Պատմութիւն Հայոց

Իսկ ես յայսմհետէ սակաւուք ինչ զթագաւորելն Վաղարշակայ ՚ի վերայ մեր շարայարեցից եւ որք յետ նորա ՚ի նորին սերմանէ փոխանորդեցին զթագաւորութիւն, որք եւ Արշակունիք անուանեցան. եւ զաւելորդն՝ որ յայլոց ոմանց եղեւ պատմեալ ՚ի նոսա հրաւիրեցից գիտել, թէ պիտոյ է քեզ։

Աղեքսանդր Փիլիպպեայ տիեզերակալեալ բազմաց՝ տայր տէրութիւն կտակաւ, զի ՚ի վերայ ամենեցունց միապետեալ իւրն անուանեսցի իշխանութիւն։ Եւ սորա մեռեալ՝ Սելեւկոս զկնի թագաւորէ Բաբիլօնի, զՊարթեւս եւս ընդ իւրեաւ հնազանդեալ պատերազմաւ սաստկիւ։ Եւ սորա եւսմեռեալ՝ առնու զթագաւորութիւնն Անտիոքոս, որ եւ Սովտերն։ Եւ այսպէս սոքա թագաւորեալ ընդ փոքր եւ ընդ շատ իբրեւ ամս վաթսուն, ապա ապստամբին Պարթեւք ՚ի Մակեդոնացւոց։ Իսկ Արշակ քաջ ՚ի զաւակէ Աբրահամու ՚ի Քետուրական ծննդոց, զոր յետ մահուանն Սառայի էառ իւր կին՝ թագաւորէ ՚ի վերայ Պարսից եւ Մարաց եւ Բաբիլացւոց, եւ անուանի Պարթեւ՝ այսինքնբռնութիւն։ Սա բազում պատերազմօք ընդդէմ քաջացանյաղթ գտեալ՝ ընդ իւրեաւ զամենայն թագաւորութիւնս նուաճէր. եւ վասն զի տիեզերակալութեամբ իմն ձեռներէց լինէր ինքն իշխանաբար՝ ապա թագաւորեցուցանէ Հայաստանեացս զՎաղարշակ եղբայր իւր՝ զայր բարեխորհուրդ եւ խոհեմ եւ քաջ։ Սա յետ բազում մրցական յաղթանակաց ընդդէմ թշնամեաց բազում գործս քաղաքականս եւ կենցաղ օգուտս յարդարեալ կազմէր վայելչական կարգօք։ Նախ անձինն եդեալ շուք թագաւորութեան բոլոր իսկ պերճապաճոյճ վարուց հանդիսիւ. յետ որոյ նախարարութիւնս ընդ ձեռամբ հաստատեալ կացուցանէ ՚ի դրան արքունի. եւ ընդ ոլորտս եւս իւրոյ տէրութեանն եւ զարս պատուականս եւ պիտանիս հաստատէր ՚ի նահապետութիւնս բազմօրինակ մասամբք ՚ի զարմիցն Հայկայ եւ յայլոց եւս աջողակաց արանց։ Նախ զԲագարատ, որ ՚ի Շամբաթայ Հրէէ էր, զորմէ համբաւեն լինել յազգէ Դաւթի՝ թագադիր թագընկալութեան անձին իւրոյ գոլ հաստատէր. քանզի նա նախ զանձն ընծայ մատուցանէր քան զայլս բազումս։ Այլ եւ սպարապետ եւ իշխան բիւրուց եւ հազարաց զնա կացուցանէր։ Յետ որոյ քաջապէս վանեալ զՅունականսն եւս՝ նուաճեալ կարգէ ընդ իւրով ձեռամբ զՊոնտոս եւ զԿեսարիայ, որ կոչի Միժակ՝ հանդերձ շրջագայեալ գաւառօքն։ Եւ անտի դարձեալ ընդ ծովեզերայսն առ ստորոտով լերինն Կովկասու՝ հրաման պատուիրանի տայ շղուրտաբարոյ վայրենի ազգացն այնոցիկ ՚ի բաց քեցել յանձանց զաւազակութիւնն եւ զմարդադաւութիւն եւ զբարս չարակեղտս, եւ հրամանաց եւ հարկաց արքունի հպատակ կալ, եւ պատուի՝ բարձի ցեղապետութեանց յարքունուստ արժանի գտանիլ։

Այսպէս սորա զարտաքոյս արքունեացն յարմարապէս հոգ ածեալ՝ ապա յօրինէ կարգս վայելուչս իւրում եւս պալատանն, որ ինչ օրէնէ թագաւորութեան եւ որ պիտակ է թագաւորութեան եւ որբագձաձէ զթագաւորութիւն։ Եւ նախ թագադիր իւր ըստ ամենայն սկզբանց ասացելոցն կացուցանէ. ապա զգեցուցանօղս արքայի եւ թիկնապահս, եւ ապա որսօնս. իսկ էրէոց եւ հաւուց ՚ի պէտս խորտկաց՝ եւ դարձեալ սպասիկս եւ գահաւորս եւ հազարապետս զոհարանաց. եւ ապա մատռուակս եւ արծուէկիրս եւ բազէկիրս եւպատրաստիչս ձեան ամարանոցաց եւ համբարածուս ձմերանոցաց, եւ լեգէօն պահպանակ թիկնոցաց, եւ դռնապանս դրանց արքունի, այլեւ ներքինիս խզեալ. ապա երկրորդ եւս թագաւորութեանն իւրոյ կացուցանէր ՚ի զաւակէ Մարացւոյն Աժդահակայ, որ այժմ Մուրացանդ անուանի։

