Պատմութիւն Հայոց

Իսկ ոստիկանն Յուսուփզայսու ժամանակաւ յապստամբութիւն զինքն զինեալընդդէմ ամիրապետին մեծի՝ ոչ սակաւ ինչ գործէրնախճիրս ընդդէմ նորա՝ ՚ի բաց լքեալ ընկեցեալ եւ ՚իկոխումն գռեհաց տուեալ զհրաման արքունի. որումիրազգաց իսկ ամիրապետին գտեալ՝ վաղվաղակիհրովարտակս եւ դեսպանս յղէ ընդ բոլոր ծագս երկրիիւրոյ տէրութեանն, վրէժխնդրութիւն յարուցանելՅուսփայ՝ անիրաւ ապստամբին։ Ըստ սմին այսմ սակիապա եւ առ արքայ Սմբատ յղէ զոմն պատուականքարտուղար իւր անշուշտ հրովարտակաւ, զի եւ նա եւսմիջամուխ լիցի զօրու բազմաւ երթալ ՚իվրէժխնդրութիւն Յուսփայ, եւ խոստացեալ եւս թողուլնմա զամի միոյ զսակն արքունի։ Իսկ թագաւորնթէպէտեւ յաւէտ դժկամակ այսմիկ գտաւ վասն դաշանցսիրոյն, որ ընդ Յուսփայ եդեալ էր. սակայն ոչկարացեալ լքանել ՚ի բաց զարքունական հրամանն՝ակամայ առ ականէ քարտուղարի զօր գումարէ, գունդկազմէ, ՚ի զէնս եւ ՚ի զարդս պատրաստէ զամենեսեան՝առաւել զինքն քան զյոքունս ցուցեալ ՚իվրէժխնդրութիւն ապստամբին. եւ արս իբրեւ հազար միորպէս թէ թուեցուցանէր կարապետ առաջի իւր առաքեալընդ կողմն Վասպուրականի ընդ այն չուելոյ։ Եւ իբրեւգնայր ՚ի նմանէ քարտուղարն, ապա արքայ հրովարտակ՚ի ծածուկ առաքէ ոստիկանին Յուսփայ, իբր թէ ՚իթիկունս օգնականութեան նմա զայն զօր գումարեալ եւոչ ՚ի պատճառս թշնամութեան ինչ ընդ նմա բերեալ։ Իսկոստիկանն թէպէտեւ յընթեռնուլն զհրովարտակն անսայրբանիցն, սակայն ՚ի սադրելոյ սպրդող չար լեզուացհակամէտ ՚ի չարն բերիւր։ Եւ դարձեալ իբրեւ յամուրորջս ՚ի չար խորհուրդս իւր բունեալ հին վիշապն՝խնդրէր ժամ դիպող թափել զթոյնս յարքայն եւ ՚ինուաճեալս նորա, տապալել քանդել հրդեհել ճարակսրոյ զամենեսեան տալ։ Բայց ոչ կամեցեալ յայտնելառժամայն զչարութիւնն՝ գրէ պատասխանի նամակին, որ՚ի վերայ ունէր զաւետիս կենաց եւ ՚ի ներքոյզդառնութիւն մահու։ Յետ այսորիկ ապա հաւանական իմնմիտս Յուսփայ իւր ստացեալ եւ ՚ի հարթայարմարհնազանդութիւն ամիրապետին բերեալ՝ զպետութիւնկալուածոյ նորա դարձեալ առ նա նուաճեալ տային։ Եւայնուհետեւ ապա յերկոցունց կողմանցն՝ յամիրապետէանտի եւ Յուսփայ ոստիկանէն, բան պատգամաց առ արքայսաստկանայր, կրկին ուժգնապէս հայցեալ տալ զսակնարքունի. այլ եւ զանուր լծոյ ծառայութեաննծանրաբեռն գրեալ։

