Պատմութիւն Հայոց

ՅԱՌԱՋԱԲԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ

Զդադարումն դարուց, ժամուցեւ ժամանակաց թէպէտեւ իսկապէս զՀօրէ ասաց Բաննդնել յիւրում իշխանութեան՝ ՚ի բաց միանգամայնտարեալ ՚ի մարդկայնոցս գիտութեանց զյոյժ հաւաստինեւ զյաւէտ կարելին. սակայն մարդիկ օժանդակեալքյԱստուծոյ՝ եւ գեղեցիկ եւ չափաւոր մոլութեամբք ՚իփոքունս փոքումբք ինչ յանդգնեալ՝ բանականառաքինութեամբ ետուն մեզ զկարգս պատմութեանցյեղափոխ յեղանակացս սահմանելոց կամ անցելոց, ոչբանապաճոյճ մտացածին ինչ վէպս յարմարել՝ քան թէզծանօթութիւն քաջողջութեան ՚ի հոգւոց անտի. եւ ապայիրս յիրս անցեալ զառանցեալ ժամանակացմատակարարեալ զմեզ, զի դիւրաւ մեզ հեռացելոցսեղիցի հարցանել զհարսն, որք ուսուցեն մեզ եւզծերսն, որք պատմեսցեն մեզ։ Եւ այսպէս զընտանիիւրեանց առատութեան մտաց ջանացան օգուտ աշխարհիգործել՝ զփափագելի մարդկան պէտս լցուցինպատրաստեցին, եւ ստուգագէտ իմացուածիւ խորհրդոցպատկանաւորեցին, յարձանագրութիւնս բանիցմատենագրելով զնախնական պատմութիւնսն, զոր յաւէտպատուասիրելիք եւ փափաքելիք եւ կենցաղօգուտք ինձիմանին։ Այսպէս եւ ես աստանօր զանձն ՚ի ներքս արկի՚ի կարգ բանիս, որ առաջի կայ ինձ ասել՝ ոչ մտահաճհպարտութեամբ ըստ իմում ինչ կամի, այլ վասն զիծանեայ զ՚առ ՚ի յինէն խնդրողացն զանդուլ նոցայնհոգւոյն շարժմունս իմացուածոց*, այնուհետեւհարկեալ իբր ՚ի նաւապետէ ումեմնէ սրավարեցայթիակօք ՚ի մակուկի ճառիս, եւ զայս պատմութիւնառնել տաղտկացեալ տագնապեցայ։ Սակայն ոչ ըստգեղջկաց անարուեստից երկրորդեալ զայն ինչ զոր նախքան զմեզ քաջք եւ բանաստեղծք արգոյակապք եւզարմանալիք զարժանի բան պատմութեան անտուստ ՚իվերուստ արձանագրեցին զյայտապատում իրս թագաւորացեւ զպայազատութիւն իշխանաց եւ զհանգամանսպատերազմաց եւ զշինանիստ շինուածս քաղաքաց եւգաւառաց, գեօղից եւ գերդաստանաց, եւ զգործս արեացեւ անարեաց կամ զխռովութեանց եւ զխաղաղութեանց, զիմի՛ տղայաբար ինչ յանդգնեալ զմիանգամ գրեալսներկրորդեցից եւ զքերթողացն արուեստ տապալեցից, եւզայն վերծանողացն ծիծաղելիս յարկացուցից։ Եւ արդմի՛ եւս ինձ այլ յիրս յառաջաբանութեանս եղիցիծախել զժամանակս. վասն զի ծերութիւն ցաւագին՝ մահառ դուրս պատրաստ ունի, եւ տագնապ տարակուսիցսհապճեպ տայ պատմել զանցս անցից աղետիցս եւանհնարին խռովութեանց հասելոց կարելոց զմեզ։

Արդ այսուհետեւ յարահետ եւյաղքատիմաց խանթէ իմոցս մտաց յառաջ ձգեցից բաներագագիր դպրի գրչութեամբ. եւ նախ՝ զգրովք հարցնեկեալ՝ ըստ նախապատում նոցայն հանդիսի ծանօթսկացուցից, սակաւուք ինչ զնախնական սփռումն բոլորազգաց եւ ազանց, որ յորդւոցն Նոյի՝ եւ ապա զմերնՅաբեթ յերկուցն ՚ի բաց հատեալ որոշեալ։ Եւ թէ ոչմերս միայն ազգ ՚ի նմանէ, այլ եւ բազում եւս ցեղիցարմատ նա՛ ճանաչիւր. եւ ապա ընդ բոլոր Յաբեթեանսցեղապատմութիւնսն վայր իջեալ մինչ ՚ի մերն Թորգոմ. եւ այլն արտաքոյ իմոց բանիցս թողեալ, զծննդոցննորա ազգաբանութիւն սուղ ինչ շարայարեցից։ Եւ թէո՞յք ՚ի նոցանէ շինութեան պարապեալ եւ կամ ո՛յքքաղաքական եւ բարեզգեաց բարուց. եւ կամ ո՛յք ՚ինոցանէ ոմանք նախսկիզբն գտան թագաւորելոյ ՚ի վերայմեր. եւ կամ թէ զկնի նոցա Վաղարշակ Պարթեւ թագաւորէտանս Թորգոմայ եւ զկնի՝ նորուն սերունդք մեզմիապետեալ։ Եւ թէ ՚ի ժամանակս նոցա սփռեալտարածեցաւ ընդ ոլորտս երկրի քրիստոնէական կարգհաւատոյ սրբոյ, եւ առաւել եւս ՚ի Հայկականս գրոհի՚ի Բարթողիմէէ, որ մի է յերկոտասանիցն, եւ ՚իԹադէոսէ, որ եւս յերկոտասանիցն, որք եւ վիճակեցաննիսկ ՚ի Քրիստոսէ Փրկչէն մերմէ աշխարհիս մերոյքարոզք եւ վարդապետք։ Ընդ որոց եւ զսուրբԼուսաւորիչն մեր Գրիգոր զկնի շարադրեցից սակաւուքինչ բանիւք. որ էլից եւ բովանդակեաց իսկզառաքելական քարոզս նոցա, ՚ի լոյս ածեալ անցուցեալզԹորգոմեան ազն ՚ի խորին կռապաշտութեանչարութենէն։ Զկնի յարադրելով զորդիս եւ զթոռունսնորա, որք արժանի գտան կալ յաթոռ սրբութեան նորա. այլեւ զայլ եւս զյաջորդս նոցունց մինչեւ ցայսօրժամանակի, եւ որ ինչ ՚ի նոցանէն եւ կամ յայլոցոմանց յաւուրս նոցա գործեցեալ իրակութիւնք։ Եւ կամթէ որո՞ց ոմանց յաւուրս սպառսպուր դադարեացթագակալ պերճութիւնն Հայկականս գրոհի. կամ թէզիա՛րդ այսրէն ՚ի մեզ նորոգեալ տեսաւթագաւորութիւնն, որ ՚ի վաղնջուցն հետէ սպառեալդադարեալ էր՝ պսակելով զմեծ իշխանն Աշոտ թագաւոր՚ի վերայ մեր։ Զի թէպէտ նախ քան զմեզ ՇապհոյԲագրատունւոյ եւ մերումս ժամանակի պատմագրի* գրովդրոշմեալ է զնորայն գործոց եւ զգնացից եւ իմաստիցեւ մրցարանաց եւ շինութեանց եւ խաղաղութեանհանդէս. այլ այս այնչափ միայն առ ՚ի յինէն քեզտեսցի, զի առ ՚ի յայժմու ճառս նպաստ լեալ՝ ոչ տայցէկարգի բանին հատակտուր սեթեւեթել, այլ յայտ ածելզհիւսումն հաւաստութեան առաջակայ իրին. զկնի ապաընդարձակիլ բանիւ եւ ՚ի նմին դեգերիլ պատմութեանվասն Սմբատայ՝ որդւոյ Աշոտի, որ թագաւորեացՀայաստանեացս փոխանակ հօր իւրոյ։ Այլ եւ զարիականմրցմունս նորա եւ զքաջապինդ հանդէսս եւ զբարեզգեացբարս, եւ թէ զիարդ զշինութիւն աշխարհիս տնօրինէրիմաստայեղձ մտօք. ընդ նմին ապա եւ զայլոցնախարարաց զեկուսցուք բանիւ՝ ոյք հոյակապք եւհռչակաւորք, հարուստք եւ անուանիք եւ քաջքյայտնեցան ՚ի նորին աւուրս։ Դարձեալ զաղմուկշփոթի՝ որ ՚ի հարաւակողմն Հագարու հասին հասարակացհալածանք, սրոյ վատնումն եւ սասանումն եւ սով եւգերութիւն եւ բնաջինջ լինել ողորմելի աշխարհիսՀայոց։ Այլեւ զտարժանական մահ արքային Սմբատայ ըստմարտիրոսական հանդիսից ՚ի բազմախողխող երկաթոյնԻսմայելեան. եւ կամ թէ նախ քան զզրաւումն կենացթագաւորին զիա՛րդ Ոստիկանն հնարիմաց չարիւ՝արկանէր սուր թշնամութեան