Պատմութիւն Հայոց

Խոսրովայ հաստատեալ ՚իթագաւորութիւնն Պարսից՝ աստանօր Սմբատ քաջԲագրատունի բազում եւ անհնարին մարտս յարդարէրընդդէմ բոլոր թշնամեաց նորա. եւ արիաբար մրցմամբվանեալ վտանգեալ զբնաւ հակառակորդս նորա՝ յոտիննմա կացուցանէր։ Ընդ որ զարմացեալ Խոսրովայ՝ յաւէտիմն հաճոյանայր Սմբատ յաչս նորա. եւ բազմօք ոմամբքընծայական օժտութեամբք զնա պատուասիրեալ՝ տայ նմաեւ զմարզպանութիւն Վրկանայ։ Իսկ Սմբատայ երթեալհասեալ յաշխարհն յայն՝ գտանէ անդ զգերեալ ազգս ՚իՀայաստանեայց եւ բնակեցուցեալս ՚ի Թուրքաստանկողմանէ մեծի անապատին, որ Սագաստան անուանի, զլեզու իւրեանց մոռացեալ եւ դպրութիւնն նուազեալյոյժ։ Որոց եւ տեսեալ զՍմբատ՝ յաւէտ իմն խրախլինէին, եւ ՚ի հրամանէ նորուն դարձեալ աշակերտեալըստ հայերէն հագագացս սիղոբայիցն զլեզուննորոգէին. եւ ուսեալ զդպրութիւն հայերէն՝հաստատէին ՚ի հաւատս։ Եւ ապա զերէց ոմն ՚ի նոցունցիսկ՝ Աբէլ անուն, եպիսկոպոս նոցա հրամայէկացուցանել մեծի հայրապետին մերոյ Մովսեսի։ Եւայսպէս վիճակ մեծի աթոռոյ Սրբոյն Գրիգորի ՚իհեռաստան երկրի զնոսա կազմէ մինչեւ ցայսօրժամանակի*։

Բայց Սմբատայ, որ մարտիւքաջութեամբ զամենայն թշնամիս Խոսրովու նուաճեալհնազանդէր՝ յետ բազմաբաղձ բարութիւնս նմապարգեւելոյ Խոսրովու եւ մեծահարկի մեծարանսդնելոյ, հրամայէ երթալ տեսանել Սմբատայ զերկիրծննդեան իւրոյ։ Իսկ նա յերթալն իւրում ըստ հրամանիԽոսրովայ՝ խնդրէ շինել զեկեղեցին ՚ի Դվին քաղաքի, որ էր իսկ անուանակոչութեամբ սրբոյն Գրիգորի։ Իսկարքայի աչալուրջ երեսօք զհայցուածս նորա լցեալ՝ եւայնպէս հրաման առ ՚ի նմանէ ընկալեալ՝ չուէ գնայ. եւեկեալ հասեալ յիւրական յաշխարհս յայս եւ տեսեալառանց առաջնորդի զաշխարհս Հայոց՝ վասն զիվախճանեալ էր մեծ հայրապետն Մովսէս, ապա կարգէ ՚իվերակացութիւն Հայոց զԱբրահամ Ռշտունեացեպիսկոպոս ՚ի գեղջէ Աղբաթանից. եւ ինքն արկանէհիմն եկեղեցւոյն սրբոյ կոփածոյ քարամբքգեղեցկադիր շինուածիւ՝ կրով ձուլեալ ՚ի մի, զիյառաջ յաղիւսոյ եւ ՚ի փայտէ կազմեալ էր նա ՚իսրբոյն Վարդանայ։ Իսկ պահնակ ամրոցին ամբաստան առարքայ լինի իբր վնասակար զնա գոլ բերդին. եւվաղվաղակի հրաման ընդունի, եթէ բերդդ քակեսցի եւեկեղեցիդ ՚ի դմին տեղ շինեսցի։ Բայց մեծ հայրապետնԱբրահամ քրիստոսաւանդ կարգօք եւ առաքինահրաշերկօք գուն ՚ի վերայ գործէ, զի թերեւս հնար լիցիդարձուցանել զԿիւրիոն եւ հնազանդեալսն նմա ՚իմոլորութեան ճանապարհէն, այլ նոքա ոչ թերեւսզճշմարտութիւնն պատուէին՝ քան թէ միայնզզօշաքաղութեան եւ զփառամոլ բարուց բոյսս ՚ի վերընձիւղեալ աճեցուցանէին։ Եւ այսպէս ապազմարդադաւան տօմարն Լեւոնի փոխանակէին ընդառաքելական աւանդից երիցս երանեալ սուրբԼուսաւորչին Գրիգորի, որ եբաց նոցա զդուռն լուսոյճշմարիտ աստուածգիտութեան. եւ այնուհետեւ բազումեպիսկոպոսաց ժողով արարեալ մեծի հայրապետինԱբրահամու ՚ի Դվին քաղաքի հրամանաւ քաջին Սմբատայեւ այլոց եւս նախարարացն՝ աստուածամերձ եւ ամբիծայցելութեամբ ուշ եդեալ Աստուածային Գրոց, եւստուգագէտ իմացուածիւ ծանուցեալ զուղիղդաւանութիւն սուրբ Հարցն՝ նզովեցին զԿիւրիոնզպառակտիչն եկեղեցւոյ Քրիստոսի, եւ զամենայնհնազանդեալս եւ զհամախորհս չար հերեսիութեան. եւանէծս ցաւագին ուղղափառ դաւանողաց մերոց նահանգիս՚ի վերայ եդին՝ ոչ բնաւին իսկ ընդ նոսա միաբանիլ, որք զկնի Կիւրիոնի չարափառի շեղեցան, եւ ոչհաղորդակից նոցա լինել, եւ ոչ ՚ի տուրեւառիկվաճառս ընդ նոսա բերիլ, եւ ոչ խնամութեամբ իւիքազգակցիլ. զի մի՛ ՚ի ձեռն այսպիսեաց ինչմերձաւորութեանց ընդ միմեանս հարեալք՝ եւ վասնայդորիկ վրդովեալ շփոթեսցի ամբիծ եւ ուղիղ հաւատխոստովանութեան մերոյ դաւանութեան եւ խրամատեսցիցանկ առաքելական։

