Պատմութիւն Հայոց

Զայսու ժամանակաւ Աշոտ՝իշխանն մեծ Վասպուրական կողմանց եւ քեռորդիարքային Սմբատայ, խոնարհեալ ՚ի նենգապատիրբարբանջանս ոմանց եւ հրապուրեալ երկփեղկեաց ՚ի բացզդաշինս ուխտին, որ ընդ Սմբատայ արքայի՝ քեռւոյիւրոյ. եւ չուեալ գնաց առ ոստիկանն Ափշին իբրեւ ՚իպատճառս պարգեւաց նմա եւ յայտ ածել զհնազանդութիւնմիամտութեան առ նա՝ ոչ նկատեալ նախ զչարն, որ ՚իգոյացութիւն իրին էր տեսանել։ Եւ երթեալ ապաբազում եւ երեւելի ընծայս ոստիկանին տարեալմատուցանէր. եւ այլ եւս զկարասիս բարձեալ տարեալմիում միում նախարարաց նորա գաղտախթէր՝ մեծագունիակնկալեալ բարձի եւ պատուի՝ եւ վերընկալուչ զնաառնելոյ ինքնիշխան կամաց. որ ոչ թերեւս աւելի քանոր ՚ի ձեռս իւր էր՝ առեալ լինէր, բայց միայնպատուասէր զարդու զնա զգեստաւորեալ եւյուղարկեալ՝ եկաց ՚ի բաց, միայն զօրհասական վէրսյոգիս ընդունէր։

Իսկ արքայ Սմբատ միայնզլռութիւն պատուեալ՝ սպասէր առ ՚ի նմանէնհաւանական միտս դարձի առ նա ստանալ եւ մերկանալզամօթալի դէմս տգիտութեանն. այլ նորա անփոյթ զայսարարեալ՝ ոչ դառնայր ՚ի բերս բարւոյն արկից։ Յետսակաւ աւուրց ինչ եւ մեծ իշխանն Սիւնեաց ըստ սորինսակի զսոյն զայս գործեալ՝ երթայր եւ նա առ Ափշինն, յորմէ եւ նա թափուր իբրեւ զնա դարձեալ եկեալ։ Եւապա այնուհետեւ զղջացեալ զփեռեկտիլն ՚իմիաբանութենէ արքայի՝ խաղապատելով աղերսէր՝ մի՛ունիլ նմա ՚ի բանի զյանցուածս իւր կամ մերժելյառաջին խնամոցն հայրաբուն սիրոյն։ Իսկ արքայՍմբատ ոչ ինչ անջրպետ ՚ի մէջ արկեալ նախկիայցելութեանն՝ գրկալիր սիրով առ ինքն յանձանձէրածել՝ իբրեւ զորդի սիրելի մեծապատիւ պերճութեամբզնա շքեղացուցեալ։

Յայնմ ժամանակիիմաստութեամբ եւ շնորհօք քաջութեամբ եւ ուժոյպնդութեամբ երեւելի էր Գագիկ Արծրունի։ Եւ զի էր նաաներ Աշոտոյ իշխանին մեծի, զորմէ բանս նախաճառեաց, յինքն ապա զիշխանն մեծ յանգուցանէր նանրական եւնենգ խորհրդով սրտիւ, եւ ՚ի պատճառս զբօսանացսիրոյ զերեսին եղբարսն բասրեալ ածեալ ՚ի միասին՝զԱշոտ փեսայ իւր եւ զԳագիկ եւ զԳուրգէն, եւ ՚իմիասին զնոսա կապեալ երկաթի կապանօք՝ դնէ ՚իբանտի։ Եւ յինքն զտէրութիւն նորա գրաւեալ՝ իշխանառհասարակ կողմանցն այնոցիկ կարգի հարստապէսճոխութեամբ։ Իսկ արքայ Սմբատ թէպէտեւ ընդ ակամբհայեցեալ՝ ոչ կամէր զայն այնպէս լինել. սակայն եւոչ ընդ պատուհասից կորզան զիշխանացեալն Գագիկհանէր. մանաւանդ զի միամտութեամբ սրտի հնազանդեալնուաճէր ընդ լծով ծառայութեան արքայի։

