Հայապատում

  361. ՅԻՇԱՏԱԿՔ ՀԱՆԳՈՒՑԵԼՈՑ ՌՈՒԲԻՆԵԱՆ ՊԱՅԱԶԱՏԱՑ ԵՒ ՊԱՇՏՕՆԷԻՑ ՆՈՑԻՆ [1]

Յանուար.

Ա. Այս աւուր հանգեաւ ի Քրիստոս նվաստ քահանայն Կոստանդին երեց Աղոյանց։ 

ԺԵ. Յայսմ աւուր հանգեաւ ի Քրիստոս Պարոն Ըռիմունդ սինիջալ [2], որոյ ողորմեսցի նմա Տէր Յիսուս :

ԺԷ. ի յօրս հանգեաւ ի Քրիստոս Լեվոն աւագ երէցն. որոյ ողորմեսցի, եւ այլն, թվին ՉՂԸ (1349)։ 

ԻԲ. Յայսմ աւուր հանգեաւ ի Քրիստոս Զապել թագուհի Առաջինն [3], որոյ ողորմեսցի նմա Տէր Յիսուս Քրիստոս։

ԻԳ. Յայսմ աւուր հանգեաւ ի Քրիստոս Պարոն Թորոս [4], Լեւոն թագաւորի եղբայրն, որ սպանաւ ի յանօրինաց. որոյ ողորմեսցի նմա Տէր Յիսուս։

Փետրուար

Ա. Յայսմ աւուր հանգեաւ ի Քրիստոս. Պր. Ըռովբէն [5], յազգէն Բագրատունեաց, որ էառ զԿիլիկեայ եւ կայ ի Կաuտաղաւնն.

Բ. Յայսմ աւուր, եւ այլն, Պր. Թորոս [6], որոյ ողորմեսցի նմա Տէր։

Գ. Յայսմ աւուր, եւ այլն, Պր. Ստեւֆանէ [7], որոյ ողորմեսցի։ 

Եւ ի նոյն օրս հանգեաւ ի Քրիստոս Ներսես ավագերէցն.

Զ. Յայսմ աւուր, եւ այլն, Լեւոն թագաւոր Երկրորդն [8], որոյ եւ այլն։ 

ԺԶ. Յայսմ աւուր, եւ այլն. Պարոն Լիկոսն [9] որոյ, եւ այլն: 

Ի սմին աւուր, եւ այլն, Պաւթիկ [10], որոյ, եւ այլն։

Մարտ

Զ. Յայսմ աւուր  †Սմբատ թագաւորն, որդի Երկրորդ Լեւոն թագաւորին, եւ կայ ի Ներքունթն [11] ։ 

Ը. Յայսմ աւուր փոխեցաւ ի Քրիստոս Պր. Կոստանդին որդի (Բ) Լեւոն թագաւորին, եւ կայ ի կոստանդինուպալիս։

Ապրիլ:

Ա. Եւ յայսմ աւուր հանգեաւ ի Քրիստոս Ստեփանոս երէց ավագերիցու որդին. որ էր այր բարի ողորմած եւ ժիր ի տուրս աղքատաց. ողորմեսցի նմա Տէր Յիսուս Քրիստոս, եւ էր թվականն Հայոց ՊԾԶ (1407) եւ պատկեր աւուր էր չորեքշաբաթի [12] ։

Է. Յայսմ աւուր հանգեաւ ի Քրիստոս տղայն Ստեֆանէ որդի Երկրորդ Լեւոն թագաւորին, եւ կայ ի Դրազարկն։

ԺԹ. Յայսմ՝ աւուր փոխեցաւ ի Քրիստոս Տէր Բարսեղ արքեպիսկոպոսն Դրազարկուն, որդի Աւագ Պարոնին [13] ։ 

ԻԶ. Յայսմ աւուր փոխեցաւ ի Քրիստոս Պր. Հեռին [14], որոյ ողորմեսցի նմա Տէր։

Մայիս

Բ. Յայսմ աւուր հանգեաւ ի Քրիստոս Առաջին թագաւորն Հայոց Լեւոն, որոյ ողորմեսցի նմա Տէր։

Գ. Յայսմ աւուր  †բարեպաշտ թագուհին Հայոց Երկրորդ Զապելն [15], որոյ, եւ այլն։ 

Ե. Յայսմ աւուր  †թագաւորն Հայոց Գագիկ որ սպանաւ յորդոցն Մաթաէլի [16] ։ 

Զ. Յայսմ աւուր  †քաջ եւ յաղթող Պր. Ըռովբէն, ազգական թագաւորին Գագկայ [17] ։

Է. Յայսմ աւուր  †պատուելի քահանայն Ներսես [18], որդի (Բ) Լեւոն թագաւորին, որոյ, եւ այլն։

Ը. Յայսմ աւուր Բ Պրն. Լեւոն [19] եղբայրն Պրն. Թորոսի։ 

Ժ. Յայսմ աւուր  †պատանին Ըզովբէն որդի (Բ) Լեւոն թագաւորին։

ԺԱ. Յայսմ աւուր  †Պր. Թորոս որդի [20] Պր. Լեւոնի, որոյ եւ այլն։

ԻԷ. Յայսմ աւուր Բ Պր. Կոստընդին որդի (Ա) Ըռովբենի։

ԼԱ. Յայսմ աւուր վկայութիւն Կոստանդայ իշխանին եւ ընտանեաց նորա [21] ։

Յունիս

ԺԹ. Յայսմ աւուր հանգեաւ ի Քրիստոս բարեպաշտ թագաւորն Հայոց Աւշին, որոյ եւ այլն, 

ԻԱ. Յայսմ աւուր Կոստընդին երեց Ճռզածենց, որոյ, եւ այլն, եւ էր թֆականն Հայոց ՊԿԵ (1416), եւ պատկեր աւուրն էր յերկուշաբաթ։ Արդ աղաչեմք զձեզ վասն սիրոյն Քրիստոսի թողութիւն խնդրեցէք յԱստուծոյ, եւ Աստուած ձեզ յիշողացդ պարգեւ: … 

ԻԶ. Յայսմ աւուր  †Աւագ Լեւոն թագաւորի Դստերքն տիկին Զապլուն եւ տիկին Սիպիլն եւ տիկին Ֆիմին, որոց, եւ այլն [22] ։

Յուլիս

ԺԲ. Յայսմ աւուր  †Պը. Զապլուն, Լեւոն թագաւորին դուստրն: 

ԺԴ. Յայսմ աւուր  †Տէր Ներսես Լամբրունցին, սուրբ Հայրն, արքեպիսկոպոսն [23] ։ 

ԺԸ. Յայսմ աւուր  †աստուածասէր եւ բարերարին հանգուցեալ հոգին Մարիւն [24] ։ 

ԻԳ. Ի սոյն աւուր  †սոսկալի տանջանօք եւ նահատակութեամբ մեծ եւ ամենագովելի Պարոն եւ թագաւորահայրն Հայոց Պր. Թորոս [25], եւ թաղեցաւ ի դամբարանի հարց իւրոց՝ ի սուրբ ուխտն Դրազարկ, որոյ, եւ այլն։

Եւ յայսմ աւուր  †  Պր. Թորոս՝ Լեւոն թագաւորի որդին, որ սպանաւ ի Բարձրբերդ [26], եւ այլն։

ԻԴ. Եւ յայսմ աւուր  †Պր. Ոյկն [27], թոռն Լեւոն թագաւորին եւ որդի Սիրոյ տիրոջն, եւ այլն: 

ԻԷ. Յայսմ աւուր  †բարեպաշտ եւ աստուածասէր եւ ողորմածն Կոստանդին թագաւորին մայրն՝ տիկինն Մարիւն [28], որոյ եւ այլն, թվին Հայոց ՊԱ (1352), պատկեր աւուրն ուրբաթ, եւ կայ յԱնարզաբայ։

ԻԸ. Յայսմ աւուր  †տիկնաց տիկինն Կեռանն թագուհէ մայրն [29] ։

Օգոստոս

Բ. Յայսմ աւուր  †մանուկն Ալինախն [30] որդի Օշին թագաւորին, եւ եղեւ պարակից վերին զուարթնոցն։ 

Է. Եւ յայսմ աւուր†բարեպաշտ Պրն. Ճուան [31], որդի… 

Թ. Յայսմ աւուր  †թագուհին Հայոց Կեռ–Ան [32], ի մեծ թուին Հայոց ՉԼԴ (1285) յօգոստոս Թ, եւ այլն։ 

ԻԶ. Յայսմ աւուր  †երիտասարդ հասակաւ բարի շառաւեղն՝ Ալինախն [33], որոյ, եւ այլն։

Սեպտեմբեր

ԻԷ. Յայսմ աւուր  †Կարապետ Ավագ երէցն [34], որոյ, եւ այլն։

Հոկտեմբեր

Բ. Յայսմ աւուր  †Տամուժէլ Անաւթն [35]. թոռն Լեւոն թագաւորին, եւ դուստր Սրոյ տիրոջն, որոյ: 

ԻԵ. Յայսմ աւուր  †թագաւորն Հայոց Հեթում (Ա) Լեւոն թագաւորի հայրն, որոյ, եւ այլն։

Նոյեմբեր

4. ԺԶ. (եւ ԻԶ). Յայսմ աւուր  †ի ձեռաց անօրինաց Աւագ Պարոն Հայոց Պր։ Հեթում (Բ), որդի Երկրորդ Լեւոն թագաւորին, եւ ի յիւր ընկերութեան թագ [36]....

ԺԷ. Ի նոյն օրս  †Կիտ [37] Լիւզինեան թագաւորն Հայոց, որ էր այր աստուածասէր եւ բարեպաշտ եւ քաջամարտիկ. եւ ընդ նմա եղբայրն իւր Պեմունդ գունթն Կոռիկոսոյ, եւ այլ բազում քրիստոնեայք…

ԻԸ. Եւ այսմ աւուր†Պարոն Սարգըսին որդին Խոճայ Սիմաւոն [38], որոյ, եւ այլն։

Դեկտեմբեր

Բ. Յայսմ աւուր  †Տիկին Ֆիմի կրօնաւորն, քոյրն Լեւոն (Բ) թագաւորի, եւ տիկին Մարիունն՝ քոյրն Կեռան թագուհէ։ 

Թ. Յայսմ աւուր  †բարի ճգնութեամբ ամենամեծ թագուհին Յունաց՝ դուստր Հայոց թագաւորին (Բ) Լեւոնի, Ըռիթայն, որ կայ ի Կոստանդնուպօլիս [39] ։ 

Ժ. Եւ յայսմ աւուր փոխեցին զոսկերքն Պր։ Զապլունին, հրամանաւ իւր եղբօր որդւոյն Չորրորդ Լեւոն թագաւորին, եւ տարան ի Դրազարկն։

ԺԲ. Յայսմ աւուր  †Պրն. Պաղտին մարաջախտըն [40], հայրն Կոստանդին (Բ) թագաւորին. եւ կայ ի յԱկներն. որոյ, եւ այլն։ 

ԻԷ. Յայսմ աւուր  †իմաստուն եւ հանճարեղ Երաժիշտն Թորոս աւագերէցն Թափրոնց [41], ի թվին ՉՂԱ (1342): ի դեկտ. ԻԷ. որոյ ողորմեսցի նմա Քրիստոս, ամէն :

 

362. ԳԻՐ ԵՒ ԳԻՆ ՄԻ ԱՍՏՈՒԱԾԱՇՈՒՆՉ ԳՐՈՑ. ՆՇԱՆԱՒՈՐ ԱՆՁԻՆՔ ԵՒ ՏԵՂԻՔ ԺԱՄԱՆԱԿԻՆ [42]

Փառք Հօրն ամենակարողի, եւ իմաստութեամբ Որդւոյն միածնի եւ բարերարութեամբ Հոգոյն Սրբոյ ճշմարտի, երիցս միակի միասնական Ս. Երրորդութեանն. եւ ողորմութեամբ Սրբոյ Աստուածածնին, եւ առաջնորդութեամբ գլխաւորի վերագոյն Սրբոյն Պետրոսի, եւ ամենայն Սրբոց երկնաւորաց եւ երկրաւորաց։ Աւարտումն եղեւ այսմ Աստուածաշունչ հին եւ նոր կտակարանիս, յորժամ էր թիւն ըստ շրջագայութեան ժամանակի՝ ի մարդեղութենէն Քրիստոսի ՌԳՃԼ (1330), եւ ի թուականութեանն Հայկազնեայ տոհմին ՉԾԱ (1332), եւ ի Հայրապետութեան Տեառն Յոհաննիսի (ԻԲ) մեծի Հռոմայ պապին, եւ ի պատրիարգութեանն Տէր Յակոբայ [43], Հայոց նահանգի, եւ եպիսկոպոսութեանն Տէր Զաքարիայի Ս. Առաքելոյն Թադեոսի [44] վերադիտողի, եւ ի վարդապետութեան Եսիեա րաբունապետի՝ [45] որ այժմ կայ ի Գայլիձորի, եւ յաշխարհակալութեան Ղան Պուղաի [46], եւ ի թագաւորութեան Հայոց Լեւոնի որդոյ Աւշնի։ Զսա սկսեալ ի դեկտընբերի աւարտեցաւ ի հոկտընբերի [47], ի ձեռն երկու քաջ քարտուղարի։ Ես Ներսես անուամբ վարդապետ, բայց գործով վերջացեալ հող եւ մոխիր վարդապետաց [48], որդի Վահրամա, յաշխարհէն Տարօնու, ի գաւառէն Սանսնու [49], ի վանացն Ղազարու [50], ի գեղջէն որ կոչի Կոռ, եղէ ցանկացող ուսման, եւ ընթացայ յարեւելս ի գաւառն Վաուձոր, ի վանքն Գայլեձոր, եւ եօթն ամ աշխատեցայ ի վարժումն հին եւ նոր տառից եւ այլ բազում՝ սրբոց բանից: Յայնմ՝ ժամանակին եմուտ ի հոգիս իմ ցանկութիւն մեծ վասն Աստուածաշունչ գրոց. եւ ես էի աղքատ եւ ոչ ինչ ունէի բայց միայն զՔրիստոս. ապա ուխտ եդի ի մտի իմում, ասացի, թէ, տար ինձ Աստուած իրք՝ նա ես Աստուածածնի անուն տամ գրել։ Յորժամ զայս խորհուրդս ի միտս իմ՝ արարի՝ յայն դէմ եդեալ գնացի յերկիրն Ուրնու՝ [51]  գեօղն որ կոչի Խանակահ, առ եղբարք իմ եւ առ ամենայն արեան մերձաւորքն, խնդրել օգնութիւն ի նոցանէ. իսկ նոքա շարժեալ սիրով եւ լի սրտիւ՝ ողորմութեամբ Ս. Աստուածածնին ետուն ի ծախս Աստուածաշնչիս՝ իւրաքանչիւր ըստ կարողութեան իւրում մասն յիշատակին Մլեհն ՌՃԺ (210) սպ(իտակ) [52]. եղբայր՝ նորա Լեւոն Ղ (90) դրամ. Յովան Ղդր. Թուրան Լ (30) դրամ. Դամուր Լ դր. Մկրտչի կին Կ (60) դր. Մխիթար իմ հօրեղբօրորդին ԽԲ (42) դր. Մխիթար հուսն [53] Լ. Դր. Վարդան ԼԳ (33) դր. Հայրապետն ԼԶ (36) դր. Մարտիր… Թադկան Լ. դր: Լուսեր ներկարար Լ. դր. Զաքար. ԺԸ ( 18). դր: Ռամանոսն եւ իւր մայր ԼԶ դր. Ֆռանգ Խլաթցին Ճ (100) դր. Անտոն Ի (20) դր. Ումեկն եւ իւր որդիքն Խ (40) դրամ։ 

(Եւ) իմ՝ առեալ զայն գնացի յաշխարէն Պարսից ի քաղաքն Թավրէժ, յաղագս քարտիսի, եւ բազում ահ, եւ աշխատանք կրեցի ի ճանապարհն եւ յոլով նախանձ եւ նեղութիւն յագահ եւ ի սնապարծ քահանայից եւ ի հակառակող աշխարհականաց. եւ անտի ողորմութեամբն Աստուծոյ յարուցեալ գնացի միւսանգամ՝ ի Գալիձորն, եւ կալայ միջնորդ զՅոհաննես Մշեցին զեղբայրն իմ հոգեւոր, որ առնէր միջնորդութիւն ընդ իս եւ ընդ երկու գրագիր, ընդ Եփրեմ եւ ընդ Դաւիթն, որ էին կուսան քահանայք. եւ ապա ի բազում աւուրս հազիւ կարացաք կտրել գրելէ՝ [54] առանց այլ խարճի ՌՇՃ (1500) դր. բայց յետոյ զրկեց զիս Դաւիթն, քանզի խիստ ագահ էր եւ արծաթասէր. եւ ԳՃ (300) դր. այլ ել յինէն. վասն որոյ թողցէ Աստուած զ(յ)անցանս նորա։ Եւ ես յայնժամ՝ յարեայ անտի եւ գնացի ի Ս. Առաքեալն Թադեոս՝ առ Տէր Զաքարէ արքեպիսկոպոս. եւ նա ետ ինձ Շ (500) դր. եւ յետ բազում՝ աւուրց դարձայ վերստին ի Գայլիձոր բազում նեղութեամբ, քանզի ձմեռն էր աւուրքն. եւ վճարեցի զմնացեալ պարտքն յԱստուածաշունչ գրոցն. եւ դարձայ ի Ս. Առաքեալքն, եւ դադարեցի անդ սակաւ աւուրս։ Եւ կայր Աստուածաշունչս անկազմիլ, եւ ես թշուառականս կայի հիւանդ հոգով եւ մարմնով, ապա խնդրեցի ի Ս. Աստուածածնէն, եւ նա զօրացոյց զիս. եւ յարուցեալ պնդեցի զմէջս իմ, եւ ուղղեալ գնացի ի Քռնայ [55] առ սուրբ եպիսկոպոսն Տէր Բարդուղիմոս եւ առ վարդապետքն Հայոց (որ) առ նմա կային յայնժամ. եւ Մարգարե վարդապետն չէր անդ՝ որ կազմող էր գրոց, այլ գնացեալ էր ի Ճահուկ, եւ ի ներգործութենէ չարին ես հիւանդացայ մերձ ի մահ զաւուրս ԽԵ (45), եւ Քրիստոս յարոյց զիս. եւ գնացի ի Ճահուկ առ Մարգարէ վարդապետն. եւ նա յանձն առեալ կազմեաց յաւուրս յ (40), եւ ետ ցիս։ Եւ իմ ուրախացեալ դէմ եդի գնալ յերկիրն Տարունու եւ ամենեւին ինչ ոչ ունէի խարճ ճանապարհին. յայնժամ ծախեցի զփիլոն եւ զհողաթափն վասն խարճի [56] ։ Ապա զայս գիտասջիք եղբարք, որ գնալս եւ գալս զոր ասացի՝ ի բազում՝ տեղի էր, ի մէջ բարբարոս ազգաց… որ մահմէտականք կոչի, որ բռնացեալ ունին զաշխարհս Հայոց վասն մեղաց մերոց. եւ յամենայն տեղիս օգնեց ինձ Ս. Աստուածածին, եւ անվնաս մնացի. եւ զամենայն թերի զոր ունէի՝ ելից եւ կատարեաց: Բայց խարճն որ եղեւ այս Աստուածաշունչ գրոցս՝ ընդ ամենայն միակամուռ ԲՌԲՃ (2000) դրամ է [57]: Տէր Աստուած Յիսուս Քրիստոս գրեսցէ զամենայն յօժանդակողքն՝ որ շատ եւ որ սակաւ՝ ամենայն արժանաւորօքն՝ ի գիր կենաց Գառինն յաւիտենից, եւ առաջնորդեսցէ նոցա յաղբիւրն ջրոյ կենդանոյ. ամէն։

* Վարդապետ Ներսէս, յիշեա յաղօթս զԹորոս ծաղկօղ [58], եւ զպապն իմ Սիար եւ զհայրն իմ՝ Սարգիս եւ զմայրն իմ Մարիամք ի քաղաքէն Մշոյ :

*  [59] Փառք եւ գոչութիւն մատուցանեմ ես, կարկառեալ զձեռս իմ Հօր անծնելութեանն եւ Որդւոյ նորին եւ Բանի ծնելութեանն եւ Հոգւոյն Սրբոյ ի նոցունցն յէութենէ բղխողութեան, որ միշտ լնու զամենայն. այժմ եւ յանսպառ յաւիտենին, զի հասոյց զտկարութիւնս իմ ի կատարումն աստուածաբան մարգարէիցս։ Արդ խնդրեմ՝ յամենեցունց՝ երեսս անկեալ, զի որք պատահիք առ ի սմանէ օգտութեան՝ թողութիւն հայցեցէք ի Քրիստոսէ ստացօղի սուրբ գրոցս Ներսէս վդ. (վարդապետի), եւ տառապեալ ոգոյ Դաւիթ գրչիս, եւ դուք յիշօղքդ յիշեալ լիջիք ի Քրիստոսէ. Նա եւ զպատուական քահանայ զօօհաննես [60] սպասաւոր բանի եւ զհոգեւոր երկնողն իւր զՏէր Ստեփանոս զհանգուցեալն ի Քրիստոս որ զօրինակն շնորհեաց այս երեք գրոցս [61] ։

* Ի թուին Հայոց տոմարի որ ՊԻ (820–1371) կոչի, ի յայդմանէ չարին վասն ծովացեալ մեղաց մերոց՝ ի բարկապահանջութենէ այլասեռիցն աւե. րեցաւ երկիրս Տարունու, նա եւ սուրբ ուխտս Ղազայրո, զոր եւ կրօնաւորք Ս. Առաքելոյս տարաշխարհիկ լինէին՝ անցանելով յայլ գաւառ. եւ կացեալ սուրբ տառս Աստուածաշունչ ի պահեստի բազում աւուրս՝ եղծեաւ [62], այլ եւ զբազում սուրբ գրենօք եւ զգեստիւք. եւ եղեւ տրտմութիւն վանացս. եւ զոր յետ աւուրց ինչ յորում էր թե. ՊԻԷ (1378-9) ոմն յազնուական տոհմէ բարեմիտ եւ սրբասէր կրօնաւոր՝ Պօղոս անուն, եղբօրորդի գոլով երջանիկ րաբունոյն Յոհաննիսի փոխեցելոյն աստեացս առ Քրիստոս, որ ստացեալ ունէր զայս Աստուածաչունչս, վասն որոյ Պօղոսս եւս առաւել հոգք յանձին կալեալ վերստին ետ նորոգել զգիրքս զայս բազում աշխատութեամբ անձին եւ ընչից իւրոց, վասն վայելման ինքեան եւ յիշատակ Յոհ. վարդապետին եւ Պօղոս աբեղաի, որ եղեւ նպաստ կրկին նորոգմանս, եւ եղբօր իւրոյ Յոհանէս սարկաւագի հանգուցելոյն առ Քրիստոս. նա եւ զեղբայր վարդապետին զՍարգիս քահանայն, եւ ըզծնօղսն մեր եւ զամենայն արեան մերձաւորսն, աղաչեմ զհանդիպողն այսմ՝ Աստուածաշունչ գրոցս՝ յիշել ի Տէր յօժար կամօք զվերոյ գրեալքս, զի եւ դուք յիշեալ լիջիք ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերոյ ի բարին. նա եւ զանարժան հողիկս զՅովանէս անպիտան գրիչ, որ զսակաւ գիրս ցանցառ գրով ձաբըռտեալ գրեցի եւ կազմեցի, ոչ յարուեստ ինչ վստահանալով, այլ ըստ արկեաց եւ յօժարութեան կամացս Պօղոսի. վասն որոյ չմեղադրել խնդրեմ եւ յիշել ի Տէր միով Տէր ողորմաիւ։,

* ԶՊօղոս աբեղայ զստացօղ գրոցս յիշեցէք ի Տէր Քրիստոս, աղաչեմք, եւ զՅոհանէս սարկաւագ զհանգուցեալն առ Քրիստոս։

* Այլ եւ զվերջին կազմող [63] լուսազարդ տառիս եւ ծաղկաւէտ բուրաստանիս զՀարապետ կրօնաւոր՝ աղաչեմ՝ յիշել ի Տէր եւ բոլոր սրտիւ Աստուած ողորմի ասել. զի խիստ փտեալ էր եւ բամբակ դարձեալ եւ ի տեղիս տեղիս ցեցն էր ծակոտեալ, հազիւ կարացի ի կապ ածել. վասն որոյ առ ոտս անկեալ պաղատիմ մանկանցդ Սիոնի. զի յորժամ՝ հանդիպիք սմա՝ լի բերանով Աստուած ողորմի ասա. ցէք ինձ եւ ծնողացն իմոց՝ հոգեւորացն եւ մարմնաւորաց. եւ դուք յիշեալ լիջիք ի Տեառնէ Աստուծոյ. ամէն։ Այլ եւ զհոգեւոր Հայր մեր... զի խիստ շիւարեալ էաք եւ բարակ… չէր հանդիպի... այի... թուխին [64]...

