար գեղեցկայարմար  զայտսն զարդարէին, եւ խոպոպք վարսիցն փաղփեալք ի վերայ ճակատուն զօրէն վարդի վառ ի վառ գունով զդիրս երեսացն պայծառացուցանէին՝ թէ ո՛րպէս յանկարծակի ի սրոյ թշնամեացն իբրեւ ի կարկտոյ հարեալ՝ յերկիր թաւալ անկեալ գլոր խաղային։ Բե՛ր ի մէջ եւ զտղայոցն համար, զորս առեալ ի գրկաց մարցն յերկիր ընկենուին, որ մեծակական հառաչմամբ զմարսն խնդրէին. իսկ զծնօղսն գանալից հարուեծովք՝ առ շտապ ի նոցանէ բաժանէին։ Ո՜ր սիրտ քարեղէն, որ զայս լսելով ոչ հեղձնու արտասուօք ընդ բազմադիմի չարեացն յաճախութեամբ։  Կոյս ի խայհառականս անկեալք, նորահարսունք  յարանց բաժանեալք եւ ի գերութիւն մատնեալք. ի միում վայրկենի երկիրն՝ որ իբրեւ զքաղաք մարդախիտ առատութեամբ խճողեալ էր եղեւ անմարդ ամայի, յերկուս բաժանեալ կամ սրակոտոր կամ գերի։

Ո՜վ Քրիստոս քո յայնժամ ներողութեանդ, ո՜վ մերում չարեաց, ո՛րքան դառն մահու մատնեալ եղաք։

 

258. Հայրն Ատոմ եւ Գետարգել սուրբ նշանն [51]

Յետ վաղճանին Տեառն Պետրոսի՝ ոմանք յաշակերտաց նորա առին զԳետարգել սուրբ Նշանն, եւ բնակեցան ի գաւառն Արշակունեաց [52], ի վանքն որ կոչի Խաւարաձոր [53] ։ Եւ յետ նոցա սպասաւորեալ լինէր Գետարգել սուրբ նշանն յայլմէ, մինչեւ ի բազմերջանիկն եւ ի ճգնազգեաց Հայրն Ատոմ. վասն որոյ համբաւ հաճոյական վարուց նորա ել առ հեռաւորս եւ առ մերձաւորս։ Քանզի էր հասակաւն վայելուչ, տեսլեամբն գեղեցիկ, եւ մտօքն ընտրող, բարուքն հանդարտ, վարուքն ճգնող, խորհրդով վեհ, հաւատով ուղղափառ, յուսով կատարեալ, սիրովն անկեղծաւոր, մարմնովն կորովի, հոգւովն առոյգ եւ խոնարհ, եւ սրտիւն սուրբ։ Սա անցուցանէր զամենեքումբք որ յաւուրս նորա էին սուրբք եւ առաքինիք. յորում՝ ժամանակի նուազեալ էր ազգն Հայոց, եւ զօրացեալ էր ազգն տաճկաց. եւ տիրէին առհասարակ ի վերայ բերդորէիցն եւ գաւառաց Հայաստանեաց. եւ անխնայ հարուածովք վշտանայր օր ըստ օրէ ազգս Հայոց ի Հագարացւոց. մինչ զի քանդեալ եւ աւերեալ լինէին եկեղեցին եւ տեղիք աղօթից ի յանօրինաց։

