Պատմութիւն Հայոց

Զայսուժամանակաւ մեծ հայրապետն Գիւտ, որ յՈթմսոյ գեղջէ՝կացեալ ամս տասն յաթոռ հայրապետութեան՝ վախճանի։Եւ զկնի նորա յաջորդէ զաթոռ հայրապետութեան Յոհան Մանդակունի, որ առլցեալ իսկ էր ամենայն հոգեւոր հանճարով. եւ կարգս յօրինեալ ճոխացուցանէ պայծառապէս զամենայն աղօթական ժամակարգութիւնս եկեղեցւոյ սրբոյ. եւ յարդարէ եւս ճառս զգուշացուցիչս դիտաւորական կենցաղոյս, որ բերէ զոգւոցն փրկութիւն։ Եւ յաւուրս սորա պայազատէր զՀայաստանեայսս Վահան Մամիկոնեան որդի Հմայեկի՝ եղբօրորդի սրբոյն Վարդանայ, որ արիաբար յաղթեալամենայն զօրաց՝ եկելոց ՚ի վերայ նորա, եւ ժողովեալզհարկ աշխարհիս՝ շինէ այնուիկ զեկեղեցիսզաւերեալս ՚ի թշնամեաց՝ թելադրութեամբ եւ խրատուեւ աղօթից նպաստիւ սուրբ հայրապետին Յոհաննու Մանդակունւոյ։ Եւ մինչդեռ Պերոզ զկորուստ աշխարհիս Հայոց հնարէր կատարել՝ յանկարծօրէնյաղօթից սրբոյ առնն աստուծոյ Յոհաննու սատակի ՚ի Քուշանաց ինքն եւ առհասարակ զօրք իւր։

Յետ սորա Վաղարշ թագաւորէՊարսից, որ բարեխրատուց լսող լեալ՝ ՚ի Վահանզաշխարհս մեր հաւատայր։ Իսկ մեծ հայրապետն Յոհան Մանդակունի՝ կացեալ յաթոռ հայրապետութեան ամսվեց, փոխի առ Քրիստոս։ Եւ զկնի նորա ապա Բաբգէն ՚ի նորուն յաշակերտութենէ կալաւ զաթոռհայրապետութեան. յորում ժամանակի Պերոզ թագաւորեալ Պարսից՝ եւ ՚ի դուռնն զՎահան կոչեալ, ետ նմա զմարզպանութիւն Հայոց եւ առաքէ ՚ի Հայս։ Զայսու ժամանակաւ աստուածահաճոյ վարուք եւ բարեպաշտ հաւատով երջանիկ արքայն Հոռոմոց Զենոն վախճանէր. որ ՚ի ժամանակի տէրութեան իւրոյ... զլուսասփիւռ պայծառատարած ճառագայթաւէտ զհաւատս առաքելական ծաղկեցուցանէր յեկեղեցւոջ Աստուծոյ։Իսկ յետ սորա քաջանունն Անաստաս՝ կացեալ յաթոռ թագաւորութեանն Հոռոմոց, նմանապէս կամ թէ եւսառաւել ճշմարտասիրաբար եւ հաճոյակատար Աստուծոյ վարուք հաստատէր զաւանդութիւն բարեպաշտութեանհարցն սրբոց եւ շրջաբերական թղթովք նզովեաց զամենայն հերձուածողս՝ ընդ ամենեսին եւ զժողովնՔաղկեդոնի նզովէր։

Իսկ ապա զկնի ՚ի սմին յայսմժամանակի բարեպաշտութեան աշխարհին Հոռոմոց՝ մեծհայրապետն Հայոց Բաբգէն առնէ ժողով եպիսկոպոսացՀայոց, Վրաց եւ Աղուանից ՚ի Նոր քաղաքի ՚ի սուրբկաթուղիկէի ՚ի մայրն եկեղեցեաց Հայոց, որք նմանապէս... խոտեցին զժողովն Քաղկեդոնի... ՚ինմին հիման սրբոյն Գրիգորի հաստատեալ կային։ Եւայսպէս յայսմ ժամանակի մի հաւատ բարեպաշտութեան առհասարակ հաստատեալ լինէր յաշխարհին Հոռոմոց, Հայոց, Վրաց եւ Աղուանից՝ հաւասար ամենեցունց... ՚ի բաց ընկեցեալ զժողովն Քաղկեդոնի։ Իսկ իբրեւ ամքլե ՚ի վերայ ճշմարիտ հաւատոյն անցանէին, եւ զկնի Անաստասայ Յուստիանոս... թագաւորէր՝ սա... զանտանելի զվտանգս վշտալից տանջանաց արանց սրբոցեւ ուղղափառաց ՚ի վերայ հաստատէր. եւ դարձեալարեամբ շաղախէր եւ զյատակս եկեղեցւոյ սրբոյ։ Բայցմեծ հայրապետն Բաբգէն՝ իբրեւ եկաց յաթոռհայրապետութեան ամս հինգ, վախճանեցաւ։