* Դարձեալ երես անկեալ պաղատիմ սուրբ եւ պատուական ուսումնասիրացդ եւ բանասիրաց ան. ձանց, զի որք հանդիպիք սմա տեսանելով կամ օրինակելով՝ յիշեսջիք ի մաքրափայլ աղօթս ձեր զառաջնորդ սուրբ ուխտիս զՏէր Պօղոս արքեպիսկոպոս [65], զի ի ժամանակիս յայսմիկ որ էր թիւս Հայոց ՊՁԸ (888=1439) էր սա առաջնորդ ուխտիս Առաքելոց. եւ ի սորին աւուրքս քահանայ ոմն անուն Վարդան՝ եղեւ գործովն Յուդայի եւ մատնեաց զամենայն սրբութիւնք եկեղեցւոյն՝ անօրինաց, զխաչ եւ զսկի, եւ բազում՝ խաւար էած ազգիս Հայոց. որ եւ զաղէտ տարակուսանացն եւ զկսկիծն՝ ո՞վ [66] կարէ ընդ գրով արկանել: Զի յայսմ ամի տիեզերալոյս եւ քաջ րաբունապետն Թովմա՝ [67] փախստական էր եղեալ յազգէն Նետողաց, ի գաւառէն Արճիշոյ, եւ եկեալ հանդիպեցաւ ի սուրբ ուխտն Առաքելալք` երկու վարդապետօք եւ բազում գրոց աշակերտօք. եւ ետես զպատուհաս ցասման, զի պեղծ ամիրայն Մարաց որ ի Մուշ նստէր՝ յաւուր միում բազում՝ զօրօք եկն ի վանքն, եւ սուտ քահանայն Վարդան ընդ նոսա, եւ ըմբռնեցին զքահանայքն. զոմն տանջեցին եւ զոմն ահաբեկ առնէին. մտին յեկեղեցին եւ քակեցին զմին կողմին շեղ... եւ հանին բազում խաչ եւ սկի եւ Սրբոց նշխարք, եւ տարան ի քաղաքն, ըստ այնմ՝ որ ասէ ի Սաղմոսն, Զթիկունս իմ՝ հարին մեղաւորք։ Եւ սուրբ վարդապետքն եւ աշակերտքն եւ սրբասէր քահանայքն ողբս ի բերան առեալ լային ողբալով, եւ այնքան կսկծացին՝ մինչ զի զգիշերն ամենայն արթուն կացեալ եւ խնդրեցին Աստուցոյ զազատութիւն սրբութեանցն։ Եւ ի վաղիւն եւ կեալ երէց ոմն Մելքիսեդ անուն եւ եբեր մասն ինչ ի խաչերոյն. եւ բազում՝ խաչ եւ սկի կորեաւ. եւ այսու ամենայնի պատճառ այն պիղծ չքահանայն եղեւ, որ անունն չէ յիշելոյ. որ եւ զպատասխանին նա տացէ յաւուրն դատաստանի. ամէն։ 

Այլ եւ դարձեալ աղաչեմ իջել ի Տէր զվերջին նորոգօղ եւ զկազմող տուողն, որ ի վերայ սուրբ գրոցս երախտիք ունի, այլ եւ զնախախնամօղն աղաչեմ՝ յիշման արժանի առնել. եւ եթէ մին թխթի կամ մին սակաւ իրաց երախտիք ունի ի սուրբ գիրքս՝ զփոխարէն նորա յԱստուծոյ առցէ աստ եւ ի հանդերձեալն. եւ եթէ ոք զկազմելէն [68] տայ՝ լի սրտիւ միոյն հազար Աստուած փոխարէն տացէ նմա, եւ Էնց [69] համարի, թող թէ զԱստուածաշունչս բոլոր նա է տուեր գրել. զի թէպէտ նորոգօղն է թէպէտ նոր գրող տուօղն՝ ի միասին պիտի պսակին ի Քրիստոսէ։ Եւ որ զբարին կամենայ այս գրոց՝ Քրիստոս Աստուած զիւր առատ բարին նմա տացէ աստ եւ ի հանդերձելումն. ամէն։ Ո՜հ, զեղկելի անձն իմ աղաչեմ՝ որ յիշել ի Տէր միով Տէր ողորմայիւ։

* Զէլպասան Չարդրանեցին եւ զհօրեղբօրորդին իւր զՏօղանն [70] յիշեցէք ի Քրիստոս Աստուած յաւուրն դատաստանի, վասն զի ըստ իւրեանց կարողութեան օգնեցին։

* Եւս առաւել յիշեցէք ի Քրիստոս զաստուածասէր Սիմեոն սարկաւագն, եւ զծնօղսն իւր եւ զամենայն մերձաւորսն իւր զկենդանիս եւ զհանգուցեալս, եւ Աստուած ողորմի ասացէք նմա, որ ետ նորոգել եւ կազմել զԱստուածաշունչս, զի խիստ եղծեալ եւ հնացեալ էր [71], եւ բազում աշխատութիւնս եւ ծախս արար. եւ մեք ոչ կարացաք ըստ հաճոյից եւ ըստ կամացն նմին առնել. զի շատ նեղասրտանք եւ դառնութիւն ունէաք յանձինս՝ վասն չար գործոց եւ անուղղայ գնացից եւ անպատշաճ բարուցս մեր զոր ունիմք։ Եւ արդ որք հանդիպիք՝ անմեղադիր լերուք անկարութեանս եւ անյարմար բանիս։ Ողջ լերուք ի Տէր. ամէն։

* Ես Պետոր [72] կրօնաւորս որ եկի ի սուրբ ուխտս որ կոչի Ղազարոս վանք, որ եւ յազդմանէ չարին մատնեցին զիս ի Բռնաշեն՝ [73] ի ձեռս անօրինաց, եւ ես գիշերն փախեա եւ եկի աստ. զոր Տէր Աստուած անփորձ եւ անդրդուելի պահէ Յովանես վարդապետն եւ զիւր միաբանքն, զՏէր Մեսրովբ եւ զՏէր Ստեփանոսն, որ ինձ քան զչափն աւելի հարկիս արարին. Աստուած ողորմի իւրեանց ծնողաց հոգւոյն, ամէն։ Ի թվին Ռ. Ճ. ԺԵ (1115 =1666) տանուտէրն Կարիճն է։

 

363. ԱՂԱՆԴԱԻՈՐ ՀԱՅՔ Թ=ԺԵ ԴԱՐՈՒՑ (ՄԽԻԹԱՐ ԱՊԱՐԱՆԵՑԻ [74] )

Մոլորութիւն է զանազան եւ ազգի ազգի Հայոց։ Քանզի անիծեալ Սմբատ Արմենն [75] փախուցեալ ի Շամրտոյ եկեալ բնակէր ի Խնունեաց [76] գաւառն ի գեղջն Թոնդրկակ, եւ զգաւառն Թողալիոյ, այսինքն Տիվրեկոյ [77] ելից չար աղանդով, որ յամենայն հերետիկոսաց ունէր աղանդ խմորոյ: Եւ հետեւողք նորա եպիսկոպոսուն եւ վարդապետք եւ երիցունք են յոլովք, այլ անուանիք՝ Մրջուսիկ եւ Լուսիկ վարդապետքն Սմբատայ. իսկ աշակերտք Սմբատայ՝ Կիւրեղ, Յօսէփ, Յեսու, Թեոդոս, Անանէ, Արքայ, Սարգիս [78] եւ այլք [79]. որք ամենեքին էին Հայք եւ աղանդաւորք, եւ ամենեքին զհին եւ զնոր կտակարանսն ծաղր առնէին։ 

Ի սոցանէ ասաց Կիւրեղ, եթէ, Աստուած ընդ ամենայն տեղիս է եւ յամենայնէ պաշտի, եւ մեք աստուածապաշտ եմք եւ ոչ նիւթապաշտք. վասն որոյ բաւական է միայն ձեռամբ խաչակնքել, եւ սուտ եւ ընդունայն է եկեղեցի եւ խաչ եւ պատկերք, եւ եկեղեցական զգեստք եւ անօթք. միայն բաւական է քահանային ունել փիլոն եւ ոչ այլ ինչ։ Իսկ անիծեալն Յովսէփ զկնի Կիւրեղի ընկալաւ զառաջնորդութիւն Թոնդրակեցւոցն, ասաց սնոտի յոյս գոլ քահանայից ի պատարագն. եւ քարոզեաց, եթէ ոչ է պիտոյ պատարագն, այլ խմոր թացեալ ի գինի՝ պարտ է հաւատալ մարմին Քրիստոսի գոլ: Եւ ասէր զկարգ սուրբ եկեղեցւոյ եւ զձեռնադրութիւն՝ սուտ եւ վայրապար գոլ. այլ ասէր, եթէ որպէս զառաքեալսն ձեռն դնելով տալ զՈգին Սուրբ, առանց պատարագի եւ եպիսկոպոսական զգեստուց :

իսկ Պօղոս Սամուuտացին Արամեան ի Սամոստիա [80] գեղջէ Հայոց՝ էր աղանդովն Թոնդրակեցոց, որք զմկրտութիւն ի ջուր՝ ոչ ընդունին, եւ ասեն. եթէ, Քահանայքն ոչ հասկանան զբանն Պօղոսի հոգեւորապէս, որ ասէ, Ի մահ՝ անդր նորա մկրտեցարուք, պարտ է ի մահն Քրիստոսի մկրտիլ, եւ ասէին, եթէ մկրտելն մահն է՝ մեզ ոչ է փոյթ մկրտել զոք։ Եւ դարձեալ ասէին Պօղոսեանքն, եթէ Քրիստոս ի յընթրիսն ոչ միայն վասն պատարագին ասաց՝ Այս է մարմին իմ, այլ եւ վասն ամենայն սեղանոյն, եւ այն էանց եւ լցաւ ընդ նոյն։ Այլ եւ ասեն, եթէ, Մովսէս ընդ սատանայի խօսեցաւ եւ ոչ ընդ Աստուծոյ. եւ զերկինս եւ զերկիր եւ զամենայն մարդիկ եւ զայլս՝ ասէին ի սատանայէ։

Այլ եւ ոմանք Կաշեցիք [81] եւ բնակեն ի Խուն (Խնուս) գաւառն, եւ են Թոնդրակեցոց աղանդովն, ասեն, եթԷ, Մեք թլփատեալ Աստուած ոչ հաւատամք։ Եւ ի սոցանէ՝ Արշակունեցի Գրիգոր Մագիստրոսն, որ ի լատին ասի Մաջիսթեր, այս ինքն վարդապետ, գրեաց պատասխանի առ կաթողիկոսն Ասորոց, եթէ Մանիքեցիք վարեցան ի յաշխարհէն Յունաց, եւ Թոնտրակեցաց փախուցեալքն ի յԱսորիս՝ պարտ է աքսորել։ Քանզի յաւուրս Յովսէփ կաթողիկոսի [82] եւ Սմբատայ Բագրատունի թագաւորի Հայոց, ոմն Սմբատ Արմեն աշակերտեցաւ պարսիկ մոգի ումեմն բժշկաց եւ աստեղաբաշխից, որ կոչէր Մջուսիկ [83], եւ ի նոցանէ ուսեալ զանազան աղանդս՝ զբազումս կորոյս. եւ ի յայնմանէ մինչեւ ի Գրիգոր Մագիստրոսն աւելի է քան զՃ եւ Հ (170) ամ։ Եւ նա սահմանեաց ըստ որպիսութեան սուրբ եկեղեցւոյն Հռոմայ՝ զարդարել զեկեղեցիս եւ ունել սկի եւ հանդերձ եւ զանկակ եւ խաչ եւ պատկեր, եւ կեալ հնազանդ եւ միաբան, որպէս նախնիքն, զոր ոմանք ոչ ընկալան [84] ։ 

Այլ եւ գործ Սմբատայ եւ իւրայոցն էր ամենայն կեղծաւորութիւն, յայտնի՝ պահք եւ ողջախոհք, եւ ի ծածուկ՝ որկորամոլ եւ բղջախոհ… Ես Պօղոսեանքն վասն սիրոյ իւրեանց չար Պօղոսին՝ ասէին. ԶՊօղոս սիրեմք եւ զՊետրոս անիծեմք, զի նորա հետեւողքն մերոյ Պօղոսին հակառակ են: Եւ յայնմ՝ չար սովորութենէ բազումք ուրացան զգլխաւորութիւն սուրբ առաքելոյն Պետրոսի, վասն որոյ եւ անկան ի բազում մոլորութիւնս։ 

Դարձեալ, եւ են ոմանք Հայկազեանք Հալեզու արեւապաշտք, եւ կոչին Արեւորդիք : Սոքա ոչ ունին գիրք եւ դպրութիւն, այլ աւանդութեամբ ուսուցանեն հարքն զորդիսն իւրեանց, զոր նախնիք նոցա ուսեալ էին ի Զրադաշտ մոգէ Անդրուշանին [85] պետէ։ Եւ ընդ որ երթայ արեգակն՝ ընդ այն երկրպագեն, եւ պատուեն զծառն բարտի եւ զշուշան ծաղիկն եւ զբամբակին եւ զայլսն, որ զդէմս իւրեանց շրջեցուցանեն ընդ դէմ՝ արեգականն [86], եւ նմանեցուցանեն զինքեանս նոցա՝ հաւատով եւ գործով բարի եւ անուշահոտ։ Եւ առնեն մատաղ ննջեցելոց, եւ տան զամենայն Հա երիցու, սոցա առաջնորդն կոչի Հազրպետ։ Եւ յիւրաքանչիւր ամի երկու անգամ կամ աւելի՝ ամենեքեան այր եւ կին, ուստր եւ դուստր Ժողովին ի գուբ մի յոյժ խաւարին եւ մերկանան, եւ ապա Հազրպետն կարդայ եւ ղօղանչէ. յայնժամ գայ սատանայ ի նմանութիւն սեւ քօշի եւ միզէ ի վերայ ամենեցուն։

Իսկ Հայերն որ կոչին Գորգեցիք, ասեն, որպէս Նոյանցն ելեալ ի յումեմնէ Նոէ, եթէ Քրիստոս է Հայր եւ Որդի եւ Հոգի Սուրբ. եւ ըստ այնպիսեացն յիմարութեանցն համարեալ լինի՝ եթէ Սուրբ Երրորդութիւնն չարչարեցաւ եւ մեռաւ։ Վասն այնորիկ եւ բազումք ի Հայոց ուրացան զԵրրորդութիւն անձանցն, որպէս զՍաբէլ, եւ ասէին վասն Քրիստոսի, եթէ ինքն է Հայր, ինքն Որդի, եւ ինքն Հոգին Սուրբ. եւ յայնմ՝ չար աւանդութեանց բազումք սովորեալք այնպէս ասէին. որպէս եւ հանապազորդ յաղօթսն իւր ասէր Յակոբ Մանգտաւագն [87] ։ Նա եւ Գորգն այն որ բնակեցաւ ի յանապատն որ կոչի Արմեն [88], մերձ ի դղեակն Լամբրոնի, արար բազում աշակերտս, եւ առեալ զբան Մատթեոսի որ ասէ, Յերկեկոյի շաբաթու [89], ասէր, եթէ Քրիստոս ի շաբաթի օրն ի յերրորդ ժամու յարեաւ. վասն որոյ եւ ասէր, եթէ պարտ է ուտել միս։ Իսկ աշակերտ վերոյգրեալ Գրիգորիդ [90] Մօսէս, ի Տէր Գրիգոր միաբան կաթողիկոսէն [91] որ ի Կիլիկոյ, փախուցեալ գնաց յԵզնկէն, եւ եդ կանոնս, ամենեւին ոչ ասել շրթամբք Հայր մեր յերկինս՝ ի յեկեղեցի կամ արտաքոյ, այլ միայն ի միտս եւ ի ծածուկ. եւ ասաց պատարագել փայտեղէն ամանով, եւ առանց սպասաւորի, եւ եբարձ զմաղզմայն եւ զգօրփօրայն՝ [92] եթէ ըստ Յունաց է։

Եւ ոմն վարդապետ Հայոց Վարդան անուն, թէպէտ ասէր զՔրիստոս մի անձն եւ երկու բնութիւն, եւ ընդունէր զԾնունդն Քրիստոսի եւ զԶատիկն ըստ եկեղեցւոյ, սակայն եբարձ զՅայսմաւուրքն եւ զտօնս Սրբոցն, նա եւ ասէր, եթէ առաջի սուրբ Աստուածն է Հօր, եւ Սուրբ Հզօրն՝ Որդւոյ, եւ Սուրբ անմահն՝ Սուրբ Հոգւոյն, եւ ապա յիմարութեամբ ասէր՝ որ Խաչեցար։ Այլ նոքա որք ասէին զՔրիստոս սոսկ մարդ եւ մի բնութիւն, ասէին, եթէ երեք սուրբն նշանակէ զՍուրբ Երորդութիւն, եւ ոչ է պարտ ասել զՔրիստոս Աստուած, այլ միայն՝ Քրիստոս՝ որ խաչեցար՝ ողորմեա մեզ բարեխօսութեամբ։

Իսկ ի ժամանակս Կոստանդեայ կեսարացւոյ [93], յարեան ոմանք չարք, այսինքն, Սիմաւոն, Ղլաթ, Յօվան եւ Վահրամ [94], եւ կամեցան ասել զՔրիստոս մի բնութիւն, եւ բառնալ զջուրն եւ զամենայն զարդ եկեղեցւոյ եւ զգեստ քահանայական. եւ Տէր Կոստանդին հանդերձ ամենայն ուղղափառօք ի տասն օր տրամաբանեալ ընդ նոսա՝ յաղթեաց զնոսա եւ արար ամօթալից. եւ թագաւորն բարկացեալ չարեացն՝ արտաքսեաց ի չարեացն արս Եճ (500) ի Կիպրոս, եւ չարքն տաճկացեալ փախեան եւ սերմանեցին բազում չարիս։ 

Դարձեալ եւ ըստ վերոասացելոցդ են եւ այլ բազում եւ զանազան Հայք ի զանազան տեղիս. քան. զի ոմանք կոչին Սոնթ, ըստ Սըսացոց կոչելոյն եւ բարբառոյն, որ ասի Բաժանեալք կամ թափեալք. վասն զի բաժանեալ թափեցան ի Սըսոյ միաբանութենէն որ ընդ սուրբ եկեղեցւոյ։ Եւ ոմանք կոչին Ծաթ Հաեր, որ լեզուով եւ գրով ազգաւ են Հայք, բայց դաւանութեամբ եւ ամենայն օրինօք են Յոյնք, եւ ամենայն կարգաւ հնազանդ նոցա, որպէս յայտ է այնոքիւկ որք են ի յԵզընկէն եւ ի յայլ Հոռոմոց տուն եւ ի Կաֆեն [95], ի Ղրիմն եւ ի յայլ բազում տեղիս։ 

Եւ ոմանք կոչին Արեւորդի Հաեր եւ կամ՝ Գորգեցիք, որպէս ասացաւ ի սոյն ճառս եւ գլուխ, եւ այլք այսպիսիք։ Եւ ոմանք կոչին Սըսոյ միաբանք, որք բազում կերպիւ դաւանութեամբ եւ օրինօք եւ արարողութեամբ խորհրդոց՝ են համաձայն ընդ սուրբ եկեղեցւոյ որպէս յայտնի է ի Ձեռնադրութենէ գրոցն եւ ի Դաշանցը [96] ։ Բայց կարգաւորքն թէպէտ եւ յառաջագոյն ունէին ջաբրոն [97], սակայն այժմ հանդերձիւ եւ կացուցմամբ [98] եւ սակաւ ինչ արարողութեամբ եւ ժամակարգութեամբ զանազանք: Բայց ընդ ամենայն աշխարհ Հայք զամենայն զժամակարգութիւնս եւ զարարողութիւնս պատարագին առնեն՝ բաց ի սակաւուց՝ ըստ կարգաւորելոյ Սրբոյն Ամբրոսիոսի [99], որպէս յայտ է այժմ ի վիճակ նորա, այսինքն ի Միլան եւ ի սահմանս նորա։

Մոլորութեան (Անդրէասայ, Կայանադրաց) հետեւեցան ոմանք ի Յունաց եւ ոմանք ի Հայոց, որք մերձակայք են այնմ՝ գաւառին (Կեսարիոյ) եւ երկրին, որք կոչին Ծայթ [100] Յոյնք եւ Ծայթ Հայք, որք ամենեւին դաւանութեամբ եւ օրինօք եւ պարագայիւք նոյն են Ծայթ Հայքն ընդ նոյն Յունաց, եւ յոյժ ատեն եւ բամբասեն զՀայսն՝ որք ոչ հաւանին վերոյգրեալ աղանդեացդ, որպէս յայտ է ի Հայոց Յայսմաւուրաց եւ ի շարականացն, ի յասացուածոցն եւ ի Մաշտոցէն եւ յաղօթիցն եւ ի յարդեանցն վասն ննջեցելոցն. որք հաւատան զկատարեալ չարսն եւ զանհաւատսն ի դժոխքն, եւ վասն անկատար սրբոցն եւ ննջեցելոց՝ խնդրեն աղօթիւք եւ ողորմութեամբ հանգիստ հոգւոցն ննջեցելոցն, ընդ դէմ՝ Ծայթ Յունաց եւ Ծայթ Հայոց. միայն լեզուով եւ գրով են Հայք, եւ այլով ամենայնիւ միաբան ընդ նոյն Յունաց եւ ամենայն գրոց նոցա. որպէս յայտ է այժմ՝ ի Հոռոմոց տանէն մինչեւ ի Յոյնք եւ ի Կաֆա եւ ի յայլ տեղիս, որք բազումք կան ի նոցունց յամենայն տեղիս։ 

