Պատմութիւն Հայոց

Բայց յաւուրս մեծհայրապետին Եղիայի Ներսէս ոմն, որ յայնժամեպիսկոպոսապետ էր Աղուանից՝ ՚ի հրապոյրսամբարշտութեան զինքն բերեալ, չարադաւան գտանէր... ընդ նմին եւ տիկին ոմն համաձայնեալ նմա, որ յայնժամհրամանատար Աղուանից էր։ Եւ այսպէս երկաքանչիւրքնոքա միաբանեալ՝ ջանահնար լինէին զբոլոր աշխարհնածել ՚ի մարդապաշտ հայհոյութիւն տօմարին Լեւոնի։Իսկ նախարարք աշխարհին իմացեալք՝ զեկուցին մեծիհայրապետին Եղիայի, որոյ գուն ՚ի վերայ գործեալոգւով չափ եւ բազում նամակս հաւատոյ աստուածականպատգամօք առ նոսա առաքեալ երկիցս եւ երիցս անգամ, ոչ եւս զղջացան դառնալ ՚ի մարդադաւան մոլորութենէիւրեանց։ Ապա մեծն Եղիա զիմաստութիւն եւզընդարձակութիւն սրտի ՚ի գործ արկեալ՝ գրէ թուղթառ ամիրապետն Իսմայէլեան Ոմար, զեկուցանելով նմա, թէ գոյ աստ յաշխարհիս մերում եպիսկոպոս մի եւնոյնգունակ տիկին մի զուգակից ընդ եպիսկոպոսին, որք ՚ի բաց բերեալ են ՚ի հնազանդութենէ մեծիտէրութեանդ ձերոյ եւ ոչ միաբանին ընդ մեզ, որ միշտզանուն քո յիշատակեալ քարոզեմք յաղօթս մեր. այլզթագաւորն Հոռոմոց քարոզեն, ՚ի նա զաշխարհս մերհնարին դարձուցանել։ Եթէ ոչ աճապարեսցես բառնալզնոսա ՚ի միջոյ աստի մերմէ, ընդհուպ իսկհատուածեալ ՚ի Հոռոմս ձեռնատուր լինին ՚ի սակսհարկաց եւ յամենայն մասունս գործոց։

Զայս ապա ընթերցաւամիրապետն՝ շնորհակալութեամբ մեծաւ պատուէզառաքեալ դեսպանն մեծի հայրապետին, եւ ինքն յղէզոմն ներքինապետ իւր՝ վաղվաղակի առ ինքն հրամայէրհասուցանել զՆերսէսն հանդերձ տիկնաւն։ Որոյ եկեալեւ ըմբռնեալ զերկաքանչիւր զնոսա եւ կապեալ երկաթիշղթայիւք եւ հեծուցեալ յուղտս՝ առնու գնայ առամիրապետն։ Եւ այսպէս խոհականաբար ՚ի ձեռնմարմնական կրից նոցա զհոգւոյ մահ ՚ի բաց վարատեալ՝բառնայ զչարն ՚ի միջոյ մեծ հայրապետն Եղիա։ Եւ ապաայլ եպիսկոպոսապետ ՚ի տեղի չարափառին Ներսիսիձեռնադրեալ հաստատէր։ Եւ ապա սորա լցեալ զկէտհայրապետութեան ամս չորեքտասան՝ վախճանի։