Յետ այսորիկ ըստ հրամանիկայսերն Մօրկայ զՅոհան ոմն ՚ի գաւառէ Կոգայ ՚իԲագարան գեղջէ կացուցանեն կաթողիկոս Յունականկողմանն՝ բնակեցուցանելով զնա ՚ի քաղաքագիւղնԱւան, ուր եւ շինեացն իսկ ինքնին Յոհանզպայծառակերտ քաւարանն սուրբ եւ շուրջանակի նորայարդարեաց կալուածս կայանի իւրոյ։ Իսկ մեծհայրապետն Աբրահամ ըստ նախասաց բանին ՚ի Դվինքաղաքի բնակէր ՚ի Պարսից Բաժնի անդ. վասն զի գետնԱզատ զսահման բաժնիցն երկոցունց ընդ մէջ հատանէր։Եւ թէպէտեւ Յոհան այր ճշմարիտ եւ արդար էր եւառաքինի ՚ի վարս... սակայն հակառակաթոռ գոլով՝յերկուս հատուածս ճեղքեալ լինէր միատարր միութիւնհայրապետական աթոռոյն. եւ ապա ոչ սակաւհակառակութիւն կրեալ լինէին կողմանքն երկոքին։Բայց Սմբատ զկնի արիական քաջութեանց եւբազմահանդէս երկոց՝ եւ կրկին անգամ մենամարտիկնլինելոյ ընդ Եփթաղեայ՝ արքայի Քուչանաց եւսպանանելոյ զնա՝ վախճանի ՚ի բարւոք ծերութեան ՚իՏիզբոն քաղաքի։ Եւ բարձեալ տարան զմարմին նորա ՚իՀայք՝ եւ դնեն ՚ի Դարոյնս, որ ՚ի Կոգ գաւառի։

Իսկ զօրքն Մօրկայապստամբեալ առ ՚ի նմանէ եւ սպանեալ զնա ՚իպալատանն՝ կացուցանեն փոխանակ նորա զՓոկաս։ ԻսկՓոկաս եկեալ զօրօք բազմօք ՚ի Բասեան առ ընդ իւրեաւզՀայաստանեայսս նուաճել։ Իսկ Աշոտ ոմն հրամանաւԽոսրովայ հասեալ ՚ի Հայս եւ դիմեալ ՚ի վերայ՝խորտակէր զզօրսն Յունաց, զի ոչ լինէր թիւսպանելոցն ՚ի դաշտին. եւ ինքն կալեալ զգործպատերազմի ընդ Կարնայ քաղաքի՝ առնոյր զնա։ Եւ յետերկեամ մի ամաց զբնակիչս քաղաքին յԱհմատան փոխէ։Եւ վասն զի ծերունի կաթողիկոսն Յոհան կայր ՚իփախստականութեան ՚ի նմա՝ ընդ նոսին եւ նա եւսըմբռնեալ՝ վարեալ ՚ի գերութիւն եւ անդէնվախճանեալ՝ բերաւ ՚ի գիւղն Աւան, որ եդաւ մերձյեկեղեցին, զոր իւր իսկ էր շինեալ. կալեալ զաթոռհայրապետութեան ամս իզ։ Ի նմին իսկ ամի ապա երանելիհայրապետն Աբրահամ լցեալ զթուականն կենաց իւրոցիբրեւ ամս իդ՝ փոխի եւ նա յաշխարհէ. եւ յաջորդէզաթոռ նորա Կումիտաս ՚ի գեղջէ Աղցից, եւ փակակալսրբոյն Հռիփսիմեան վկայարանին՝ եպիսկոպոս զկնիՄամիկոնեան Տարօնոյ։