Իսկ ոմանք կոչին Հայք Միաբանք, որ ամենայն կերպիւ են ըստ այժմու Հայոց սովորութեանց, բայց ուխտիւ ընդ բանին որ վերաբերի ի դաւանութիւն հաւատոյ եւ ի փրկութիւն՝ են համաձայն ընդ սուրբ եկեղեցւոյ։ Իսկ ոմանք կոչին Հայք եւ միաբան կաթոլիկ ըստ ուխտի Սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին եւ ընդ սուրբ եկեղեցւոյ, որպէս յայտ է այնոքիկ՝ որք են ի Կաֆա եւ երկիրն Նախջեւանոյ եւ ի գաւառն Երընջակոյ [101] եւ այլ բազում տեղիս։

Եւ այսպէս ըստ վերոասացելոցդ՝ գրէ եթէ ամենայն Հայք ըստ զանազան տեղեաց եւ ժամանակաց՝ ոմանք ընդհանրականաբար եւ ոմանք մասնաւորաբար հետեւէին սուրբ եկեղեցւոյ. քանզի ոմանք առնեն սկիհ եւ մաղզմա եւ գորփօրա եւ փալա [102], եւ գլխարկ եւ ուրարք եւ շուրջառ եւ խաչն ի մէջն, եւ ի բազում՝ տեղիս ունին նկարեալ պատկեր ի յորմ եկեղեցեաց եւ կամ՝ ի տախտակս կամ ի գիրս, եւ բազում՝ եպիսկոպոսունք առնեն զգեստ եւ գործիք քահանայապետական՝ ըստ ձեւոյ սուրբ եկեղեցւոյ: Եւ ոմանք ընդ մեզ ի մէջ գիշերի յառնեն ի ժամերգութիւն, զոր ինքեանց սովորութիւն է յառնել ընդ այլոց ազգաց ընդ արշալուսն: Եւ եւ ոմանք ի յամենայն օր պատարագեն։ Այլ բովանդակ ամենայն Հայք հին եւ նոր թարգմանեալ գրովք եւ բաղարճով պատարագելով եւ պահելով, զանկակօք։…

 

364. Լէնկ-Թիմուր (Թովմաս Մեծոփեցի)

Արդ՝ այր մի Թամուր-Լանկ անուն, դաւանութեամբ եւ օրինօք պղծոյն Մահմետի՝ Նեռինն կարապետի, յայտնեալ երեւեցաւ յԱրեւելք ի Սըմըրղընդ քաղաքի, անողորմ, անգութ, անագորոյն, լցեալ չարութեամբ, պղծութեամբ հնարիւք բանսարկուին սատանայի։ Զոր ոմանք ի Սարթափու գոլասեն զնա, որ է ի գաւառն Կոգովիտ՝ մերձ ի լեառն Մասիս ուր տապանն է Նոյի եւ մերձ ի յԱրտազ գաւառի։ Որ եւ գնացեալ ի Թաւրէզ. եւ ղանորէիցն յղեալ զնա առի քէշիկս՝ պահել զթշնամիսն ի ճանապարհին Խորասանու։ Եւ նորա ելեալ անտի գնաց ի Խորասան. եւ անտի անցեալ զգետս Զահուն, եւ ընթացեալ ի Սմրղանդ ՝ ի քաղաքն Արեւելից. եւ տեսեալ անտերունչ զաշխարհն ամենայն, եղեւ աւազակապետ եւ գլուխ մարդասպանից։ Եւ ժողովեցան առ նա ոգիք հնգետասան, աւելի կամ պակաս, չար եւ նման ինքեան։ Եւ երթեալ գաղտագողի իյանդաստան քաղաքին, յափշտակեալ զերամակ նոցին՝ առեալ գնացին։ Եւ իշխան քաղաքին ելեալ զհետ նոցա պատերազմել. եւ նոցա յետս դարձեալ պատերազմեցան. հարին զնա եւ սպանին. եւ մտեալ ի քաղաքն՝ առին զտէրութիւն քաղաքին եւ զկին նորին Խանում անուն, տիկին նորին։ Եւ սակաւ սակաւ զօրացեալ՝ էառ զԲուխարայ քաղաք. եւ անցեալ յայնկոյս Զահուն գետոյն, եւ մտեալ յերկիրն Խորասանու՝ առնոյր զբազում քաղաքս նոցա, եւ կոտորէր սրով զամենեսեան։ Եւ ահ եւ երկիւղ անկեալ ի վերայ նոցա՝ ետուն զաշխարհն ի ձեռն նորին։

Եւ նա զոմանս խաբէր սուտ կաշառօք, ոմանց երդնոյր, զոմանս որդեգիրս առնէր, ոմանց զդուստր իւր ի կնութիւն տայր, եւ դստերօքն սպանանէր զփեսայն։ Որ եւ զՀրէ քաղաք թագաւորանիստ. ետ զդուստր իւր իշխանի նոցա, եւ նա կացեալ զաւուրս ինչ առ նա՝ սպան զայր իւր սրով, եւ յղեաց առ հայրն գալ առնուլ զքաղաքն։ Եւ նորա գնացեալ էառ եւ արար քաղաք թագաւորական։

Իսկ իշխան ոմն Խորասանու Շահ-Մանսուր անուն ընդդէմ կացեալ նմա աւելի քան զԸ (8) ամ. եւ ոչտայր ի նա զՇիրազ, զՔրման եւ զԱսպահան։ Եւ պիղծն Թամուր խաղաղութիւն արարեալ ընդ նմա եւ հնարիւք յետ դարձեալ ընդ Արեւելս. եւ Շահ-Մանսուրն դեսպան եւ աղերս առաքեալ նմա բազում յոյժ։ Եւ նորա տեսեալ զեկեալ դեսպանն՝ սուտ հիւանդ անկեալ. ետ բերել գառն մի, եւ զենին զնա, եւ էարբ զարիւն գառինն։ Եւ հրամայեաց կոչել զդեսպանն ի մէջ բազմութեանն. եւ եցոյց զդէմս կերպարանաց իւրոց իբրեւ զմեռելոտի, եւ ետ բերել զանօթ պղնձի, եւ դարձոյց յետս զարիւն գառինն առաջի ամենայն բազմութեանն։ Եւ եկեալ դեսպանին, տեսեալ, յոյժ ուրախացեալ ի միտս իւր ասէ. «Այսօր եւ վաղիւն սատակիե։ Եւ ի գիշերին յայնմիկելեալ ի ձի երիվարին հասեալ առ Շահ-Մանսուր իշխանն ամենայն աշխարհին, ետ աւետիս ուրախութեան։ Եւարայիշ մեծ արարին, եւ ամենայն մարդիկ աշխարհին, որ կային ի նեղութիւն, ի քաղց, ի ծարաւ եւ ի վտանգ տագնապին՝ ելեալ ցրուեցան յիւրաքանչիւր բնակութիւնս, ուստի եկեալ էին։

Իսկ չարահնարն Թամուր պատրաստեաց զզօրսիւր. եւ զերից եւ զչորից աւուր ճանապարհն ի միում աւուր եկեալ, հասանէր ի դուռն քաղաքին։ Եւ պատերազմեալ ի վերայ նոցին սակաւ աւուրս տկարացուցին եւ ի յառնուլ բերին զամուրս նոցին։ Իսկ արին Շահ-Մանսուր սրտապնդեալ սպառազինեաց զզօրս իւր ԸՃ (800) ոգի, յանկարծակի բացեալ զդուռն քաղաքին եւ մտեալ ի մէջ անթիւ եւ անհամար գնդին, մինչ զի հասին ի նոյն տեղին, ուստի Թամուրն ժողովեալ էր զամենայն գունդ արեաց հեծելին, եւ վերացուցեալ զսուրն իւր ի վերայ գլխոյ սատանայի զաւակին։ Եւ զօրացն ասպարափակ արարեալ՝ ոչ կարացին սպանանել զպիղծ վիշապն անդնդային, այլ շրջապատեալ զօրաց նորին՝ զամենեսեան առ հասարակ կոտորեցին սրով։ Եւ այսպէս առին զամենայն աշխարհն Խորասանու՝ զԲալհ քաղաք, զԽորասան զՇիրազ, զՔրման, զԱսպահան, զՆիւշապուր, զԿուրան, զՄակուրան, զԹուն, զԹանջան, զԴամղան, զՄազանդարան, զՌէ, զՂազուին։ Եւ հասին մինչ ի Սուլթանիա՝ ի սահմանս Ատրպատականին Թաւրիզու։ Եւ Էդիլ անուն Սուլթանիու իշխանին գնացեալ ընդ առաջ նորա գանձիւք եւ թագաւորական աղերսիւք՝ եւ հաշտութիւն արար ընդ նմա։

Եւ ղանն Թաւրիզու սուլթան Ահմատ ելեալգնաց փախստական, ճանապարհաւն Ըռըշտունեաց Ոստանու, առաջնորդութեամբ ամիրային մարաց Եզդնայ՝ ի Բաբելոն Բաղդատ քաղաքն, առ ազգականսն եւ զօրքիւր, զի ի նոյն ժամանակին եւ նոցա տիրէին։ Իսկ Էդիլն ասացեալ, առաջնորդեալ Թամուրին ի Թաւրէզ քաղաք, եւ ետ ի ձեռս նորին։ Եւ գաղտագողի խորհուրդարարեալ ընդ զօրս իւր կամէր սպանանել զլանկն եւ զկաղն Թամուր ի բաղանիս քաղաքին։ Եւ մի ոմն իմացեալ զխորհուրդն ծածուկ, եկեալ առ նա ասէ զդաւ նենգութեան Էդիլ աղային։ Եւ նորա գիտացեալ, յղեալ կոչեաց զնա, եւ հուր ետ վառել. եւ եդին կենդանոյն ի պղնձի սանն եւ եփեցին զնա առաջի նորա եւ ամենայն բազմութեանն. եւ այնպէս կորուսին զնա։

365. Գահավիժումն գերելոյն ի Թիմուրէ ընդ բերդն Վանայ (Թ. Մեծոփեցի)

Եւ անտի չուեալ գնաց ի գաւառն Տոսպայի վերայ Վանայ ամրոցին Հայոց. եւ առ ժամայն ամիրայն Եզդին, յազգէ Սենեքարիմանաց, ոչ եկն առ նա, այլապստամբեալ ի նմանէ մնաց ի յամրոցին՝ հանդերձ ամենայն զօրօք եւ բազութեամբ քրիստոնէիցն։ Եւ յետոյ իջեալ ի յամրոցէն՝ գնաց առ նա, եւ նորակապեալ կալուլական արար զնա։ Եւ եկեալ ի վերայամրոցին՝ Խ. (40) օր ի նեղութիւն արկին, եւ զբազումս սպանին ի զօրաց անօրէն չաղաթային։ Եւ նոցա, նեղեալի հացէ եւ ի ջրոյ, ոչ կարացին կալ ի խսարին, ետուն զբերդն ի ձեռս նոցիս։

Աւա՜ղ աղէտիս եւ դառն կսկծիս։ Աստ է տեսանել զահ եւ զերկիւղ աւուրն դատաստանին, զլալումն եւ զողբումն ամենայն բերդին, զի հրաման եղեւ ի չար բռնաւորէն զկանայս եւ զմանկունս առնուլի գերութիւն, եւ զհաւատացեալ եւ զանհաւատ ի բերդէնի վայր ընկենուլ։ Իսկ նոքա առժամայն կատարեցի զչար հրամանս նորա. սկսան առհասարակ զամենեսեան ի վայր ընկենուլ։ Եւ այնքան բարձրացաւ մեռեալն, մինչ զիվերջին անկեալքն ոչ մեռանէին, զոր տեսաք աչօք եւ լուաք ականջօք մերովք ի սրբազան արհեպիսկոպոսէն տէր Զաքէոսէ եւ ի հօրէն Վարդա Պօղոս կոչեցեալ, որ եւ նոքա ազատեցան ի բերդին լինելով, զի իշխան մի չաղաթայ զիւր տուեալ բաժինն ազատարար. եւ սակաւմնացելոցն նա եղեւ պատճառ։ Եւ լցաւ անմեղ արեամբ քրիստոնէիցն ու ալյազգեաց աշխարհն ամենայն շուրջ դղեկաւն։

Իսկ մուղրի մի յոյժ բարձրաձայն ելեալ ի մինարայն ի քաղաքէն Բերկրոյ զղիամաթի սալայն գոչեաց, ասէ. «Օր դատաստանին հասաւ»։ Եւ պղծոյն անողորմի միտ եդեալ ասէ. «Զի՞նչ է ձայնն այն». ասեն մերձակայքն. «Օր դատաստանին հասեալ է, որ Յիսէն առնելոց է. եւ զայն դու արարեր այսօր», զի ըստ նմանութեան փողոյ ձայն լալական գոչեաց մուղրին. ասէ. «Բերանն այն բեկեալ լիցի, սակաւ մի այլյառաջագոյն գոչեալ էր՝ բնաւ երբէք մարդ ոչ սպանանէի»։ Եւ նոյնժամայն հրաման տուեալ՝ այլ միարկանել ի վայր զմնացեալսն, այլ ազատել   զամենեսեան։

Բայց ո՞վ կարէ պատմել զթիւ գերեացն եւ զսպանումն անմեղացն. այլ Աստուած միայն, որ ստեղծ զամենայն եւ թուէ զամենեսեան, զի լցաւ աշխարհնամենայն գարշութեամբ հոտոց, եւ մեռան քահանայք եւ աշխարհականք, հաւատացեալք եւ անհաւատք։ Եւ այսամենայն եկն ի վերայ մեր վասն մեղաց մերոց, մանաւանդ ի ծուլութենէ կարգաւորաց եւ կարգաթող խաբեբայից։

Եւ երթեալ դարձեալ ուստի եկեալ էրգերութեամբ եւ աւարաւ։

Եւ յետոյ եկեալ սիրելեաց կոտորելոցն, եւտեսեալ զանբժշկելի վէրս Հայոց՝ ողբս ի բերան առեալաշխարէին՝ մինն գոչէր. վա՜յ որդեակ իմ, մին ասէր. վա՜յ հայր իմ։ Եւ լցաւ երկիր եւ աշխարհ լալով եւեղուկ կարդալով բովանդակ ամենայն կողմունքՎասպուրական գաւառին, զի չիք ոք որոյ ոչ գոյրսիրելի կամ բարեկամ անհետ եւ անգտանելի եղեալ իսիրելեաց։ Աւա՜ղ եւ եղո՜ւկ ամենայն Հայոցս, զիաւերեցաւ ամենայն երկիր. զի յԱրճիշու մինչ ի տուննՎրաց եւ մինչ ի Կուր գետն Աղուանից շաղախեցաւարեամբ անմեղաց երկիր ամենայն՝ չարչարանօք, սպանմամբ եւ գերութեամբ։

 

366. Մշեցի կինն որդեզեն (Թ. Մեծոփեցի)

Բայց զարմանալի գործ մի գործեցաւ ի սմին աւուր, զի կին մի երկիւղած եւ հաւատարիմ մի Մուշ գաւառէ, ունելով որդի մի յոյժ պատուական եւբաղձալի, եւ դէմք կերպարանացն իբրեւ զերեսս հրեշտակի, գոլով ամաց իբրեւ եւթանց կամ ութից, զի յելանել զօրացն արեւելից ի լեառն Խութային, բազումք ի քրիստոնէիցն աստ եւ անդ փախուցեալ կայինի պրակ մայրոյն գաղտագողի։ Եւ տեսեալ զնոսա անօրինացն՝ արշաւեալ ի վերայ նոցա, կամէին գերել զնոսա։ Իսկ ողորմելի մայրն՝ սրբասէրն եւ երկիւղած, յետս դարձեալ՝ տեսանէր զի գային զկնի, եւ մերձ էին առնուլ զմանուկն, առեալ սուր ի ձեռն իւր զենեաց զորդին ցանկալի եւ իբրեւ զգառն անմեղ պատարագեաց գառինն Յիսուսի Քրիստոսի՝ փոխադարձ առնելով Հօրն երկնաւորի, որ զԱստուած Որդին, զանարատ գառն իւր պատարագեաց զենեալ ի վերայ քառաթեւ խաչին՝ բարձրացեալ ի վերայ սրբոյն Գողգոթայի։ Եւ ինքն՝ մայրն այն, սակաւ մի յառաջ ընթացեալ՝ ել ի վերայ բարձրաւանդակ վիմի, ի վայր ընկէց զինքն եւ եհան զոգին գոհութեամբ, փառաւորելով զանունն Յիսուսի Քրիստոսի։ Եւ զայս վասն այնորիկ արար, զի մի երկուքն զրկեսցին ի Քրիստոսէ եւ սատանայի բաժին լինիցին, այլ Աստուծոյ լինիցին բաժին եւ հաճոյական պատարագ առաւել, քան զհօրն հաւատոյ մեծին Աբրահամու եւ քան զմայրն  Շամունեայ, որ զԷ. (7)որդիսն պատարագ մատոյց Աստուծոյ, յորդորելով զնոսա յօժար կամօք մեռանել վասն Աստուծոյն մերոյ մեսիայի. որոց անուանքն էին այսոքիկ. անդրանկանն՝ Հռաքսոն, Գաղիղէ, Մակար, Խորէն, Խորսէն, Ամինադաղ, Գաղիզէ։ Եւ զայս վասն այն ետ թոյլ Աստուած զաղիս իւր սպանանել եւ Աստուծոյ պատարագել, զի մի՛ միայն Աստուած Աբրահամու փառաւորեսցի եւ տամբք հնոյն Իսրայէլի, եւ մի հինն Իսրայէլ առաւել պարծեսցի քան զնորս Իսրայէլ՝ զհաւատոյ որդիք մեծին Աբրահամու եւ Լուսաւորչին Գրիգորի, որ էր ի մարմնաւոր թոռանցն հօրն հաւատոյ։ Եւ զայս մի՛ ոք երկբայութեամբ եւ կարծեօք դիտեսցէ, զի մեք իսկ վարդապետօք եւ աշակերտօք գնացաք ի սուրբ Կարապետն, եւ դարձեալ եկաք ի Մուշ, եւ բերաք զտեսօղն եւ զլսօղն՝ զճգնաւոր հայրն զԴաւիթ կրօնաւորն, զհոգեւոր հարազատ սուրբ ճգնաւորին Բարթուղիմէոս ի սուրբ Առաքելոցն Ղազարու վանացն, եւ ի նոցանէ զճշմարիտն ստուգեցաք, եւ ձեզ յիշատակ օրհնութեան Աստուծոյ թողաք։

 

367. Մարտիրոս Կողբացի (Թ. Մեծոփեցի)

Ի  ՊԼԶ.  (=1387)  թվականիս  մեր  առեալ  էր  զաշխարհն  Խորասանու  Ը.  (8)ամաւ  պատերազմաւ.  անտի  չուեալ  եկն  էառ  զԳանձակ  շահաստանի՝  զԹաւրէզ  քաղաք։  Եւ  անտի  չուեալ  եկն  ի  յերկիրն  Սիւնեաց՝  ի  վերայ  դղեկին  Երնջակու,  եւ  ապա  ի  վերայ  երկրին  ճակատուց.  էառ  զքաղաքն  Սուրբ  Մարիեւ  ի  հիմանց  տապալեալ  զամուրն  մեր  որ  էր  ամրափակեալ  պատուական  ազգին  Բագրատունեաց,  եւ  գերեաց  զամենայն  քաղաքն  եւ  զշրջակայ  գեղորայսն։

Իսկ  բարեպաշտ  տանուտէր  մի  Մարտիրոս  անուն՝  յոյժ  զօրեղ  զօրական,  ողորմած  եւ  աղքատասէր,  ի  գեղջէն  Կողբայ,  ելեալ  ի  լեառն  Բարդող,  որ  կոչի  յայլոց  ազգաց  Թակալթու,  յոյժ  արի  եւ  քաջ  մանկամբք  գեղջն,  ապրեցոյց  զամենայն  հաւատացեալսն  մեծաւ  պատերազմաւ  եւ  սրտապինդ  զօրութեամբ,  օգնութեամբ  հզօրին  Աստուծոյ  Յիսուսի  Քրիստոսի  փրկչին  մերոյ։Եւ  թէպէտ  բազում  անգամ  պատերազմեալ՝  ոչ  կարացին  առնուլ  զլեառնն։  Զոր  յետոյ  այրն  այն  նահատակեցաւ  ի  պիղծ  թուրքմանէն  Սահաթ  անուն,  հեղձեալ  ի  ջուրն  արալու,  անտես  ի  մարդկանէ։

 

368. Սքանդար Թուրքման (Թ. Մեծոփեցի)

Իսկ որդի Յուսուֆին Սքանդար ոչ հանդիպեցաւ առ հայրն իւր, զի նստէր ի տեղի նորին, այլ եկն ի կողմանէն Բաղդատայ։ Առեալ զզօրս հօր իւրոյ եւ զքօչս Հիզանին՝ եկն ի Բագրեւանդ գաւառն, մերձ սուրբ ուխտին շինեալ ձեռամբ Տրդատայ եւ Լուսաւորչին Գրիգորի, կամէր գնալ ի վերայ Շահռուհին։ Եւ էր Շահռուհն այն հասեալ ի Հեր եւ իԶարաւանդ գաւառ, եւ վերջն՝ ի Բերկրի։ Եւ համբաւ գալոյ Սքանդարին եհաս առ նա. եւ դարձաւ անհուն բազմութեամբ, եկն եհաս ի յԱրճէշ։ Փոս ետ հատանել յԲ. (2) տեղիս՝ մինն ի յԱրճէշ եւ մինն՝ ի յԱսպիսնակ, մինչ ի լեառն Աղու. եւ միւս օրն ելեալ գնաց ի դաշտն Ապահունեաց՝ ի Խանագահն, եւ փոս եհատ յահե զօրացն յիմարին եւ զօրեղացեղ զօրականին Սքանդարին։ Եւ հասեալ ի Վաղարշակերտ ՝ ի դաշտն Բագրեւանդայ, ճակատ առ ճակատ բանակեցան, եւ մտեալ ի պատերազմ՝ հարկանէին զմիմեանս։ Եւ արին եւ քաջ պատերազմօղն մտեալ ի մէջ անթիւ զօրացն Շահռուհին, եհատ զըռընկունք փղին, եւ մին կին ի ծառայից նորա յափշտակեալ ի տանէ Շահռուհին եւ զբազումս սատակեալի զօրաց չաղաթային, եւ արկ ահ եւ երկիւղ ի վերայ արեւելեան գնդին։ Իսկ Շահռուհն կայր առանց երկիւղիի յահէ նորին։ Ապա երթեալ ի ծառայիցն ասեն ցնա. «Զի կաս խաղաղութեամբ, ահա կորեաք յահէ քաջ եւ մենամարտիկ որդոյ Յուսուֆին»։ Իսկ նորա ելեալ ի խորանէ խորանին՝ հրաման ետ զուղտ եւ զանասուն տանել զառաջեաւ զօրուն. եւ գոչեցին առ հասարակ միաբերան, եւ կախարդքն ձգեալ զթուղթն ի վեր ի յերկինս, եւ հանեալ զսուրս իւրեանց դիմեցին ի վերայ նոցա. եւ վաղվաղակի եւ առժամայն ի սուր սուսերի հարեալ կոտորեցին զզօրս անհնազանդ թուրքմանին։

Աստ է տեսանել զաղէտ տարակուսանաց նոցին, զի գոչումն աղաղակի նոցա սարսեալ դողացուցանէր զերկոսին կողմանքն, որպէս քաջին Վարդանայ եւ Մուշեղայ արարին պարսիկք։ Այլ եւ հայր ուրացաւ զորդի, եւ որդի՝ զհայր, մայր՝ զդուստր, եւ դուստր՝ զմայր։

 

369. Արշաւանք Շահռուհի (Յիշատակագիր)

Որդի մեծի Թամուրին Շողշուխ կոչեցեալ՝ չորս տ անգամ՝ բազում՝ հեծելօք՝ անգութ եւ անագորոյն եւ անողորմ՝ եւ ծարաւի արեան քրիստոնէից, երեկ ի վերայ աշխարհիս Դավրիժոյ - որ բազում՝ եւ անասելի աւեր էած ի վերայ աշխարհիս Հայոց. զի եւ (էր) զոր սրով կոտորեաց եւ զոր անողորմ՝ գերի վարեաց եւ կորոյս, եւ զոր սովամահ արար, եւ զոր մահ տարաւ, եւ զոր գայք եւ գազանք կերին եւ պատառեցին. եւ մնացեալ՝ այր եւ անդր փախեան բնաջինջ , եւ մտին յաշխարէն Վրաց։ Եւ ամենեւին անմարդաբնակ մնաց եւ աւերեցաւ աշխարհն մեր, եւ դրունք երկնանման տաճարացն փակեցան. եւ լոյսք եւ կանթեղք շիջան եւ խաւարեցան, եւ խունկքս եւ նուէրք պակասեցան, եւ աղօթք եւ երգք սաղմոսաց պակասեցան եւ դադարեցան, եւ մատուցմունք պատարագաց եւ ամենայն սրբութիւնք եկեղեցւոյ՝ խաչ, Աւետարան, եւ ամենայն հանդերձեղէն սպասք եկեղեցւոյ՝ ի ձեռս այլազգեաց գերի մատնեցաւ, եւ մեծ սուգ եւ ողբ եւ տրտմութիւն եւ կսկիծ հասաւ Հայոց եկեղեցեաց, եւ եղաք որպէս հինն Իսրայէլ՝ կոխան եւ այպն կատականաց ամենայն ազգաց։… 

Յայս դառն եւ կսկծալից Ժամանակիս, կարի աղքատութեամբ եւ չքաւորութեամբ ետու գրել զգիրս ի յօտար երկիրս Վրաց, ի ձեռս Յովհաննու քահանային, ի վանքս Հաղբատայ, առ դրան սուրբ Նշանիս՝ եւ սուրբ մայրաքաղաք խմբարանիս եւ Սուրբ Աստուածածնիս եւ Սուրբ Գրիգորիս. առ  դամբարանի սուրբ վարդապետաց, եւ սուրբ հայրապետաց, եւ բազում՝ մեղսաքաւիչ եւ աստուածաբնակ տաճարացս. ի յառաջնորդութեան Տէր Զաքարիայ արհի եպիսկոպոսի եւ ի թագաւորութեան Վրաց Ալեքսանդրի, եւ պարոնութեան տեղւոյս եւ նահանգիս Լոռոյ՝ մեծափառ եւ աստուածասէր իշխանաց իշխանիս՝ պարոն Բեշքենին յազգէ Օրբելեանց՝ թոռին մեծ պարոնին Բիւրթելին ի թուականի Հայկազեան տաւմարի ՊՁԷ (1438)։

 

370. Վիճակ երկրին Հայոց յետ Թամուրեանց (Երեմիա Չէլէպի)

Յետ աշխարհաւերին Թամուրլանկի, որդիք նորա ոչ տիրապետեցին զաշխարհ՝ միահեծան՝ որպէս ըզհայրն իւրեանց, այլ բաժանորդեալք ի վերայ միմեանց խազմ տային. եւ ելին այնուհետեւ ուրոյն ուրոյն, եւ պէսպէս իշխանքն որ ի վերայ իրերաց բռնանային, որպէս ձկունք ի ծովու եւ գազանք անապատի, ԺՌաւ (10, 000) եւ ոմանք ԻՌաւ (20, 000). այն թէ ես իշխեմ, եւ այն թէ ես թագաւորեմք, մինչեւ ի զօրանալ Պարսից, եւ իշխել միահեծան Օսմանցւոց, եւ յաղթել կորուսանել ըզնոսա մերձ ԹՃ (1450) թուին մերում եւ այլ յետոյ։ Եւ մնաց ազգս Հայոց ի մէջ իշխանութեան այսմ՝ երկուց թագաւորաց՝ զորոց եւ զգործս յառաջիկայս ընթերցցիս: 

Որպէս ասացաք. յետ Թամուրլանկի սատակման՝ մինչեւ ի հաստատիլ այս երկուց թագաւորութեանցս, այսինքն Պարսից եւ Օսմանցոց, Ճէլալիքն՝ ոչ թէ ի թագաւորաց այլ աստուածպետականքն ճէլալք եւ ապստամբք, զէնքն սատանայի թշնամւոյն բնութեանս, մանաւանդ թէ առաւել Քրիստոս Աստուած ասացողաց թշնամի են դեւք, զի հեղձամղձուկ ելեալ մախան ընդ բնութեանս՝ որ մաքրեցաւ եւ նորոգեցաւ արեամբ Քրիստոսի Աստուծոյ, եւ զլուսեղէն տեղիս նոցա վայելչութեամբ յաւանս ժառանգելոց աղագին, հերձին ճայքին եւ միշտ դարան եւ նենգութիւն եւ որոգայթ կազմեն լարեն յամենայն դիմաց, զի ընդ իւրեանս ի դժոխս քարշեսցեն, եւ յաւիտենական փառաց լուսոյն զրկեսցեն, եւ յօրհնաբանութենէն Աստուծոյ  մերժեսցեն։ Յայտ է թէ ի հակառակութիւն ապստամբութեան զոր ունէին առ Աստուած ստեղծողն ամենայնի, եւ ոչ դադարեցին ի չարութեանց թշնամութեան որ առ բաժինս Քրիստոսի եւ առ ժառանգորդս սուրբ արքայութեան նորա։ 

Այն զէնքն սատանայի եւ արբանեակք զոր ասացի՝ յետ Թամուրլանկի սատակմանն յոչինչ ազգէ եւ աննշանք էին, գուցէ ճշմարտի թէ ծնունդք դիւաց պատուհասք աշխարհի. որպէս ի մերում՝ ժամանակիս, Հայտար օղլի, Չրմօր, Եէկեն եւ Կետէիկ եւ այլք, զորս ի տեղւոջ իւրեանց տեսցես զչարութիւնսն։ Եւ սոցուն նման գռեհիք եւ շինականք էին այսոքիկ , Չէրքէզ Մըսըրցին , Ճիհանշահ, Շահ–Րուհ, Գարա Եուսուֆ, Փիր Օմեր , Իսքենդեր, Ուզուն Հասան , Եաղուպ պէկ, Շահսուվար, Մելիք Ասլան, Նուրալի, եւ Ունղուր, Ալվանտ։

Եւ ոմն ի Ճաղաթայէ եւ ոմն թուրք Հայմանա եւ եամաղ Թուրքմանին, եւ բանակն թուրքման, եւ Եազմա Թուրքմանաց, եւ Եազմա Քրդաց, եւ բնական Քուրդ, ի փառս եւ յագահութիւն կատաղեալք. Պեկլիկ տավասի, եւ այլ ոչ ինչ գոյ պատճառաւ, ի վերայ միմեանց մարտ դնելով յաղթութեան ջանիւ սուր ի վերայ սրոյ անողորմաբար տարածէին, որպէս ժառանգել զմեծագոյն իշխանութիւն։ Եւ ոչ ինչ յաջողեցաւ նոցա յորդւոց յորդիս ժառանգութիւն, որք յաւել քան ՇՀ (570) ամս աշխատեցան եւ չքացան փքացան, եւ չարութիւնք իւրեանց զհետ իւրեանց գնացին ի կորուստ եւ ի տանջանս յաւիտենական, ըստ գործոց իւրեանց ։

 

371. Սուրբ Նշանն Մարդաւղունեաց

Ի գալ Լանկթամուրին յերկիրն Սիւնեաց՝ նստաւ առ գետով նորին եւ գերեաց զբնակիչս երկրին, եւ մի ի գերելոցն էր Յովհաննես անուն ոմն եպիսկոպոս, յայնժամ՝ առեալ նա կապեաց զսուրբ Նշանս յուսն իւր եւ անկաւ ի գետն. եւ շնորհօք սուրբ նշանին գնայր ի վերայ ջրոյն որպէս ցամաքի: Իբրեւ տեսին զօրքն Լանկթամուրայ՝ ահիւ պակեալ զարհուրեցան. եւ զաղաղակ բարձին առ նա երդմամբ, զի թէ դարձցի յետս՝ ոչինչ չասեսցեն նմա, բայց միայն հարցանիցեն՝ թէ վասն ոյր պատճառի են սքանչելիքն այն։ Իբրեւ եկն եպիսկոպոսն՝ հարցին ցնա, թէ ով ոք իցես դու եւ կամ՝ զի՞նչ նշան իցէ զոր տեսաք ի քեզ: Պատասխանեալ եպիսկոպոսին եւ ասէ. Այս հրաշ եւ զօրութիւն՝ սրբոյ Նշանիս է զոր տեսիք, եւ ոչ իմ: Յայնժամ զարմացմամբ ասաց Թամուրն Լանկ. Խնդրեա յինէն զոր կամիս ։ Ես հանդէպ բանակին էր փոքրագոյն մատուռ մի. եւ  խնդրեաց եպիսկոպոսն՝ թէ այն մատուռան չափ՝ որքան տանիցին՝ այնքան գերիք շնորհել ինձ. եւ նա անյապաղ ետ: Եւ իբրեւ սկսան գերեալքն մտանել ի մատուռն, յայնժամ՝ շնորհօք սուրբ նշանին թեւս առեալ աղաւնակերպ թռեան ի պատուհանէն։ Եւ իբրեւ վճարեցան գերեալքն ամենայն, յայնժամ՝ զօրքն ապշեալ ասէին. Զիարդ այնքան փոքրագոյն մատուռն պարունակեաց զայսքան յոլովակի գերեալքս։ Եւ ընթացեալ ի մատուռն եւ ոչինչ գտին ի նմա, իսկոյն ձայն տուեալ միմեանց հիացմամբ յայսկոյս եւ յայնկոյս որոնելով, տեսին զգերեալսն յայնկոյս գետոյն՝ ի տափարակ տեղւոջ ուրեք բանակեալք. եւ եկեալ պատմեցին բռնակալին Լանկթամուրայ։ Եւ նա յահէ երկիւղին հրամայեաց զօրացն չուել անդէն. ասելով. Մի՛ մնասցուք աստ, գուցէ պատժիցուք ի հրաշիցս՝ զոր տեսաք։

 

372. Խաչափայտն Կիպրոսի (Յիշատակարան)

Աստի կենօքս ներգործութեամբ տեսի զանապականութիւն փայտին սուրբ խաչին. եւ եմ՝ ականատես եւ ականջալուր եպիսկոպոսին՝ որ պատմեաց ինձ։ Մեք էաք Կիպրոս կղզին, եւ Թամուրլանկն եկն անթիւ զօրօք ի Շամբն, ի թվիս Հայոց ՊՀ (1421) , եւ Սեհունի երկրին` քրիստոնեայքն փախեան եւ եկին նաւով ի Կիպրոս: Էր այր մի որ՝ ունէր փոքրիկ խաչ մի փայտեայ եւ կալեալ էր յոսկի, բերեալ առ Տէր Լեւոն եպիսկոպոսն Հայոց եւ ասէ. թէ, Այս խաչս ի յիմ՝ պապանց ի հետ առ իս հասեալ է, եւ այժմ՝ ես եկի ի յօտարութիւն. եւ եմ՝ աղքատ, եւ տղաքն իմ՝ սովին. դու. Հայրապետ մարդ ես, առ զխաչս ի քեզ եւ տուր  ինձ գին զի ապրեցուցից զմանկունս իմ։ Եւ եպիսկոպոսն ասէ. Ես ոչ ի գիրս ընթերցեալ իմ՝ եւ ոչ ումեքէ լուեալ՝ թէ ի Սահունի երկիրն ի խաչափայտէն (կայ). բայց վասն խաչիդ՝ զի խաչ է եւ դու աղքատ ես, առ ութ ֆլօրի, եւ տուր խաչդ: Իսկ նորա ոչ հաւանեալ՝ տանի առ թագադիր իշխան թագաւորին, որոյ անունն էր Պերութալտետ, եւ ասէ զնոյն բանս։ Իսկ իշխանն ասէ, թէ կամիս փորձեցից զսա հրով, զի թէ ստոյգ ի  խաչափայտէն (է) հուրն զսա ոչ այրէ, եւ թէ. այրի՝ չէ ի խաչափայտէն։ Եւ ասէ տէր խաչին, Այդպէս արա որպէս եւ կամիս։ Եւ բերեալ մեծափառ իշխանն ոսկեգործ մի եւ գործելիս բազումս , եւ եդեալ զխաչն ի քուրա հալոցին, եւ եդեալ յերկու փուքս, եւ ի վաղորդենէ աւուրն սկսեալ բորբոքեցին զհուրն ի վերայ խաչին. եւ ի հասարակ աւուր որ արեգակն ի կամարն երկնից ժամանել՝ սպառեցին զամենայն գործելիսն, եւ բացեալ զհալոց քուրային՝ հանին զխաչն ամբողջ եւ անարատ,  զի ոչ թէ ի փայտն ոչ մերձեցաւ, այլ եւ այն նօսրագոյն ոսկին որ ի վերայ խաչին՝ ոչ կարաց բնաւ  ամենեւին հալել կամ այլայլել։ Եւ սկսաւ իշխանն մեծախնդութեամբ ամենայն բազմութեամբն փառաւորել զՔրիստոս եւ զկենաց փայտ նորա զխաչն սուրբ՝ մեծաւ երկրպագութեամբ։

Լուեալ եպիսկոպոսն մեր՝ փութացեալ առ իշխանն եւ ասէ. Խաչդ այդ Հայոց Է՝ ի Քրիստոսէ ի վեր, եւ մեք ոչ ունէաք զիմաստուն ոք որ փորձիւ գիտացեալ էաք. աղաչեմ՝ զքեզ դու յիսուն ֆլորին տվիր  ի գին դորայ, ա՛ռ յինէն հարիւր ֆլորի, եւ տուր զխաչն մեր ի մեզ։ Իսկ իշխանն ասէ, Թէ դու հայ ես՝ եւ մեք ֆռանկ, եւ երկոքեան եմք քրիստոնեայք՝ խաչն սուրբ՝ յառաջ առ քեզ եկն, թէ զքեզ էր կամեցեալ՝ նա քեզ էր եղեալ. այժմ՝ որ է ինձ ողորմեցաւ եւ առ իս եկն, թէ հարիւր հազար ֆլորի տաս՝ չեմ տար։ Եւ եպիսկոպոսն տխրութեամբ դարձաւ ի տուն իւր: Եւ յանապատէն՝ եւ գնացին ի տեսութիւն առ եպիսկոպոսն, եւ նա, պատմեաց ինձ, թէ ի մեծ փորձութիւն անկայ, եւ, եւ տրտում՝ յոյժ որ այնպիսի աստուածային գանձն  ելաւ ի Հայոց ազգէս եւ անկաւ յազգն Ֆռանգաց,  վասն ոչ գիտելոյ մեզ։

 

373. Գրիգոր Խլաթեցի Ծերենց եւ Յայսմաւուրք իւր

Երկրորդ Վկայասէր անուանեցաւ ի վերջին ժամանակս եւ՝ ի յետին դարում, զի Ժողովեաց գիրս բազումք ի մերոց եւ յօտարաց զհնացեալսն եւ զեղծեալսն, զծածուկ եւ զանյայտ պատմութիւնս ամենայն Սրբոց՝ ի խաւարէ ի լոյս ածեալ, եւ արար զգիրս Յայսմաւուրաց, յուրախութիւն եւ ի ցնծութիւն ամենայն եկեղեցւոյ մանկանց. եւ լուսաւորեալ պայծառացոյց զվերին կողմանս եւ զներքին, եւ զամենայն եկեղեցին Հայաստանեացն, մինչ զի. ոչ էր եղեալ այնպիսի ուրախութիւն հոգեւոր յազգիս մերոյ թագաւորացն եւ իշխանացն։ 

Եւ հասեալ ի բարիոք ծերութիւն աւելի քան զեօթանասուն ամ, կամեցաւ գալ ի սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ՝ վարդապետօք եւ աշակերտօք, մխիթարել զհոգեւոր եւ զմարմնաւոր աղքատսն որ անդ կային, տրօք եւ իմաստութեամբ։ Եւ երկու ամ՝ յամեալ յԵրուսաղէմ՝, եւ ապա անտի եկեալ ի բնիկ գաւառն իւր՝ զամենեսեան ուրախ առնէր։ Եւ ի վերայ այսր ամենայնի առաքինութեան՝ ցանկայր մարտիրոսութեան հասանել, եւ վկայիցն պսակացն ժամանել։ Եւ որ զկամս երկիւղածաց իւրոց առնէեւ աղօթից նոցա լսէ. կատարեաց զխնդրուածս նորա։

Զի մինչդեռ յուրախութիւն եւ ի խնդութիւն վայելէաք, եւ ի քաղցրուսոյց՝ վարդապետութեան նորա պարապէաք, ահա յանկարծակի եկն եհաս մրրիկ թշուառութեան ի նենգաժուտ եւ անհաւատ ազգէն Մարաց՝ զի հասին սուսերօք եւ բրօք ի վերայ Արծկէ քաղաքին, եւ զբազումս սպանին, եւ այլք ի նոցանէ երթեալ գաղտագողի յաստուածաբնակ ուխտն Ցպնայ, կամէին զսուրբ եղբարսն որոյ ճարակ տալ. եւ նոցա գիտացեալ՝ փախստական եղեն ի տեղւոջէն. իսկ զերջանիկ եւ զերանելի այրն Աստուծոյ ոչ կարացին հանել ի վանացն, այլ ասէր.

Աստ կացից եւ աստ մեռայց : զի թէ ի նոցանէ մեռանիցիմ՝ հաւատամք ի Տէր Յիսուս, զի ընդ վկայիցն Քրիստոսի անթառամ՝ ժառանգութեանցն արժանաւոր գտայց ։ Եւ մինչ նա յայսպիսի խորհուրդս էր՝ հասին ի վերայ նորա բազմութիւն անօրինաց, ծարաւիքն արեան, իբրեւ զշուն կատաղի. ըմբռնեցին զնա իբրեւ զոչխար անմռունչ, եւ հեղին զարիւն նորա իբրեւ զգառին անմեղի։ Եւ նա աղօթիւքն կարդայր առ Աստուած, ասելով: Տէր Յիսուս, ընկալ զհոգի իմ՝ ընդ անմեղ մանկանցն վկայիցն քոց. եւ խառնեա զմա՝ իմ՝ ընդ երանելի Սրբոցն գնդիցն։ Եւ օրհնութեան եւ ճշմարտութեան դաւանութեամբ աւանդեաց զհոգին, ի փառս Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն։ 

Իսկ յետոյ եկեալ հրեղէն լեզուն՝ Յակոբ ճգնաւորն՝ վարդապետն Ղրիմացին, աշակերտօքն իւրովք եւ ազգականօք եւ բազում՝ ժողովրդօք, եդին զնա ի տապանի եւ կոծ մեծ արարին ի վերայ նորա։ 

Կատարեցաւ նահատակութեամբ մեծ վարդապետն Գրիգորիոս ի ՊՀԴ (874=1425) թուականիս մեր, ի մայիս ամսոյ ինն, յաւուր կիւրակէի  Պենտեկոստէին, ի Գալստեան Հոգւոյն Աստուծոյ, ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ Որոյ՝ յիշատակն օրէնութեամբ եղիցի ի վերայ ամենայն աշխարի, եւ մաղթանօք նորա Տէր մեզ ողորմեսցի. խնդրողացս բանիցս այս, երկու կարապետի, ի Թռօմայ հռետորէ , որ եւ զայնչափ գիրս շարագրեաց , որ եւ նորին յիշատակն օրէնութեամբ եղիցի. ամէն։ Ամէն:  

Նոյն բան ըստ Թովմայի Մեծոփեցւոյ :

Մեծ վարդապետն եւ նահատակն եւ ողորմածն ամենայնի Գրիգոր, որդի հաւատարիմ՝ առն Աստուծոյ՝ Ծերի, գոլով ի քաղաքէն Խլաթայ. յաշակերտացն մեծին Սարգսի, հոգեւոր հարազատ եւ համշիրակ իւր, բայց ոչ ի նոյն Սուխարու ուխտն Աստուածածնի` այլ ի յերկրէ Բզնունեաց՝ ի քաղաքն Արծկէ, ի Ս. ուխտն Ստեփանոսի վկային Ցապնայ՝ կոչեցեալ։ Այլ ոչ պարապեալ վարդապետական դասի՝ վասն սառնացեալ բարուց ուսումնականաց մերում ազգի. այլ տիւ եւ գիշեր գրէր, եւ զամենայն աղքատս կերակրէր, եւ սիրէր զողորմածութիւն, եւ զամենայն վարդապետս եւ կարգաւորս ի նոյն յորդորէր, ոչ գոլով նման նմա ողորմած եւ մարդասէր եւ սպասաւոր աղքատաց եւ տնանկաց։ Եւ ետ նմա Աստուած իմաստութիւն առաւել քան ամենայն վարդապետաց վասն զի զերից ժամանական պատմութիւնս ի լոյս ածէր՝ ի հարցանելն եւ ի պատասխանատուութիւնս, եւ զգիրս սրբոց՝  մարտիրոսաց եւ վկայիցն՝ որ կոչի Յայսմաւուրք. սակաւաբան եւ անվթար շարագրեալ ի Սրբոց Հնոց. եւ նորոց վարդապետացն՝ ի լոյս էած. զխաւարեալ դրունս եկեղեցւոյ մերոյ լուսաւորեաց. Եւ ոչ ոք. կարէ գիտել զիմաստութիւնն՝ որ ի նմա ծածկեալ կայ, այլ Աստուծոյ միայն է գիտելի։ Եւ յիսուն  ամ՝ գիրս գրեաց տիւ եւ գիշեր անհանգիստ տքնութեամբ , որպէս գիտակ է գաղտնեաց դիտակն։ Եւ բազում՝ երգս Գանձուց եւ Տաղից յիշատակ թողեալ ինքեան, յոյժ տօնասէր եւ պատուող Սրբոց. մինչ զի ոչ եղեալ է եւ ոչ լինելոց է։ 

Եւ հասեալ ի բարւոք ծերութիւն աւելի քան զեօթանասուն եւ հինգ ամ, եւ յ՚ՊՀԱ (1422) ամի թուականիս մերում՝ եկն պիղծ ազգն Մարաց ի  յԱրծկէ քաղաք Հայոց, եւ գնաց յանապատն Ցիպնայ: Եւ ըմբռնեալ զնա անօրինացն յոյժ տանջեալ  չարչարեցին. եւ նա ճշմարիտ դաւանութեամբ ըզՔրիստոս Աստուած եւ ՏԷր դաւանեալ խոստովանեցաւ, եւ նոյն ժամայն զենին զնա իբրեւ զգառն անմեղ եւ անարատ, զերջանիկն եւ զերանելին Գրիգոր՝ փոխանակ գառին Քրիստոսի, եւ եհաս մարտիրոսական պսակի՝ յոյժ մարտիրոսասէր գոլով: եւ եդին զնա ի սուրբ ուխտն Ցիպնայ՝ Նախավկային Ստեփանոսի անուամբ կոչեցեալ։ Եւ հոգեւոր հարազատն իւր վարդապետն Յակոբ ճգնաւոր՝ այրն ցանկալի՝ եկն ամփոփեաց զնա հանդերձ հարազատ որդւովք իւրովք Ստեփանոս եպիսկոպոսա եւ աշակերտաւ. եւ նստաւ սպասաւոր նորա գերեզմանին ամ՝ մի։

 

374. Յիշատակարան աղետից ի ժամանակի մերում 

Զոր ասացեալ է Գրիգոր վարդապետի որ մականուն Ծերենց կոչի Խլաթեցի

ի յութ Հարիւր Հայոց թուական։
Ընդ որս եւ հինգ եօթն յաւելան, (835=1386) 
Յունուար մին պահք Յայտնութեան եւ
Լոյս արեւուն խաւարեցան... 

Ի սոյն աւուրըս դառնութեան,
Ճրագալուցի օր Յայտնութեան՝ 
Մեծ պատուհաս ի Շահաստան 
Բարբարոսաց ազգէն հասան

Արքայն Հոնաց Թուխթամիշ խան՝ 
Զօրս առաքեաց ի Պարսկաստան, 
Որ եկն արար առ եւ թախթան 
Մինչեւ յերկիրըն Հայաստան.

Հինգն յունուարի Թաւրիզ մըտան,
Ի քսան ինն ի Նախչըւան. 
Անտի գնացին դէպ ի Մուղան ,
Դարձան յաշխարհն իւրեանց բնական։ 

Զառ եւ զաար ՚նդ ինքեանս տարան,
Մըտին յաշխարհըն Հոնական, 
Անթիւ վնասներ գործեցան
Ի գալ նոցա՝ մինչեւ դարձան։ 

Բազմաց արիւնք յերկիր եղան,
Եւ շատք ի ձիւնըն մըսեցան, 
Բազումք յահէ նոցին փախեան: 
Եւ ի նըղմունս՝ սատակեցան: 

Մարք ըզտղայոց գութ մոռացան, 
Ծընողք՝ մանկանց դահիճ եղան,
Շատք ի սիրոյ նոցին մեռան,
Եւ այլք բազումք չարչարեցան։ 

Ընդ այս գործըս չարին
Եւ ընդ կորուստ Հայաստանին՝ 
Եհաս միւս հարուած կրկին
Եւ դառնագոյն քան զառաջին
Մինչ դեռ ի նոյն էաք սըգին՝ 

Եկեալ եհաս մեզ ձայն գուժին,
ԹԷ չարժեցաւ տուն խորազմին 
Առ հասարակ ցեղ Թաթարին, 
Ժառանգաւորըն Սըմըրղընտին,
Օտար որդիքն Աբրահամին։ 

Միահաղոյն յաշխարհս մըտին
Յաթոռս Ատըր–պատականին, 
Առին աւար եւ գերեցին :
Զազգըս Պարսից եւ Հայ զարմին. 

Տապալեցին յատակեցին,
Անխնայաբար խոցոտեցին, 
Զարըս՝ սըրոյ ճարակ տըւին
Եւ ըզկանայսըն գերեցին։ 

Զոմանց գըլուխըն քերթէին,
Հանդերձ հերօքըն խրէին, 
Զայլոց ըզշունչս արգելուին
Եւ հեղձամակըս խեղդէին։ 

Որպէս զոչխարըս մորթէին,
Փոկս ի թիկանցըն հանէին 
Զկէսըս հըրով խորովէին
Եւ ճենճերովքըն ցընծային։ 

Շատք ըզՔրիստոս ուրանային
Եւ ըզՄահմէտ դաւանէին: 
Եւ ընդ գաւառն Արարատին 
Մըտին յաշխարհըն յԱղուանին։ 

Զարքայանիստ քաղաքն առին
Որում՝ Տըփիսըն կոչէին. 
Զարքայն Բագրատ ըզՎրացին 
Ի հաւատոյն ուրացուցին, 
Անտի անդրէն դարձ արարին,
Եւ ի Մուղան ձըմեռնեցին։ 

Ապա յաւուրս գարնանային
Դարձ ի Սիւնիս Մեծն արարին.
ԸզՈրոտայն դըղեակն առին,
Մինչեւ ի Կարս արշաւեցին.

Զերկիրս ամեն չօլ արարին
ի յանցանելն երթեւեկին. 
Զի յետ դարձան եւ կրկնեցին
Երրորդ անգամ չորրորդեցին։ 

Որոյ անուն գըլխաւորին՝
Էր Լանկթամուր շարեաց գնդին։ 
Այս էր ի թիւ ութհարիւրին
Եւ երեսուն եւ վեց ամին (1387). 

Զամուր տեղիսն յաւար առին 
Ես շատ ոճիրըս գործեցին. 
Յորոց մի էր եւ Բըջընին
Որ էր աթոռ երկուց պետին. 

Զոր առին եւ քանդեցին. 
Զեպիսկոպոսըն սպանեցին,
Այլ եւ զՀասանըն Ծարեցին
Երեք որդովքն ըսպաննեցին։ 

Զի ըզնոցին ամուրն ասին՝ 
Եւ ըզբազումըս գերեցին,
Եւ զԿապուտից ամուրն առին
Եւ չորս արիւր անդէն սպանին։ 

Եւ յԵրեւան մեծ աւանին, 
Արս հինգ հարիւր կոտորեցին: 
Չունիմ՝ ասել բան զոր կրեցին
Քրիստոնէից ազգ Հայ զարմին։ 

Դողան ոսկերքս եւ սասանին,
Լոյս իմ՝ քաղի, սիրտըս ճըմլին,
Քանզի աչօք իմ՝ տեսանին 
Ողորմագին հարուած սոցին: 

Իշխանք բազումք ի տանց ելին
Եւ ի յընչից պարապեցին. 
Յերիվարացըն զըրկեցին
Եւ հետիոտըս տանէին ։ 

Տըղայք ի մէջ ճանապարհին
Յոչ ի կարել գնալ՝ մեռանին, 
Ես կրօնաւորք վանականին 
Մոլորելով՝ յարկ ոչ գըտին։ 

Որք ի կանայս ոչ նայէին՝
Հարկիւ ի մէջ նոցա մըտին. 
Կարօտ հացի, մերկ շրջէին
Եւ բոկ ոտամբ հետեւէին։

Պատիւ չըկայր պատուականին
Եւ ոչ նըշան ունեւորին.
Չըկայի ոչ հաց հացաբաշխին. 
Եւ ոչ գինի գինարբուին։ 

Չըկայր ոչ մի ձիաւորին, 
Եւ ոչ սըլեխ Հետեւակին. 
Օտարք յօտարըս շրջէին 
Եւ կերակուրս մուրանային։ 

Տիկնայք որ ճոխ տունս ունէին
Եւ մետաքսեք պերճանային, 
Հացակարօտս երեւէին, 
Ծածկոյթ անձանցըն խնդրէին։ 

Իշխանք որ պետք անուանէին 
Եւ արծաթով յըղփանային՝
Աղքատացեալըք լինէին
Եւ կերակրոց կարօտէին. 

Եւ որք բազմաց հացըս տային
Մին պատառոյ ակն ածէին,
Թէպէտ եւ յոյժ ամաչէին՝ 
Ալ ի կարեացըն լըրբէին. 

ԹԷ եւ մուրալ պատկառէին,
Այլ ի սովոյն յանդըգնէին, 
Ծիւրեալք ի ցաւս ախտանային, 
Ան՝ անդր եւ աստ մեռանէ ին: 

Մանկունք ի մարսըն նայէին՝
Միթէ կենաց հընարս առնէին. 
Մարքն ի գըթոյն խորովէին,
Արագ ըզկեանս վըճարէին։ 

Հարքն ի գորով տղայոց լային,
Աղիողորմըն վարէին, 
Ի տեսանելըն զոր սնուցին, 
Դառըն կարեօքըն ցաւագին։ 

Ի մեռանել մանկանց նոցին՝
Ինքեանց հոգիքըն քաղէին, 
Կիսոց չըկայր ոք որ լային
եւ ոչ գերեզման ճանաչէին։ 

Եւ այսպիսի ողորմագին
Այս տեսողացն երեւէին։ 
Այս ոչ միայն քրիստոնէից՝ 
Այլ ի տաճիկ ազգաց բնաին. 
Զի հասարակ էր նեղութիւն 
Պարսից ազգին, Հայ եւ Թուրքին։ 

Եւ այս ամէն յայնկոյս գետին .
Եւ յարշաւելն ըզհետ Թուրքին. 
Մինչեւ Ամթայ ջուրըն հասին՝
Բազում՝ ոճիրըս գործեցին , 

Անտի դարձան ի Հայք ելին :
Եւ ի վերայ Վանայ եկին.  
Պատեցին պաշարեցին, 
Զամուր դըղեակն յաւար առին. 

ԶՀայ եւ զՏաճիկաըն կապեցին
Եւ ի քարանցըն հոսեցին. 
Այնքան բարին սատակեցին
Մինչ մըսադէզ անդ արարին ,

Այլ եւ զամուրն Երընջակին
Թողում՝ ասել զանհընարին,
Որ ի յաւուրց աւագ զատկին 
Մինչեւ ի տօն Սրրբոյ խաչին, 

Ծանըր զօրօք պաշարեցին
Բայց վնասել ոչ կարացին, 
Ապա յետոյ դարձ արարին
Յաշխարհն իւրեանց ուստի եկին։ 

Դարձեալ կրկին ի դուրս եկին
Ի քառասուն եւ երկու ամին, (1393)
Ի Բաբելոն արշաւեցին 
Միջագետըս կոխեցին։ 

ԶՈւռհա քաղաքըն պանծալին,
Եւ ըզԱմիթ երեւելին,
ԶՄէրտին ամուր եւ զՆըսըբին ,
Զորըս բնաջինջ գերեցուցին, 

Եւ զայլ բազում՝ քաղաքանին
Զորս քանդեցին եւ գերեցին: 
Անտի դարձան յԱշխարհս վերին
Մինչեւ յԱւնիկ՝ արշաւեցին, 

Զոր եւ ջանիւ մեծաւ առին.
Եւ ըզՄըսըրըն գերեցին. 
Անտի դարձեալ յետ գընացին,
Եւ զօրս թողին յԵրընջակին. 

Տասն ու հինգ ամիս խըսարեցին
ԶԲերդն Երընջակ ւ ապա առին: 
Չթողում՝ ասել զգործ անարին 
Զվատթար Հանդէս Վրաց արքային, 

Որ եկն արար վատ յաղթութիւն, 
Ըզզօրսըն փախոյց ըզՉաղաթին՝ 
Որ պաշարեալ խըսարէին 
Զամուր դըղեակն Երընջակին. 

Անտի եհան զխանի որդին
Զսուլթան Տախիրն Երընջակին, 
Տարաւ առ իւր եւ զօրացոյց,
Եւ ետ տանել Ահմատ խանին: 

Եւ ի գընալ չար զաւակին՝ 
Ապըստամբեաց ընդդէմ՝ խանին 
Սուլթան Աբմատ թագաւորին,
Որ էր որդի խան Ոյիսին 

Ոչ աջողեալ այն անբախտին:
Սուլթան Տահիր որդւոյ խանին,
Զի Հայրանենգ եղեալ չարին՝ 
Գետըն տարաւ ի Բաղտասին.

Իսկ ի լըսել Լանկթամուրին
Զոր ինչ արար արքայն Վրացին,
Ի բարկութիւն շարժեալ կրկին
Հանդէս արար իւր հեծելին. 

Այլ բազմութեամբ քան զառաջին 
Ի դուրս եկեալ Թամուր բէկին՝ 
Յամուրսն եմուտ Վրաց տանին,
Արար գերի զամենեսին։ 

Անտի գընաց մինչ ի Զմիւռին : 
Քաղաք Լիկեայ՝ ծովեզերին, 
Զզօրսըն կոխեաց զիշտըրումին
ԶՀըզօր յաղթող մեծ սուլտանին, 

ԶՂարա Թաթարս այլ ընդ նըմին,
Գերի տարա զամենեսին. 
Որոց ոչ էր թիւ համարին
Կոտորելոց զորս գերեցին. 

Ի տուն Գամրաց Կապադովկին
Որ մէջերկրեայ Հոռոմք ասին։ 
Ո՜հ , զայն ղազայն զոր արարին
Արանց կանանց եւ ընդ մանկտին.

Զարսըն թաղեալ մինչ կենդանին
Հողով ջըրովըն հեղձուցին.
Իսկ ըզմատաղ տըղայ մանկտին՝
Զայն կալոտիս ձիոցն արկին։ 

Իսկ յիջանել Միր Թամուրին 
Ի Շամայ–տուն Դամասկոսին ,
Ծով ու ցամաք սասանեցին
Վասըն լըրոյ չար համբաւին. 

Զորըս սըրոյ ճարակ տային
Եւ զորս բոցով հրոյ այրէին,
Եւ ըզգլուխսն զոր կտրէին՝ 
Զայնս մընիրայս յօրինէին 

Եւ այսպիսի չար համբաւիս
Աշխարհ, ամեն սասանեցին։ 
Զայս արարեալ միր Թամուրին՝ 
Դարձաւ յաթոռ Սըմըրղընդին։ 

Եւ անդ եհաս օր վախճանին. 
Սատակեցաւ իւր աթոռին։ 
Միրանշայ որդի նորին 
Եկեալ ի թախթին Թավրիզին.

Որոյ ընդդէմ կացեալ նորին
Ղարա Ուսուֆ բախտիարին ,
Եար ըզզօրսըն Չաղաթին 
Ի էառ ըզգլուխ ՄԻրանշային: 

Թագաւորեաց ի նոյն թախթին
Թավրիզ քաղաք շհաստանին, 
Արար բազում՝ խաղաղութիւն
Եւ յաջողումըն մարդկային, 

Էրէմնութիւն եւ էժնութիւն
Ամենեւին անգողութիւն։ 
Իսկ յաճախել մեղաց ախտին
Մարդկան ազգիս քրիստոնէին, 

Եղեւ գընալ խան Ուսուֆին
ՅԱխըլծըխե քաղաք Վրացին, 
Արար ղազայ եւ գերութիւն
Անթիւ վընաս եւ չարութիւն։ 

Այս էր ի թիւ ութ հարիւրին
Այլ եւ վաթսուն եւ հինգ ամին. (1416): 
Իսկ ըզգերիսըն զոր առին՝
Յօտար երկիր վըտարեցին. 

Բաղտատ ու ի Մըսըր հասուցին,
Ի խորասան Պարսկաց տանին. 
Ոչ մին հազար կամք հինգ վեցին
Ալ քան ըզբիւրն էր աւելին. 

Նոյն սպանելոցն էր բազմութիւն
Եւ անհամար որ ոչ թըւին: 
Իսկ ի յամի ութ հարիւրին Վանի
եօթանասուն թըւականին, (1421) 

Ղարայ Ուսուֆ տէրըն թախթին
Սատակեցաւ ըստ արժանին,
Խաղա խայտառակ որպէս սեսին
Անկեալ յերկիր մարմին պղծին։ 

ԶԻ շփոթեցաւ զօրքըն չարին
Եւ յիրերաց փախուստ առին, 
Ուռեալ նեխաւ գէշ գարշելին,
Ագռաք հանին զաչեր նորին, 

Իսկ յետ երից աւուրց եկին
Բարձին ըզգէին եւ թաղեցին։ 
Իսկ զօրք չարին միր Ուսուֆին՝
Ընդ որ գնացին՝ աերեցին, 

Չար անըզգամ մարդիկ էին
Եւ անառակ ազգ թուրքմանին, 
Ընդ մեռանել Ուսուֆ բէգին`
Չաղաթին զօրքն եկին մասին։ 

Որոց գըլուխ եւ առաջնորդ:
Էր Շահ Ռուհ անուն նորին. 
Էր նա որդի միր Թամուրին
Կըրսեր եղբայր Միրանշային 

Զօրքըն բազում՝ քան զԹամուրին, 
Այլ աւելի քան ըզնոսին, 
Հինգ բիւր՝ որ է յիսուն հազար
Էր այս զօրքն ընդ նոյն համար, 

Զի երեսուն էր Թամուրին,
Ւ այլ աւելի քան զնոսին, 
Բայց ոչ ունէր նա չարութիւն, 
Այլ բարեսիրտ հանդարտութիւն, 

Յորմէ սարսեա ազգ թուրքմանին
Վասն իւր չարեացն զոր ունէին, 
Զի անողորմ էր ւ անիրաւ
Անմըրըւաթ   անչաղաւաթ, 

Անդատաստան եւ անհաատ, 
Պիղծ չարագործ իսկ եւ տըմարդ:
Անպատկառ եւ անամաւթ,
Մեղաց աման չարեաց անաւթ։ 

Փառք Աստուծոյ զոր ինչ արար
Ընդ թուրքմանին չարեացն յարմար։ 
Քանզի խլրտան նախ եւ փախեան,
Եւ յետ դարձան կոտորեցան, 

Ըստ արժանեացն ի ձեռս անկան 
Շահ Ըռուհին եւ մատնեցան. 
Ի սրոյ շատք նոցա մեռան
Եւ այլն փախեան եւ գերեցան, 

Կողոպտեցան եւ գերեցան,
Ձիոց կոխան սատակեցան, 
Խաղը խայտառակ թալանեցան,
Ի սար ւ ի ձոր փախըստական 

Ընդ որ փախեան՝ հալածեցան.
Ւ ինքեանք միմեանց դահիճ դարձան.
Անթիւ ըռզակ էր զոր տարան,
Աղէկ ձիան եւ շատ ուղտան. 

Կին եւ տըղայքն ի թիւ չանկան
Զոր գերեցան եւ կոխեցան.
Բայց ողորմած եւ խիղճական
Նա սիրտ ունէր Շահ Ըռուհն այն, 

Ասախ արար հուքմ ւ հրաման
Ոչ կորուսել զամենեսեան, 
Այլ թոյլ ետուր որ ցրուեցան՝
է յօտար երկիր վըտարեցան 

Եւ Շահըռու՝ այն մեծ սուլթան
Գընաց դարձաւ ի խորասան,
Գընաց յաթոռն իւր բընական
Ի Սըմըրղանդ հայրենական. 

Զթաղթըն թողեալ ըզՇահաստան
Անտէր՝ ըզԹավրիզ քաղաքըն զայն, 
Ապա որդիք Ուսուֆ բէկինս:
Եկեալ՝ թախթին այն տիրեցին, 

Բայց ինքեանք ոչ բարիշեցին 
Ալ մին ըզմիւսըն փախուցին։ 

Իսկ անիծեալն ամենեւին 
Կըրսեր որդի միր Ուսուֆին 
Ըսպանդիարն է անօթ չարին,
Լիրբ անըզգամ՝ յիմար հոգին

Էր վնասակար եւ աերող՝
Շատ բարելի շէն գաւառնին. 
ԶԱրճեշ եւ զԱրծկէ աւերեց ,
ԶԲասեն եւ զԱւնիկըն քակեց։ 

ԶԿարնոյ քաղաքըն զԱրզըռում՝
Քան զամենայն խիստ աւերեց։ 
Իսկանդար աագ որդին 
Ղարա Ուսուֆ բախատուրին,

Նա ի Թավրէզ տիրեաց թախթին
Ւ ասախ արար շատ բարութիւն. 
Բայց մեզ աւեր ած եւ խաւար
Եւ չարություն դառն ու դըժար, 

Խեծել արար շատ բազմութիւն
Եւ եկն ի վրայ Խլաթայ բերդին, 
Բերդ ին վնասել ոչ կարացին
Ալ ըզքաղաքն աւերեցին։ 

Ի յԱղուվանք արշաւեցին
Եւ չար զայսյ անդ արարին, 
Ըզբերդն առին կոտորեցին,
Շատ քրիստոնեայք անդէն սպանին. 

Քան զերերիւրըն աւելի 
Զոր անդ ի սուրն այլ քարշեցին, 
Թող զորս ի ծովըն խեղդեցան
Եւ քարավէժ եղեալ կորան։ 

Ո՜հ, գեղեցիկ կերպ ու զըւարթ
Այն մանկտեկացն որ կորսուան,
Լաւ էարկեւոր տանուտերաց,
Համեստ եւ աղւոր տանուտիկնայք,

Բարձրահասակ է աղեկտեuակ
Գուն ու կերպով ճոխ կըտրիճայք։ 
Այսք ամենայն ի սուր անցան
Գերեզմանի չարժանացան: 

Կանայք տղայ քըն գերեցան
Քան զհինգ հարիւրն այլ աւելան, 
Զի ի միոյ գեղջէ չէին,
Այլ ի բազում՝ տեղեաց էին, 

Ի Հիզանայ ւ ի Բաղիշոյ ,
Որք հասկանաղ եկեալ էին. 
Ծըղաք , Աղաղ ամենեւին
Շատք յԱղիթայ անդէն էին, 

Որք ի սուրըն քարշեցան. 
Կանայք որդւովքըն գերեցան։ 
Այս ամենայն պատճառ է այն՝ 
Շամըզդին ամիրայի,

Չար սատանին արբանեկի 
Եւ ի Նեռին կարապետի, 
Որ նա արար հըպարտութիւն 
ՉՀնազանդեցաւ Ըսքանդարին։ 

Շատ ոք ըսպան ւ անթաղ մնացին,
Ոչ հաց հոգւոյ ոչ դրամ հողին»: 

Եւ որք գերի վարեալ գնացին ,
Յօտար երկիր վըտարեցին, 
Ի յայլազգին խառնակեցան,
Ըզչարութիւն նոցա ուսան. 

