Խորհրդածութիւնք ի կարգս եկեղեցւոյ

ՅԱՌԱՋԱԲԱՆ

Եթէ իցէ ոք ՚ի պարս վերջնոցն հարց մերոյս մատենագրութեան որ հանգունատիպ մեծի Խորենացւոյ փառս յաճախաիցէ ազգիս իւրովն հանճարով, եւ սեպհական ասացուածոյն ոճիւ, եւ լուսաւոր վարդապետութեամբն, եւ խոհական աշխուժիւք, եւ զուարթադէմ ազգասիրութեամբ, եւ ազդոյ պերճախօսութեամբ եւ այլովք բազմապատիկ բարեմասնութեամբք, ապաքէն սուրբն Ներսէս է Լամբրոնացին արքեպիսկոպոս Տարսոնի։ Որչափ ճշմարիտ է բանս եւ անյերկուանալի, ըստ նմին եւ խոստովանեալ է յընտրողացն եւ յանակնառու քննաբանից, զի ընտրելագոյն ՚ի վաստակս երանելւոյս՝ յետ ճառիցն հռետորականաց կամ թէ զոյգ իսկ նոցին եւ հաւասար՝ դրուատից եւ զարմանալոյ արժանի մատեանս այս է բացատրութեան խորհրդոյ սրբոյ պատարագին։ Քանզի ՚ի սմա աստուածային հոգի նորա եւ եռանդն ամենայն ուրէք փայլէ. ՚ի սմա բազում եւ բնիկն ճարտասանութիւն ինքնազարդ գեղովն պերճանայ. ՚ի սմա եւ դիւրիմաց պարզութիւն ինքնազարդ գեղովն պեճանյ. ՚ի սմա եւ դիւրիմաց պարզութիւն ընդ նախնի հայկազեանս վեհ բարբառոյ գեղեցկապէս զօդեալ։

Ի դէպ էր մեզ արդեօք առաւել քան զամենայն զկարեւորութենէ մատանիս՝ ըստ առաջարկութեան բացատրելոց իրացն՝ երկարաբանել աստանօր. մանզի ամենայն ոք որ վեհագոյն ՚ի սուրբ խորհուրդս եկեղեցւոյ դաւանէ զխորհուրդ սրբոյ պատարագին՝ պարտի զիմաստս աղօթիցն հետազօտել եւ կրկտել ՚ի բացատրութիւնս սրբոց հարց, որոց միայն է զբնիկ իմացուած այնոցիկ քօղախնդրեալ հոլանէ։ Մանաւանդ զի այլ իմն առաւելագոյն կարեւորութիւն է գրոցս՝ պատկանաւոր թշուառ ժամանակիս, յորում աղանդաւորք ոմանք առ ՚ի լրումն աղետից ազգիս ՚ի ներքս սպրդեալք՝ զսրբոյ եւ վսեմական եւ ահաւոր խորհրդոյս ուրանան զէութիւն, եւ յօրինակ իմն առստուերագիր զայն նուաստացուցանեն։ Սակայն մեր այլում թողեալ պատեհի զբացատրութիւն իրացս եւ զճոխաբար խորհրդածութիւնս զվարդապետութեանց երանելւոյս, զայն միայն յուշ արասցուք աստէն մերոցս ընթերցասիրաց, եթէ զիա՛րդ եւ ընդդէմ օտարածին աղանդասարաց մերոյ ժամանակիս կանխատես իմն հոգւով սպառազինեալ երանելիս, զիսկապէս փոխարկութիւն զգոյացութեան հացին եւ գինւոյ ՚ի ճշմարիտ մարմին եւ յարիւն փրկչին այնպէս ՚ի նախաշաւիղ պատրաստութենէ արարողութեանցն եւ բանից, եւ ՚ի հետեւորդ պաշտամանացն եւ յաղօթից ՚ի յայտ ածէ, զի մարթէր այսմ եւեթ մատենի ըննդէմ զրահեղեղ ուղխից մոլորութեան յազգի մերում թումբ եւ ամբարտակ կանգնել։ Հանդերձք սոքիմբք զիա՛րդ գեղեցկապէս եւ քանի՛ իրաւամբք յանդիմանէ ՚ի մատենի աստ եւ զայնոսիկ, որք զիմաստս ինչ աղօթից քահանային եւ զպաշտօնէից կամակորեն, եւ ոչ ըստ սրբոյ եկեղեցւոյ վարդապետութեան կամին իմանալ զայնոսիկ կամ մեկնաբանել. զորս ՚ի դէպ է այսր իսկ հրաւիրել առ ոտս բնիկ վարժապետի, որպէս զի ուսցին մի՛ զհարցն իւրեանց զվարդապետութիւն տգիտաբար կամակորել, եւ մի՛ դարձեալ զօտարացն պարսաւել զուղղափառ իմացուած եւ զդաւանութիւն, եւ իբրեւ ՚ի մոլորելոց ոմանց ուծանել ՚ի նոցանէ։

