Պատմութիւն Հայոց

Ի ժամանակի աստ յայսմիկՎարազտիրոց՝ որդի քաջին Սմբատայ, փախստեայ լեալյՌոստոմայ իշխանէ Ատրպատականի՝ չուէ գնայընտանեօք եւ աղխիւ առ կայսրն Հերակլ. վասն զի նենգթագուցեալ յինքեան Ռոստոմայ սպանանելզՎարազտիրոց, սակս այնորիկ գնացեալ տարաբնակէր ՚իՅոյնս։ Ի սմին յայսմիկ աւուրս կայսրն ՀերակլզԴաւիթ Սահառունի կուրապաղատ արարեալ՝ իշխանՀայոց կացուցանէր. որ մեծաւ ճոխութեամբ եւյաղթութեամբ բազմաւ քաղաքավարէր զիշխանութիւննամս դ. եւ ՚ի հրամանէ նորուն շինէր իսկ եկեղեցինգեղեցկայարմար, որ ՚ի քաղաքագեղն Մրեն։ Իսկ յետերեամ մի՝ անարգեալ ՚ի նախարարաց եւ զօրաց իւրոց, հալածեցաւ։ Եւ յայնմհետէ ապա ՚ի չար հակառակութենէնախարարացն եւ ՚ի նանիր նախանձուէ դղրդեալ՝կործանեցին սպառսպուռ զՀայաստանեայսս. բայց միայնբարեպաշտ իշխանն Թէոդորոս ըստ սակաւաձեռն կարի՝դիմակաց հինից թշնամեաց գտանիւր։

Զայսու ժամանակաւ ապաերեւեալ ժառանգն Հագարայ աղախնոյն՝ Մահմէտ, որ ըստՊօղոսի ՚ի լեռնէն Սինայ կամ յանապատէ ՚իծառայութիւն ծնեալ։ Սա հպարտացեալ ՚ի վերայքրիստոսադրոշմ եւ ստուգահաւատ ազգաց՝ լնոյր ապազիւր կորստական խորխորատն խորհրդոց՝ ոչ տալովյագուրդ սրոյն ծարաւոյ, զոր միշտ արբուցանէրյարենէ վիրաւորելոց գերելոց գլխոց իշխանացթշնամեացն՝ յարձակելոց ՚ի վերայ հաւատացելոց. որթէպէտ կարծեցուցանէր զինքն հակառակորդնհպարտացեալ ՚ի հրամանէ Աստուծոյ գոլ քարոզճշմարտութեան Աբրահամեանն հաւատոյ եւ Մովսիսականնօրինաց, սակայն անաստուած աստուածածանօթութիւննորա դաւաճանումն միայն լինէր մտաց տգիտաց։ Վասնզի դատապարտ էր դատաստան նորա, եւ անարգագոյնյարգանք նորա, եւ ուխտադրուժք ուխտք, եւ աննուէրնուիրմունք եւ անողորմ ողորմութիւնք։ Քանզի եւ ոչիսկ թերեւս ՚ի Տեառնէ տուաւ աղախնորդւոյ ընդորդւոյ ազատին լինիլ ժառանգորդ, որպէս եւ ոչ իսկբաժին հաւատացելոյն ընդ անհաւատին։

Արդ իբրեւ գումարտակ մեծլինէր Հագարացին՝ եւ յաղթեալ կոտորէին առհասարակզզօրս կայսեր Հերակլի որ յԱրաբիայ, այնուհետեւազգք եւ ազինք պակուցեալք ՚ի յահէ նոցա՝հնազանդեցան ՚ի ծառայութիւն նոցա։ ԻսկԵրուսաղէմացիք զքրիստոսընկալ սուրբ խաչնվաղվաղակի յուղարկէին նաւօք ՚ի Կոստանդնուպօլիս, զի մի՛ կրկին եւս ՚ի թշնամեացն գերեսցի. եւ ինքեանքհնազանդեցան ՚ի ծառայութիւն Հագարացւոյն։