Օտարացան եւ մոռացան,
ԶՀայրենիսըն մոռացան. 
Պըղծեցան եւ գարշեցան,
Աղտեղեցան եւ զազրացան։ 

Ոչ ի կամաց այլ ակամաց՝
Հանդիպեցան այս չարք նոցա։ 
Միթէ Աստուածըն քաղցրանայ ,
Եւ ազատէ անտի զնոսա, 

Որք հանդիպիք այս երգակիս, 
Զիս յիշեցէք զեղկելիս : 
Զմրափած Գրիգոր Խլաթեցիս,
Որ սպասաւոր կոչիմ՝ բանիս, 

Եւ սխալանաց շարագըրիս :
Անմեղադիր լերուք անձինս, 
Որ գըրէի ըզբանս Ողբիս 
Ես կըսկըծայր սիրտս ի փորիս, 

Ոչ հանդուրժեալ մըտաց խըղճիս
Զոր գըրեցի ես ի քարտիս, 
Քանզի ի մէջ Էաք չարիս
Որ եկն եհաս մեր աշխարհիս, 

Եւս առաւել մերում ազգիս
Այս տառապեալ Հայոց տոմիս,
Անուամբ միայն քրիստոնէից 
Գործոց դատարկ ամբարըշտիս, 

Բայց գոհութիւն Մարդասիրին
Որ ապրեցաք ի յայս վշտիս, 
Զմեզ ոչ թողեալ ի նեղութեան
Այլ փոյթ եհան յանդորրութիւն։ 

Տուք օրհնութիւն Հօրն անեղին 
Եւ Միածնի Բանի նորին,
Այլ եւ Հոգւոյն իւր էակցին 
Փառք եւ պատիւ ի մէնջ տասցին, 

Երրորդութեանըն միակին
Հայր եւ Որդի եւ Սուրբ Հոգին. 
Որ ետ ինձ կար տըկար անձին
Եւ զԵչն ու զՆուն հասոյց ի նմին. 

Րամեալ զԳանձերս որ ի միջին 
Եչն առաջին եւ Նուն յետին։

 

375. Սիմէոն Վարդապետ Այրիվանեցի

Ամենագովելի եւ աստուածաբաճոյ ամենայն գովութեանց արժանաւորեալն սուրբ եւ քաջ հռետորն եւ արիաջան րաբունապետն Սիմեոն, յոյժ սիրելի գտեալ ամենայն Սրբոց, ի տօնախմբութիւն անյապաղ առանց ձանձրանալոյ, մի ըստ միոջէ կատարելով զտօնս Սրբոց , նահապետաց , նախահարց եւ սրբոց մարգարէիցն, մինչեւ ի խոնարհել Որդւոյն Աստուծոյ... ։ Զոր Տէր մեր Ստեփանոս որդի մեծափառ իշխանին Իւանէին Որոտնեցւոյ՝ եբեր ի Սսոյ յաստվածաբնակ ուխտն Եւստաթէի սուրբ առաքելոյն. եւ մեծ վարդապետն մեր քաջ եկլեսիաստէս Հայոց Սիմէոն՝ ստացող օրինակի սորին՝ բազում աշխատութեամբ եւ երթեւեկութեամբ բերել ետ ի գաւառն Արարատեան, եւ մեծափափագ յօժարութեամբ եւ բազում՝ ծախիւք գրել ետ յիշատակ իւր եւ ծնողաց իւրոց: Արդ. գրեցաւ օրինակ սորին ի թուաբերութեանն Հայկազեան տոմարի ՊՂԳ (1444–5), ի Հայրապետութեանն Գրիգորի աթոռակալի Սուրբ Էջմիածնին վերստին նորոգելոյ՝ եւ յաշխարհակալութեանն կորովի եւ յաղթող Ջհանշահի միրզին՝ որդւոյ մեծին Յուսուֆին, ի մենաստանս Այրիվան, ընդ հովանեաւ հրաշափառ սուրբ լուսոյ մօր կաթուղիկէ Սուրբ Աստուածածնին, ներկեալ արեամբ կենարարին սուրբ Գեղարդեանն , եւ ամենայն Սրբոցն որ անդ հաւաքեալ կան... 

Այլ եւ աստանօր աղաչեմք զամենեսեան պատահողք սուրբ տառիս, յիշեցէք զստացող օրինակի սորին՝ զաստուածահաճոյ եւ զարդիւնական եւ զմեծ վարժապետն Հայոց զՍիմեոն, որ յայնմ՝ ժամանակի փայլէր ի մէջ եկեղեցւոյ իբրեւ զարեգակն, եւ մեծաւ յուսով եւ եռափափագ սիրով սկսաւ նորոգել եւ զարդարել զվանորայս Արարատեան նահանգիս, որ խախտեալ կային ի սահմանաց եւ իր կրօնից առաջին Հարցն: Նախ բնակեցաւ յաստուածաշէն եւ ի տիրախնամ՝ գեղն Եղիվարդ, ի փոքր վանսն՝ որ ի մէջ գեղին, եւ բազում արդիւնս արարեալ անդ ի խնդրոյ աստուածասէր եւ բարեպաշտ մեծազգի եւ փառաւոր աղքատասէր ազատածին առն՝ Ազիզ պէկին եւ որդւոց նորին՝ Աւագին եւ Զաքարիային, բազում՝ կրօնաւորս եւ աշակերտեալ մանկունս եկեղեցւոյ ժողովեալ յուսուցանել զհինն եւ զնոր մատեան աստուածաշունչ գրոց , զնուրբ եւ զարտաքին փիլիսոփայութիւն, ամս տասն։ Եւ ապա ուշ եդեալ գնալ յաստուածակոխ սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ, տեսանել եւ երկիր պագանել սուրբ տնօրինականացն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի. եւ ի ճանապարհի տկարութիւն պատահեալ՝ դարձեալ եկն բնակեցաւ ի մեծափառ սուրբ ուխտն Այրիվանս, եւ զամենայն կարգս եւ զսահմանս ուղղեաց ըստ առաջին սուրբ հարցն, ուխտ եդեալ յամենայն օր ասել ՃԾ (150) սաղմոսն Դաւթի, եւ անխափան կատարել զաստուածային պատարագն ի շաբաթ եւ ի կիրակէի եւ յամենայն մեծամեծ տօնի. եւ թողեալ յիշատակ պայծառ ժամատեղացն՝ մի պատուական Աստուածաշունչ, մի Տօնական եւ մի Յայսմաւուրք: Եւ կեցեալ սուղ ինչ ժամանակ ապա եկեալ բնակեցաւ ի սուրբ ուխտն Ձագավանք, եւ վերստին կարգեաց զամենայն բարի կարգս եւ օրէնս յերկրին Կոտեաց, ի կարգաւորս , յազատս եւ յաշխարհականս : Վասնզի շատ անկարգութիւն եւ անօրէնութիւն մտեալ էր յեկեղեցի։ Առաջին. զազգակցութիւն, զկնքաւորութիւն, եւ զխնամութիւն՝ անխտիր անխրատ գործէին, շփոթեալ անամօթ եւ յեկեղեցւոյ՝ սաղմոսն Դաւթի պակասեալ էր եւ չոր շարականքն բազմացեալ. եւ քահանայք  զանազան զգեստուք պճնեալ եւ գօտեւորեալ իբր այլազգի, եւ աբեղաց թողեալ զբանս եւ զանապատս եւ զամենայն հոգեւոր ուսմունս՝ ի գիւղս բնակէին։ Իսկ սա աստուածային վարդապետութեամբն սաստէր եւ յանդիմանէր զանուսումն եւ զանխրատս եւ զանխրայս:

Եւ դարձեալ քաղցրուսոյց վարդապետութեամբն ուսուցանէր խրատէր եւ մխիթարէր վկայութեամբ աստուածային սուրբ գրոց՝ զղջացեալ հաւատացեալ ժողովուրդս, օրհնելով յորդորէր ի պատուիրանսն Աստուծոյ . եւ եբարձ զամենայն խռովութիւն ի տանէ Աստուծոյ։ Եւ կանոնս եւ օրէնս Հաստատեաց՝ զի աբեղայք ի վանս բնակիցեն իւրեանց հանդերձիւն, բրդեղէն, մաշկեղէն  կամ՝ մազեղէն՝ ըստ առաջնոցն , եւ աշխարհի երէց  ի պահք ժամանակի գինի մի՛ ըմպիցէ եւ ձէթ մի՛ ուտիցէ. եւ կապուտ փաթթէ ի գլուխն. զՃԾ (150) սաղմոսն երգէ իր ընկերօքն եկեղեցի, եւ զերեք հիմնական կենայ պահօք շաբաթ եւ կիրակին, զղջացեալքն միայնակեացքն եւ ապաշխարողքն։ Իսկ պատարագողք աբեղայքն եւ ճգնաւորքն՝ բոլոր կենան զիսնակաց պահսն. եւ յօրն որ զպատարագն մատուցանէ՝ լեզուաւն ասէ զութ կանոնն (Սաղմոսն) անխափան, եւ գինի եւ միս մի ուտիցէ այն օրն, ըստ առաջին Հարցն։ Այլ եւ զամենայն սահմանս եւ զկարգ վանիցն ուղղեաց ըստ առաջնոցն. եթէ բնակիչք որ լինին ի մի խորհուրդ եւ մի բան եւ մի գործ, այսինքն երեք տեղ, ի ժամատեղն, ի հացատեղն եւ ի բանատեղն. հնազանդ լինին առաջնորդաց եկեղեցւոյ. եւ առանց հրամանի կրօնաւոր ի վանացն մի ելցէ յոչինչ գործ։ Այլ եւ զվանքն պարըսպեաց եւ ամրացոյց եւ որոշեաց ի յաշխարհականացն. զի աբեղայ ի լուրջ պատի կողմն բնակեսցէ, եւ սանամայր մի՛ արասցէ եւ քոյրաքոյր եւ մայրաքոյր. եւ ամառն եւ ձմեռն ի մի վայր ժողովին ի քնոյ ժամն ըստ առաջնոց սահմանին։ Եւ հինգ մեծամեծ խաչ կանգնեաց ի մէջ պարսպին. կամէր զեկեղեցի լինել եւ այլ բազում՝ արդիւնս առնել. եհաս հրաման յարարչէն կոչել զվարդապետն առ ինքն, ի թուիս ՊՀԷ (1428), եւ մնաց գիրքն թերատ ամս բազումս, առաջինն գրեալ եղեւ ձեռամբ սրբասէր եւ մաքրամիտ քահանայի Մեսրոբ անուն՝ գրոց աշակերտի. յիշատակ նորին օրհնութեամբ եղիցի։

 

376. Մկրտիչ Նաղաշ (Յիշատակարան ձեռագիր յայսմաւուրք գրոց)

Ամենեցուն ճարտարապետն աստուած յառաջ քան զլինելն ժամանակաց ընդրեաց ի մարդկանէ զորս ինքն կամեցաւ, եւ յիւրաքանչիւր ժամանակի նոյն եւ մի հոգի աստուծոյ յայտնէ ներգործութեամբ զնիւթս պատշաճաւոր եւ տնօրինէ նախագիտութեամբ նահապետս եւ մարգարէս, հովիւս եւ հովւապետս, տեսուչս եւ վերակացուս, իշխանս եւ դատաւոր. եւ յարաձգականս յաւիտենիւ ոչ դադարէ ի ներգործելոյ,, որպէս ասաց   ճշմարտութիւնն, թէ՝ Ես ընդ ձեզ եմ մինչ ի կատարած աշխարհի։ Ըստ այսմ սարասի ի վախճան ժամանակի եւ ի կէտ սուզական, որ ամենայն ծաղկի թառամեալ էր եւ ամենայն տերեւ ցամաքեալ, յայտնեաց մեզ աստուած ծաղկի անթառամ, որոյ անուշահոտութիւնն ելից զտիեզերս ամենայն՝ զտէրն տիեզերալուր՝ զտէր Մկրտիչն մականուն Նաղաշ կոչեցեալ, որ եղեւ երկրորդ լուսաւորիչ ամենայն Միջագետաց եւ պարծանաց ամենայն քրիստոնէից։

Եւ էր սա բանական ի նահանկէն Բաղիշու, ի Պոռ կոչեցեալ գեղջէն, որդի մեծատան եւ աստուածարեալ քահանայի Առաքելոյ եւ մաւր բարէպաշտի։ Էին եւ սմա եղբարք երկու՝ Յովաննէս քահանայ, որ տղա հասակաւ փոխեցաւ առ Քրիստոս եւ միւս Աբգար անուն, որ եղեւ երեւելի, մեծ եւ փառաւոր եւ պատուեալ յամենեցունց, որ եւ զտուն հաւր իւրոյ առաւել քան զառաջինն բարեկարգեաց՝ երկրորդ հայր Աբրահամ լեալ՝ կերակրելով զբազումս։ Եւ բազմերջանիկս տէր Մկրտիչս ի տղաութենէ սիրէր զվարս կրօնաւորական՝ սիրէր զկրաւնաւորս եւ զվանականս, եւ սիրող լեալ արուեստից եւ ուսման եւ հանապազ նմին հետեւէր։ Եւ էր տուեալ նմա շնորհք ի վերուտ, մինչ զի զամենայն դիւրաւ ուսանէր եւ զզամենայն դժուարին արուեստ միանգամ տեսանելով նա գերագոյն քան զօրիակն ներգործէր։ Եւ զուսումն աստուածաշունչ գրոց, զոր ինչ սա ի միում ժամու, այլ ոք զաւուրս Ժ. (10), բազում աշխատութեամբ ոչ կարէին ի միտ առնուլ, եւ ամենեցուն հիանալի էր ի վեր քան զտեսութիւն մտաց, մինչ գրեթէ ոչ ոք երեւեցաւ յայսմ ժամանակի այսպիսի տիրական շնորհիւ զարդարեալ՝ առաքելաշնորհ եւ աստուածուսոյց։ Մինչ հնգեստան գոլով ամաց եղեւ կատարեալ ուսմամբ եւ արուեստիւ, իմաստութեամբ եւ վարդապետութեամբ, քաջ անհամեմատ նկարիչ եւ ամենայն արհեստից ճարտարապետ, մինչ զի զամենայն արուեստ, զոր ինչ եւ կամէր, կարողութեամբն աստուծոյ անսղալ առնէր, մինչ զի հռչակեցաւ համբաւ շնորհաց նորայ եւ իմաստութեան ընդ ամենայն երկիր։

Եւ զի ոչ ունէր սէր աշխարհի, բռնադատեալ եղեւ ի ծնողացն, եմւոտ ի կարգ աշխարհի, ոչ փոխելով զբանս իւր, այլ հանապազ ընդ կրաւնաւորս լինէր։ Եւ զի նախագիտութիւնն աստուծոոյ տնաւրինեալ էր զսա լինել փեսայ երկնաւոր հարսին՝ եկեղեցոյն Միջագետաց, զի սովաւ ուրախանալոց էր հարսն Քրիստոսի, եւ ցնծալովմանկանց Սիոնի, եւ բարձրանալ Խաչին Քրիստոսի, եւ ուրախանալ սովաւ տարտամ եւ տխուր ազգս հայկազեան, որ եղեւ իսկ։ Զի մին որչի ծնանելով եղեւ մեռանել ամուսնոյնիւրոյ, զոր եւ ինքն զնոյն խնդրէր յաստուծոյ՝ ազատ լինել։ Եւ առաջնորդութեամբ աստուած սուրբ հոգոյն ելեալ ի բնական նահանէն, եկեալ բնակի եւ յականաւոր ապաստանի ի քաղաքն յԱմիթ շահասատն։ Եւ ողորմութիւն տեառն էր ընդ նմայ, եւ յաջողեալ էր ի գործս սորա, զի յամենայնի հոգին աստուած էր թելադիր եւ գործակից սմա։ Զի յօրէ յօրմէ   հետէ եմւոտ սա ի Միջագետս՝ շարժեաց հոգին աստուած զսիրտ ամենայն մարդոյ ի սիրեալ զսա եւ զամենեցուն լեզու՝ գովել եւ բարեբանել եւ բարեհամբաւել։

Եւ եբաց սմա աստուած զդուռն ողորմութեան, զի ամենայն ոք, որ տեսանէր զսա՝ կամէր եւ զհոգին եւս տալ յաւժարութեամբ եւ զուարթութեամբ եւ առատ սրտիւ. եւ ոչ եթէ միայն յազգս քրիստոնէից, այլեւ Թուրք, եւ Թաթ, եւ թաթար, եւ Քուրթ, եւ Արապ, եւ Ջհուտ, եւ ամենայն ազինք, ընդ տեսանելն զպատիւ եւ զպարգեւս պատրաստէին՝ ձիս եւ ջորիս եւ խլայս մեծագինս՝ անասելի եւ անպատմելի։ Եւ ոչ եթէ միայն իւր դէմն եւ յիւր վիճակն, այլ եւ յամենայն աշխարհաց գային՝ յԱրեւելից եւ յԱրեւմտից, եւ պարգեւատու լինէին եւ պարգեւս բերէին ոսկի, արծաթ, ականս պատուականս, կտաւս մեծագինս, մինչ զի բազում ոմանք Ռ. (1000) եւ ԲՌ. (2000) թանկայ պարգեւս բերէին։ Զի տարածեցաւ համբաւ սորայ ընդ ամենայն աշխարհս, մինչեւ եհաս առ թագաւորն Պարսից եւ առ տէրն Եգիպտոսի, եւ էանց զՄեծ ծովն՝ մինչեւ ի պապն Հռոսայ եւ ի Կոստանդնուպաւլիս, մինչ զի վաղշամակս ոսկեթելս եւ մեծագին պարգեւս առաքէին։

Եւ եւս առաւել սիրեցել եղեւ ի յաչս պարոնաց պարոնին շահ Աւթման¬Բէկին, որ տիրէր ի Խառանայ մինչեւ ի ծովն Պոնտոսի, որ է Տրապիզոն։ Զի այնպէս քաղցրացոյց աստուած զսիրտ բռնաւորին ընդդէմ սմայ, զի զամենայն քրիստոնեայք, որ ընդ իւրոյ իշխանութեանն էր՝ ետ ի ձեռն սորայ եւ մեծապէս պագեւաւք եւ տրօք մեծարեաց եւ փառաւորեաց թագաւորական սգեստիւք եւ արքունական արիվարուք, մինչ զի զոր զգեցեալն էր արքայն՝ զայն զգեցուցանէր. եւ զսէրն սիրէր զպարգեւսն ոչ ոք կարէ ընդ արկանել, մինչ գրեթէ եւ ոչ ոք ի մարդկանէ՝ ի թագաւորացն քրիստոնէիցն այսպիսիպարգեւաւք ճոխացոյց զոքի հայարպետաց սրբոց։ Եւ զչափ սիրոյն ի պարգեւացն գիտացիր, զի յարաժամ հազար եւ ԲՌ (2000) թանկայ ի պարգեւս տայր։ Եւ ի գնալն առ նա՝ ընդ առաջ ելանէր, եւ համբուրէր եւ ի վերայ իւրոյ թագաւորական խալիչային նստուցանէր, եւ զբան սորայ ընդունէր իբրեւ զծառայի աստուծոյ, զի սիրող էր բանին, Զի հրաման տայր բերել յիւրոց առաջնորդացն եւ զգիշերն ի բուն տայր խաւսել յաստուածաշունչ գրոց։ Եւ սա աստուածատուր շնորհաւքն եւ աստուածուսոյց վարդապետութեամբն զամենեսեան յաամաւթ առնէր, եւ զթագաւորն հաւանացուցանէր եւ առնէր պարգեւս ի թագաւորէն եւ աւրըստօրէ աստուած զսա ի բան իւր զաւրացուցանէր եւ հոգի աստուծոյ էր ի վերայ սորա։

Եւ յետ յԱւթման¬Բէկին, սուլթան Համզա, զոր ինչ ականատես եղեւ հօրէն իւրմէ, այլ առաւել պատուով ընդունեցաւ զսա՝ հայր ինքեան աւանդելով փոխանակ հօր իւրոյ։ Եւ մեծաւ պատուով փառաւորէր զսա քան զամենայն մեծամեծս իւր, մինչ բազմաց ասել թէ եւ ինքն քրիստոնեայ է, զի այսչափ սիրէր եւ պատուէր զեպիսկոպոն։

Եւ ձեռնեդրեցաւ սա յաստիճան եպիսկոպոսութեան ի տէր Կոստանդեայ կաթուղիկոսէ Վահկեցոյ, որ էր ի մեծ թուականիս Հայոց ՊՀԹ (1430)։ Մեծարեաց զսա եւ կաթուղիկոսն զանազան պատուով եւ պարգեւաւք, եւ հաստատեաց արքեպիսկոպոս ի վերայ ԻԴ. (24) գաւազանի։ եւ ամենեքեան սիրով հնազանդեցան եւ ընկալան զսա իբրեւ զառաքեալ աստուծոյ, եւ եղեւ բանս սորա արդիւնաւոր ընդ ամենայն երկիր։ Եւ եղեւ յաւուրս սորայ ցնծալին եկեղեցիք Հայաստանեաց, եւ բարձրանայր եղջիւր քահանայից, եւ պայծառանայր հաւատս քրիստոսական, եւ ուրախանային ամենայն հաւատացեալք։ Զի յայտնեցաւ հովիւ քաջ եւ արժանաժառանգ վիճակին պայազատ, որ գիտէ հովուել զբանաւոր գառինքն յարօտ անմահարար եւ ի ջուր կենդանի՝ բազմադիմի եւ յորդառատ վտակաւք, որ տուեալ է սմայ առատապէս ի շնորհացն հոգոյն։

Զի աւրէն[է] պատմագրաց յաւելեալ ի ճառս գովեստից, այլ մեք զնոյն շարագրեաք, զոր ականատես եղաք եւ յայտնիէ ամենայն երկիր տեսողաց, այլ մի ըստ միոջէ գրել ձանձրութիւն է լսողաց, այլ համարեա՝ թէ զամենայն տեսակ աստուածային շնորհաց, զոր յամենայն մարդիկ՝ ի սա միայն տեսանիւր լի եւ անթերի՝ ընկերասէր, աւտարասէր, աղքատասէր, խաղաղասէր, խոնարհ եւ համբերող, ողորմած, առատասիրտ, մեծապարգ եւ, զի յայսմ ժամանակի ոչ ոք էառ իբրեւ զսա եւ ոչ երիտ իբրեւ զսա, որպէս ասաց տէրն՝ Ձրի առէք եւ ձրի տուք։