Եւ զկնի սորա յաջորդէզաթոռն սուրբ՝ մեծ իմաստասէրն Յովհաննէս, որ հմուտեւ տեղեակ գոլով բոլոր քերթողական շարագծաց, մասանց բանի եւ մասնականաց, այլ եւ վարժից սեռից եւորք ընդ գոյացութեամբ են սեռականտեսակարարութիւնք մինչ ցանհատ վայր, եւտարբերութեանցն եւս հանգամանաց եւ պատահմանցանջատից եւ անանջատից ոչ անտեղեակ։ Դարձեալ եւկրթական վարժից թէոնականաց, որ զարուեստին ծառոյզպտուղս առոգանապէս ներադրէ յարուեստասէրն, յաւէտիմն հմտագոյն սա գրով դրոշմեալ՝ տայ եկեղեցւոյՔրիստոսի զբովանդակ կարգաւորութիւնս պաշտամանժամուց, գեղեցիկ իմն յօրինուածով ճոխացուցեալ եւբացայայտեալ եւս զմիոյ միոյ կարգացն զմեկնութիւնս՚ի մխիթարութիւն կղերց եկեղեցւոյ։ Այլ եւ ճառս եւսինքնախօսս բանաստեղծս յարդարեալ՝ զղջացուցիչս չարգործոց եւ յորդորականս ՚ի պէտս ապաշխարողականսակի։ Սա ամենայն առաքինի քաջողջութեամբ զանձնտուեալ աշխատասիրաբար կրթական ջանիւ զինքն զինէրյերգս հոգեւորս պահօք եւ աղօթիւք եւ ամենագիշերտքնութեամբ։ Եւ ՚ի ներքոյ ոչ յօդեաց ասր, այլյայծեաց ցփսիս դժոխըմբերս զգեստաւորէր. իսկզարտաքոյսն ՚ի պատուական երանգէ նիւթիցզգեստաւորեալ պճնազարդէր։ Եւ ոսկի մանր խարտիւաղացեալ եւ իւղովք անուշիւք յայն ընդխառնեալ՝ փչէրընդ ծաղկեալ ալեօք մորուսն, որ իջանէր մինչեւցգրապանս զգեստու նորա։ Եւ այնպէս ապա ատեանկազմեալ, զի տեսողացն բարեխորհաց բարի պատճառքխրախութեան լիցի՝ եւ չարացն խակաց ընդոստուցանօղպակուցումն ՚ի չարէն ՚ի բարի։ Եւ վասն զի ոչ այնպէսյաներեւութից ոմանց ահից զօրութիւն ընդոստուցանօղմարդկան բերցի ՚ի վատթարէն ՚ի լաւն՝ որպէսյերեւելեացս գերաբուն զարդուց խտտղանք, եւ վասնսորին իսկ այսորիկ կալաւ սովորութիւն գեղեցիկզարդուք պճնազգեստել զանշունչ քարինս եկեղեցւոյ, ապա ո՛րչափ առաւել մարդ քան զքարինս բերէ ՚իզարմացումն զտեսողսն. սակայն այսոքիկ ոչամենեցուն՝ այլ նոցա միայն, որոց դատողականհաւատացեալ է գործ։ Եւ վասն զի տեսեալ էր զայրնԱստուծոյ ոստիկան ոմն Հայոց՝ Վլիթ անուն, եւ եղեւգնալ նմա առ ամիրապետն եւ պատմել նմազվայելչութիւնն Յովհաննու, իսկ նորա զնա տեսանելըղձացեալ՝ վաղվաղակի զմի ՚ի ծառայից իւրոց առաքէրառ ինքն զայր Աստուծոյ ածել։ Իբրեւ ածաւ բազումպատուով յարքունական քաղաքն, պատգամ առ նաամիրապետն յղէր, զի ըստ սովորականին զարդու զինքնզգեստաւորեալ՝ այնպէս զնա տեսցէ։ Իսկ նորազաւարտահասակ դիտակն իւր եւս առաւել փայլուն եւպաղպաջուն զգեստուք պճնաւորեալ՝ եւ զաղէբէկծաղկեալ մորուսն ոսկեփունջ կազմեալ, եւզոսկիանկար գաւազանն, որ ՚ի փայտից ոպնիազից՝ ՚իձեռն առեալ, այնպէս ապա գունեան այրն եւ թիկնաւէտառ ամիրապետն մտանէր*։ Զոր տեսեալ՝ հիացեալզարմացեալ ընդ գեղեցկութիւն նորա բարեհամբոյրհասակին եւ շքեղաշուք դիտակին. ապա եդաւ աթոռնստիլ նմա եւ սկսաւ հարցանել ցնա ամիրապետն. «Ընդէ՞ր՝ ասէ, այդպէս պճնապաճոյճ լինիս. վասն զիՔրիստոսն ձեր զպարկեշտ եւ զչնչին զգեստ պատուեացեւ զնոյն արարին աշակերտք նորաե։ Իսկ նապատասխանեալ ասէ. «Թէպէտեւ Քրիստոսի Աստուծոյմերոյ առ ՚ի մէնջ առեալ մարմնովն զաստուածականփառսն ծածկեալ լինէր իբրեւ վարագուրաւ. սակայնաստուածային զօրութեան սքանչելիք նշանացն ոչծածկեցաւ, այլ յամենեսին հեղաւ. զնոյն շնորհնշանաց եւ արուեստից տալով ՚ի ձեռս աշակերտացնիւրոց, որ բաւական բերէր զմիտս մարդկանզարթուցանել յերկիւղն Աստուծոյ՝ եւ ոչինչպիտոյացան զգեստուց ահարկողաց։ Իսկ արդ վասն զիփակեալ է ՚ի մէնջ բազում նշանաց նոցա շնորհ. վասնայնորիկ ահարկու իմն զգեստուք հնարիմք զպարզամիտխակութիւն մարդկան ընդոստուցանել յերկիւղնԱստուծոյ։ Զայս ապա եւ ՚ի մարմնաւոր թագաւորսդ ՚իձեզ է տեսանել. ծիրանեփառ եւ ոսկեճամուկ զգեստուքեւ գեղեցիկ զարդուք եւ զինուք առ ՚ի յահարկութիւնբազմաց բերիլ։ Զի թէ խարազնազգեաց զձեզ ՚իմարդկանէ ոք տեսանիցէ՝ եւ գծուծս եւ խոշորս, ոչ ոքպակուցեալ զարհուրեսցի ՚ի փառաց ձերոց, որ ոչներեւի։ Բայց եթէ զբովանդակն զիմ գտանել խուզես, հրամայեսցէ տէրութիւնդ քո արտաքս սակաւիկ մի գնալարանցնե։ Իսկ ապա ՚ի միայնանալն՝ մերկացաւ առ ՚իզգեստուէն արտաքնոյ, ցուցանելով նմա զցփսիսնայծեայս, ասելով. «Մերկութեան անդամոցս ա՛յս էզգեստ. իսկ արտաքոյքդ միայն են ՚ի տեսիլարտաքնոցե։ Եւ իբրեւ զձեռն ՚ի ցփսիսն արկեալ լինէրամիրապետն՝ գժդմեալ խոժոռեալ քստմնելով ասէ. «Զիա՞րդ արդեօք կարէ մարմին մարդոյ տեւելժուժկալել այսպիսի դժոխըմբերելի քրձի, եթէ ոչյԱստուծոյ տուեալ լինի նմա համբերութիւն։ե Եւ ապաբազմահարկի պատուով զնա մեծարեալ եւ եօթն անգամզնա պճնաւորեալ գեղեցիկ իմն արքունական զգեստուք, եւ գանձս եւս ոսկոյ եւ արծաթոյ նմա պարգեւեալ՝յուղարկէ յիւրական աշխարհն։ Որոյ եկեալ եւ կեցեալամս սակաւ՝ վախճանի, կացեալ յաթոռ հայրապետութեանամս մետասան։