Աստ ապա վախճանեալ կայսրնՀերակլ՝ Կոստանդին որդի նորա ընդ նմա թագաւորէ։ Եւվասն զի նախարարք աշխարհիս մերոյ անմիաբանք լեալքեւ ոչ ոք էր որ սմա զօրավարէր. յայնժամ ապականիչզօրքն Հագարայ համարձակութիւն առեալ՝ յԱսորեստանկողմանէ ասպատակ ՚ի Հայս սփռէին։ Եւ ըստ օրինակիհրացայտ իմն հրդեհի՝ ճարակ բոցոյ նոցա վաղվաղակիհասանէր յԱյրարատ գաւառ, հարեալ զդաշտավայրնամենայն եւ պաշարեալ պատերազմաւ զԴվին քաղաք. եւառեալ զնա զսուսերս իւրեանց արբուցին յարենէքաղաքին, ուր ոչ եւս կայր թիւ բազմութեանսպանելոցն։ Երեսուն եւ հինգ հազար ոգի գերեցինվաճառակուր լինել, եւ անցեալ գնացին՝ ընդ որչուեալ եկինն, յԱսորեստան։

Եւ իսկ եւ իսկ վախճանէրհայրապետն Եզր՝ կալեալ զաթոռ հայրապետութեան ասմտասն։ Իսկ Թէոդորոս Ռշտունեաց տէր եւ այլ նախարարքՀայոց հանդերձեցին կացուցանել յաթոռհայրապետութեան փոխանակ Եզրի զՆերսէս եպիսկոպոսՏայոց. բայց նա յապշութեան լեալ յանհնարինկոտորելոցն, որ ՚ի գերելոց քաղաքին՝ գաղտնագնացփախստեայ լինել խորհէր՝ իբր ոչ կարող կալ ՚իքաղաքավարութեան այնմ աստիճանի մեծի։ Ապայողոքական բանից եւ ՚ի սադրելոյ նախարարացնհնազանդեալ հաստատէր։ Եւ կացեալ յաթոռհայրապետութեան՝ ամփոփեալ հաւաքէր զբազմութիւնդիականցն անկելոց՝ եւ ՚ի նմին տեղ վերստին շինէրզհրդեհեալ զվկայարան մեծի նահատակին Սերգեայ։Զկնի ապա շինէ տաճար սրբութեան եւ ՚ի վերայ վիրապիսրբոյն Գրիգորի, ուր ՚ի մէջ թունաւորացն թաղեալ՝առաքելանուէրն այրն Աստուծոյ զկամակոր վիշապինջախջախեաց զգլուխ, ՚ի մեռելութենէ խորոցկռապաշտութեան վերածելով զՀայաստանեայսս ՚ի լոյսփառաց Որդւոյ Աստուծոյ։ Դարձեալ յուսացեալ ՚ի Տէրեւ ոչ ածեալ զմտաւ զկրթական արշաւանս հինիցնթշնամեաց՝ գեղեցիկ իմն մոլութեամբ դնէ ապա հիմնմեծ եւ հրաշալի բազմապայծառ յարկի տանն Աստուծոյըստ անուանակրութեան սրբոյն Գրիգորի՝ յանձնառնելով զկատարումն իմաստութեան շինողինՔրիստոսի։ Իսկ ՚ի հիմնարկել զաստուածակերտ փարախնբանաւոր հօտին Քրիստոսի՝ ՚ի ներքոյ չորից սեանցնհաստահեղուսից բաժանեալ դնէ զնշխարս ոսկերացսրբոյն Գրիգորի առ ՚ի անշուշտ մնացականութեամբպահիլ գանձոյն երկնաւորի ՚ի գերչաց ապականչաց եւ՚ի պարծանս հաւատոյ քրիստոնէական կարգաց։ Իսկզքրիստոսադրոշմ եւ զպատուական գլուխն ոչ ՚ի խորոջ, այլ արտաքոյ ՚ի գզրոցի եդեալ՝ դնէ ՚ի գանձարանսաստուածութեանն ՚ի յոյս բարեաց փափաքողաց նմա եւ՚ի բժշկութիւն ախտակրելոց։ Բայց հայրապետն մեծնՆերսէս հրաման հայցեալ ՚ի կայսերէն Կոստանդնէ՝կացուցանէ զօրավար Հայոց զԹէոդորոս Ռշտունեացտէրն։