Այսպէս յարդարեալ սորազարքունական պիտոյիցն զհանգամանս՝ կարգեալկացուցանէ այնուհետեւ կողմնակալս, կուսակալս, նահապետս, սպասալարս, զօրագլուխս. կարգէ եւ բդեշխս, մի՝ երկրին Գուգարաց հիւսիսոյ, եւ միւս եւս յարեւմտից հարաւոյ աշխարհին Աղձնեաց։ Որոշէ եւ ժամս յարքունիս մտանելոյ, եւ ժամանակս խորհրդոց եւ երաստից եւ խրախճանութեանց պատրաստէ. եւ յիշեցուցանօղս երկուս, միումն զբարի յիշողութիւնն ընդ ուշի կապել եւ յանիրաւ հրամանս թագաւորին զեկուցանել զիրաւն եւ զմարդասիրելն. իսկ միւսումն զվրէժխնդրութիւն չարացն եւ զհասս իրաւանցն ցուցանել։ Իսկ զքաղաքացիս նախապատիւս քան զգեղջուկս համարել հրամայէ. այլ եւ քաղաքայնոց ոչ իսպառ ՚ի վերայ գեղջկացն ընդվզել եւ պերճանալ. եւ այսպէս կենահաղորդս լինել ընդ միմեանս աննախանձ եղբայրութեամբ, որ է առիթ շինողութեան եւ խաղաղութեան։ Արդ սա յետ այսպիսի գեղեցկայարմար կարգաց յօրինուածոց բարի եւ բարգաւաճ անուամբ մեռանի ՚ի Մծբին, թագաւորեալ ամս քսանեւերկու։

Յետ նորա Արշակ որդի նորունընդ նորա թագաւորեալ՝ հետեւող հայրենիմշտնջենաբարոյ մրցմանցն գտանիւր։ Սա իսկ եւ իսկ մարտուցեալ ընդ Պոնտացիս եւ վանեալ զնոսա։ Պատմի, եթէ զտէգ նիզակի իւրոյ, զոր արեամբ օձից ասէին մխեալ՝ նստուցանէր հարուստ խորութեամբ յարձանիմիում, թողեալ նշան տեսողացն զնա յիւրում քաջութեան։ Յաւուրս սորա հատուածեալք ոմանք ՚իՀրէից՝ բնակելոց ՚ի Բուլկարս, որ ՚ի ծործորս Կովկասու՝ եկեալ բնակէին առ ՚ի ստորեւ Կողայ։ Եւերկուք ոմանք ՚ի նոցանէ չարչարեալք սակս ոչպաշտելոյ զդիսն՝ սրով կատարեցան ՚ի վերայ հայրենի օրինացն ըստ Եղիազարու սրբոյ եւ որդւոցն Շամովնեայ։ Բայց Արշակայ թագաւորեալ ամս երեքտասան՝ փոխանորդէ զթագաւորութիւն նորա Արտաշէս որդի նորա։ Սա ոչ տուեալ տեղի Արշականայ Պարսից արքայի ըստ օրինի առաջնոյ ունիլ զնախագահութիւնն, եւ հարստահարութեամբ զնա ընդ իւրեաւ հնազանդեցուցեալ. զի Արտաշիսի Արշականն զնախագահութիւնն հաւատայր՝ զերկրորդն ինքնունելով զգահ։ Սա բազում զօրօք խաղացեալ գնացեալ յարեւմուտս ՚ի վերայ Լիդիացւոց եւ ձերբակալ արարեալ զթագաւորն Կրեսոս՝ հրամայէ հանել զնա ՚ի տանջանարան երկաթեղէն տապակի։ Իսկ Կրեսոսի զբանսն Սօղոնի ՚ի յիշատակ իւր ածելով՝ ասէ. «Ոչ պարտի մարդերանել զբարեբախտութիւն իւր մինչեւ ՚ի վախճանե։ Դարձեալ Արտաշիսի ծովագնացութեամբ ընդ երկիր բերեալ՝ առնու զՊոնտոս եւ զԹրակէ. կործանէ եւ զԼակեդեմոնացիս, փախստեայ առնէ եւ զՓոկէացիս. անձնատուր լինին նմա եւ Ղոգացիք. զոհս ընդ դիւցազանցն մատուցանէ Ելլադայ. եւ ՚ի վերայ այսրամենայնի ոչ եւս ստացեալ նորա յինքեան միտս հպարտութեան՝ այլ արտասուելով ասէր. «Աւաղ փառացսանցաւորիե։ Յետ այսորիկ ջան ՚ի մտի եդեալծառայեցուցանել իւր զբոլոր իսկ արեւմտեայսն՝ լնոյր զՈվկիանոս բազում նաւաց բազմութեամբ սակս նաւարկելոյ ՚ի վերայ ազգաց բազմաց։ Իսկ անդ ահագին իմն աղմուկ շփոթի ՚ի մէջ իւրոց զօրացն լեալ՝ զմիմեանս սատակէին. ընդ որս եւ Արտաշէս, որ այնչափ յաղթանակեաց զբազում ազգս՝ խողխողի յիւրոցն զօրաց, թագաւորեալ ամս քսանեւհինգ։