Բայց Հերակլի սպանեալզՓոկաս՝ զորդի իւր ընդ նորա թագաւորեցուցանէ եւինքն զօրու բազմաւ չուէ գնա յԱսորեստան։ Իսկ Խոռեմհրամանաւ Խոսրովայ առեալ զԵրուսաղէմ՝ անհնարինկոտորածիւ սպառէ ՚ի նմա զամենայն այր եւ զբազումսգերէ, ընդ որս եւ զհայրապետն նոցա զԶաքարիայ. եւզքրիստոսընկալ զսուրբ խաչն տէրունեան ՚իգերութիւն վարէին։

Զայսու ժամանակաւ մեծհայրապետն Կումիտաս զվկայարանն սուրբՀռիփսիմեանց, որ նախ խրթին եւ փոքրատեսակ իմն էրշինեալ՝ եւս հրաշապէս եւ վայելուչ եւ նազելի եւպայծառ շինուածով յարդարէր. ուր եւ պատահեալ սուրբտիկնոջն Հռիփսիմեայ՝ ոչ սակաւ լինէր հոգեւորմխիթարութիւն բնաւ իսկ Հայաստանեայցս։ Եւ էր նակնքեալ մատանեաւ սրբոյն Գրիգորի եւ սրբոյնՍահակայ. ապա եւ մեծի հայրապետին եւս Կումիտասայ՝ոչ համարձակեալ բանալ զնա, եդ եւ զիւր եւս կնիք ՚իվերայ նորա. իսկ չափ հասակի սուրբ տիկնոջն՝ ինն թիզեւ առ չորս մատունս։ Ապա շինեալ զեկեղեցին սուրբ՝եւ անդ ամփոփեալ ժողովէ զնշխարս սուրբ տիկնոջն ՚իպատրաստեալ իւր կայանսն։ Յետ որոյ ապա քակեալ սորազփայտայարկ գմբէթ սրբոյ կաթուղիկէին, որ ՚իՎաղարշապատ քաղաքի՝ շինէ զնա գեղեցկայարմար եւչքնաղատես կոփածոյ քարամբք։

Բայց Կուտաս՝ որդի առաջնոյԽոսրովայ, սպանեալ զերկրորդն Խոսրով Պարսիցարքայ՝ ինքն փոխանակ նորա թագաւորէ։ Եւ ապա տուեալԿաւատայ զմարզպանութիւնն Հայոց Վարազտիրոցի՝որդւոյ քաջին Սմբատայ, առաքէ զնա յիւրականյաշխարհն։ Իսկ եկեալ նորա՝ եգիտ հրաժարեալ ՚իկենաց աստի զմեծ հայրապետն Կումիտաս. որ եկաց իսկյաթոռ հայրապետութեան անդ ամս ութ։ Ապա զՔրիստափորոմն յԱբրահամեան տանէ խորհրդակցութեամբ ԹէոդորոսիՌշտունեաց տեառն՝ կացուցանէ յաթոռհայրապետութեան։ Զսմանէ բան ճառի, թէ քսութիւն իմնյիւրում լեզուի կրէր. եւ սակս այնորիկ՝ ասէ, ասպետն Վարազտիրոց զչարեալ գտանէր ընդ եղբարս իւր։Իսկ ՚ի վերայ այսպիսի համբաւոյ ապա եւ յընտանեացտանն քիղք չարաբանք ՚ի վերայ յարուցեալ նորա՝բամբասանս ապիրատս յօդէին. եւ ապա այնուհետեւ ոչըստ իրաւանց ուղղոց ինչ, այլ կամակար մտօք ըստ կամսանձանց հաստատէին վճիռ՝ անկանիլ նմա ՚ի պատւոյն։Իսկ նորա իւրովի կամաւ խոյս ՚ի չարէն տուեալ՝երթեալ շինէ միայնարան մեծ մերձ ՚ի գիւղն Ուղեաց, որ ՚ի Մասեացոտան. եւ բազում միանձունս առ ինքնգումարեալ՝ առաքինաջան երկօք եւ բազմաշխատքրտամբք փայլէր պահոց պնդակազմութեամբ եւ աղօթիցպաշտպանութեամբ եւ ամենագիշեր տքնութեամբ, կացեալյաթոռ հայրապետութեան ամս դ։