Պատմութիւն Հայոց

Ապա Արշակ արքայ, որդի Տիրանայ կուրացելոյ ըստ արժանին ՚ի Պարսից յարքայէ՝ առաքէ մեծաւ պատուով զՆերսէս զորդի Աթանագինեայ որդւոյ Յուսկանն ըստ առաջնոյ կարգին ՚ի Կեսարիայ ձեռնադրիլ ՚ի հայրապետութիւն, որ եւ սքանչելի իմն նշանք պատմի լեալ, զի մինչդեռ կայր ընդ բեմականսն՚ի ձեռնադրութեան անդ շնորհք Հոգւոյն սրբոյ աղաւնակերպ ՚ի վերայ գլխոյ նորա հանգուցեալ ՚ի զարմացումն զբոլոր կղերիկոսս եկեղեցւոյն ածեալլինէր։ Եւ այսպէս ապա լուսազարդեալ նորա՝ գայ հաստատէ գեղեցկադիր յարմարութեամբ զբոլոր կարգս ուղղութեան, բարենախանձ լինելով ՚ի նախանձ հոգեւոր։ Եւ նախ ապա զամենայն անգթութեան արմատսխլեալ՝ փոխանակ ՚ի ներքս ածէ զողորմութիւն. շինէեւ աղքատանոցս առ ՚ի մխիթարութիւն վշտացեալ մարմնոց մարդկան, ուրկաց եւ բորոտից եւ հաշմից եւ բոլոր վտանգելոց, ռոճիկս նոցա կարգեալ ՚ի գիւղից եւ ՚ի գերդաստանաց, զի ոչ լիցի նոցա արտաքս ըստ բնակութիւնս իւրեանց ելանել։ Կարգէ եւ վանորայս եւ օտարանոցս եւ հիւրանոցս եւ տնանկանոցս ՚իքաղաքագիւղս եւ յաւանս. այլ եւ յանապատս մենաստանս եւ խրճիթս կուսակրօնից եւ միանձանց յարդարէ. բառնայ եւ զմերձաւոր խնամութիւնս եւ կոծադիր ոճիրս ՚ի վերայ մեռելոց։ Եւ ապա այնուհետեւ ոչ իբրեւ զբարբարոսս այլանդակս, այլ իբրեւ զհամեստագոյն քաղաքացիս լինէր տեսանել զաշխարհս մեր։ Զայսպիսի բարեկարգութեան ձեւ եւ զշուք տեսեալ ապա թագաւորին եւ նախարարացն Հայոց, այլ եւ զխստամբեր վարս նորաճգնողականս՝ ՚ի մտի եդեալ ընդ այլոց եւս ոմանց եւզնա եւս նախակարգել ՚ի պատիւ պատրիարգութեան։ Քանզի փոքր ինչ յառաջ քան զայս Կոստանդոս որդի մեծին Կոստանդիանոսի, յԵփեսոսէ ՚ի Կոստանդինուպօլիս զնշխարս ոսկերաց Յովհաննու Աւետարանչին փոխեալ, եւ յայնմանէ համարձակութիւն առեալ պատրիարգ ՚ի Կոստանդնուպօլիս կացուցանէ։ Ապա ըստ նմին յայսմ պատճառի համարձակութիւն եւ Երուսաղէմացւոցն առեալ՝ զիւրեանցն եւս աթոռ հաստատէին, ՚ի պատիւ պատրիարգութեան իրաւունս համարեալ ըստ որում եւ ՚ի նմա գոլ տեսեալ եղեւ բանին Հօր ծնունդ եւ ընդ մարդկան շրջիլ, եւ ՚իՅովհաննէ մկրտիլ, եւ խաչիլ, թաղիլ եւ յերրորդաւուր յառնել։ Եւ վասն զի ցայն վայր չորք միայն էին ընդ երկրաւ պատրիարգ ըստ չորից աւետարանչացն՝ Մատթէոսին յԱնտիոք, Մարկոսին յԱղէքսանդրիա, Ղուկայն ՚ի Հռօմ եւ Յովհաննուն յԵփեսոս. ապա յայսմանէ իրակերտութեանց վեց բովանդակեալ կային։ Ըստ սմին սակի ապա եւ մերն թագաւոր Արշակ եւ նախարարութիւնք Հայոց համարձակութիւն առեալ՝ կացուցին ՚ի պատրիարգութիւն տանս Թորգոմայ զմեծն Ներսէս, փաստս իրաւախորհս ըստ արժանին ՚ի մէջ առեալ զսուրբ առաքեալսն մեր՝ զԲարթուղիմէոս եւ զԹադէոս, որք Ասքանազեանս ազին վիճակեցան ՚ի Տեառնէ քարոզք եւ աւետարանիչք. եւ նշխարեալ ոսկերքնոցա կան ՚ի միջի մերում, զորոց եւ զաթոռն իսկ ընկալաւ կենդանի մարտիրոսն Գրիգորիոս։ Եւ ապախորհուրդն զգործն կատարեալ՝ եօթն միանգամայն բովանդակեալ գտանէր թիւ պատրիարգութեան, որ կայ եւ մնայ պահեալ մինչեւ ցյաւիտեանս ժամանակաց։ Եւ այսպէս ապա նահապետութիւն խորհրդոյ եկեղեցւոյ եւ ՚ի մերումս աշխարհի լցաւ բովանդակաբար՝ ինն միանգամայն դասակարգութեամբ պատուեալ զգլխաւորս արքեպիսկոպոսացն Վրաց եւ Աղուանից՝ արքեպիսկոպոս ընդ ձեռամբ նորա կարգեալ։ Իսկ ՚ի Սեբաստիայ եւ ՚ի Մելիտինէ եւ ՚ի Մարտիրոսաց քաղաքին մետրապօլիտս կացուցանէին։ Իսկ եպիսկոպոսունս ապա ըստ որոշեալ վիճակացն իւրաքանչիւրոց հաստատէին եւ քահանայս եւ սարկաւագունս եւ կէսսարկաւագս եւ վերծանօղս եւ սաղմոսերգուս. այսոքիկ ցանեւցիր ընդ բոլոր եկեղեցիս Հայաստանեայցս վայելչապէս յարդարեալ լինէին ՚ի փառս Աստուծոյ։ Իսկ ՚ի նշկահելն Արշակայ զՎաղէնտիանոս կայսր՝ մեծաւ ցասմամբ ապա Վաղենտինեայ լցեալ՝ սպանանէ զեղբայրն Արշակայ՝ զՏրդատ, զոր ՚ի պատանդի առ նմա էր։ Զոր ապա զգացեալ մեծին Ներսեսի՝ փութացեալ եւ առ կայսր հասեալ եւ ՚ի հանդարտութիւն շրջեալ զնորայն կամս, եւ մեծապատիւ առ ՚ի նմանէ լեալ ըստ օրինի պատրիարգաց. եւ յինքն զորդի սպանելոյն Տրդատայ եւ զայլս եւս պատանդս հայցեալ՝ առեալ ՚ի կայսերէ, դառնայ գայ ՚ի Հայս խաղաղութեամբ բազմաւ։

Այլ ՚ի վախճանիլն Վաղէնտիանոսի թագաւորէ անօրէնն Վաղէս՝ եղբայր նորին, եւ վաղվաղակի զմեծ զօրավարն Թէոդոս զօրու մեծաւ առաքէ հրոսակ Արշակայ արքայի, որ եւ ակամայ իսկ աղաչեալ զմեծն Ներսէս չուել խնդրել զխաղաղութիւն։ Ոչ ապա նա անփոյթ առնէ զկորստենէ վիճակելոց իւրոց. այլ վաղվաղակի առեալ զՊապ՝ որդի Արշակայ, տանի պատանդ առ մեծն Թէոդոս զօրավար. որում եւ լսող լեալ՝ դառնայ առ կայսր, ընդ իւրտարեալ զպատրիարգն Ներսէս հանդերձ պատանդաւն։ Իսկ անօրէնն Վաղէս ոչ իսկ արժանի արար տեսանել զսուրբայրն Աստուծոյ, այլ ՚ի կղզի մի հեռաւոր զնա հրամայեաց արտասահմանել իւրօքն հանդերձ կղերիւք, յորում ոչինչ ամենեւին գտանիւր ոգեպահ պարենիաւուր միոյ։ Այլ ՚ի հրամանէ Աստուծոյ ցնդմամբ ալեացն ծովն զձուկն արտաքս ընկենլով ՚ի կերակուր նոցա մատակարարէր զամիսս ութ։ Բայց յաղագս անօրէն Վաղէսի ասի բան, թէ ըստ հրամանի հզօր ձեռինն Աստուծոյ սուրբ վկայն Գէորգէոս անըմբռնելի ձեռամբ զնա սատակէր՝ արժանի չար խորհրդոցն նմա հատուցեալ։

Եւ զկնի նորա առնու զթագաւորութիւնն Թէոդոս մեծն եւ բարեպաշտն եւ աստուածասէր, որ զամենայն նիւթս խաւարային խորհրդոց փարատեալ ՚ի բաց եւ զանբիծ հաւատս հիմնացեալ հաստատեաց. եւ ապա որք ՚ի մետաղս ՚ի Վաղեսէ արտասահմանեալք էին՝ դարձոյց յիւրաքանչիւր տեղիս, ընդ որս եւ զմեծն Ներսէս ածեալ առ իւր պահէր՝ մինչեւ ՚ի ձեռն նորա զամբարիշտ հայհոյութիւնն Մակեդոնի ՚ի ստուգութիւն հաւատոյ ճշմարտութեան դարձուսցէ։ Եւ ապա ժողով եպիսկոպոսացն միանգամայն իբրեւ ճծ ՚ի Բիւզանդիոն արարեալ՝ նզովեալ մերժեցին ՚ի բաց զՄակեդոն եւ զամենայն հոգեմարտսն։