Իսկ զկնի սորա զՍամուէլ ՚ի գեղջէն Արծկէոյ նստուցանեն յաթոռհայրապետութեանն. եւ յորում ժամանակի Վարդ՝եղբայր Վահանայ, պայազատէ զՀայս։ Եւ սորա եւսկացեալ յաթոռ հայրապետութեան ամս տասն* վախճանի։Իսկ ապա յետ սորա զՄուշէ ՚ի նահանգէ Կոտէից ՚իգեղջէ Այլաբերից կացուցանեն ՚ի հայրապետականյաթոռն. յորում ժամանակի մարզպանք ՊարսիկքՀայաստանեայցս տիրէին։ Սորա կացեալ յաթոռսրբութեան ամս ութ՝ վախճանի։

Եւ զկնի սորա զՍահակ ՚իգաւառէն Հարքայ՝ Յղկայ գեղջէ կացուցանեն ՚ի հայրապետական աթոռն։ Եւ ՚ի սորին եւս աւուրսմարզպանք Պարսիկք Հայաստանեայցս տիրէին հրամանաւԿաւատայ արքայի։ Սորա լցեալ զաւուրս հայրապետութեան իբրեւ ամս հինգ՝ վախճանեցաւ եւ սա։ Ապա զՔրիստափոր ՚ի գաւառէ Բագրեւանայ ՚ի Տիրառիճ գեղջէ նստուցանեն յաթոռ հայրապետութեան, որ կալաւ զառաջնորդութիւն ամս վեց։ Եւ զկնի սորա զՂեւոնդ, որ էր ՚ի Փոքր Եռաստայ՝ կացուցանեն յաթոռսրբութեան։ Յաւուրս սորա Խոսրով թագաւորէ Պարսից փոխանակ հօր իւրոյ Կաւատայ. եւ ապա ապստամբեալ ՚ինմանէ Վարդանն Մամիկոնեան՝ սպանանէ զմարզպանն Սուրէն ՚ի Դվին քաղաքի, եւ ինքն հանդերձ այլօք նախարարօքն գնայ ՚ի ծառայութիւն Յունաց։ Իսկ Ղեւոնդի կալեալ զաթոռ հայրապետութեան զամս երիս՝ վախճանի։ Եւ զկնի սորա զՆերսէս ՚ի գաւառէն Բագրեւանայ ՚ի գեղջէ Աշտարակաց ածեալ հաստատենյաթոռ սրբութեան։ Ի ժամանակի աստ Խոսրով արքայ Պարսից զօր բազում գումարեալ՝ առաքէ հրոսակսՎարդանայ, եւ լինի պատերազմ սաստիկ ՚ի դաշտին Խաղամախայ. եւ ՚ի մշտաջան աղօթից սրբոյն Ներսեսի անհնարին հարուածովք մաշեն զօրքն ՎարդանայզՊարսիկսն։ Յաւուրս սորա Մախոժ, որ էր ՚ի Բեշապուհ գաւառէ ՚ի Քունարաստան գեղջէ եւ յազգէ մոգ, եւ ըստ սուրբ աւազանին ՚ի մկրտութեանն Յիզտբուզիտ անուանեալ, որ թարգմանի «աստուած ապրեցոյցե, բազում չարչարանս կրեալ ՚ի մարզպանէ Վշնասն Վահրամայ՝ ՚ի Դվին քաղաքի պսակի մարտիրոսական մահուամբ ՚ի Քրիստոսէ։ Զոր բարձեալ զսուրբ մարմիննս րբոյ մարտիրոսին՝ մեծի հայրապետին Ներսեսիբովանդակ եպիսկոպոսօք եւ կղերիւք եկեղեցւոյ՝ եդին մերձ ՚ի սուրբ եկեղեցին կաթողիկոսարանի յարեւելից կողմանէ, շինեալ ՚ի վերայ վկայարան սուրբ կոփածոյ քարամբք։ Սորա կալեալ զհայրապետական աթոռն իբրեւ զամս ինն՝ վախճանի։ Եւ զկնի սորա զոմն Յովհաննէս ՚իԳաբեղենից ՚ի գեղջէ Սնծեղուան կացուցանեն հայրապետ Հայաստանեայցս, որ կացեալ յաթոռ հայրապետութեան ամս ժէ՝ վախճանի։ Յետ սորա ապազՄովսէս զայրն Աստուծոյ, որ յԵղիվարդ գեղջէ, (որեւ սնեալ եւ ուսեալ ՚ի հայրապետանոցին սրբոյ)կացուցանեն յաթոռ Սրբոյն Գրիգորի։ Յամիտասներորդի հայրապետութեան սորա եւ երեսներորդի առաջներորդի ամին Խոսրովայ՝ որդւոյ Կաւատայարքայի Պարսից՝ լցեալ բովանդակեալ շրջանակ բոլորակի հինգհարիւր երեսուն երկու ամաց, ապա ՚ի հրամանէ մեծին Մովսեսի քերթողք եւ գիտունք արուեստին եդին զկարգ թուականութեան Թորգոմեանս համարոյ. որ է շարժումն յառաջախաղաց եւ հիմն զանազան մասանց արուեստին։ Եւ այսպէս ըստ հայկականս լեզուի տուեալ տօմար տօնից տարեկանաց, յայնմհետէ ոչ կարօտանանային իբրեւ մուրացիկ իմնառնելով յայլոց ազգաց զպիտանի խորհրդոցն արարողութիւնս։

