Պատմութիւն Հայոց

Ապա սակս սասանութեանց եւ վրդովմանց մերոց՝ լուեալ մեծիպատրիարգին Կոստանդնուպօլսի Նիկօղայ, գրէ թուղթառ իս օրինակ զայս.

«Վսեմականի աստուածասիրիեւ հոգեւոր Տեառն եւ յաւէտ սիրելի եղբօր մերում՝Յովհաննու կաթողիկոսի Հայոց Մեծաց, ՚ի Նիկողայոսէողորմութեամբն Աստուծոյ յարքեպիսկոպոսէԿոստանդնուպօլսի եւ ՚ի ծառայէ ծառայից Աստուծոյ՝Տերամբ խնդալ։

Կարծեմ ոչ ինչ զանխուլ է՝տէր իմ, ՚ի քոյոյ յաստուածասիրութենէդ յոյժտրտմութիւն եւ անպակաս ցաւք սրտից մերոց յաղագսՀայոց եւ Վրաց եւ Աղուանից միահամուռ քոյդհաւատացեալ հօտից, որ եհաս ՚ի վերայ դառն տագնապչարչարանաց եւ նեղութեանց ՚ի ՍառակինոսԻսմայէլեան բռնակալացն։ Զի թէպէտեւ մարմնովմեկուսի եմք եւ աչօք ոչ տեսեալ զվտանգ հօտի ձերոյ. սակայն ՚ի լսելն ՚ի չարէն չարչարեալ զաշխարհդ ձեր՝յոյժ կոծիմք անձամբք եւ յոգոց ելանեմք մեծաւտրտմութեամբ։ Իսկ եթէ մեք հեռագոյնքս ՚ի ձէնջմիայն ՚ի լսելն այսպէս ընկալաք յանձինս մեր սուգդառնութեան՝ ապա ո՞րչափ եւս առաւել դուք՝հաղորդեալքդ ՚ի չարչարանս ընդ հօտից ձերոց, եւհալածեալքդ եւ գանեալքդ եւ հարուածեալքդ յանօրէնեւ ՚ի պիղծ ապստամբացն եւ զի՞նչ պարտ է եւ պատշաճ էլինիլ, եւ կամ զի՞նչ այնչափ չարութեան իմանալմխիթարութիւն, եւ ո՞րպէս ուղղութիւն զհետ եկեսցէփարատել զառաջակայն՝ որ գալոցն է գայթակղութիւն։Արդ եթէ պատշաճ թուեսցի սրբութեանդ ձերում, պարտ էնախ զաստուածային այցելութիւնն եւզօգնականութիւնն յամենայն ժամ վերակարդալ, եւձեռս ՚ի վեր ամբառնալ եւ բոլորով սրտիւ ՚ի գութողորմութեան կոչել զամենակալն Աստուած քոյոյդհօտիդ Հայոց եւ Վրաց եւ Աղուանից, եւ խորհելզհասարակացն օգուտ. եւ ապա մի՛ եւս այլ բնաւ անսալկորստեան դոցա, եւ փոյթ յանձին ունել ամենայնիւյամենայնի առհասարակ զամենեսեան խրատելյատուածային գիտութեան, եւ քրիստոսաւանդ բանիւնկապել եւ արձակել՝ որպէս եւ ընկալայք պատուէրիշխանութեամբ իսկ յերկինս եւ յերկրի, եւդադարեցուցանել գոնէ ՚ի հակառակութենէչարութեանդ՝ որ ընդ միմեանս. եւ մի՛ տալ թոյլ մնալ՚ի վայրենի գազանութեանդ, որք բարկացեալք եւդիմեալք են ՚ի սպանումն միմեանց, եւ դառնալ ՚իմարդկային մտածութիւնս եւ ՚ի քրիստոնէականհանդարտութիւնս, որով բերի իսկ ՚ի փրկութիւնմնացելոցդ մասանց մարդկան Հայոց աշխարհիդ եւ Վրացեւ Աղուանից։

«Զայս նուաստութիւն իմյառաջագոյն փութացաւ գրով ճեպել տալ ձեզ սուղ ինչպատճառ յորդորման սիրոյ։ Ըստ սմին սակի առաքեցաքթուղթ եւ առ կուրապաղատդ առ աւագն Ափխազաց՝խրատելով առ ՚ի լսել խրատուդ ձերոյ եւ մոռանալ զընդմիմեանս հարումնն, եւ նայել ՚ի սէր ՚իմիաբանութիւն եւ ՚ի հաշտ խաղաղութիւն ընդ միմեանսեւ ընդհասարակ իշխանս Հայոց եւ Աղուանից, եւմիանալ միաբան եւ մարտնչել ընդդէմ ամբարիշտթշնամւոյն որդւոցն Ապուսիճայ. զի