Պատմութիւն Հայոց

Աստ ապա հրաման հասեալ առՆսր ՚ի Յուսփայ ոստիկանէն մեծէ չուել գնալյԱտրպատական աշխարհ եւ զապստամբեալ Գաբաւոնացիսնկողմանցն այնոցիկ կա՛մ ՚ի հնազանդութիւն նմահամոզել եւ կա՛մ մարտիւ պատերազմի սրակոխ առնել։Իսկ նա զմի ՚ի ծառայից իւրոց պատուաւորաց՝ Բշրանուն, ոստիկան ՚ի Դվին քաղաքի հաստատէր, նմայանձն արարեալ զՍիսական տեարսն՝ զՍահակ եւզԲաբգէն, զի լինիցին ՚ի դիպահւոջ ՚ի բանտի եւ ՚իկապանս, մինչեւ ՚ի դարձ իւր այսրէն. եւ ինքն չուեալգնայ ըստ հրամանի ոստիկանին Յուսփայ։ Իսկ Բշրնայն, որ յետ ընդ կրունկն թողաւ՝ ժողով սպայակոյտզօրու բազմի գումարտակ արարեալ, ելանէ զկողմամբքգեղամաշէն գաւառին Մազազայ՝ քինախնդիր լինելովՇահանն կոչեցելոյ շահ վասն ոչ հնազանդելոյ նմանոցա։ Եւ վասնզի նա յանմարտնչելի ամրոցին ՚ի Սեւանկղզւոջ առկայանայր, եւ Բշրն, զոր խնդրէր՝ այնմ ոչեհաս, այնուհետեւ խորհէր ձեռն զգաւառօքն արկանելեւ զսակաւամասնեայ մնացորդս մարդկանն գերել եւաւար հարկանել եւ ճարակ սրոյ տալ։ Վասնզի աւերեալեւ անմարդացեալ էր առհասարակ ՚ի բնակչաց աշխարհնամենայն յաւարառութենէ թշնամեացն. սակայն եւայնպէս ոչ յաջողեցան նմա չարիմաց խարդաւանութեանխորհուրդքն։ Վասնզի ոմն ՚ի պատուաւորաց անտիՇահանն կոչեցեալ շահայ՝ Գէորգ անուն, ելեալ շրջէրզգաւառօքն սակաւամասնեայ շինութիւն աշխարհինամրացուցանել ՚ի հինից թշնամեացն։ Իսկ Բշրն ՚իդիմի նմա հարեալ յեղակարծումն ժամու՝ իսկոյնառնոյր Գէորգն զահ երկիւղի, զի ոչ աւելի քան զքսանայր ընդ նմա էին, եւ Բշրայն իբր զհազար այր. սակայն՚ի Տէր յուսացեալ՝ ՚ի կրթութիւն յաղթութեան ընդդէմնոցա դեգերէր։ Եւ ապա քաջապինդ քաջողջութեամբ սրտիընդդէմ նոցա արիաբար շահատակեալ՝ ձի ՚ի ներքստանէր եւ զբազումս ՚ի նոցանէ թաւալգլորխաղացուցանէր։ Եւ թէպէտեւ յիւրոցն եւս արանցսակաւք ոմանք սրավարեալք ՚ի թշնամեացն անկանէին. սակայն մոլորահողմ խաբէութիւն մտացԻսմայէլականացն ընդ կրունկն ՚ի փախուստն զնոսաառաջի նորա դարձուցանէր։ Իսկ նոցա անարգելմոլեգնութեամբ զմառախուղ ստուերաց խաւարի զանձամբարկեալ՝ զոր միանգամ գտանէին զճանապարհայն սրոյճարակ տային՝ զզգօն եւ զանպարտ քահանայսն, եւզերկրագործ մշակսն, եւ զխաշնարածսն, եւզճանապարհորդսն, եւ զաղքատսն եւս։ Եւ այսպէսզանպարտսն պարտաւոր մահու արարեալ եւ հատեալզգլուխս նոցա՝ ընդ իւր առեալ տանէր ՚ի Դվին քաղաքփախստիւ պարծանաց՝ իբր թէ անձին քաջութեամբ եւմարտիւ բազմաւ զայն գործեալ էր նորա յաղթութիւն. որք էին թուով աւելի քան զքսան տարապարտ հատեալգլուխքն։ Եւ ապա աւուրս հարուստ մի դարեալդադարեալ՝ զօրու բազմի դարձեալ հորդան տայ կրկինքան զառաջինն եւ ասպազէն առնազէն զնոսա վառեալ՝չուէ գնայ յեզր ծովակին հանդէպ ամրոցին Սեւանկղզւոյ, զի թերեւս անզգուշաբար ՚ի վերայ հասեալՇահանն կոչեցեալ շահայ՝ որոգայթս մահու կամկապանաց նմա մարթասցէ հասուցանել։ Իսկ նա իբրեւետես զայն ոյժ պնդութեան առ դուրս եկեալ հասեալ՝վաղվաղակի պատրաստէ նաւս մետասան, եւ ամբառնայ ՚ինաւս անդր իբրեւ արս եօթանասուն ազատս եւ ծառայսիւր լայնալիճ աղեղամբք՝ արս քաջակորովս եւ հմուտս՚ի ձգտումն նետաձգութեանց, որ գրեթէ ՚ի մազոյ ոչվրիպէին։ Ապա եւ ինքն եւս ընդ նոսին ՚ի նաւսնվերելակեալ գնային ծովամարտիկ առ թշնամիսն. եւմիջամուխք լեալք յաջողաձեռն նետաձգութիւնս՝զոմանս միականիս ՚ի թշնամեացն առնէին, եւ զայլսբազումս կարեվէր վիրաւորեալ սատակէին։ Եւ այնպէսհատեալ շարժեալ ՚ի բաց զմարտ ռազմի բազմութեանթշնամեացն ՚ի փախուստ առաջի նոցա դառնային։ ԻսկԲշրն այն ամօթ զանձամբ արկեալ՝ ջանայր վրէժսփոխանակ այնր պահանջել, եւ դէպ ուղիղ գնացեալյամրոցն Գեղայոյ, զի թերեւս անզգուշաբար ՚ի վերայհասեալ՝ ստնանել ինչ նմա մարթասցէ. սակայն եւ անտիեւս ձեռս ՚ի գլուխ ելանէր։ Վասնզի Գէորգն այն, զորմէ նախն պատմեցաք վասն մարտի քաջութեան նորա, ըստ դիպաց իմն յամրոցի անդ հանդիպեցաւ։ Եւ իբրեւետես զայն ամբոխ հասեալ մերձ ՚ի դուռն ամրոցին՝ ապավառեալս ՚ի զէնս եւ ՚ի զարդս եւ ՚ի տէգ նիզակս, եւայլ եւս արս սակաւս ընդ ինքեանս առեալ՝ արտաքս առթշնամիսն յամրոցէն ելանէր։ Եւ ապա միամարտեալ ընդսպայակոյտ զօրուն՝ նախ կարթակոտոր զերիվար Բշրայնառնէր նրանաւ սրոյն, մինչ զի հազիւ յայլ ձիաշտանակեալ փախչէր. եւ ապա այլոցն եւս մարտակցացնաջակցեալ Գէորգայ՝ տապաստ արկանէին զյոլովս ՚իթշնամեացն եւ ՚ի փախուստ զնոսա դարձուցանէին. եւառ նմա յարառոցեալ լինէր մակսաստութիւն միայն առբազումս՝ ասել թէ «Դաւիթ արուորագոյն քանզԳէթացիսն։ե Իսկ կարաւան թշնամեացն այսանակձաղանօք գնացեալ մտին ՚ի Դվին քաղաք, եւ բազումսպառնալեօք ջանային վրէժս ՚ի բնակչաց ամրոցինպահանջել։