Զայս տեսեալ երանելոյն Ատոմայ, խոյս տայր ի բարկութենէ անտի, եւ երթայր ի գաւառն Շիրակայ, ի քաղաքն Անի. եւ անտի ելեալ գնաց ի սուրբ ուխտն որ կոչի Հոռոմոց վանք [54]. եւ էր վանքն այն ի խորուձոր ի վերայ բլրի միում, զորով լուրջ սակ առեալ պատէր մեծ դեսն Ախուրեան. եւ գետն այն բազում՝ ցաւս եւ վտանգս հասուցանէր վանացն. զի յորժամ արեգակն յամառային տեղին հասանէր, շոգեալ շողանայր վանքն ի տապոյ արեւուն, որ իջանէր ի քարանձաւսն, եւ օդք խորշակայինք եւ զազրահոտք եւ ցաւաբերք ի գետոյ անտի փչէր ընդդէմ վանացն, ի չորից կողմանց։ Զոր տեսեալ երանելոյն Ատոմայ զվտանգ վանացն եւ զնեղութիւն, առեալ զսուրբ Նշանն եւ ել ի բարձր ի տեղի մի ի վերոյ վանացն. եւ կացեալ յաղօթս՝ տարածեաց զԳետարգել սուրբ նշանն ընդդէմ լերինն, եւ ասաց. Տէր Աստուած զօրութեանց, աղաչեմ զքեզ, արա զօրութեամբ Գետարգել սուրբ նշանիս՝ պատառել լերինս այսմիկ, եւ գնասցէ ջուր գետոյս այսմիկ ի մէջ լերինս զառ ի վայր հոսելով. եւ գետս այս որ գնայ ընդ հիւսիսի՝ դառնայ անդրէն թափընթաց ընդ հարաւ։ Եւ իբրեւ կատարեաց զբանս աղօթիցն, յանկարծակի մեծապէս որոտմամբ պատառեցա վէմն, եւ լեառն ընդ մէջ բարժանեցաւ յայսկոյս եւ յայնկոյս՝ կանգունս վաթսուն, եւ էանց գետն ընդ մէջ լերինն, զառ ի վայր կոյս սաստիկ թափընթաց։ Իսկ բնակիչք վանացն՝ իբրեւ տեսին զսքանչելիսն՝ մեծաւ գոհութեամբ փառաւորելով զՔրիստոս Աստուած, երկիր պագին Գետարգել սուրբ նշանին։ 

Եւ յետ այս սոսկալի սքանչելեացս՝ առեալ սուրբ Հայրն Ատոմի զսուրբ նշանն Գետարգել, եւ գնաց դարձեալ ի վանքն Խաւարաձոր, եւ ժողովեալ զցրուեալ եղբարսն եւ շինեաց զվանքն։ Եւ հասեալ ի բարւոք ծերութիւն սուրբ հայրն Ատոմ՝ հանգեաւ խաղաղութեամբ ի Քրիստոս, եւ եդաւ մեծաւ պատուով ի դիրս Հարցն, ի հիւսիսոյ կողմանէ վանացն. իսկ այժմ Խաւարաձորն գեօղ դարձաւ, եւ կայ Գետարգել սուրբ նշանն ի Ձագավանս՝ երկիրն Կուտէոց [55], ի փրկութիւն քրիստոնէից եւ ի պարծանս աւատացելոցն։

 

259. Արշաւանք Ալփասլանայ եւ առումն Անւոյ (Մատթ. Ուռհայեցի, ՃԺԶ)

Յայսմ ամի յարուցեալ սուլտանն մեծաւ յաղթութեամբ եւ խաղաց չար վիշապն Պարսից եւ գայր մտանէր յաշխարհն Հայոց եւ զաստուածասաստ բարկութիւնն հեղոյր ի վերայ տանն արեւելից եւ արբուցանէր զմաղձն դառնութեան իւրոյ ամենայն ազգին Հայոց. եւ սփռեցաւ բոց բորբոքեալ մահու առհասարակ հաւատացելոց Քրիստոսի, եւ լցաւ ամենայն տունն Հայոց արեամբ, սրով եւ գերութեամբ։ Եւ յարուցեալ գայր որպէս զամպս սեւացեալս եւ իջեալ ի վերայ թագաւորաբնակ քաղաքին Անւոյ եւ պատեաց առհասարակ շուրջանակաւ՝ նման չար վիշապի։