ընդ արքային Սմբատայ եւընդ մեծ իշխանն Գագիկ՝ քեռորդի նորուն, թագ նմակապեալ եւ հակառակ թագաւորեցուցեալ։ Կամ թէ զիա՛րդյետ մահուան արքային Սմբատայ՝ երեքեան նոքամիանգամայն թագաւորեն՝ Գագիկ Արծրունի եւ Աշոտ՝որդի Սմբատայ, եւ համանուն նորա՝ որդի սպարապետինՇապհոյ, հակառակք ընդդէմ միմեանց։ Կամ ո՛րպէսարքայորդին Աշոտ չուէր գնայր առ կայսրն Կոստանդին՝եւ գեղեցկապէս ՚ի նմանէն գահ ընկալեալ, վայելչապէսգերակայութեամբ բազում ընծայիւք բարեմասնաբարլնոյր եւ յուղարկիւր յիւրական աշխարհս։ Կամ թէո՛րպէս ՚ի հակառակութենէ երեցունց անուանակիրթագաւորացն յուզեցան չար իրակութիւնք եւսասանութիւնք եւ դղրդմունք եւ վրդովմունքաւերանաց. այլ եւ գործք անարժանք եւ կործանումնանազդակ եւ ահափետք մահուց։

Արդ այսոքիկ քեզբաւականացեալ յառաջաբանութիւն, որով մարթասցեսգալ բանիւ զրուցացն ճշմարտութեամբ առ ՚իմատուցանել զլսելիս եւ առնուլ զպատմութիւն, հետեւելով իմ ընդ համառօտ հաւաստութիւն առաջնոցնգրագիծ մատենից աստուածայնոց, այլեւ ընդ արտաքնոցեւս ժամանակագրութիւնս, որք վիպեն հաւաստեաւ՝ ընդմերումս կշռադատեալ յազգաբանութիւն համարու։Ամենեքեան սոքա զբոլոր աշխարհաց գիւտս ծննդոց՝յերից որդւոցն Նոյի ասեն սերեալք եւ գոյացեալք եւաճեցեալք եւ ցանեւցիր սփռեալք ընդ երեսս երկրի։ Զիթէ եւ զանուանս հարցն արտաքինքն տարորոշս ՚ի մէնջտան՝ որպէս Քսիւսաթրոս զՆոյ անուանելով, եւՔսերքսէս զՍէմ. սակայն պայազատութեանն զրոյցս ՚իմի տարեալ բովանդակեն։ Եւ այսպէս երկաքանչիւրքսոքա աւանդեն մեզ կարգ բանի, թէ ՚ի գալ հանդիպիլժամանիլ հասանիլ դարուն երկրորդի՝ հեղեղեալողողեալ ներսուզեալ ջնջեաց Տէր ՚ի բաց սպառսպուռմաքրելով զերեսս երկրի ՚ի մոլելոցն եւյամբարշտելոցն եւ յանօրինելոցն եւ ՚ի վայրագշամբշեալ շաղղակերաց, եւ ՚ի կռամոլ մարդոցչարագունից, մինչ ոչ եւս մնալ ՚ի բոլոր բանականացսկամ յանբանից. բայց միայն ՚ի տոհմիցն արդարոցհնազանդեալք եղեն ՚ի գործս արկղակերտի նոյեանտապանին, զորս եւ միանգամայն իսկ մուծեալ ՚ի նա եւընդ նոսին եւս եւ յամենայն անբանից սրբոց եւանսրբոց առեալ ՚ի ներքս ընդ ինքեանս՝ եւ այսպէսչնչին փայտի առհասարակ զնոսա հաւատացեալ պահեաց առ՚ի նախախնամել նոքօք զկրկին նորոգութիւն երկրի ըստիւրաքանչիւրոցն հաւասարակարգ նմանութեան, եւ ըստառաջնոյ նուիրմանն ՚ի Տեառնէ Աստուծոյ լնուլ եւ ՚ինոսա եւս զօրհնութիւնսն յաճել եւ ՚ի բազմանալ եւլնուլ զերկիր եւ տիրել մարդկան սմա եւ որ ինչ ՚իսմա։ Եւ վասն զի այսոքիկ այսպէս քեզ տեսանել եղեւ՝այսուհետեւ թէ հաճոյ քեզ թուի՝ յերկուցն զիս ՚ի բացտարեալ ՚ի Սէմայ ասեմ նահապետութեանց եւ ՚ի Քամայ, զմերն Յաբեթի ըստ կարգի բանիս սակաւուք ինչյայտարարութեամբ ասացից. վասն զի եւ ոչ իսկ պիտոյ էայժմու ճառիս, այլ՝ այլում տեղւոյ եւ ժամանակիթողլի է։