Այս Մովսէս զԿիւրիովն՝սրբոյ Կաթուղիկէի վանաց երէց, ձեռնադրէ յարքեպիսկոպոսութիւն Վրաց նահանգին եւ Գուգարաց եւ Եգերացւոց՝ ըստ օրինակի կարգացն առաջնոց։ Իսկապա մերձ ՚ի վախճանն Մովսեսի՝ Կիւրիոն զճշմարիտ կարգաց եւ զկրօնից ուղղութիւնն ՚ի բաց խզեալ, զոր՚ի Հարցն մերոց ուղղափառաց աշակերտեալ էինկողմանքն այնոքիկ՝ միտէր զհետ... ժողովոյն Քաղկեդոնի, զկնի փառամոլ ամբարհաւաճութեանն իւրոյ ձգեալ դաւաճանեալ զնախահարս աշխարհին։ Ապավաղվաղակի իսկ ՚ի դերեւ ելանէր խոկացեալ նորայն դաւաճանութիւնն։ Իսկ Մովսէս բազում մաքառումն ընդդէմ նորա եդեալ՝ աստուածամերձ խրատու բանից բարեզդեաց զնա կշտամբէր՝ դառնալ ՚ի չարափառհրէական մոլորութենէ հայհոյութեանցն ՚ի ճշմարիտգիտութիւնն ըստ Հարցն սրբոց դաւանութեան։ Այլ նաոչ ախորժեալ առնուլ զդեղ ՚ի դեղատուէ իմաստնոյ՝իսկոյն ապա հասանէ կատարումն կենաց մեծիհայրապետին Մովսեսի՝ կացեալ յաթոռ հայրապետութեանամս երեսուն*։

Բայց մինչդեռ կենդանի էրսուրբ հայրապետն Մովսէս՝ Խոսրով որդի Կաւատայարքայի Պարսից յետ բազում մարտից արութեանց եւ քաջութեանց եւ տիրելոյ ազգաց բազմաց ըստ ծագմանն շողից աստուածային լուսոյն ՚ի սիրտ նորա՝ ՚ի ժամ վախճանի իւրոյ հաւատացեալ յԱստուած ճշմարիտ եւյՈրդի նորա միածին եւ ՚ի Հոգին Սուրբ Աստուծոյ, եւանարգեալ ՚ի բաց զկռամոլ ամբարշտութիւնն՝խոստովան եղեւ, թէ ոչ գոյ այլ աստուած բայց ՚իմիոյն միայն, զոր քրիստոնեայքն պաշտեն։ Եւ ապաաւազանին սրբոյ վերստին ծննդեան լուսաւորութեամբհաղորդի ՚ի կենդանարար մարմնոյ եւ արեան Տեառն, եւողջունեալ զսուրբ Աւետարանն Քրիստոսիհամբուրմամբ՝ յետ երից աւուրց վախճանի ՚ի բարւոքծերութեան։ Եւ բարձեալ զմարմին նորա Քրի՛ստոնէից՝նուիրական սաղմոսերգութեամբ եւ քահանայականդասուք տարեալ դնեն ՚ի շիրիմս թագաւորացն։