մի՛ հասարակ ձեզկորուստ եղիցի եւ որ ընդ ձեօք այլ եւս մերձաւորացազգաց սասանումն բերցի։ Եւ արդ՝ պարտ է ձերումսրբութեանդ բերան ՚ի բերան եւ թղթով եւ պատգամօք եւեպիսկոպոսօք եւ քահանայիւք եւ սրբովք արամբք գունգործել եւ ՚ի բաց ՚ի միջոյ բառնալ զչարհակառակութիւնս դոցա, եւ առանց բանի պղերգութեանհետեւել յայդպիսի մատակարարութիւնս՝ եւ մաղթելդառնալ ՚ի լաւագոյնսն եւ առ փրկական խորհուրդս եւգործս։ Զի այդպէս միախոհք եւ միաբանք լինելով՝ մի՛եւս կարողասցի ինչ ՚ի վերայ աշխարհիդ ձերոյապականիչ չար։ Եւ մինչ այդ այդպէս ՚ի ձէնջ կազմիցի, ապա եւ ինքնակալ եւ աստուածապսակեալ թագաւորս մեր՚ի դէպ ժամանակի պիտոյից առաքեսցէ զօր բազումյօգնականութիւն ձեզ. զի եւ կուրապաղատդ եւս եւաւագն Ափխազաց եւ իշխանք եւ մեծամեծք Հայոցմիաբանեալք մերոյն զօրաց՝ մեծաւ օգնականութեամբնԱստուծոյ եւ ձերով մեծ քահանայագործութեամբդպատերազմեալ ընդ թշնամիսն կարծեցեալ կորստեանարբանեկին սատանայի՝ վերագոյն գտցին։

«Յայնժամ ապա եւմեղանչականութիւն հակառակութեան, որ ընդ միմեանսեդին ապիրատութեամբ՝ եւ դուք եւ մեք առհասարակդոցա թողութիւն շնորհեսցուք։ Եւ զիւրաքանչիւրոցնիրաւունս յիւրաքանչիւրսն ընձեռեսջիք՝ որպէս եւվայելէ իսկ ձերում սրբութեանդ. զի յառաջագոյնն իսկ՚ի կարգս քահանայավարութեանն իւրաքանչիւրոքտարեալ հաստատեսցի։ Յայսմհետէ խաղաղութիւննՔրիստոսի հաստատեսցի ՚ի ձեզ՝ եւ սրբափայլ աղօթքձեր եղիցի ընդ նուաստութեանս մերում։ե

Իսկ իմ ընթերցեալ զայս եւընկալեալ սիրովն Քրիստոսի՝ ՚ի սոյն միտս եւ ՚ի սոյնխորհուրդս համոզեալ հաստատեցի զթագաւորն Վրաց՝մինչեւ խոստովան եղեւ զհետ երթալ խաղաղութեան եւսիրոյ եւ միատարր միաբանութեան ընդ ամենեսին՝ ընդիշխանս եւ ընդ տեարս աշխարհիս Հայոց եւ Վրաց, անշուշտ յետկար երդման ինչ այդմ մասին տուեալ։ Իսկապա լուեալ եւս զտառապանս տրտմութեան ամպրոպաց, որտեղացաւն իսկ ՚ի վերայ ժողովրդեան Տեառն՝ առի սուգսաստիկ, եւ ակն իմ իջոյց զարտասուս զհոսանս ջուրց։Վասնզի տեսի բարձեալ զվայելչութիւն ՚ի տանէ Տեառնեւ պղծեալ զսրբութիւն նորա ՚ի հեթանոսաց, եւ զիքահանայք նորա հաշեն եւ հառաչեն եւ յոգւոց ելանեն։Եւ յիշեալ զօր տառապանաց անջատման իմոյ, որ իբրեւզցանց ձգեալ էր իմոց սրտիցս, զտկարացեալ զօրութիւնիմ սակաւ ինչ կազդուրեալ եւ գօտեւորեալ՝ չուեցիգնացի յաշխարհն Տարօնոյ. եւ անդ ՚ի մերձաւորացիմոց եւ իշխանաց եւ ժողովրդոց գտեալ մխիթարութիւնտառապանաց վշտաց իմոց՝ արծարծեցաւ յիս հոգի իմ։Բայց հակառակորդն մեր, որ կոխեաց զսրբութիւնՏեառն՝ դեռեւս արձանացեալ նստէր ՚ի մայրաքաղաքնԴվին. եւ մռմռեալ անհնարին դառնութեամբ՝ շրջէրխնդրէր հայցէր, թէ զո՞ կլանիցէ. եւ ընդ բոլոր ծագսերկրի մերոյ ասպատակ զզօրս իւր սփռէր, եւս առաւելզմիտս իւր, որ էր ՚ի ծննդականութեան