Զայլոց գրաւոր երկասիրութեանց սրբոյ հայրապէտիս ծանօթութեամբք, որպէս եւ զճոխագոյն պատմութեամբ շնորհազարդ վարուց նորա զանց արարեալ, համառօտ յիշատակութեամբ եւեթ անցից կենացն շատասցուք առ տեղեաւս։

Ծնաւ Ներսէս յամին 1153. եւ էր հայր նորա Օշին իշխան Լամբրոնի, յորմէ Ներսէս զմականունն կալաւ Լամբրոնացի։ Մայր նորա Շահանդուխտ Պահլաւունի, դուստր եղբօր Շնորհալւոյն, յարգանդէ նուիրեաց զնա Աստուծոյ. այլ յետ ծննդեանն ստրջացեալ՝ մինչդեռ տատանէրն ՚ի խորհուրդս իւր, յառողջանալ մանկանն ընծայեաց զնա ՚ի վանս Սկեւռայ, ուր եւ զարգացաւ նա՝ հրաժարեալ յաւագութեանց յորս ինքնակալն Մանուէլ հրաւիրէր զնա։ Եւ յառաջադէմ լեալ ՚ի գիտութիւնս, ուսաւ նա եւ զյոյն եւ ըզլատին եւ զեգիպտական դպրութիւնս։ Ձեռնադրեցաւ նա յութուտասանամենի քահանայ ՚ի հօրեղբօրէ մօր իւրոյ ՚ի Շնորհալւոյն. եւ ՚ի յաջորդէ նորա ՚ի Տարսոնի ՚ի տիս քսանեւերից ամաց։ Եւ ՚ի յաջորդ ամի, ըստ խնդրոյ միանձանց՝ առ որս երթեալ ստէպ եւ առանձնացեալ ճգնէր, ձեռն էարկ ՚ի վաստակս յայս մեկնութեան սրբոյ պատարագին, որ նախընծայ երախայրիք են երկասիրութեանց երանելւոյս։ Վասն որոյ եւ ինքն իսկ ՚ի մատենի աստ առ միանձունսն բարբառելով ասէ. «Աղաչեմ զիջանել առ իմ տկարութիւն եւ մանկական իմաստ, որ ՚ի սիրոյ ամենեցուն եկի յայս յանդգնութիւն՝ ծերունեացն եւ կատարելոցն հասակաւ ուսուցիչ լինել»։

Ի դիմել խաչակրաց լատին զօրաց ընդ Փրեդերիկեայ արեւմտեան կայսեր յարեւելս, եւ յառնուլ զԻկոնիոն քաղաք փոքուն Ասիոյ, Լեւոն Բ իշխան Հայոց յղեաց զերանելին առ Գրիգոր կաթողիկոս, հրաւիրել զնա առ ինքն՝ առ ՚ի գնալ ՚ի միասին ընդ առաջ կայսեր։ Այլ զճանապարհայն սպանին աւազակք զուղեկիցս նորա, եւ զկահս նորա յափշտակեցին, ընդ որս եւ զմատեան մեկնութեան սրբոյ պատարագին. ընդ որ յոյժ տրտմեցաւ երանելին, զի չունէր զհաւասար նորա։ Այլ յետ ամաց իբր երկուց գտաւ այն ՚ի Ջահան գաւառի առ մեմն ՚ի մերազնեայց. եւ ՚ի ձեռն եպիսկոպոսի տեղւոյն գնեալ զայն երանելւոյն, «եղեւ վշտագնեալ հոգւոյ նորա սփոփանք մեծ եւ մխիթարութիւն» , որպէս ինքն իսկ զայս այսպէս գրէ։

Վախճան երանելւոյս, վաղահաս վասն վշտակրութեանցն առ ՚ի յոսոխաց ճշմարտութեան ՚ի Հաղբատացւոց եւ ՚ի Ձորոգետացւոց, եղեւ յամին 1198 ՚ի հասակի քառասուն եւ հինգ ամաց։

Համեմատութեամբ երից ձեռագիր օրինակաց զառաջկայս յերիւրեցաք զտպագիր. առաջինն բոլորագիր գրեալ յամին ՉԾԵ (1306) ՚ի Ձորոյ վանս ՉՁԱ (1332) ՚ի վանս Կուքոյ. երրորդն նօտրագիր գրեալ ձեռմամբ երանելւոյն տեառն Կոմիտասայ քահանայի։ Հանդերձ այսու ամենայնիւ խոստովանիմք, զի առ վրիպակագիր թերութեանց երեցունցս եւս օրինակաց՝ կարօտի մատեանս ուղղագրութեան ուրեք ուրեք ըստ հարազատագոյն օրինակաց, որ գտանին աներկբայապէս յազգի մերում, եւ որոց ստացօղք մարթեն շնորհապարտ իւրեանց զազգն կացուցանել՝ եթէ ոչ զայնոսիկ անպտուղս ունիցին ՚ի պահեստի։