Եւ թագաւորէ որդի նորունՈրմիզդ ընդ նորա, զոր իւրոց իսկ մերձաւորացն եւայլոց եւս նախարարաց նենգ գործեալ՝ յիւրումն իսկդահլճի զնա սպանանեն. եւ փոխանակ նորա որդի նորունԽոսրով թագաւորէ։ Այլ եւ սմա եւս ՚ի Վահրամայումեմնէ իշխանէ, որ թագաւոր զինքն կարդայր՝ նենգգործեալ, փախստեայ անկանի առ Մօրիկ կայսր Հոռոմոց։Իսկ կայսերն օժանդակեալ Խոսրովայ բազում զօրուհանդերձ՝ սպանանի Վահրամն յԻռայ առհասարակ ՚ինոցանէ։

Եւ Խոսրով՝ թոռն հաւատացեալԽոսրովուն, հաստատի դարձեալ ՚ի թագաւորութիւննՊարսից. եւ ըստ երախտահատոյցն լինելոյ խնդրէ Մօրիկ՚ի Խոսրովայ զՄիջագետս Դարայիւ եւ Մծբնաւ հանդերձ, եւ ՚ի Հայոց զայն աշխարհ, որ Տանատիրական Գունդնանուանէր՝ բայց յՈստանէն, ՚ի Դվին քաղաքէ եւյերկուցն եւս գաւառաց, որ է Մասեացոտն եւ կողմնԱրագածու։ Զայսոսիկ ՚ի բաց զատուցեալ՝ զայլնամենայն թողու Խոսրով ՚ի Մօրիկ, ՚ի լէռնէն որ կոչիԸնծաքիսար մինչեւ ցԱռեսան աւան եւ ցՀացիւն։ Ապակայսեր Մօրկայ ձեռներիցութեամբ իմն փոփոխումնարարեալ անուանց աշխարհացն այնոցիկ, որ ՚ի մերոյնԱրամայ կարգաւ եդեալ էր. եւ նախ զԱրմենին զայն, որԱռաջին Հայքն անուանիւր՝ Երկրորդ Հայք զնա Մօրիկկոչեաց, յորում մայրաքաղաք է Սեւաստիայ։ ԻսկզԿապադովկիայ, յորում մայրաքաղաքն է Կեսարիայ՝ եւԵրկրորդ Հայք նախ անուանիւր, կոչէ զնա Երրորդ Հայքեւ առնէ զնա Եպարքի։ Իսկ զՄելիտինէ, որ ունիզհամանուն իւր գաւառս՝ է եւ Երրորդ Հայք, կոչէ զնաԱռաջին Հայք։ Իսկ զՊոնտոս, յորում մայրաքաղաք է Տրապիզոն՝ կոչէ զնա Մասն մեծ Հայոց. եւ Չորրորդն կոչեցեալ Հայք, յորում մայրաքաղաք է Մարտիրոսացպօլիս, այսինքն՝ Նփրկերտ, Յուստիանունիստ, զնա գրէ ՚ի դիւան արքունի։Դարձեալ զաշխարհն Կարնայ, յորում մայրաքաղաք էԹէոդոսուպօլիս՝ անուանէ զնա Մեծ մասն Մեծ Հայոց։Եւ որ ՚ի Մեծն Հայոց մասն ինչ մնացեալ էր ՚ի ձեռս Հոռոմոց կողմանց անտի ՚ի Բասենոյ մինչեւ ՚իսահմանս Ասորեստանի Մեծ Հայք զնա կոչէ. իսկզկողմանս Տայոց սահմանօք իւրովք հանդերձ՝ Խորագոյն Հայք, եւ զկողմն Դվին քաղաքի՝ Ներքսագոյն Հայք։ Այսպէս ամենեցունց սոցա փոփոխումն արարեալՄօրկայ՝ գրէ ՚ի դիւանս արքունի։

Արդ այսոքիկ սակս այսորիկառ յինէն քեզ երկրորդեալ գրեցաւ, զի մի՛տգիտութիւն ինչ ինձ վարկցես զայն, զոր յառաջագոյնառ յինէն քեզ պատմեալ եղեւ Առաջինն եւ Երկրորդն եւ Երրորդ եւ Չորրորդ Հայք. զի այն առաջինն ՚ի մերոյն յԱրամայ քաջէ անուանեալ եղեւ. իսկ այս երկրորդ՝ ՚ի Մօրկայ կայսերէ Հոռոմոց։ Եւ արդ այսոքիկ քեզ վասնայսոցիկ բաւականացեալ՝ ես դարձեալ ՚ի կարգՊատմութեանս դարձայց։