չարին՝ ՚իթագաւորն Գագիկ քան յայլս ոմանս հնարէր թափել։Որոյ եւ իրազգած իսկ լեալ նորա նենգապատիրարբանեկութեանն չարի՝ եւ տեսեալ զեկեալ հասեալ առդուրս մերձեալ հէնսն, այնուհետեւ ապա զգաղթընտանեաց իւրայոցն եւ զկապուտն գանձարանաց, այլ եւհամագունդ իսկ զամենայն աշխարհակոյտ խառնիճաղանճստէրութեան իւրոյ ՚ի ծործորս ամուր լերանցն Մոկացեւ Կորդուաց չուեալ ղօղեալ բունեալ թագուցանէր։ Եւինքն եղբարբն իւրով եւ սպասալար գնդիւն վառելովք՝արձանացեալ դադարէր ՚ի միջերկրեայս, անդզգուշացեալ յանգայռագիղ գազանէն, ՚ի պատրաստիմիշտ ունելով զմիտս իւրեանց. ընդ որս էր մեծ իշխաննՍիւնեաց Սմբատ՝ սպասելով յաստուածուստխաղաղութեանն։ Բայց սպարապետն հայոց Աշոտ դեռեւս՚ի մէջ ուղխիցն չարութեան կայր առկայացեալ, եւ ոչկարացեալ կարող զհատուածիլն ՚ի Յուսուփայ։ Վասնզիմիշտ ՚ի վերայ նորա զհայեցուածսն իւրեանցզգուշաբար պահէին ՚ի ծածուկ։ Սակայն սպարապետն՝գերիմաստ արտագրութեամբ ըստ կամս ոստիկանինամենայն իրօք զկեանս իւր նուաճէր, միայնզփրկութիւն անձինն առ ՚ի նմանէն տնօրինեալ հոգայր։Բայց Աշոտ որդի Սմբատայ, զոր թագաւորեցուցին Վրացարքայն եւ զօրք իւր ՚ի վերայ Հայաստանեայցս, այսրանդր յամուրս աշխարհի տէրութեան իւրոյտարուբերէր. բազում մրցմունս եւ արիականքաջութիւնս ընդդէմ բոլոր թշնամեացն մարտիւկարգէր՝ ոչ միայն ընդ Սառակինոսացն, այլեւ ընդՎրաց եւ ընդ Գուգարաց, որք ապիրատս զնմանէխորհէին։

Իսկ իմ ապա տեսեալ զծփականեւ զանդուլ հինից արշաւանս՝ մինչդեռ եւս էի ՚իՏարօն գաւառի, գրեցի թուղթ առ Կոստանդին կայսրՀռովմայեցւոց՝ օրինակ զայս. «Գերաբուն եւ ինքնակալկայսր Հռովմայեցւոց՝ օգոստոս ԿոստանդիանոսյԱստուածուստ պսակեալ եւ պերճացեալ մեծ եւբարեյաղթ թագաւորք տիեզերաց, աստուածասէրք եւբարեպաշտք. ՚ի հանդիսի կենացս հասարակացլուսաւորութեանց վերակացուք եւ հանուրց եղելոցսճշմարիտ խաղաղարարք. երկնացեղիկ ինն դասուցնհամեմատք եւ շինութեան հոգեւորի առիթք. այսքանեացեւ այսպիսեաց ազգաց եւ ազանց ստուգապէս առաջնորդք՝աստուածային արդարեւ արմաւենիք ՚ի տան Տեառնտնկեալք։ Ողջոյն ձեզ եւ խաղաղութիւն եւ խնդութիւնբազում եւ սէր հաստատեսցի յայսմիկ ԿաթուղիկէԵկեղեցւոյ, որ թէպէտեւ ՚ի թշնամեաց աստի գերեալ եւիբրեւ զանապատ անջրդի խոպանացեալ ըստ նմանութեանմօր անզաւակացաւ յորդւոց, սակայն կայ եւ մնայ ՚իսէր փառացն Աստուծոյ։ Ողջոյն եւս յինէն ՚իՅովհաննիսէ Հայոց Մեծաց նուաստ կաթողիկոսէ. շնորհք խաղաղութիւն բազմասցի ըստ Աստուծոյ Հօր եւՏեառն Յիսուսի Քրիստոսի։