Եւ տեսեալ բազմութիւն քաղաքին՝ դողաց առհասարակ, եւ պատրաստեցան ի պատերազմ ընդդէմ Պարսից՝ ուժգին զօրութեամբ։ Իսկ զօրք անօրինացն յարձակեցան գազանաբար ի պատերազմ մեծաւ սրտմտութեամբ եւ ի քաղաքն Անի հարկանէին զզօրսն Հոռոմոց եւ գումարեցին զնոսա առհասարակ ի քաղաքն. եւ ահաւոր պատերազմաւ արկանէին զքաղաքն ի մեծ վտանգս։ Եւ յայնժամ յահէ չար գազանին դողաց սասանելով ամենայն ազգն հաւատացելոց, սկսան լալ հայր ի վերայ որդւոյն իւրոյ եւ որդի ի վերայ հօր իւրոյ. լայր մայր ի վերայ դստերն եւ դուստր ի վերայ մօր իւրոյ, լայր եղբայր՝ զեղբայր, լայր սիրելի՝ զսիրելիս իւր։ Եւ ահա ամենայն բազմութիւն քաղաքին Անւոյ կային ի մեծ վտանգի, եւ պատերազմն եւս առաւել սաստկանայր յոյժ, որ եւ սասանէր ամենայն քաղաքն։ Եւ յերկարել պատերազմացն՝ աղօթից եւ պահոց սկիզբն արար ամենայն քաղաքն եւ լալով եւ հառաչանօք միաբան ձայն առ Աստուած արձակէին, զի փրկեսցէ զնոսա ի չար գազանէն։ Վասն զի էր Անի բազմամբոխ, քաղաքն լցեալ բիւր բիւրուց արանց եւ կանանց, ծերոց եւ տղայոց, որ հիացումն արկանէր տեսողացն, զոր կարծեալ զօրացն բազմաց՝ եթէ մեծ մասն աշխարհիս Հայոց իցէ. եւ յայնմ աւուր հազար եւ մէկ եկեղեցի ի հատարագի կայր ի յԱնի։ Եւ էր քաղաքն շուրջանակի քարակտուր, եւ էր գետն Ախուրեան շրջապատ, բայց միայն ի մի կողմն տեղի ինչ կայր դոյր՝ որպէս թէ նետընկէց մի, զոր բաբնով փլուցին այլազգիքն. եւ բազում աւուրս պատերազմեալ ոչ կարացին մտանել ի քաղաքն, յայնժամ թուլացան ի պատերազմէն։ Իսկ անօրէն իշխանքն Հոռոմոց՝ զորս կացուցեալ էր թագաւորն պահապանս տանն Հայոց, Բագրատ հայրն Սմբատայ եւ Գրիգոր Բակուրանին որդին՝ Վրացի ազգաւ, սկսան սոքօք ամրանալ ի վերին բերդն եւ ի ներքին։ Եւ յայնմ աւուր սուլտանն եւ ամենայն զօրքն Պարսից բանակաւն խլեցան եւ կամեցան գնալ ի Պարսիկս. եւ յորժամ տեսին քաղաքացիքն զաստուածուրաց պահապանացն ամրանալն, բեկան եւ այր իւրաքանչիւր ի փախուստ լինէր առանց պատճառի, եւ ամենայն քաղաքն առհասարակ ի փոշի դարձաւ. եւ մեծամեծքն քաղաքին երթեալ լալով եւ անկանէին ի վերայ գերեզմանացն առաջին թագաւորացն Հայոց եւ անդ կոծ առեալ սաստկապէս լալով եւ ասէին՝ թէ «Արիք տեսէք զտուն հայրենեաց ձերոց»։ Եւ իբրեւ զայս տեսին զօրք այլազգեացն՝ հասեալ պատմեցին սուլտանին, եւ նա ոչ հաւատայր։ Իսկ զօրք այլազգեացն յորժամ տեսին զպարիսպն անպահապանս, առհասարակ ի քաղաքն մտին, առին տղայ մի ի մօրէն իւրմէ, հասուցին սուլտանին եւ ասեն. «Այս քեզ նշան ի քաղաքէն՝ զի ահա առաք զքաղաքն Անի»։ Եւ լուեալ զայս սուլտանն եւ հիացաւ յոյժ եւ այսպէս ասաց, եթէ «Աստուածն նոցա մատնեաց զնոսա այսօր զանառ քաղաքն Անի ի ձեռս իմ». եւ դարձաւ բազմութեամբ եւ մտաւ ի քաղաքն Անի եւ առհասարակ ամենայն զօրքն անօրինաց ունէին դանակ քաջասուր, զերկուսն ունելով յերկոսեան ձեռսն եւ զմէկն ունելով յատամունսն. եւ այսպիսի օրինակաւ սկսան զամենայն քաղաքն առհասարակ կոտորել անողորմաբար եւ զայնքան բազմութիւն քաղաքին նման դալար խոտոյ ի հունձս ածին եւ կամ՝ որպէս զքարակոյտս ի միմեանց վերայ կոյտ արարին. եւ առ վայր մի ծովացաւ աամենայն քաղաքն արեամբ. եւ ամենայն մեծամեծ իշխանք տանն Հայոց եւ դասք ազատացն երկաթի կապանօք կային առաջի սուլտանին. եւ կանայք գեղեցիկք եւ ահարկուք՝ ի փառաւոր տանէն, վարեցան ի Պարսիկք ի գերութիւն. եւ անհաամարք եւ անթիւք մանկունս լուսատեսիլ եւ աղջկունս վայելուչս տարան զհետ մարցն. եւ բազում սրբասնունդ քահանայք այրեցան հրով, նա եւ զոմանս յոտից մինչեւ ցգլուխսն քերթեալ չարաչար խոցուածով, որ եւ տեսողացն սոսկալի էր։ Եւ այլ ոմն ի չարագործ ազգէն՝ ելեալ ի վերայ բարձրութեան եկեղեցւոյն սուրբ կաթուղիկէին եւ զծանրագին խաչն՝ որ կայր ի գումբէթն՝ ընկէց յերկիր եւ մտեալ ի դրանն որ կայր ի գումպէթն եկեղեցւոյն, եւ զպլօր կանթեղն ընկէց ի մէջ եկեղեցւոյն եւ մանրեաց, զոր Սմբատ տիեզերակալն էր բերել տուեալ ի Հնդկաց ընդ բիւր մի գանձուց. երկոտասան լիտր էր կշիռ նորա եւ նոյն չափովն՝ երկոտասան լիտր տանէր. եւ յորժամ ընկէց զխաչն ի գմբեթէն, նոյնժամայն եղեւ սաստիկ որոտմունք եւ անձրեւ բազում, եւ զամենայն զգետն կոտորածոյն ելից ի յԱխուրան գետն եւ լուաց յարենէ զամենայն քաղաքն։ Իսկ յորժամ մանրեցաւ պլօրի կանթեղն, որ այլ չէր լեալ ի վերայ արարածոց, լուեալ սուլտանն յոյժ վիրաւորեցաւ. եւ զխաչն զարծաթին՝ զոր ընկեցին, որ էր մարդաչափ մի, տարան եդին զնա ի կոխ դրան՝ ի դուռն մսկթին Նախչուանայ քաղաքին, որ կայ մինչեւ ցայսօր։