Արդ մինչ ցայս վայր ոչ եւսէր իւրովի ելեալ ՚ի պատերազմ ընդ ումեք ամիրապետիՀագարացւոյն. այլ միայն զզօրսն եւեթ ասպատակաւհանեալ սփռէր ՚ի ծագս երկրի։ Ապա յայսմ նուագի ինքնիսկ ամիրապետն ելեալ ՚ի Սին անապատէ՝ անթիւբազմութեամբ անցանէր ընդ ծով ՚ի հարաւակողմ եւյարեւելս, ՚ի Պարս եւ ՚ի Սագաստան, ՚ի Սինգ եւ ՚իՄորան, ՚ի Տարան եւ ՚ի Մակուրան եւ յաշխարհնՀնդկաց, առեալ եւ աւերեալ զբոլորեսին՝ բառնայզամենայն թագաւորութիւնս ազգաց բաց յՂիտանացւոց, որք են Հռովմայեցիք։ Իսկ կայսրն Կոստանդին ՚իՄարտինեայ մօրուէ իւրմէ դաւեալ սպանանի՝կացուցեալ փոխանակ նորա զորդի իւր՝ զԵրակլակ։ ԻսկՎաղենտին զօրավար հուպ ՚ի վերայ հասեալ եւ սպանեալզՄարտինէ եւ զԵրակլակ զորդի նորա՝ կացուցանէթագաւոր զԿոստանդ որդի Կոստանդնի։ Իսկ ապա վասն զիհատուած եղեալ եւ եկեալ էր ՚ի Յունաց ասպետնՎարազտիրոց՝ ապա մեծ հայրապետն Ներսէս խնդրէհաշտութիւն նմա ՚ի Կայսերէ, եւ տայ առնել զնաԿուրապաղատ եւ հրամանատար Հայաստանեայցս։ Իսկ նայառնուլ զիշխանութեան պատիւն՝ վաղվաղակի վախճանի. զոր եւ տարեալ եդին ՚ի Դարօն առ հօր իւրում քաջինՍմբատայ։ Ապա Ներսէս զորդի նորա զՍմբատ ՚ի պատիւհօրն խնդրէ կացուցանել, եւ հայցէ եւս զԹէոդորոսՌշտունեաց տէր ՚ի զօրավարութիւն հաստատել։ Եւայսպէս պայազատեալ՝ ապահովանայր առ ժամանակ մի ՚իչար հինից Հագարու աշխարհս մեր։