«Այլ եւ որ ընդ իս իսկեպիսկոպոսունք եւ բովանդակ ուխտք սրբոյեկեղեցւոյ, որք եւ գանեալք իսկ եւ հարուածեալք եւչարչարեալք եւ հալածեալք եղեալք ՚ի մահառիթ եւ ՚ինենգաւոր շնչոյն Ամաղեկայ, որ բղխեացն զմարդախանձչարին զչար մախանսն եւ ըստ վայրենի մոլորութեանիւրոյ տեղեաց ՚ի մեզ զամպրոպ դառնութեան եւզսրտմտութիւն բարկութեան վրիժուց անհնարից. սակայն մեք կալցուք յանձինս մեր զշնորհսուրախութեան եւ սիրոյ Տեառն, եւ ըստ որում աղաչէրնՊօղոս՝ նախ քան զամենայն արասցուք աղօթսմշտնջենամռունչս եւ պաղատանս աղերսալիս եւխնդրուածս հաշտարարս եւ գոհութիւնս արժանընկալսյաղագս անյաղթ եւ ինքնակալ եւ աստուածապսակեալթագաւորացդ՝ կեալ ձեզ յամայր ամս ըստ պտղոյարդարութեան կենաց եւ ճշմարիտ խաղաղութեաներկնաւոր թագաւորին, եւ ըստ վայելուչ եւ գեղեցիկտիեզերաբնակ բնակութեան պալատանդ կայսերականի։ Զիպատրաստաբար եւ հանդարտաբար եղիցի գնալ ձեզ ՚իխորհուրդս կենսակիրս եւ աստուածամերձս, եւամենայն աստուածպաշտութեամբ եւ նազելիսրբամտութեամբ եւ ստոյգ ուրախութեամբ եւ մեծաւխնդութեամբ ծաղկաւէտեալ ձեզ զկէտ հանդիսիաստուածավայելուչ հանգստեան ձերոյ. ըստ որում եւընկալայք իսկ պարգեւ ՚ի բարեսիրութենէ այտի ձերմէըստ արժանի քաջնափայլ պերճութեան եւ առաքինազօրկրօնից ձերոց, որով հաւատացեալդ իսկ էք եւ սիրուն, եւ սրազինեալ եւս ընդ ուս ՚ի հատուցումն վրիժուցամբարշտաց։ Աստուծոյ սպասաւո՛ր եւ մեզ ՚ի բարիսբարեացապա՛րտ եւ ինքնակալ քրիստոսապսակեալ կայսրՀռովմայեցւոց. զոր այժմս համարձակեալ հարկեցայանցանել հրաշափառապէս պատմութեամբ ընդ արկածսնեղութեանս, որ հասին մեզ յաղագս մերոցտարակուսելոցս է, վասն որոյ եւ խօսիմք իսկ. խորհուրդ խօսողացս ՚ի ձեզ հային յուսով խնդութեան, եւ այն եւս մեղմով եւ հեզիկ որպէս եւ ուսաք իսկ. «Եթէ մի՛ ոք լուիցէ արտաքոյ զբարբառ նորաե. վասնզիաստուածամերձ լսելիք ձեր ոչ ձայնի կարօտանան առ ՚իզգալ՝ քան թէ երկնային իմաստութեանն ՚ի ձեզտպանալոյ ՚ի շարժմանէ նորին ճանաչել զհայցեալն։

«Եւ արդ՝ շնորհ ունիմայնմիկ, որ պատրաստեալ զօրացոյցն զօգոստական եւզինքնակալ թագաւորսդ յապաւինութիւն մեզ. վասնորոյ եւ զգացուցանեմ զհայթայթանս համբաւոյնեղութեանս մերոյ ՚ի ներող լսելութիւնդբարեպաշտացդ։ Վասնզի յամենայն զօրութենէ իւրմէյուզեցաւ ՚ի վերայ մեր մախանք գաղտնականքթշնամւոյն ճշմարտութեան. եւ իբրեւ զսեղեխչարավավաշ տռփանօք յանդգնեալ յարձակեցաւ յանարատառագաստ հարսին եկեղեցւոց առ ՚ի յապականելզժառանգութիւն Տեառն եւ պղծել զտաճար սուրբ նորա, այլեւ յարագել ՚ի կոխումն եւ ՚ի կործանումն եւյընկճումն եւ ՚ի կորուստ ժողովրդեան Տեառն, եւծասքելով ուտել զնորս Իսրայէլ եւ աւերել զտեղիփառաց անուան նորա։ Եւ քանզի յայտնի էր ամենայնազգաց պահպանական պարիսպ ամրութեան երկիւղի ձերոյընդդէմ թշնամեաց՝ եւ ՚ի հովանի թեւոց ինքնակալացդպատրաստաբնակութեամբ կայաք որպէս ՚ի վայելուչքաղաքի, յայնժամ ապա եւ առագաստ հարսին եկեղեցւոյոչ աղտեղացաւ ՚ի բնակողէն Կեդարու, որ ատեացն իսկզողջոյն սրբութեան. եւ բռնութիւն մարտակցինԲելիարայ զխաղաղարար փեսայն ոչ կարացհեռացուցանել։ Իսկ իբրեւ անփոյթ գտաք ՚ի ջատագովլինել ձեր եւ զանխուլ եղեւ թոյնք դարանակալ օձինԴանայ յիրաւադատ մեծութենէդ եւ ոչ խնդրեցաւպարտապանութիւն վրիժուց չարախօսին մերոյ. դարձեալմիւսանգամ սկսաւ անիծեալն տարապարտ սողել զեռալսպրդել՝ զանձն ՚ի ներքս արկանել ՚ի հոգեւորցանկապատ յայգեստանս Տեառն զօրութեանց. եւ հուրն, որ երբեմն արհամարհեցաւն եւ շիջաւ՝ սկսաւ վերստինարծարծել եւ բոցակէզ հրդեհս մեծամեծս գործել։ Եւդրժողք խարդախք գտան Քրիստոնէական հաւատոցս որ ՚իՔրիստոս, եւ յարուցեալ հալածանս ընդդէմ եկեղեցւոյսրբոյ՝ արարին իբրեւ զխուղս մրգապահաց, եւ իբրեւզանտառս փայտից փայտատով կոտորեցին զդրունս նորաեւ այրեցին ՚ի հուր զսրբութիւն Տեառն, եւ պղծեցինյերկրի զխորան անուան նորա, եւ զենին զենումնանօրէնութեան, եւ զոհեցին զոհս պղծութեան ՚ի յարկսարդարոց, եւ արհամարհեցին զյուսացեալս ՚ի ՏէրԱստուած. եւ ՚ի կերակուր գազանաց եւ ՚ի գէշս թռչնոցերկնից արկին զդիակունս մարմնոց սրբոցԲարձրելոյն, եւ տարապարտ արիւնք կղերց եկեղեցւոյիբրեւ զջուր հեղան շուրջ զԵրուսաղէմաւ։ Այլ եւզքաջութիւնս պատերազմող ձեռաց լքուցեալ սպանմամբմեծաւ եւ արեամբ թօթափեցին. եւ զնախարարութիւնսԹորգոմեանս ազգի, զքաղաքականս եւ զգեղջուկսառհասարակ վարատեալ վտարեցին դառն տաժանմամբ։Զոմանս մատնեալ ՚ի բանտ եւ ՚ի շղթայս եւ յանտանելիմետաղս չարչարանաց. իսկ զոմանս ծախեալ ծարաւիսրով. եւ զայլս չարաշուք դրժողութեամբ գերեալսվաճառակուր լինել. եւ մնացեալքն ՚ի չարարբանեկութենէ չարացն մեծամեծք եւ փոքունքցանեւցիր ցնդմամբ սփռեալք ընդ երեսս երկրի՝ղօղեալք եւ թագուցեալք ՚ի լերինս յայրս եւ ՚իփապարս մերկութեամբ եւ սովով եւ սասանութեամբ եւդողմամբ ահի, եւ դառնաշխատ քրտնմամբք յերկունսմահու վտանգեալք՝ եւ իբրեւ զխռիւ ինչ ՚ի հողմոյտարաբերեալք դանդաչեն իբրեւ զկիսամեռ ՚ի վտանգէնեղութեանց։ Եւ յայսմ ամենայնի ձեռն Ամաղեկայ ոչվաստակեցաւ զբազմախողխող երկաթն արեամբարբուցանել, զի ՚ի նենգաւոր շնչոյն իւրոյ մահ բղխէյամենեսին։ Զոմանս կորստական եւ մահացու դեղոցարբուցմամբ ՚ի ծածուկ խարդաւանէ. իսկ զոմանսհրկիզութեամբ առկայթեալ մաշէ. եւ զայլսհեղձամղձուկ սատակմամբ վճարէ. եւ զոմանսսրախողխող դառնութեամբ տապաստ արկեալ՝ մինչեւ ՚իսպանելոց անտի լցեալ եղեն հիմունք երկրի մերում։Զի՞նչ բան ապա աստ յառաջ բերից յաղագս ՍմբատայԲագրատունւոյ եւ բոլորից արեւելեայցս գլխաւորի, որ հոգեւորապէս արժանացաւ անուանիլ ՚ի ձէնջ որդիձեզ ծառայն ձեր. զի առ բարեգործն այն եւ խնամակալնեկեղեցւոյ եւս չարահատոյց քան առ ամենեսեան գտաւչար թշնամին։ Վասնզի ըստ մեղաց մերոց մատնեցաւխնամածուն այն հօտին Քրիստոսի ՚ի մետաղս անզգամինեւ անբարշտի. եւ վտանգեալ տագնապեաց չարաչարչարչարանօք զնա, որ ՚ի ծերութիւն պարարտութեանհոգեւոր խաղաղացուցեալ էր զԱսքանազեան ազգսյամենայն վրդովմանց չարի ՚ի սադրելոյ ինքնակալթագաւորացդ, եւ ժողովեալ զբանաւոր հօտս Քրիստոսի՚ի փառս եւ ՚ի գովեստ Աստուծոյ։ Զի յարգելանսբանտից եւ ՚ի խաւարային տեղիս եւ ՚ի վիհս անհնարինսեւ յանձուկ վայրս եւ յաղէտս չարաչարս տագնապեալտառապեցոյց զծերութիւն նորա։ Յետ որոյ ապա եւ դառնկոչ կոճմամբ եւ փութամահ տանջանօք մատնեաց զնա ՚իսպառումն սրոյն ծարաւոյ։ Եւ առհասարակ մեք զրկեալքմնացաք ՚ի խնամոց հաւատարիմ ծառային ձերոյ։ Եւ ահաայժմ մարտք ՚ի ներքուստ եւ արհաւիրք ՚ի վերուստտագնապէ զմեզ. եւ խորհրդական որդիացեալն ձեր չէ ՚իմիջի որ խրատէրն եւ յարդարէրն ՚ի մարտս զամենայնձեռն պատերազմողաց։ Սեդեկիայ ՚ի գերութիւնվարեցաւ՝ եւ Զօրաբաբէլ ոչ ուրեք է, որ նորոգէզպետութիւն դղրդեալ աշխարհիս Հայոց։ Ազայէլհրաւիրեալ է ՚ի կոտորել զԻսրայէլ, եւ պատերազմզմեզ շուրջ պատեալ եւ պաշարեալ. Մակաբէխարդաւանեալ ՚ի դահճաց չարագունից՝ ոչ զօրէ փրկելզմեզ ՚ի վտանգէ նեղչացս։ Անտիոքոս բռնադատէ թողուլզՔրիստոնէական օրէնս կարդաց մերոց. եւ Մատաթէաս չէկենդանի, որ ընդդիմակռուէ ընդդէմ չարամարտբռնաւորին*)։ Եւ այսպէս եկեղեցի Քրիստոսիխոպանացեալ եղեւ եւ իբր այրութեամբ իմն անխնամ եւանհոգացող մնացեալ եւ լռեալ ՚ի տօնից տարեկանաց. եւ հօտք Քրիստոսի միանգամայն իսկ զրկեալք ՚իհայրենի օժանդակէն եւ ՚ի սեպհական վերակացուէն։ Եւեղկելիք եւ աշխարելիք մնացեալք աշխարհս արեւելեանմիշտ շարժմամբ հեծէ, եւ աշխարանս ողբերգականսարտասուաց բերէ զյաւէտախաղաց արկածս չարիս այսմիկհասելոյ կալելոյ զմեզ եւ զգայութիւն դառնկտտանացս։ Զի՞նչ ապա զիմ նուաստագունի Յովհաննունեղութիւնս բերից ՚ի համար, զի ոչ իսկ համարիմզանձն արժանի արդարոցն լինել չարչարակից. սակայնոր ըստ մեղաց իմոց սաստկացաւ ՚ի վերայ իմվտարանդումն եւ նեղութիւն եւ փրկութիւն ՚իփորձութեանցն՝ որ կամաւ զիս առաջի եդի՝ հարկ առնենայսոքիկ ըստ Պօղոսի պարծել զտակարութեանն, զիժուժկալութեամբ ոմանք ընկալեալք զվտանգաւորսն՝բազում տառապանօք տագնապեցայ ՚ի ձեռաց որդւոցնՀագարու խաւարային բանտիւ եւ ընկեցիկ լինելով ՚իգուբ տղմոյ, եւ կապեալ երկաթի շղթայիւք եւ գելանիւեւ գանիւ եւ այլ եւս պէսպէս հնարիմացութեամբք, որբաւական էր քաղել հանել զշունչ իմ յինէն։ Այլթէպէտեւ այր մի տառապեալ եմ ես, սակայն յոյսն մերՔրիստոս, որ զօրութեամբ ճանաչի եւ ոչ տեսլեամբպատմի՝ ապրեցոյց զիս ՚ի մարմնոյ աստի մահու եւդարձոյց զգերութիւն իմ եւ որք ընդ իսն են՝ որպէսզուղխս ՚ի հարաւոյ. եւ արտաքս կորզեալ եհան ՚իժանեաց վիշապին, եւ ընդ Եղիայի փախստեայ եղէ ՚իՍարեփթայ Սիդօնեան ՚ի մարգարէազրաւն Յեզաբէլէ. եւընդ Պօղոսի վանդակաւ կախեցայ ընդ պատուար