Զի սա միայն գտաւ արկանել զքանքարն ի սեղանաւորս եւ բազում բարեաց պատճառ եղեւ կարողութեամբն աստուծոյ։Նախ, զի եկեղեցիս խախտեալ ոչ ոք իշխէր քար մի ամրացուցանել, եւ սա զամենայն եկեղեցիս խախտեալ եւ զհնացեալ եւ զհողաշէննս՝ նոր նորոգեաց կամարակապ եւ գմբեթաձեւ, եւ բազում նորաշէնս, որպէս զբրաձր Աստուածածինն՝ ի գլուխ բարձր բերդին Արղնոյ։ Եւ երկրորդ, զի յաւելեաց յեկեղեցիս բազում շուրջառ մեծագին, գիրք, աւետարան, եւ սկիհ պատուական եւ զարմանալի, եւ հանապազ զնոյն բանս հոգայր։

Երրորդ, զի ոչ իշխէին համարձակ պաշտել յեկեղեցիս. եւ յաւուրս սորա համարձակ պաշտէին. առաւել պաշտէին քան յանապատ եւ ի վանորայս։

Չորրորդ, զի հալածէին զքահանայս եւ հարկապահանջութեամբ տանջէին առաւել քան զաշխարհականս. եւ սա, կարողութեամբն աստուծոյ, զամենայն ազատ արար ի թագաւորական հարկէն։

Հինգերորդ, զի եկեղեցիք Միջագետաց ի ներքոյ դիմոսական հարկի կային, եւ եպիսկոպոսք՝ մաքսապետք, զի զամենայն, զոր ինչ առնուին ի քրիստոնէից՝ ի մաքս տնային եւ ոչ կարէին մէկ հաց տալ աստուծոյ կամ աղքատի, եւ սա, զաւրութեամբն Քրիստոսի, եբարձ զմաքսն յեկեղեցեաց եւ ինքն եւս առնոյր ի պարոնացն Ժ. (10) եւ Ի. (20) հազարով եւ բաշխէր եկեղեցեաց, աղքատաց եւ կարաւտելոց։

Վեցեցորդ, զի վասն սորա ազգ կարգաւորաց առաւել սիրեցեալ եղեն ի պարոնաց քան զառաջնորդս իւրեանց։

Եւթներորդ, զի ոչ ոք իշխէր փիլոնով կամ վեղարով շրջել. եւ յաւուրս սորա յամենայն ուրեք համարձակ զգենուին եւ քահանայական կարգաւք շրջէին երեեւելի փառաւք։

Ութերորդ, զի անուամբ սորա բազմաց ազաոտւթիւն լինէր ի դատաստանաց եւ ի տուգանաց եւ ի բռնաւորաց, մինչ զի ի ճանապարհի ըմբռնէին զբազումս, եւ յորժամ ասէին, թէ մենք տէր Նաղաշի մարդն էնք՝ ազատ առնէին։

Իննարորդ, զի բազում գերիս ազատեաց յանօրինաց, զորս գնելով, զորս խնդրեաց ի պարոնաց, եւ զորս յափշտակելով ի ճանապարհին։ Առաքէր ի ծառայից իւրոց արս զօրեղս եւ սրտապինդս, եւ խլէին զգերիս յանաւրինաց եւ բերէին ի նորաշէն վանս իւր ապաստանի՝ ի բարձր Աստուածածինն, պահելով ժամանկս ինչ, մինչեւ գային տեարք ծառայիցն, եւ տայր նոցա հանդերձս եւ նաֆաղայս, եւ ուղեւորէր ի տեղիս իւրեանց։

Տասներորդ, զի զամենեցուն պակասութիւնն եւ զնեղութիւնն եւ զվիշտն՝ ինքեան համարէր. եւ ամենեցուն աւգնական լինէր՝ կերակրով, պարգեւս տալով, եւ կարեկից լինելով, եւ մխիթարելով բանիւք եւ արդեամբք։

Մետասներորդ, զի դրունք եկեղեցոյ հանապազ փակեալ կային եւ ոչ գոյր յեպիսկոպոսարանն սեղանատեղ, եւ սա, կարողութեամբն Քրիստոսի, այսպիսի սեղանատեղ սահմանեաց, մինչ զի յամնեայն ազգաց գային՝ ուտէին, ըմբէին եւ առեալ տանէին անխնայ եւ անարգել՝ առատապէս, մինչ զի պարոնյք զարմանային, թէ ուստի՞ կարէ պատրաստել ինչ, որ բաւական լիցի այսչափ ուտելոյ, եւ պարգեւելոյ, ոմն ասելով թէ քէմիայ ունի, բազումք ասէին թէ գանձ է գտեալ, եւ փող մի չունէր, այլ շնորիւն աստուծոյ գայր նմա գանձ անպարապելի, որ յամէն աւր Ճ (100) թանակյ եւ ԲՃ (200) մուսխ էր նորա, սակաւ Ծ(50) եւ Կ (60) [թանկայ] լինէր ամէնն ի շիումն սուրբ կաթուղիկէին սրբոյն Թորոսի, քեզ օրինակ, որ բանակն Մովսէսի յերիկունն դատարկ լինէր ի մանանայէն եւ ի լուսանալ առաւօտուն լի էր ամենայն բարութեամբ, նոյնպէս եւ աստուած լցուցանէր զտէրս մեր հոգեւոր ամենայն բարութեամբ, զի քան զմեծամեծ թագաւորս առաւելի բախշէր ձիս, ջորիս, հանդերձս, ոսկի, արծաթ, ցորեան՝ մեծատուր պարգեւաւք։ Եւ որքան առաւել բախշեր՝ առաւել տայր նմա Քրիստոս՝ նա, որ ասաց՝ Տուք եւ տացի ձեզ, եւ աս ճշմարիտ հաւատայր, զի անսուտ է խոստումն, վասն որոյ առնոյր ըստ հաւատոյն։

Երկոտասաներորդ, զի յայսմ ժամանկի   սա միայն կատարեաց զհրաման տեառն իւրոյ, որ ասաց՝ Բարի արարէք ատելեացա ձերոց, եւ սա զամենայն ժամանակս կենաց իւրոց սիրեաց զթշնամիսն եւ բարի արար ատելեաց, եւ ամենայն չարի փոխարէն՝ բարի հատուցանէր, վասն որոյ արդարադատն աստուած զամենայն թշնամի սորին անդնդասոյզ կորոյս։

Երեքտասներորդ, զի յաւուրս սորա եղեւ աւգտութիւն մեզ, զի զմեռեալս քրիստոնէից ի քարշ տանէին Հայք, եւ Ասորիք, եւ Նեստորականք, եւ Ջհուտք, եւ թէ ՃՌ. (100. 000) դեկանտային՝ ճարակ չկայր. եւ ի գալն նորա, ընթացեալ մօտ ի սուլթանն, եւ ընդ բազում պարգեւացն, զոր ընկալաւ՝ խնդրեաց եւ զայն, եւ առեալ հրաման բարձրացուցանել զմեռեալս քրիստոնէից եւ այս սովորութիւն եղեւ։

Դարձեալ, իՊԶ (1431) թուին նստի յաթոռ հայրապետական ի յԱմիթ շահաստանի, եւ ի [Պ]ՁԲ. (1433) թուին շնէ զբարձր Աստուածածինն ի յԱրղնու բերդն, ի ՊՁԸ (1439) թուին սկսանի վերանորոգել զամենագով եւ զամենահրաշն զամենեցուն զարմանալին՝ զհրաշափառ Կաթուղիկէն, որ յԱմիթ շահաստանի, յանուն սրբոյն Թէոդորոսի զինաւորին։ Եւ թէ որչափ աշխատանք կրեաց ի նմա անասելի մինչ գրեթէ հողանիւթ մարմին ոչ կարէր տեւել այնպիսի երկարախոնջ, ցայգացանկ եւ գիշերատանջ չարչարանաց, որ իբրեւ զկենդանի նահատակ զԴ(4) ամ մարտիրոսական արիւն եհեղ ի շինումն սուրբ եկեղեցոյն եւ աւարտեալ կատարեաց գմբեթայարկ յօրիուածով անասելի եւ անպատմելի գեղեցկութեամբ, զի գլուխ գմբեթին բարձր էր քան զմնարայիցն եւ Ը. ու Ժ. (18) անկիւնիւ ճոխացեալ, եւ Ը ու Ժ. (18) լուսամուտս ի գմբեթին, եւ բարձրութիւն լուսամուտին՝ ի չափ մարդոյ, եւ ով ոք կարէ ընդ գրով արկանել զզանազան յաւրինուածս գմբեթին վայելչութեան։

Զոր տեսեալ քրիստոսատեաց ազգն մահմետականք, եւ ի խոր խոցեցան, եւ ձայն ետուն միմեանց որդիքն հագարայ, եւ հռչակ հարեալ համբաւեցան եւ ամբասատն եղեն առ սուլտանն Եգիպտոսի, եւ առ թագաւորն Պարսից, եւ առ սուլթանն Հոռոմաց տանն, եթէ այսպիսի գեղեցիկ յօրինուածով բարձրացաւ եկեղեցին քրիստոնէին։ Զոր լուեալ նոցա վաեցան չար նախանձու եւ իսկոյն իսկ դեսպան եւ հրովարտակս առաքեցին առ սուլթան Համզէն՝ քակել զամենագով սուրբ Կաթուղիկէն, Եւ անտանելի սուգ հասաւ Հայոց ազգին, եւ ամենեքեան ի խոր խոցեցան, եւ յամենայն աչաց աղիողորմ արտասուս հեղոյր։ Եւ ետուն կաշառս գանձս բազումս, եւ ոչ կարացին ազատել, զի զամենահրաշ եւ զամենագով զհրաշալի գմբէթն քակեցին հաւասար տեներացն, եւ ամենայն քրիստոնեայք ի սուգ մտին։ Ո՜հ, ո՜հ, ո՜հ, ո՞վ կարէ պատմել զանտանելի սուգն եւ զաղիողորմ կսկիծն, զձայնս հառաչանաց եւ զողբս տարակուսանացն, եւ զկականաւոր աղաղակն, եւ զաղետալի մորմոքումն, զի ամենայն սիրտ ի տրտմութեան էր եւ ամենայն աչք յարտասուս, ամենայն բերան յաղաղակ եւ ամենայն լեզու յաւաղումն։ Եւ առաւել եւս արիայցելուն եւ քաջ հովուապետն տէր Մկրտիչ՝ շիօղ սուրբ Կաթուղիկէին։ Եւ ի սաստիկ խոցոյն եւ ի դառն կսկծանացն տարաշխարհիկ եղեւ, եւ գնացեալ էանց ի ծովն   Պոնտոսի եւ եհաս ի Կաֆայ եւ յՍտամպօլ, եւ զցայգ եւ զցերեկ խոցեալ սրտիւ առ աստուած աղաղակէր՝ այցելու լինել սուրբ Կաթուղիկէին յառաջ քան զելանելն ի մարմնոյն, զի մի մտցէ խոցով ի գերեզմանն։

Այլ ողորմածն աստուած՝ այն, որ կատարիչն է խնդրուածոց եւ լսօղ աղօթից, տեսեալ զջերմեռանդ սէր նորա, որ առ աստուած եւ առ սուրբ Կաթուղիկէին, եւ լուաւ աստուած աղաչանաց նմին եւ կատարեաց աստուած զխնդրուածս նորա։ Սատակեաց աստուած զայնոսիկ, որք քակեցին զգմբեթն եւ յարոյց այլ թագաւոր Միջագետաց՝ զՋհանգիր իմիրզայն։ Եւ տեսչութեամբ աստուծոյ նա խնդիր արա, եւ գիր եւ դեսպան առաքեաց Ջհանգիրն, եւ ամենայն մեծամեծքն, եւ ղատէստանն, եւ տանուտերարքն քրիստոնէից, եւ ամենայն քահանայքն՝ ժողովրդովք միաբան գիր գրեցին հետ պարոնաց թղթին՝ Բ. (2) եւ Գ. (3) անգամ, եւ մեծաւ ջանիւ առաքեցին ի Կաֆայն, եւ բերին զամենեցուն զտենչալին զարհիական գլուխն զտէր Մկրտիչն՝ մեծաւ պատուով։ Եւ միաբան ընդ առաջ ելին Բ. աւուր ճանապարհ, եւ ընկալան մեծաւ պատուով՝ ուրախութեամբ եւ ցնծութեամբ, զի յօրէն, յօրմէ հետէ ելեալ էր սա ի Միջագետաց՝ ամենայն եկեղեցիք ի տրտմութեան կային, որպէս զմայր որդեմեռ ի տարակուսանաս կային, եւ ամենայն քրիստոնեայքի տրտմութեան։ Վասն որոյ ի գալն սորա ցնծացան ամենայն քրիստոնեայք, եւ բերկրեցան ամեայն եկեղեցիք, եւ զուարճացան մակունք Սիոնի։ Եւ աս՝ արիացեալ ի հոգոյն սուրբ եւ առեալ հրաման ի պարոնէն եւ ԳՌ (3000) թանկայ պարոնացն ետ եւ մեծամեծացն, եւ վերստին նորոգեաց, շնորհօքն Քրիստոսի եւ ողորմութեամբ նմին։

Եւ բնակիչք քաղաքին՝ քահանայք եւ ժողովուրդք, միաբան աւգնական եղեն՝ աշխատելով, դրամ տալով, կերակուր բերելով, մշակ տալով, աղքատք եւ մեծատունք միամիտ քաջութեամբ եւ բոլոր հաւատով ջանացին, եւ ի Ժ. (10) աւրն կատարեցին զղուպայն ի շինելոյ։

Եւ առաջիկայք ժողովրդեանն եւ երեւելի տենուտէրք էին՝ Շահրմանն Թիլկուրանցի, եւ ոսկերիչ Սատաղէն, որ էր երեսփոխան եւ հրամանտար, եւ Ալեքսիանոս ոսկերիչ, եւ Յերկեն Դանիէլն, Աբրահամն, եւ Սիմէոն դարբինն, որ ինքեանք տային ինչս բազումս եւ կերակուրս, եւ զամենեսեան յորդորէին ի գործառութիւն սուրբ Կաթուղիկէին։ Եւ կատարեցաւ սուրբ Կաթուղիկէն ի ՊՂԶ (1447) թուին, յաւգոստոս ամսոյ ի Զ. (6) յաւուր երկուշաբթի, ձեռամբ վարպետ Նեքամատին։

Եւ յորժամ ետես արհիական գլուխն եկեղեցոյ եւ աստուածաբան վարդապետն տէր Մկրտիչ զսուրբ Կաթուղիկէին կատարեալ՝ մեծաւ ուրախութեամբ գոհացաւ յաստուծոյ եւ մոխրաթաւալ երեսաւ աւրհնէր զամենազաւրն աստուած, եւ ցնծայր եւ պարէր ի գաւիթս եկեղեցոյ, որպէս երկնաւոր փեսայի ի մաքուր առագաստին, եւ զարդարեաց զեկեղեցին ամենայն կահիւք եւ զարդիւք։ Եւ բեերալ ի Տրապիզոնու զմեծ սկիհն՝ զանազան յաւրինուածով, ոսկեզօծ եւ յոյժ պատուական, որ ոչ ուրեք գտանի այնպիսի փառաւոր սկիհ փարթամ եւ գերաշխարհիկ՝ Ճ. եւ Ձ. (180) մտղալ քուլիճով արծաթ՝ ոսկեզաւծ եւ մինաքարի։ Եւ ի Կաֆայն գնացեալ եւ ինքն շինեալ նորաձեւ նախշ խաչաձեւ, ետ գործել շուրջառս մեծագինս բայմախաչեացն։ Եւ զհրաշալի եւ զչքնաղազարդ զպատուական սուրբ Նշանն Քրիստոսի բերեալ ի Կաֆայէն, որ ունի մասն ի խաչափայտէն Քրիստոսի եւ բուն սուրբ Նշանին՝ ի լուսափայլ ականց, եւ ի սիրտս խաչին՝ զՔրիստոս բեւեռեալ յոսկոյ ձուլածոյ։

Եւ թէ ուստի՞ իցէ հրաշալիս այս՝ պատուական սուրբ Նշանս. զսա պապն Հռոմայ պարգեւեաց մեծ վարդապետին Սարգսի Կաֆայեցւոյն, յորժամ գնաց ի Հռոմ։ Եւ ի գալն տէր Մկրտչին ի Կաֆայն, մեծ վարդապետն Սարգիս ընկալաւ մեծաւ պատուով, եւ ընդ բազում մեծարանացն եւ պատուոյն՝ ծաւ պատուով, եւ ընդ բազում մեծարանացն եւ պատուոյն՝ պարգեւեաց տէր Մկրտչին զսուրբ զպատուական սուրբ Նշանն։ Զոր ընկալեալ մեծաւ ուրախութեամբ, եւ բերեալմեծ պարգեւք տանս Հայոց՝ ի սեփհական յաթոռն իւր՝ եւ յԱմիթ մայրաքաղաքն, ի սուրբ Կաթուղիկէն, զոր ինքն շինեալ էր։ Եւ եհաս յաւուր տաւնի սուրբ Նշանին Վարագայ, եւ զօրն զայն տօն մեծ կարգեաց յանուն սուրբ Նշանին, եւ սահմանեաց ամ յամէ յամենայն տարի, զնոյն օր մեծ տօնախմբութեամբ ուռախութիւն առնել բազմութեամբ հաւատացելոց, ուխտ մեծ կատարեալ զաւր գալստեան սուրբ Նշանին ի փառս Քրիստոսի աստուծոյ մերոյ*։ Եւ զսուրբ եւ զհրաշալի սուրբ նշանն եւ զպատուական սկիհն եւ զհանդիսաւոր շուրջառն ամենավայելուչ, եւ զայլ գեղեցիկ շուրջառն, եւ զայս հրաշալի Յայսմաւուրքս, որ ետ յիշատակ

 

377. ԿԱՐԱՊԵՏ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ՍՍՈՅ [103] (ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆ)

Որք Աստուծոյ եւ աստուածայնոցն են ցանկացողք եւ հետեւողք, եւ յառ ի նմանէ աստուածաբուղխ իմաստիցն ճաշակեալք, յամենայն աշխարհազբօս խաբէապատիր հոգոց բարեաւ մնալ ասացեալք. որպէս եւ ամենայն դասք սրբազանիցն ընտրեալք սուրբք, որք զաշխարհ, եւ զամենայն ինչ որ յաշխարհիս՝ առ ոչ ինչ համարեցան յաչս իւրեանց. այլ միշտ զվերինն խորհելով` ուր Քրիստոս նստի ընդ աջմէ Հօր... Որոց նմանող ընթացող եւ հետեւող, տի՛նա յաւէտ մի ի նոցանէ տեսանեմք այսօր զպատուեալս յաստուածայինսն գերալրապէս եւ ի մարդկայինս արժանապէս՝ զիսկապէս հետեւողս Աստուծոյ եւ աստուածայնոցն, զառաւելեալս յամենայն առաքինական եւ ի սրբազնական վարս, վեհագոյն գտեալ ամենայն համացեղից եղբարց՝ Տէր Կարապետ կաթողիկոս ամենայն Հայոց։ Որ եւ փառաց արժանաւոր գտեալ եւ անուն բարի ստացեալ, եւ գործս հրաշազանս կատարեալ, որով Աստուած Հայր փառաւորեալ. եւ զթագն արքայական սուրբ արփիաւորչին մերոյ ի գլուխ եդեալ եւ հրաշալի պատուով պսակեալ եւ յաջորդ սուրբ Լուսաւորչին յաթոռ հաստատեալ, եւ վերստին կրկին նորոգեալ զաթոռ մայրաքաղաքիս Կիւլիկոյ եւ զհետ հետոցն նախնեացն ընթացեալ, մաքրազարդ այցելում եւ պատրիարք առաքելաշնորհ սուրբ աթոռոյս, հաստատեալ ի յաստուածաբնակ սուրբ ուխտս Տէր Պօղոսի, որ կայ ի հարաւակողմն քաղաքիս Սսոյ. ընդ հովանեաւ Վանկոյ սուրբ Նշանիս եւ սուրբ աջոյն Գրիգորի մեր Լուսաւորչին, եւ մօրն Տիրամօր Աստուածածնին՝ Աննայի. յորոյ անուն կառուցեալ կայ եկեղեցի: Զոր նախնեաց հետեւող գտեալ մեծ պատրիարք Տէր Կարապետ, հանճարեղ եւ կորովամիտ, քաջ հռետոր եւ վարդապետ աստուածաբան, անտարակոյս գիտող եւ խոհեմք, մեկնող Հին եւ նոր աստուածաշունչ կտակարանաց. մանաւանդ առնող եւ ուսուցող, Տեառն իւրում՝ նմանելով, եւ զարծաթն ի հոգեւոր սեղանս արկանելով։ Սա աստուածարեալ այրո՝ Տէր Կարապետ կաթողիկոս՝ ի վերայ իւր անբաւ բարեացն եւ անմոռանալի հիշատակացն, մանաւանդ տանն Աստուծոյ եւ նորին սպասուցն զարդարմանց, ստացաւ զսուրբ մատեանս յիշատակ իւր եւ ծնողաց իւրոց, եւ եղբօրն՝ պարոն Առաքելին, եւ եղբօրորդւոյն Տէր Գրիգորին. եւ ամենայն արեան մերձաւորաց իւրոց։ 

Արդ, այս երջանիկ հայրապետս Տէր Կարապետ կաթողիկոս՝ եկեալ ի Թօխաթոյ եւ վերստին հաստատեաց զսուրբ աթոռս Լուսաւորչիս ի մայրաքաղաքս Կիւլիկիոյ. զոր քսան հինգ ամ՝ խափանեալ մնաց վասն անյայտ լինելոյ սուրբ Աջին մերոյ Լուսաւորչին. եւ յետոյ գտեալ նորոգեաց զսուրբ աթոռս. եւ ելեալ գնաց յԵրուսաղէմ եւ երկրպագեաց սուրբ տեղեաց տնօրինականացն Քրիստոսի. եւ տեսեալ զամենայն պակասութիւն Հայոց վանացն Սրբոյն Յակոբայ, զի յայնմ՝ ժամանակի եկեղեցին Հայոց ի ներքեւ պարտուց անկեալ կայր, եւ խաչ եւ աւետարան եւ շուրջառ ի ձեռս այլազգեաց յաւանդ կային։ Եւ անտի ելեալ Տէր Կարապետ կաթողիկոսն գնացեալ էջ Եգիպտոս առ Սուլտան Տահիրն [104], եւ մեծ արեալ պատուեցաւ ի նմանէ. եւ առեալ խիլայս [105] մեծագինս եւ պարգեւս մեծամեծս, որպէս օրէն է թագաւորաց՝ տալ պարգեւս մեծամեծաց՝ ըստ արժանեացն։ Եւ եկեալ կրկին յԵրուսաղէմ եւ ազատեաց զեկեղեցին ի պարտուց, եւ զսրբութիւնսն՝ ի յանօրինաց: Եւ անտի եկեալ սեփականեաց զսուրբ աթոռս Կիւլիկեցւոց, ի սուրբ ուխտս Տէր Պաւղոսի. զոր տէր Աստուած վայելել տացէ նմա զաթոռ եւ զգիրքս, եւ անջինջ յիշատակ պատեսցէ նմա եւ ծնողաց իւրոց եւ եղբօրն պարոն Առաքելին եւ եղբօրորդւոյն Տէր Գրիգորին. ամէն:

 

378. ՍՈՎ ԵՒ ՍՐԱԾՈԻԹԻՒՆ Ի ՄԷՐՏԻՆ (ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆ [106] )

Յորում՝ ամի (1449–50) բացան պատուհանք հինից. բարկութեան ի տանէ Աստուծոյ, եւ մերկացաւ սուրն վաղակաւոր յազդերէ իւրմէ, եւ տարածեցաւ հուր ծախիչ ընդ ոլորտս տիեզերաց. ոչ եթէ խրատ կամ հարուած՝ որպէս երբեմն յԻսրայելի, այլ պատիժ, վրէժ աշխարհի կորստեան, զի հարուածն եւ խրատն՝ մին գաւառի լինի՝ զի միւսն խրատեսցի, իսկ պատիժն՝ համօրէն եւ ընդհանրական՝ որպէս ջրհեղեղաւն, սոյնպէս եւ յայսմ ամի յընդհանուր արարածս տարածեցաւ տարաժամ մահ, յելանելոյն արեւու մինչեւ ի մուտս արեւու, ի հիւսիսոյ մինչ ի հարաւ. զի ոչ ոք ետես կամ՝ լուաւ ի հնոց կամ՝ ի նորոց՝ այսպիսի դառնալուր պատիժ եւ հիանալի տեսողաց եւ լսողաց զարմանալի։ Մինն այս է դառնութիւն սորա՝ զի բոլոր ամ՝ մի է եւ երեք ամիս որ ի Մէրտինս է եւ ոչ վերանայ. եւ երկրորդ եղեռնագոյն դառնութիւն, որ մի անգամ եւ երկու հանէ խոց եւ ողջանայ զաւուրս բազում, եւ դարձեալ կրկին հանէ եւ մեռանի. եւ երրորդ դժնեայ դառնութիւն սմին, զի յոր տունն որ մտանէ բնաջինջ առնէ ամենայնիւ. չորրորդ սաստկութիւն սորա, զի ոչ տայ իմանալ զցաւն, երեւի թէ անվնաս է եւ իսկոյն մեռանի։ Որ եղեւ մեզ գալ եւ հանդիպել ի Մէրտին քաղաք՝ ի սոյն ամի եւ դառն ժամանակի, զոր ոչ կարեմ՝ պատմել կամ՝ ընդ գրով արկանել զանցս աղետից եւ զմրուր դառնութեան, զկսկիծս մորմոքման եւ զբաժակն բարկութեան, զողբս արտասուաց եւ զբեկումն հառաչանաց. զվիշտս վառեալ եւ զհուրն բորբոքեալ, զաղիողորմ՝ դառնութիւն եւ զանպատմելի տարակուսանս, զմեծատական հառաչանս եւ զաղիողորմն արտասուս, զի Աստուած էր խռովեալ եւ արարիչն դառնացեալ, զի անբարկանալին Աստուած էր բարկացեալ, եւ կենարարն՝ մահու մատնեալ. զի ողորմածն Աստուած անողորմ՝ դատեցաւ, եւ քաղցր բնութիւնն վրէժխնդիր յայտնեցաւ. զի տուողն կենաց հրաման ետ մահու, եւ պահապան հրեշտակն՝ հրեղէն սրովն խոցէ. քաղցր տեսութիւն ընդ ակամբ հայեցաւ, եւ սուրն վաղակաւոր իսկոյն ընդ մէջ կտրէ զանմեղ մանկունսն։ Զի սաստիկ էր պատգամն եւ հեղ պատգամաբերն. զօրաւոր էր զինաւորն եւ սուրն, եւ զօրագլուխ ահեղին. զի կարծեմ թէ որ յանապատին զքսան եւ չորս հազարսն կոտորեաց՝ այսօր ի միջի մերում զեօթանասուն եւ հինգ հազարսն երեւի, կամ որ երբեմն յաւուրս Դաւթայ ընդ մէջ կոտորեաց ի միում ժամու, այսօր շողշողացնէ զսուրն բարկութեան ի միջի մերում. կամ՝ այն որ զօրս Ռափսակայ զհարիւր ութսուն եւ չորս հազար սատակեաց՝ ցուցանէ այսօր եւ զմրուր դառնութեան պատժոյն, եւ առաւել դառնագոյն քան զնոյն. զի անդ միայն ի գիշերի սպանանէր, եւ աստ ի տուէ եւ ի գիշերի, եւ այս մի ամ՝ եւ երեք ամիս. զի անդ միայն զանհաւատսն սատակէր եւ զարդարն ապրեցուցանէր, եւ աստանոր՝ զարդարն վասն մեղաւորաց պատժէ։ Յամենայն առաւօտու փոխանակ լուսոյն՝ աղիողորմն կսկիծ ծագէ, եւ յամենայն աւուր փոխանակ արեւուն՝ արեան արտասուք. երեկօրեայ երգ տրտմութեան, եւ ի մէջ գիշերի խաւար մահաբեր. ի հաւախօսին՝ կանայք լալականք, եւ ընդ արշալոյսն՝ ողբերգականք պարաւորք։ Անդ էր տեսանել զողբս արտասուաց եւ անդանօր զկսկիծն մաղկատանաց [107]. գալիս ծերոց արեան արտասուօք թաթաւեալ, եւ զմարքն որդեմեռ՝ կիսամահ նուաղեալ։ Ոմանք ծամակտուր [108] եւ այլք ոմանք հերարձակ, ոմանք սեւազգեստ եւ կէսք հրապարակ [109]. ոմանք յարեան ճապաղեալ եւ շատք ի խելաց անցեալ ոմանք ապշեալք եւ ոմանք կատաղեալք ի դառն կսկծանաց։ Զի անմեղ գառինքն ի հուր ծնողացն եփեցան, մատաղ մանկունքն ի ծնողացն պատուհասեցան, որպէս ասէ Աստուած մարգարէիւն, եթէ, Հանեմ զմեղս հարց՝ յորդիս եւ յորդիս որդւոց նոցա. եւ զմեղս մարց՝ ի դստերս եւ ի դուստր դստերաց նոցա։ Եւ մարգարէութիւնս այս այսօր առ մեզ կատարեցաւ. զի վասն մեր մեղացն անմեղ մանկունքն կոտորեցան։ Ո՛չ դառն դատաստանիս եւ սաստիկ վրէժխնդրութեանս, ոչ անկասկած կատարած ի եւ արժանահաս պատուհասի։ Վա՜յ է ինձ ի բիւրս հազարաց եւ եղուկ է զիս, թէ զոր կսկիծ տեսի կամ՝ զոր դառնութեան բաժակ ըմպեալ ճաշակեցի։ Զի տեսի զնորաբողբոջ մանկունքն, աստուածային ահեղ սրոյն սասանեալ. զի թաւալէին մանկունքն առաջի ծնողացն՝ որպէս զգառն սրով զենեալ, կամ՝ զձագս աղաւնոյ նետիւ խոցոտեալ, ի վերայ գրկաց մարցն նուաղեալ, եւ ողորմն ընդ երեսս ծնողին նայեցեալ, զձեռքն մեկնեալ եւ զոտքն տարածեալ, եւ առ մայրն աղաղակեալ, եւ ի հօրէն օգնութիւն խնդրեալ։ Ոչ մայրն ողորմէր մանկան եւ ոչ հայրն օգնական լինէր, եւ հրեշտակն ահեղ կերպարանօք զհոգին քակտէր, եւ ընդ քակտել հոգւոյն անմեղաց` եւ ծնողաց հոգին խոցոսէր։ Անդ էր տեսանել զմանկունս մուրուագալի [110] է աղիողորմն թաւալեալ՝ զնոր փեսայն եւ զնորահարսն՝ զի փոխանակ վայելուչ անկողնոյն՝ ի գէջ գետին եւ ի ներքոյ հողին տարածեալ, եւ փոխանակ հարսանեացն՝ սուգ սաւառնացեալ, եւ փոխանակ ուրախարար երգոցն՝ կանայք լալկանք եւ ողբերգականք։ 

Արդ. զո՞ր լացից կամ զո՞ր ոք ողբացից. զո՞րս ապաշաւեցից եւ զորոց պատմեցից. զանմեղ մանկունքն՝ եթէ զկատարեալքն հասակս, զվայելուչ նորա փեսա՞յքն եթէ զգեղեցկագեղ նորահարսունքն. զնորաբողբոջ կուսա՞նքն եթէ զսուրբ սարկաւագունքն։ Որ ամենեքեան ի միասին կոտորեցան որպէս զծաղիկ նռնենեաց հարեալ ի կարկտէ յաւուրս գարնանային. զի ամենեցուն էր պատիժն եւ առհասարակ պատուհասն։ Անտանօր տեսանելի էր զի ամենայն աչք ի յարտասունք եւ ամենայն բերան լալական, ամենայն անձն ի սուգ եւ ամենայն սրտի տրտմութիւն։ Եւ այս ամենայն եկն ի վերայ մեր վասն բազում մեղաց մերոց ի ՊՂԸ (898) թուին Հայոց (1449–50). յորում՝ ամի այսպիսի սաստիկ պատուհաս ընդ ամենայն գաւառս տարածեցաւ, եւ բազումս լալագին արար, եւ զբազում աւանս անմարդաբնակս։ Շատ մայր առանց որդւոյ արար եւ շատ ծնող առանց զաւակաց. բազում՝ տուն առանց տանուտէր, եւ բազում հարսն առանց փեսայի։

 

379. Դարձ աջոյ Լուսաւորչին յԱղթամարայ (Առաքել)

Մերձ մայրաքաղաքին Նախչուանու կայ գաւառ մի, զոր անուանեն  Շահբունուց  ձոր, եւ յայսմ գաւառի կայ գիւղ մի՝ զոր անուանեն Օծօպի, եւ մերձ այսմ գեղջս կայ շինեալ ի վաղեմի ժամանակաց վանք մի յանուն սուրբ Աստուածածնին՝ զոր անուանեն Օծօպու վանք. եւ ի միաբանից այսմ վանիցս եպիսկոպոս ոմն, որում անունն էր Վրթանէս եպիսկոպոս, այր խորագէտ եւ խելամուտ ի գործս իւր, եւ ճարտարաբան ի խօսս. սա գնացեալ յԱղթամար գողացաւ զԱջն սուրբ Լուսաւորչին եւ եբեր դարձեալ ի սուրբ Էջմիածինն. զայս արար Վրթանէս եպիսկոպոսն խորհրդով եւ կամօք կաթուղիկոսացն Էջմիածնի, որոց անուանքն էին Սարգիս եւ Յօհաննէս։ Եւ նախ գնաց Վրթանէս եպիսկոպոս յանծանօթ աշխարհ եւ անդ այլափոխեաց զանունն եւ զզգեստն, եւ հարթեալ թեթեւացոյց զմօրուքն. եւ եղեւ ի կերպ մահտեսւոյ՝ անգէտ գրոց եւ կարդալոյ. այլ եւ ի վերոյ քան զծունկն կապեաց պարանաւ զբարձն եւ կաղացոյց զջիլն, եւ եղեւ իբրեւ զբնական կաղ, եւ ի գնալն իւր կաղայր։ Եւ ապա գնացեալ ի կղզին Աղթամարայ՝ եւ անդ բնակեցաւ, եւ առնէր սպասաւորութիւն վանացն. եւ օր աւուր ընտելացաւ նոցա վասն բարւոք սպասաւորութեան, մինչ որ կարգեցին զնա լուսարար եկեղեցւոյն եւ պահող անօթոցն եւ սրբութեան վանիցն, եւ մնաց նա ի լուսարարութիւն եկեղեցւոյն յամս եօթն։

Եւ ի ժամանակին յայնմիկ պատահեցաւ ի միում աւուր, զի եկին յոլովք արք վաճառականք՝ զոր Հայոց բառիւ փօրէզիկ ասեն, եւ այլազգեաց բառիւ չարչի ասեն, այս չարչիքս գրաստուք եւ իշովք շրջելով գիւղէ ի գիւղ՝ եկին եւ հասին մինչ ի նաւահանգիստն Աղթամարայ. եւ այնպէս իշովքն եւ գրաստովքն իւրեանց մտին ի կղզին Աղթամար, վաճառել կտաւ եւ աստառ, չիթ եւ ալաջայ՝ եւ այլ ինչ։ Եւ էին այս չարչի արքս ի գիւղաքաղաքէն Ջուղայոյ, քանզի ի ժամանակին յայնմիկ տակաւին շէն էր Ջուղայ, եւ մնացին երկու եւ երեք օր անդէն ի կղզին։ Իսկ Վրթանէս եպիսկոպոսն հերձեաց զիշոյ միոյ կուրդինն, որ է պաղանն, եւ բերեալ զԼուսաւորչի Աջն ընդ նմին եւ զվառն, որ է խաչալամն, եւ զուրարն, զոր եւ ի մէջ անցեալ պատմութեանդ յիշեաց, եւ զայս երեքեանս եդ ի մէջ իշոյ կուրդնին եւ դարձեալ կարեաց, որպէս եւ էր յառաջագոյն. եւ զայս արար թաքուն եւ անգիտելի յամենայն մարդկանէ, բայց միայն իշոյ տիրոջն յայտնեաց. որում եւ պատուիրեաց բարւոք պաշտապանեսցէ, զի մի՛ վնաս ինչ պատահիցի Աջին. այլ եւ մի՛ եւս ուրեք յամեսցի, այլ փութանակի առեալ հասցէ ի Ջուղայ։ Եւ զկնի գնալոյ չարչոցն՝ յետ աւուրց ինչ եւ ինքն Վրթանէս եպիսկոպոսն պատճառանօք ինչ ելեալ ի կղզւոյն եւ գնաց ուրեք. եւ իբրեւ հեռացաւ ի վայրացն յանծանօթ տեղիս, ապա արձակեալ զկապ ոտիցն՝ զոր յառաջագոյն կապեալ էր, եւ յուղի անկեալ գնայր բազում ճեպով։ Իսկ բնակիչք Աղթամար կղզւոյն իբրեւ տեսին թէ անցին պայմանեալ աւուրքն, եւ ոչ եկն լուսարարն իւրեանց, գնացեալ աստ եւ անդ հարցին եւ ոչ գտին. եւ իբրեւ ծանեան թէ ոչ է Աջն ի տեղւոջն իւրում, յայնժամ սկսան յամենայն ճանապարհս եւ յուղիս կարի ստիպով հետամուտ լինել, զի թերեւս հասցեն. իսկ գնացող խնդրակքն իբրեւ պատահէին եկող ճանապարհորդաց եւ հարցանէին, թէ զկաղ այր մի տեսի՞ք. եւ եկողքն պատասխանէին, թէ չիք մեր տեսեալ զայր կաղ, եւ այսու կերպիւ զերծաւ Վրթանէս եպիսկոպոսն, եւ եկեալ եհաս ի գիւղաքաղաքն Ջուղայ, եւ որոնմամբ եկեալ եգիտ զտուն առնն՝ որ էր տէր իշոյն։ Եւ բազում տագնապաւ հոգայր վասն Աջին, թերեւս ամբողջ հասեալ իցէ Աջն ի Ջուղայ։ Իբրեւ լուաւ յառնէն, եւ ետես զպաղանն, յորում ինքն եդեալ էր զԱջն, զի ամբողջ կայր Աջն, յայնժամ մեծաւ ցնծութեամբ ուրախ եղեւ եւ փառս ետ Աստուծոյ։

Ապա գնացեալ Վրթանէս եպիսկոպոսն առ առաջնորդսն եւ առ քահանայսն Ջուղայոյ, եւ ծանոյց նոցա զարարն իւր, եւ նոքա զարմացան ընդ արարեալ գործն նորա, եւ լցան երկնային խնդութեամբ, եւ գնացեալ հանին զԱջն, եւ զխաչալամն եւ զուրարն, եւ բերին յեկեղեցին. եւ վաղվաղակի առաքեցին աւետաւորս ի սուրբ Աթոռն Էջմիածին առ կաթուղիկոսքն Սարգիս եւ Յօհաննէս, որոց կամօք եւ խորհրդակցութեամբն գնացեալ էր Վրթանէս եպիսկոպոսն յայս գործ։ Իբրեւ լուան նոքա եւս առաւել ցնծացեալ զուարճացան եւ լցան երկնային խնդութեամբ, եւ վաղվաղակի եկեղեցականօք եւ աշխարհականօք եւ ամենայն երեւելի արամբք աշխարհին Արարատու յուղի անկեալ գնացին ընդ առաջ սրբոյ Աջին. եւ գտին զԱջն ի Նախչուան քաղաքի զի մինչ ի գալ կաթուղիկոսացն, Ջուղայեցիք եւ Վրթանէս եպիսկոպոսն զԱջն բերեալ էին ի Նախչուան քաղաք։ Եւ անդ ի Նախչուան քաղաքին պատուեալ փառաւորեցին զսուրբ Աջն լուցմամբ պայծառ մոմեղինաց՝ եւ բուրմամբ անուշահոտ խնկոց, եւ զենմամբ խոյոց եւ զուարակաց. եւ կատարեցին անդէն ուխտս եւ համբուրեցին մեծատենչ փափագանօք զսուրբ Աջն, եւ ապա աշխարհախումբ բազմութեամբ առին զսուրբ Աջն եւ բերին ի սուրբ Աթոռն Էջմիածին. եւ հանգուցին եւ սեպհական եւ ի բնական Աթոռն իւր։ Իսկ կաթուղիկոսունքն եւ ամենայն արք աշխարհին՝ եկեղեցականք եւ աշխարհականք բազում եւ անթուելի պարգեւս բաշխացին Վրթանէս եպիսկոպոսին. այլ եւ որքան նուէրք եւ աջահամբոյր՝ զոր նուիրեցին ժողովուրդքն սրբոյ Աջին, զայն եւս զբովանդակն շնորհեցին Վրթանէս եպիսկոպոսին. այլ եւ կարգեցին կաթուղիկոսունքն եւ ամենայն ժողովն՝ զի Վրթանէս եպիսկոպոսն լիցի աթոռակալ կաթուղիկոսացն, որ ոք եւ իցէ կաթուղիկոս ի մէջ սուրբ Աթոռոյն՝ որքան եւ իցէ Վրթանէս եպիսկոպոսն կենդանի. որ եւ արար աթոռակալութիւն մինչ ի ժամանակս ծերութեան իւրոյ. եւ ապա վասն անկարութեան մարմնոյն գնաց ի վանքն Օծօպու մերձ իւրոց ազգականացն վասն պաշտպանելոյ իւրոյ ծերութեանն, եւ անդէն վախճանեցաւ եւ թաղեցաւ ի թուին ԺԽԲ. որպէս եւ գրեալ է ի վերայ տապանին իւրոյ։ Իսկ կաթուղիկոսունքն Էջմիածնի իբրեւ զհայրենապատուէր կտակ, աւանդութիւն ունէին ի մէջ իւրեանց, զի յամենայն ամի ի տարւոջն միանգամ գնային ի վանքն Օծօպու մատուցանէին պատարագ, եւ պաշտման դրամ բաժանէին վանականացն, եւ կերակրէին զաղքատս վասն հոգւոյ Վրթանէս եպիսկոպոսին. եւ մինչ ի ժամանակս Դաւիթ կաթուղիկոսին, եւ Մելքիսէթ կաթուղիկոսին կայր այս աւանդութիւն՝ որ գային կաթուղիկոսունքն եւ կատարէին։

 

380. ԱՌՈՒՄՆ ՍՍՈՅ Ի ՇԱՀ-ՍՈՒԱՐԱՅ [111] (ՅԻՇԱՏԱԿԱԳԻՐ)

Ի մեծի թուին Հայոց` ՋԺԶ (1467). ի բազմանալ մեղաց մարդկան եւ ազդմանէ չարին, Տուլղարցի ոմն Շահսուար անուն՝ եղեալ հակառակ Մսրայ սուլտանին, եւ շատ աւերակ էած անոր աշխարհին, եւ շատ թուրքման զոր Ապաների [112] կոչէին՝ զամենն քշտեց, եւ բազում չարութիւն գործեաց, եւ էառ զՎահկայն [113] ։ Եւ յետ այսր ամենայնի խորհեցաւ չարութիւն Սըսոյ քաղաքին եւ բերդին. ուստի բազում հեծելազօրօք խաղաց ի վերայ նորա ի յունիսի երկրորդ օրին, եւ հրկէզ արարեալ անցեալ գնաց, եւ էառ զԱտանա եւ զՏարսոն եւ զծովահայեաց քաղաքն Յայաս [114]. էառ նա եւ զԱնարզաբա, զԿովառա [115] եւ զամենայն դաշտսն. էառ եւ զՊաղրասու բերդն [116], զԱնթապ [117], զՆայիպենց [118] եւ զԼեւոն բերդն [119] եւ զԿոպիտառա [120], եւ յետոյ զԲարձրաբերդ, եւ տիրեաց ամենայն լեռնակողմանցն։ 

Ելան յետոյ սուլտանայ հեծելազօրքն. եւ գնաց Շահսուարն ընդդէմ Շամցուն [121] եւ կոտորեաց. եւ արար փախստական մինչ ի Հալապ. եւ աւարեաց զբազում՝ տեղիս. եւ դարձաւ մրմռալով ի վերայ բերդին Սըսոյ, եւ այրեաց. եւ չաք [122] պարոն կայր ի բերդն՝ պատերազմի արարին քրիստոնեայքն ի բերդէն, շատ տաճիկ սպանին. բայց աւելի տագնապելով տուաք զբերդն ի դեկտեմբերի երեք։ 

Եւ ի թուին ՋԺԷ (1468) գնաց Շահսուարն դարձեալ ի Շամցուն երկիրն, եւ առեալ հազար տուն տաճիկ Շամցի՝ ելից ի Սիս քաղաքն: Դարձեալ եկն Շամցուն մեծն, եւ Շահսուարն գնաց ընդդէմ նոցա, եւ Սըսու Թուրքերն եւ Շամցիքն եղան մէկ ի մայիս ամսոյ չորեքտասան եւ արարին պատերազմ. եւ խլեցին զբերդի պարոնին զձիան եւ զջորեստան, եւ պարոնն բռնեց գքրիստոնեայս եւ ետ ի հորն [123] ։ Եւ քաղաքացինս ամէն թողաք զտուն եւ ըռզակ. եւ Ֆարսահ՝ [124] թուրքմանն թալնեց զքաղաքն, եւ շատ ըռզակ առաւ, եւ զեկեղեցեաց անօթս կողոպտեցին. եւ զամենայն աւերութիւն զոր արարին՝ չեմ բաւական ընդ գրով արկանել։ Եւ մեք եկաք ի Կոպիտառոյ բերդն։