 

260. Խորագիտութիւն Գագկայ թագաւորին Վանանդայ (Մ. Ուռհայեցի, ՃԺԶ)

Յայնմ ժամանակին էր Գագիկ ի Կարս որդին Աբասայ շահնշահին եւ յղեաց առ նա դեսպան սուլտանն, զի գայցէ նմա յերկրպագութիւն։ Եւ էր Գագիկ այր հանճարեղ եւ իմաստասէր եւ խորհեցաւ հնարս զերծանիլ խաղաղութեամբ ի սուլտանէն. յայնժամ զգեցաւ սեւ զգեստ սգաւորի եւ նստաւ ի վերայ սեաւ բարձի. եւ յորժամ տեսաւ զնա դեսպանն սուլտանին, հարցուկ լինէր եւ կամեցաւ զպատճառն ուսանիլ, եթէ Վասն է՞ր ես սեւօք, զի ահա այր դու թագաւոր ես։ Եւ նա ասէր՝ թէ «Յորժամ մեռաւ իմ բարեկամն Տուղրիլ սուլտանն՝ եղբայր Ապասանայ ես յայնմ աւուր զգեցայ զայս սեւ զգեստ»։ Եւ հիացեալ այրն այն եւ երթեալ պատմեաց սուլտանին, եւ նա զարմանայր յոյժ եւ յարուցեալ ամենայն բանակովն եկն առ Գագիկ ի Կարս եւ արար ընդ նմա սէր եւ ուրախութիւն մեծ եւ զգեցոյց նմա զգեստ թագաւորական. եւ արար Գագիկ ճաշ սուլտանին։ Եւ զայս այսպէս լսեցաք, եթէ ի մէկ գառինն վերայ զոր խորովեաց՝ ծախք եհան հազար դահեկան եւ հարիւր հազար դահեկան սեղան տուեալ սուլտանին եւ ամենայն զօրացն նորա. եւ այսու զերծաւ խաղաղութեամբ։ Եւ եղեւ զկնի աւուրցս այսոցիկ թողեալ Գագիկ զԿարս եւ գնաց ի Հոռոմս. եւ թագաւորն Տուկիծ տայր նմա զԾամնդաւ. եւ անդ եկեալ Գագիկ ազատօք իւրովք եւ թողեալ զտունն հայրենեաց իւրոց։