Իսկ իբրեւ բառնայրառհասարակ տէրութիւն ազգաց եւ ազանց, այնուհետեւպատառեալ առագաստն հին հարաւոյ՝ շնչեաց ՚ի մեզ նորհարաւահողմ մահաբեր խորշակ. եւ տապախարշ արարեալզմատաղատունկս իմանալի բուրաստանաց մերոց՝խայթոցօքն խոցոտեաց։ Եւ այսպէս ապա յամս սակաւարագընթաց ազգք հարաւոյ փոթորկեալ պտուտեալտիրեցին ամենայն երկրի. զոր տեսեալ Թէոդորոսի եւայլոցն եւս նախարարացն՝ եւ պակուցեալք յահէ հինիցեկելոց՝ հնազանդեցան ՚ի ծառայութիւն Հագարացւոյն, դնելով ուխտ ընդ մահու եւ կռելով դաշինս ընդդժոխոց։ Եւ այսպէս ՚ի բաց կային ՚ի Կայսերէ։ ԻսկԿայսեր զօրս բազումս գումարտակ արարեալ՝ չուէ գնա՚ի Հայս ընդ իւրեւ նուաճել, որում ոչ ոք թերեւսգտաւ հնազանդեալ բայց միայն ՚ի Վրաց աշխարհէն։ Ապակայսրն Կոստանդին յաւէտ իմն բարկացեալ՝ խորհէրկործանմամբ սաստիւ բառնալ զերկիրն ՚ի միջոյ։ Իսկհայրապետն Ներսէս մեծապաղատ աղաչանս արքայինմատուցեալ՝ դառնայ յայնց կամաց իւրոց. եւ ապահեզաբար գնացեալ ՚ի քաղաքն Դվին իջաւանս ՚ի տանկաթողիկոսարանին արարեալ. եւ անդ ապա հրամայէՀոռոմ քահանայիցն պատարագ ՚ի սուրբ եկեղեցւոջնմատուցանել. եւ քարոզէր ՚ի նմա զժողովն Քաղկեդոնի. եւ հաղորդեցան օրինացն ՚ի միասին թագաւորն եւհայրապետն մեր Ներսէս։ Եւ այսպէս ապա թէ՛ կամաւ եւթէ՛ ակամայ պատճառք գայթակղութեան բազմաց այսլեալ՝ շաժեցաւ հաւատն, զոր ընկալեալ էր ՚ի սրբոյնԳրիգորէ եւ ցայն վայր անշուշտ կացեալ եւ մնացեալ։Իսկ մի ոմն յեպիսկոպոսացն ՚ի վայր ՚ի բաթրոնէ բեմինիջեալ՝ լռիկ իմն ծածկեցաւ յամբոխին։ Իսկ իբրեւյայտ իրք եպիսկոպոսին գայր, ածաւ եպիսկոպոսն առաջիարքային. եւ ապա հարցեալ առ ՚ի նմանէ, «Թէ ընդէ՞րոչ ընդ իս կամ ընդ քում հայրապետին ոչ հաղորդեցար. ենա պատճառս փաստաբանականս ՚ի մէջ առնոյր, «Առ ահիսրտիս՝ ասէ, զայն գործեցի, քանզի մեք՝ ասէ, մինչ ՚իտախտակի տպաւորեալ նկարապաճոյճ դեղով միայն զձեզկայսերսդ տեսանեմք՝ դողումն զմեզ պատեալ պաշարէ, թողում ասել զկենդանի դիտակ երեսացդ նկատել եւհաղորդակից եւս լինելե։ Կայսրն ասէ. - «Արդհաղորդի՞ս ընդ քում պատրիարգիդ։ե Ասէ եպիսկոպոսն՝«Իբրեւ ընդ սրբոյն Գրիգորի. սակայն ինքն իսկ դաեղեւ պատճառք չհաղորդելոյս իմոյ ընդ իւր։ Զի երկուամօք յառաջ քան զայս հրամայէր դա ժողովեպիսկոպոսացն առ ինքն լինել. որք միաբան ընդ դմաձեռնարկ արարեալ՝ նզովեցին զամենայն հերձուածողս, եւ առաւել եւս զժողովն Քաղկեդոնի, եւ ես եւս ապախառն ընդ դոսա։ե- Վասն որոյ Կայսր զայրագնեալյանդիմանէր զնենգութիւնն Ներսեսի ՚ի լեզու իւր. եւապա այն եւս եպիսկոպոս հաղորդէր ընդ նոսա՝օրհնելով զթագաւորն, եւ թագաւորն զնա։

Եւ ապա ըստ հապճեպ տալոյխնդրակաց ՚ի Կոստանդնուպօլսէ՝ գնայ Կայսրնփութանակի. իսկ հայրապետն Ներսէս երկուցեալ իմն ՚իսաստիկ ցասմանէն Ռշտունեաց տեառնն՝ երթեալդադարէր ՚ի Տայս։ Բայց յետ միանգամ եւ երկիցսասպատակի Իսմայէլեան զօրու ՚ի Հայս եւ սպառսպուռտիրելոյ՝ առին պատանդ յամենայն գլխաւորացաշխարհին, զկանայս եւ զուստերս եւ զդստերս։ ԲայցԹէոդորոս Ռշտունեաց տէր գնայ ընդ Իսմայէլեանզօրուն յԱսորեստան իւրայօքն համազգեօք։ Եւ անդմեռաւ. եւ մարմին նորա բերեալ եդաւ ՚ի գերեզմանիհարցն իւրոց. իսկ հայրապետն Հայոց Ներսէս յետ վեցամի հալածանաց իւրոց՝ իբրեւ լուաւ զվախճաննԹէոդորոսի եւ զդադարումն Իսմայէլեան ասպատակին, դարձաւ անդրէն ՚ի տեղի իւր։ Եւ միախորհ ապա լեալընդ նախարարացն՝ իշխան ՚ի վերայ Հայաստանեայցսկացուցանեն զՀամազասպ Մամիկոնեան, որ էր այրընթերցասէր եւ ուսումնասէր եւ վարժ ՚ի բոլորհրահանգս, եւ զնախնական քաջութեացն պայման միշտջանայր լրութեամբ կատարել մրցարանաց կրթութեամբ։Բայց հայրապետն Ներսէս պարապ անձին գտեալ՝զարտաքոյս հրաշակերտ եկեղեցւոյն, զոր իւր իսկ էրշինեալ՝ շուրջանակի պատուար պարսպով փակեալամրացուցանէր, յօրինեալ ՚ի նմա յարկս բնակութեանինքեան հաստահեղոյս կոփածոյ քարամբք։ Այլ եւկարգեալ կացուցանէր ՚ի նմա ամբոխութիւնսերդումարդաց ըստ պայմանի քաղաքականաց. եւ ածեալջուր ՚ի Քասաղ գետոյ՝ զամենայն աւազախիր առապարդաշտավայրն ՚ի գործ արկանէր, տնկէր այգիս եւբուրաստանս ծաղկոցաց։

Աստ ապա դարձեալ սակսանհնարին եւ ծանրաբեռն ծառայութեանն ՚ի բաց կացեալՀայք յԻսմայէլեան բռնակալացն՝ հնազանդէին ՚իծառայութիւն Կայսեր։ Եւ մեծին Ներսեսի խնդրեայյարքայէ առնել կուրապաղատ զՀամազասպ եւհրամանատար Հայաստանեայցս. զոր ապա լուեալամիրապետին՝ զամենայն պատանդսն Հայոց առհասարակկոտորէր՝ հոգիք իբրեւ հազար եօթն հարիւրեօթանասուն եւ հինգ։ Եւ յայնմ օրէ հետէ ապա հոգիխռովութեան առաքեալ յԱստուծոյ ՚ի մէջ բոլորբանակացն Իսմայէլեան, եւ այր ՚ի վերայ ընկերիյարուցեալ եւ սուր ՚ի յազդեր կալեալ՝ անհնարինսատակմամբ զմիմեանս կոտորէին։ Եւ սպանանէին եւզամիրապետն իւրեանց՝ եւ ա՛յլ ՚ի տեղի նորակացուցանէին։ Ապա զօրքն Իսմայէլեան, որ էրյԵգիպտոս՝ միաբանեալ ընդ կայսեր Կոստանդնի, հաւատացին ՚ի Քրիստոս. եւ մկրտեցան արք իբրեւվեշտասան հազար։ Եւ ապա զօրացեալ Մաւի եւ սպանեալզայն եւս ամիրապետ՝ ինքն իսկ թագաւորէ ՚ի վերայբոլորից Հագարացւոցն, արարեալ խաղաղութիւն ընդբոլոր ծագս երկրի։