Պատմութիւն Հայոց

Եւ արդ՝ ես այսուհետեւդարձեալ դարձուցից անդրէն զբանս իմ յողբս եւթախծեալ սրտիւ ոչ դանդաղեցայց ՚ի խորհուրդ առնուլ՚ի մերոցս վտանգաւոր կրից զթռուցեալ գերանդին ընդօդս՝ ՚ի Զաքարիայ առածութեանցն, զսուրն երկսայրի՝զսրբեալն արեամբ որդւոց երկրիս մերոյ՝զբազմախողխողն զառաքեալն ՚ի վրէժխնդրութիւն գողոցեւ գողակցաց, ստոց եւ ստերդմանց, ըստ որում եւտեսեալ իսկ եղեւ մեզ յերեսաց հարաւոյ բորբոքեալչարիք եւ յոգնածախող տանջանարանք յորդիսժողովրդոց մերոց. որք եւ հարան իսկ եւ խղխայթեցանսովով եւ սրով եւ խարդաւանական դրժողութեամբ մինչ՚ի մարմին եւ յոսկերս եւ յուղեղս թափանցանցբերեալ։ Մի՛ անտեսեսցի ինձ աստանօր եւ միւսմարգարէութիւնն, որ իբրեւ զինձ պատահեալ ասէյուղւոջ այնոցիկ, որք չարութեամբ են զգածեալք՝իբրեւ յայնժամ ուրեմն երբեմն զկռամոլԱսորեստանեայսն։ Յառաջ կացցէ ինձ աստ եւ Մովսէս՝այրն Աստուծոյ, որ զհատուցումն գործոց վրիժուցմերոց հրապարակագոյժ առնէ յաւուր վրիժուցխնդութեան մերոյ՝ փայլակնաբար իմն սրեալ սուսերին՚ի վերայ հասանիլ եւ յագուրդ ոչ առնուլ առ ՚իյուտել զմարմինս վիրաւորաց գերելոց գլխոց իշխանացմերոց։ Զի որք երբեմն ՚ի բարձրագոյն աստիճանսնստէին եւ ՚ի խորանս պետականս վերամբարձճոխանային, արդ աւադիկ խարդաւանեալք դիւրադաւեղեն եւ պարտաւորք մահուն տուգանաց ՚ի չարոստիկանէն։ Վասնզի զոմանս եւ ՚ի մետաղս բանտիցբերեալ՝ տակաւին դատէր սրով եւ սովով եւ գանիւ. իսկզոմանս, զոր եւ պատուաւորս առ ՚ի յինքենէթուեցուցանէր տեսողացն՝ զնոսա ՚ի ծածուկխարդաւանէր մահու պարտաւորութեամբ։ Ըստ որում նախդատեալ դրժեացն ՚ի գաղտնի զիշխանն Գրիգոր, զՀայկազունսն զարմիւ եւ զքեռորդին արքայինՍմբատայ, որ ըստ նախապատմեալ իմոյ բանին անձնտուլեալ էր ՚ի ծառայութիւն նմա, զոր դեղըմպութեամբմահու ողողեալ զորովայն նորա՝ այնպէս տագնապաւտարակուսից վախճանէր. տարեալ թաղեալ զնա ՚իձեռակերտ իւր ՚ի սրբարանին Սուրբ Շիմոնեայ։Սոյնպէս եւ զքաջարի մանուկն Մուշեղ՝ որդի արքայինՍմբատայ, որ ըստ նենգ գործելոյ ՚ի բնակչաց Ուտիգաւառի ձերբակալ եղեւ, եւ զնա եւս ՚ի նոյն տանջանսհարեալ եւ զդեղ մահու արբուցեալ՝ վճարէ ՚ի կենացն. զորոյ բարձեալ զմարմինն սպարապետին Աշոտի՝ առաքէրհանգուցանել ՚ի քնարանի նախնական հանգստարանացն՚ի Բագարան։ Սոյնպէս եւ զզուարթածաղիկ տիօքզերիտասարդն Սմբատ՝ զեղբօրորդի Սմբատայ, որինքնակամ դիմագրաւ դիմեալ ՚ի ծառայութիւնՀագարացւոյն, եւ զնա եւս նովին դրժողութեամբ դաւոյկորուսանէր ՚ի կենաց աստի. զոր տարեալ թաղեցին ՚իԴարօնս ընդ հարս իւր։ Եւ վասն այսորիկ իսկ ՚ի բերանառեալ իմ զսուգ սիրելեացն՝ եւ ձայն ՚ի շրթանցգուժեալ լալոյ եւ պաղատանաց, կոծիմ կոծ ողորմ. վասնզի ըստ մեղաց մերոց վախճանեցան աւուրք մերամօթով եւ կորեան յունայնութեան յուսոյ։ Իսկ ապաեւ զայլս եւս ոմանս ազատագունդ որեարս ըստ սմինսակի սպառէին, զորս ոչ է ինձ այժմ ասել մի՛ ըստմիոջէ։ Եւ գրեթէ ՚ի պատուաւորաց անտի ՚իմեծամեծացն յանձնտու նմա եղելոցն եւ ընդ ձեռամբանկելոցն ոչ ոք ապրեցաւ ՚ի չարախտավատ եւ ՚իխարդաւանական մահուն տուգանաց, բայց միայնխոհեմամիտ թագաւորն Գագիկ եւ չքնաղագեղ սպարապետնԱշոտ, որ ուշ ՚ի կուրծս արարեալ եւ իմաստայեղց մտացխորհրդեամբ տեսեալ միանգամայն իսկ զելս գնացիցտերանց եւ եղբարց առաջի իւրեանց, եւ յայնպիսիանհնարին մահուց զանգիտեալ՝ ամենայնիւ յամենայնբերեալ, հարան ՚ի կամս ոստիկանին ՚ի կատարելութիւնբանի եւ խորհրդոց իւրեանց ճեպեալ զանձինս։ Այլ եւպատանի մանուկն Վասակ եւս՝ որդի Աշոտոյ գահերէցիշխանին Սիւնեաց, որ անձնտուր իւրովի լեալոստիկանին՝ եւ ապա ՚ի դիպահոջ զնա արարեալ։ Իսկյաւուր միում իբրեւ գիշերն նսեմանայր՝ յանկարծակիզվաղակաւորն պողովատիկ ՚ի գործ առեալ՝ զպահապանսնդիաթաւալ կացուցանէր. եւ ապա հարուստ մի անցեալգնացեալ եւ կախեալ ընդ պատուար պարսպի քաղաքին՝փախչէր։ Իսկ իբրեւ ձայն պահնակացն զօրացեալ լինէր՝եւ հրոսակս զկնի պատրաստէին. մինչ յայս մինչ յայն՝նա ՚ի փողոցս այգեստանայն անկեալ, երթայր գնայր ՚իհայրենի ամրոցս աշխարհին իւրեանց։ Ապա այնուհետեւչարութիւնն զգաղտնի պատրուակն մերկացեալ՝ զոմանս՚ի պատուական ազատաց բազմախողխող երկաթոյն տայինկերակուր. իսկ այլք ոմանք փախստեայ ՚ի ծործորս եւ՚ի ծերպս վիմաց տարեալ մղէին։ Եւ ապա սարսեալամենայն աշխարհն սորեցին յայրս, թաքեան յանտառս, ելին ՚ի քարանձաւս։ Իսկ ապա կանայք եւս պատուականքտիրուհիք ըմբռնեալք ՚ի գերչաց անտի առաւել եւսբարձին զբեռն ծանրութեան մարմնոյ նեղութեանց՝ ոչինչ յիշեալ զանուն փափկութեան մայրենիազատութեան*)։ Այլ ոմանք ՚ի դիպահոջ բերեալք ՚իխաւարչտին տեղիս՝ գրեթէ քրձազգեացք եւխոշորազգեստք եւ կաշկանդեալք չքաւորութեամբ եւկարօտեալք աւուրն պարենի. եւ ոչ թերեւս ազատփափկացեալ լինէր քան զգեղջուկ վշտացեալ։ Եւ այլքոմանք մարք յղիք ՚ի տուգանս անհնարինսմահաբերեալք՝ գերեզմանք լինէին մանկանց իւրեանց։Իսկ այլք չարախտավատ դառնութեամբ մահու սպառեալզկեանս իւրեանց՝ ոչ ինչ ընդհատ երեւէին յայնցանէ, որ ոչ ճաշակեցին զաշխարհս։ Եւ այսպէս ոչ գտաւլուծեալ կապարան դստերաց երկրի մերում, եւ ոչթօթափեալ փոշի գլխոյ անդստին իսկ ՚ի վշտմբերտիկնաց, որ իբրեւ զաճիւն հնոցի մածեալ ունէր։Այլեւ եղկելի տուգանօք եւ հեծութեամբ բազմաւտանջեալ. եւ սուգ զգեցան սապատք զարդուց նոցա. եւխանգարեցան սպասք երախանաց նոցա. եւ սարդի ոստայնքձգեցան ՚ի սենեակս առագաստից նոցա. եւ ծխոտեցանիսկ միանգամայն սրահակք եւ սրսկապանք նոցա**)։ Եւայսպէս ապա զօրացեալ մահու եւ կլեալ զբազումս։Արտօսր հոսեալ՝ կալաւ զամենայն երեսս երկրի։- Այլայսոքիկ քեզ բաւականացեալ՝ ես ՚ի կարգ պատմութեաննդարձայց, ոչ թողլով կիսակտուր զբանիցն ոճ։