Իսկ Սմբատ վասնզիբռնազբօսութեամբ զդէմ չկարէր ունել եւ զոճիրսվնասուցն առ ՚ի նոցանէն առ ձեռն պատրաստ տեսանէր, ելս ՚ի մտի դնէ՝ զի թէ զմիոյ ամի զսակն լնուլբաւականասցի, եւ զամպրոպ չարութեանն առժամայնարտաքս տրոհեալ՝ զապագայսն ապա այցելութիւննԱստուծոյ հոգասցի ըստ նախախնամող զօրութեաննիւրոյ։ Եւ ապա ընդ բոլոր աշխարհս տէրութեան իւրոյհինգերորդել հրամայէ զամենայն երամակս ձիոց եւզանդեայս արջառոց եւ զհօտս ոչխարաց՝ եւ տալ ՚իզրադատ տուգանս սակին, ՚ի միտս իւր զայս միայնզետեղեալ բերեալ, զի թէ միովն յարքունուստխաղաղութիւն գտցի, չորիւքն դիւրաւ զապրուստանձանց մարթի վճարել։ Իսկ թէ ՚ի բաց տարեալ տրոհիխաղաղութիւն, եւ ոչ ՚ի հինգն եւս միանգամայն զտեղիառեալ պիտառոցի ինչ կցորդութիւն կենաց մարդկան։ Եւզայս ապա արարեալ զվճար՝ առնոյր այնմ ամի սակ։

Իսկ այսոքիկ ապա յաչսնախարարացն արքայի յաւէտ իմն ծանր համարեալ թուէր՝զանգիտացեալ տգիտաբար զառ ՚ի յապայսն որ գալոցն էրձաղանս եւ ձաղկանս։ Ապա ոմն ՚ի պատուականնախարարաց անտի՝ Հասան անուն, - որ իշխան եւհրամանատար էր բո՛լոր տէրութեանն արքայի եւ չէր ոքբնաւ որ զձեռն նորա իշխէր ելանել, այլ եւ ինքն իսկթագաւորն միշտ բանի բերանոյ նորա անսայր լսել, - սաապա զԱկիտոփայն կրելով կիրս չարի եւ զձախող եւզանազդակ իրաց բուռն հարեալ՝ զսպանութեանխորհուրդ խորհէր արքայի. եւ չար անջրպետ ՚ի մէջարկեալ՝ քակէր յարքայէ զոմանս եւ յայլոց եւսնախարարացն Վանանդացեաց եւ Հաւնունեաց՝ զհամազգիսիւր զգլխաւորս իբրեւ արս հնգետասան։ Եւ յիւրկորստեան կեղծաւորութիւնն բերեալ բանս ծածուկսընդ թագաւորին Վրաց՝ հաստատէին սպանանել զՍմբատ, եւ փոխանակ նորա զնա կացուցանել հրամանատարՀայաստանեայցս, միայն թէ ընդ նոսա ՚ի գործ չարիմասանցն բերցի։ Իսկ նորա ՚ի նոցանէ վաղվաղակիհրապուրեալ՝ այնուհետեւ համագունդ միջամուխլինէին ՚ի բանս սպանութեան արքայի։ Եւ ապա զոմնՀաւնունի՝ զաներ Հասանայ, որ միաբանեալ էր ՚ի չարխորհուրդս նոցա՝ քաջալերեալ յուղարկէին ՚իսպանումն արքայի եւ զայլ եւս համախորհուրդս ընդնմա միաբանեալս. որք երթեալ չուեալ ՚ի պատճառսծառայութեան արքայի՝ եւ իբրեւ ընդ գրուանաւզխաւարային խորհուրդս ծածկեալ՝ խնդրէին ժամդիպող։ Իսկ թագաւորն Վրաց եւ երկրորդն Ակիտոփէլ՝Հասանն, եւ այլ եւս միաբանեալքն ընդ նոսա իբրեւհասին յայն օր պայմանի, զոր վասն խողխողմաննարքայի եդեալ էին ընդ Հաւնունւոյն զոր առաքեցինն, եւ կարծէին կարել կարկատել ինչ զզրաւ սպանման՝ առմղձկեալ սրտիցն ոչ ժուժեալք, շտապով տագնապաւելանէին զօրու բազմաւ ՚ի կողմանս գաւառին Շիրակայ։Եւ իսկ եւ իսկ ապա Հասանն տայր զամրոցն Անւոյ ՚իձեռն Ատրներսեհի եւ ինքեանք արձանացեալք դադարէինյարքունական յապարանսն Երազգաւորից. վասն զիարքայ Սմբատ էր ՚ի սահմանս Տաշրայ։ Ազդ ապա յոմանցարքայի լինէր վասն գործեցեալ դաւաճանութեանն միըստ միոջէ՝ եւ վասն Ատրներսեհի եւ Հասանայ եւ նորինհամախորհացն, որք առձեռնպատրաստ եկեալ հասեալորջացեալք էին յԵրազգաւորս։ Իսկ իբրեւ իրքնստուգապէս յայտ եկին, վաղվաղակի ստիպով հինի ճեպովհասանէ ՚ի Շիրակ գաւառ։ Ապա Ատրներսեհ եւ Հասաննտեսեալ, եթէ խորհուրդ սպանմանն ոչ ել ՚ի գլուխ՝ ահերկիւղի զնոսա պատեալ պաշարեալ էր. ստէպ ստէպ ապայաւարի առեալ զորս ՚ի ձեռն ըմբռնեցաւ, այլ եւզկարասի բազում որ եդեալ պահէր յամրոցին Անի՝փախստեայ յամուրսն Տայոց չուեալ անդ անկանէին։ Իսկիբրեւ գուժ աղմկի աղաղակին ընդ ոլորտս տէրութեաննարքայի սփռէր, ամենայն պատերազմող մարտիկ զօրքանցեալ ՚ի հանդիսի՝ զմի սիրտ առհասարակ յինքեանսբերէին եւ զմի զինուորութիւն զինուորէին, եւ զմիզրահ ճշմարտութեան ագանէին, եւ միագօտեալքաջագօտի պնդէին զմէջս, եւ զմահս իւրեանց իբրեւզանշուշտ կեանս ՚ի վերայ վրէժխնդրութեանթագաւորին համարէին։ Եւ այսպէս ապա համագունդհասեալ ժողովեալ առ թագաւորն՝ չուէ գնայ ՚ի դիմիհարկանել ոսոխին չարի եւ այլոցն եւս ապստամբդառնացողաց։ Որ իբրեւ հասանէին յաշխարհստէրութեան Ատրներսեհի, ամենայն այր առանձին գրեթէըստ Դաւթայ զինքն զինեալ ՚ի նահատակութիւն՝ ոչ ՚իպարսաքարել զմինն միայն զբլուրն մսեղէն, այլզբազում արամբք պատերազմողօք արեան ճապաղիսհեղուին։ Որոց ոչ տուեալ թոյլ արքայի, թէ «Անձն, որմեղիցէ՝ նոյն եւ կորիցէ, ե ՚ի բաց տարեալ տրոհէրզսուրն յարանց անմեղաց, միայն զզրաւարարսն ՚ի ձեռնտալ հայցէր։ Ապա Ատրներսեհ իւրովի իսկ զհրապոյրսչարիմացութեանն խոստովանեալ՝ զթողութիւն յարքայէհայցէր։ Իսկ հեզահամբոյրն ցածուն մտօք ընկալեալ՝զհաշտութիւն նմա ընձեռէր եւ զերէց որդի նորա ՚իպայման պատանդի առեալ ընդ իւր ածէ. եւ զդրժողզնախարարսն զիւր առհասարակ ՚ի նմանէ ՚ի ձեռն առեալեւ զամենեցուն զաչսն խաւարեցուցեալ կուրութեամբ՝առաքէ ապա եւ զոմանս առ արքայն Հոռոմոց եւ զոմանսառ թագաւորն Եգերացւոց։ Եւ այսպէս աստուածական իմնգոգցես տեսչութեամբ հաստատէ կրկին զթագաւորութիւնիւր։