պարսպինԴամասկեայ եւ փախեայ յազգապետէ Արետացւոյն։ Եւկրեալ զայս ամենայն ըստ արժանի իմում՝ եւ ըստտէրունեանն հրամանի հալածեալ ՚ի քաղաքէ ՚ի քաղաք, ահա հասեալ կամ առ դրունս հզօրագունիցդ եւ ՚իվեհագունից ինքնակալ թագաւորացդ, ՚ի հեռաստանէաստի խնդրել ողորմութիւն ՚ի բարեպաշտիկ եւ ՚իներողամիտ խնամածութենէդ ձերմէ՝ ոչ միայն ինձ, այլեւ բոլոր Ասքանազեանս գրոհի. շահել ձեզ զորդիսսպանելոց ծառայիցն ձերոց, որք առհասարակ արբաքզբաժակն բարկութեան ՚ի հարաւային բռնութենէն. արբաք եւ քամեցաք զմրուր սրտմտութեան եւ զբաժակխռովութեան ՚ի թշուառացուցչացն մերոց։ Եւ աղաչեմզսոյն, զի իմաստութեամբ եւ բարութեամբ շնչոյ ձերոյհամբարձջիք զձեռս ձեր ՚ի վերայ ամբարտաւանութեանթշնամւոյն մինչեւ իսպառ եւ փրկեսջիք զվիճակժառանգութեան ձերոյ եւ լցուցանիջիք սփիւռ ծախիւքզտաճար մեծվայելչութեան Աստուծոյ բարձրելոյ, որգերեալ եւ կապուտ կողոպուտ մնաց յապստամբաց աստի։Եւ հալածեալ զգազանս չարաչարս եւ զգայլսյափշտակողս եւ զհեթանոսս ապստամբս եւ զբարբարոսսվայրենիս՝ նուաճեսջիք զկողմանս զայսոսիկ, զորստացայք ՚ի սկզբանէ ՚ի ձեռն քաղցր օրինաց ձերոց, որլի է ողորմութեամբ։ Եւ թօթափեսջիք զմեզ ՚ի հողոյաստի. յոր եւ մածան մէջք մեր, եւ լուծէք զլուծ ՚իպարանոցէ մերմէ, որ ՚ի ձեռն բռնակալիս այսմիկծանրացաւ մինչեւ ՚ի մահ. եւ սրբեսջիք զայս աշխարհեւ զքաղաք, որ ՚ի հակառակութիւն եւ ՚ի նախանձ արկաւ՚ի պղծոց եւ ՚ի կորուսելոց եւ ՚ի չարաչար իշխանացատելեաց Աստուծոյ. եւ ըստ մարգարէականինժառանգեսջիք զերանութիւնսն, հատուցանելով դստերնԲաբիլացւոց թշուառականին՝ զորս եւ նա մեզն հատոյց։Վասնզի եւ ըստ սմին իսկ պատճառի ընտրեաց իւրԱստուած զանձինս բարեյաղթ թագաւորացդ, զի որքսիրենն զԱստուած ՚ի ձեռն բարերարութեան կամացձերոց խաղաղութիւն տացի նոցա, եւ խաղաղաւէտկենդանութեամբ զպարտական ծառայութիւն հատուսցենինքնակալացդ, եւ խաղաղութեամբ ժամանեսցեն առԱստուած։ Եւ այսոքիկ վասն հասարակ բանաւոր հօտիհաւատացելոյ ինձ ՚ի Տեառնէ մաղթանք աղերսանացառաջի ձեր եդաւ. իսկ անձին առանձին այս ինչ է, զորառ քրիստոսապսակեալ եւ բարեյաղթ թագաւորսդ ունիմասել. նեղութիւն եւ անձկութիւն եւ հալածանք եւչարչարանք եւ սով եւ սուր եւ գերութիւն եւհարաւային բռնութիւն տանջեալ տագնապեացզծերութիւնս իմ։ Արդ՝ ՚ի գետս Բաբիլացւոց նստեալտոչորիմ բազում արտասուօք, յորժամ յիշեմզգերութիւն Սիօնի. եւ ՚ի խնամս ողորմած եւինքնակալ Կայսերդ ապաստանեալ հասեալ կամ առ ոտսձեր հայցեմ. ոչ զոր ոչ լեալ նախ քան զայսբնակութիւն եւ կայանք աթոռակալացն սրբոց, որ յառաջքան զիսն էին, այլ զոր ՚ի սկզբան հաւատոյս ՚իհովանի թեւոց ՚ի նախնեաց ձերոց ունէինզբնակութիւնս եւ յապահովացեալք ՚ի զօրութենէտէրութեան սուրբ խաչիդ եւ ՚ի նախախնամողողորմութենէ անյաղթ թագաւորացդ՝ արածէին անվեհերփութով զհաւատացեալ հօտն յիւրաքանչիւրումնժամանակի անզբաղապէս սրտիւ եւ աներկեւաննհաւատով. զոր եւ ես ինքն զնոյն հայցեմ՝ բարեխօսունելով զկենսատու խաչդ փրկական։ Մի՛ զրկեր զիս եւոր ընդ իսս են յերկրպագութենէ աստուածընկալ նշանիդեւ հանդիպման աստուածակարգ թագաւորացդ։ Եւ անձուկյոյժ ունիմ ՚ի բազում ամաց գալ առ ձեզ, թէպէտեւարգելայ մինչեւ ցայժմ։ Այլեւ զկայանս հագստեանկենաց խաղաղականաց ընձեռել իմոցս ըստ օգոստականպերճ եւ պանծալի հզօր թագաւորութեանդ, զի թերեւսյԻսմայէլականաց աստի արտաքս զերծեալ եւ ՚ի հովանիթեւոց ձերոց ամրացեալ եւ առկայացեալ՝ արածեսցուքոր ՚ի մեզ հօտս է Աստուծոյ. եւ առհասարակմշտնջենաւոր աղօթս մատուսցուք առ Աստուած վասնխաղաղութեան եւ յապահովութեան եւբարեհաստատութեան ինքնակալ եւ տիեզերաքարոզթագաւորացդ։ Եւ օգնականութեամբ ձերով մեծաւ եւփառօք եւ շնորհօք պատրաստեսցուք զՀայաստանեայցսժողովուրդ՝ կազմեալ նախ Տեառն եւ ապա ձեզ կամօքնԱստուծոյ։ Վասնզի այս ինչ յայտնի է առաջի փառացաթոռոց ձեռոց. զի եթէ նուազ հովիւս հօտից բնակիցիմընդ հովանեաւ զօրափառ սուրբ նշանիդ եւ ընդխնամակալութեամբ ինքնակալ թագաւորացդ, ո՞րչափ եւսառաւել հօտս Աստուծոյ եւ ժառանգութիւն Քրիստոսիզհետ շաւղաց իմոց հետեւին, եւ հորդան տան ընդ խաշինարօտի այդմ տիեզերական ոչխարացդ բանականացելանել, եւ առհասարակ հետազօտել ընդՀռովմայեցւոցդ իշխանութեամբ՝ որպէս Իտալիայ եւամենայն Ասիայ։ Իսկ որք ոչ գայցեն եւ արտաքս ՚իգաւթէ հօտի Տեառն ելանիցեն, այնպիսիքն կրեսցենդատաստանս ՚ի ձէնջ՝ ո ոք եւ իցէ. եւ ես անպարտ եւարտաքոյ մեղադրութեան մնացից։

«Եւ արդ՝ երկնաբերձ եւլուսաշաւիղ ճառագայթաւէտ սուրբ նշանդ, որարեգակնապէս ընդ երկնայնոցն ՚ի մէջ տիեզերական եւփառաւոր քաղաքիդ այդորիկ բնակեալ է, զբնակութիւնպալատան ձերոյ փրկեսցէ յամենայն կորստենէապականացու հնարիցն չարի. զի ոչ մրրիկ ինչծովանման վերասցի ՚ի ձեռն ծփական ալեաց օտարհինից. եւ ոչ ուժգին հողմն ինչ անօրէն արձակեսցի եւածիցէ ձմեռն ապականութեան. եւ ոչ կոհակքլեռնանմանք եւ ոսոխք գովելեացդ կարասցեն երկիւղիւշարժմանց լուծանել կամ դրժել զԱրքայդքրիստոսաւանդ, որ ՚ի ծագաց մինչեւ ՚ի ծագստիեզերաց բարձրացեալ եւ փառաւորեալ է անունդ ձեր. այլ մեծապէս խնդասջիք եւ ուրախ եղիջիք ՚ի գեղեցիկհանգստեան ձերում լրութեամբ խաղաղութեան եւցնծասջիք ՚ի փրկութեան ձերում՝ մի՛ եւս սասանելյողորմութենէ Բարձրելոյն. եւ ժամանեսջիքյօրհնութիւն քաղցրութեան նորա, որ պսակեացն զձեզհրաշալի փայլուն պսակաւ ՚ի քարէ պատուականէ. եւբարձրասցի արդարութիւն ձեր ՚ի զօրութեաննՔրիստոսի. եւ մեք փառաւորապէս օրհնեսցուք զանունքո՝ ինքնակալ եւ բարեյաղթ բարեացապարտ Թագաւոր, օգոստոս Կոստանդիանոս՝ կայսր Հռովմայեցւոց։ե