Յետ այսորիկ արքայ Սմբատիբրեւ ետես զմիատարր խաղաղութիւն մշտնջենաւորեալ՚ի Հայս եւ միաբան ընդ նմա լինիլ նախարարաց յուխտսիրոյ, եդ ՚ի մտի իւրում երթալ հարթել հաստատել եւնուաճել զաշխարհն եւս Տարօնոյ եւ զկողմանսնահանգին եւս Աղձնեաց. զի մի՛ տարամերժեսցիսեպհականութիւն ազգացն այնոցիկ ՚ի բնիկտէրութենէ։ Վասն զի մեծ իշխանն Իսմայէլեան՝ Ահմատ, որ տիրեալ ունէր եւ Միջագետս Ասորոց մինչեւցՊաղեստին՝ ձերբակալ արարեալ զփեսայացեալնԱրծրունեաց Ապլմախրայ, որ ՚ի ծածուկ ունէր զհաւատսքրիստոնէութեան եւ փոխանակ բդեշխացն պայազատէրզաշխարհն Աղձնեաց՝ եւ ՚ի բանտի զնա եդեալ՝ յինքնգրաւէր զսեպհականութիւն տանն եւ զբնակիչս Սիմլերինն։

Իսկ յետ ամաց ինչ ապավախճանէր եւ մեծ իշխանն Տարօնոյ Դաւիթ Բագրատունի. եւ փոխանակ նորա կացուցեալ ՚ի տեղի եղբօրորդինորուն Գուրգէն։ Ապա եւ ընդ նմա եւս Ահմատայ մարտեդեալ՝ մինչեւ սպանաւ ՚ի պատերազմին։ Իսկ Ահմատնոտն առ ոտն յառաջ մատուցեալ՝ միապետել ջանայրզկողմանսն զայնոսիկ. եւ վասն զի որդի Դաւթի իշխանիմեծի՝ փեսայացեալ Շապհոյ եղբօր արքայի՝ եւ փոշիշնամբաստանութեան նորա յաճախէր եւ չարութիւննԱհմատայ մերկացեալ յայտ եկեալ էր, այնուհետեւգումարտակ արարեալ արքայի զնախարարս Հայոց եւհամագունդ զամենայն զօրս իւր արս իբրեւ վաթսունհազար, եւ գնայ չուէ երթայ հասանէ մինչ ՚ի հանդէպլերինն ըստ արեւելից Տարօնոյ՝ բանակետղ անդ կալեալտեսանել զորպէսն։ Իսկ բիրտ բռնաւորն Ահմատ նստէրյարեւմտից Տարօնոյ՝ բանակեղտ անդ կալեալ առ ափնԵփրատ գետոյ. եւ վասն զի բան միակամութեան էր առԱհմատայ ՚ի գաղտնիս իշխանացելոյն ՎասպուրականիԳագկայ՝ նենգապատիր խաբէութեամբ քաղցրացոյց ՚իկամս արքայի չուել գնալ անտի ՚ի հարաւակողմ կոյսհանդէպ քաղաքագեղջն Հողսայ, իբր թէ յայնմ մարզէգոլ նոցա պատշաճ զգործ իրին վճարել խռովութեամբկամ խաղաղութեամբ։ Իսկ արքայի ոչինչ կարծիք լրտեսիզնմանէ լեալ՝ գնայ ընդ նմա։ Իսկ նորա նախ վաղվաղեալեւ զհրապոյրսն զայն զեկուցեալ Ահմատայ, եւ ՚իպայման պատշաճ ժամու կիտին եդելոյ հրաւիրէր գալ ՚իվերայ. եւ ինքն առաջնորդէր բազմութեան զօրացն ընդլեառնակողմն՝ անջրդի ապառաժ մացառախիտ քարաժայռանպողոտայ ափափայ գնալով զօրն ամենայն, զի յոլովք՚ի ծարաւս իւրեանց կթուցեալք սատակէին։ Եւ այլ եւսզօրքն ամենայն վայրագնաց ջլաձիգ խզմամբ տաժանեալվաստակեալ լքեալ թալկացեալ թանձրադանդաղձանձրութեամբ եւ հատկլեալ՝ հազիւ հասանէին ՚ի ջուրինչ գեղջ մի Թուղխ անուն. եւ անդր գրեթէ իբրեւզգանեալս եւ յօդալոյծս առհասարակ անկեալ դնէին։Իսկ Ահմատայ ըստ եդելոյ կիտին Գագկայ ստիպեալզզօրս իւր մինչդեռ առաւօտն զգիշերն մերկանայր՝հասանէին հրոսակք ասպատակին սփռեալ ՚ի վերայ։ Անդապա ՚ի հինէն հասելոյ ընդոստուցեալ իմն զօրացնլքելոց եւ հապճեպ վարեալ ՚ի զրահս եւ ՚ի զէնս եւ ՚իզարդս՝ եւ ձի կալեալ նախ ինքն իսկ արքայ յասպարիսիանցեալ առաքինանայր, ապա եւ այլք ոմանք զկնիասպատակ տուեալ եւ ձի ՚ի ներքս տարեալ՝ ընդ կրունկնզջոլիրս ռազմի թշնամեացն դարձուցեալ՝ հատկտուրառնէին։ Իսկ զայնպիսի արիաբար մրցմունս տեսեալԳագիկն, որ բղխեալն էր առ ՚ի յիւրմէն զհոտ մահու առմղձկեալ սրտին՝ այլ իմն չար խորհրդոց արբանեկեալեւ հէն հարեալ առ հասարակ բանակին՝ հրամայէր նախզխորանն իւր յերկիր ընկենուլ եւ բեռնակրացն բառնալգնալ ընդ կրունկն։ Զոր տեսեալ բազմութեանն եւիրաւացի զայն կարծեալ՝ ամենեքեան նոյնպէս առնէին։Վասն որոյ տեսեալ զայն արքայի եւ իմացեալ, եթէյայնմհետէ ոչ յաջողի նոցա գործ պատերազմին՝յետկոյս զինքեանս մղեալ ՚ի փախուստ դառնային։ Անդապա անկանէր անփորձ եւ անկիրթ երիտասարդն՝չքնաղագեղն Աշոտ՝ քեռորդի արքային, որ ՚ի մեծնախարարութենէ հայկականս գրոհի. ընդ նմին եւ այլեւս տեարք պատերազմողք յաննշանից ոմանց յիսնից՝աւելի կամ պակաս. եւ այլ զօրքն ցրուեցան գնացինյիւրաքանչիւր տեղիս։ Իսկ արքայն եկեալ դադարէր ՚իԲագրաւան գաւառ ՚ի հանգուցանել զխոնջ աշխատութեանիւրոյ։ Բայց դրժադաւ իշխանն Գագիկ ջանայր զիրսնենգութեանն ՚ի խորոջ սրտին ընդ գրուանաւթագուցանել, ոչ գիտելով թէ չէ ինչ գաղտնի, որ ոչգայցէ ՚ի յայտ։ Եւ իբրեւ եկն նա ՚ի Վան ՚ի Տոսբգաւառի՝ անդ ապա զուարճանայր զուարթանայր ՚ի խրախլինել ըստ խրախութեան սրտին, ըստ որում թէ սրտիբերկրեցելոյ երեսքն գուշակեն։ Իսկ ՚ի վաղուեան անդաւուրն պատմուճանեալ նորա արքունական զգեստիւ եւհեծեալ ՚ի ջորւոջ իւրում՝ ճախր առեալ ճեմէրյասպարիսի անդ։ Իսկ ապա Գագիկ եղբայր մեծի իշխանինԱշոտոյ երկու եւս համախոհ Ամատունի արամբքյանկարծակի ՚ի վաղակաւորն յեցեալ եւ ՚ի վերայյարուցեալ իշխանապանծ խրոխտացելոյն՝ որոյ ճարակզնա տային։ Եւ այնպէս յերկիր անկեալ վախճանեալ՝թաղեցաւ ընդ հարս իւր։ Իսկ կապեալն Աշոտ՝ ելեալհաստատէր եղբարբքն հանդերձ ՚ի սեպհականիշխանութեան իւրում։

Բայց նախ քան զայս երկուիշխանքն մեծամեծք գլխաւորք եւ ալեւորք հերօք՝Մուշեղ իշխանն Մոկաց եւ Գուրգէն իշխաննԱնձեւացեաց, ատեան հակառակութեան ՚ի մէջ իւրեանցբարկութեամբ բորբոքեալ՝ սաստիկ դղրդմամբ մարտ ընդմիմեանս եդեալ կռուէին. յորում պատերազմի սպանաւիսկ Մուշեղ իշխանն Մոկաց ՚ի Գուրգենայ։ Իսկ յետերկեամ մի ամաց Գուրգենայ հեծեալ յերիվար սրավարեւ յորս բաջաղեալ՝ եղեւ նմա անցանել ընդ փոքր ինչհեղեղատ, ուր ապա երիվարն վազս առեալ փռնգալով եւանգուշեալ՝ յետս կոյս զիշխանն ընդոստուցեալընկենոյր. եւ բարձեալ զնա մեռեալ՝ տարան թաղեցինընդ հարս իւր։ Եւ պայազատէ զտէրութիւնն զայն մեծնԱտոմ որդի նորա ընդ նորա։