Իսկ ես, որ նախ չոգյայն ՚իթագաւորազանց բողբոջն Աշոտոյ՝ առ նմին կացեալմնացի մինչեւ ամարայինն յաշունն յեղանակեալյեղափոխէր, բազմաբար բարեաց մտաց բարութիւն եւլրութիւն սիրոյ առ ՚ի նմանէն ընկալեալառատաձեռնութեամբ ՚ի բոլոր մասունս պիտառութեանց։Եւ ապա առ ՚ի նմանէն յղարկեալ չոգայ առ թագաւորնՀայոց Գագիկ, ըստ միշտն հրաւիրման ՚ի կոչման նորա. վասն զի հայրապետանոց տունն հանդերձ գիւղօք եւգերդաստանօք առ հասարակ ընդ ձեռամբ նուաճեալ էրՆսրայն, եւ մեք անբնակ իմն վայրակացեալ, եւ ոչ ոքոչ էր այն՝ որ գուն ՚ի վերայ գործէր ոգւով չափ սակսնորոգման մայրաքաղաք եկեղեցւոյն, եւ հոգեւորմշակութեամբ հանդիսանայր առ ՚ի դարձուցանելզգերութիւն նոր Սիօնի. զի յոյժ պակասումն եւլքումն լինէր ամենայն պատերազմող ձեռին։ Իսկ իմեկեալ առ մեծ թագաւորն Գագիկ, եւ նա ընդունէր ածէրեւ յանձանձէր զմեզ ամենայն հոգեւոր սիրոյհարազատութեամբ եւ հաստատուն հաւատով եւ աներկբայյուսով, եւ աներկեւան սիրով պաշտպանեալ հանդերձեղբարբն իւրով Գուրգենաւ՝ անկարօտ զհարկաւոր պէտսմարմնոյ լցուցանէր, եւ ապա զսովորականիմաստութիւնն քաղցրացուցեալ իւր աներկբայ մտօքյուսացուցանէր զմեզ, զի ոգւով չափ ջան ՚ի մտի եդեալհոգասցի վասն դարձի մերոյ ՚ի բնակութիւնս մեր. մանաւանդ եթէ վասն խաղաղութեան ամենայն աշխարհի եւհաստատութեան սրբոյ եկեղեցեաց՝ որպէս եւքրիստոնէից իսկ կարգք պահանջեն ամբողջ զհաւատոցնսրբոց պահել զզօրութիւն. այլ այս երբ Տէր կամեսցի։

Բայց աստանօր ոստիկանն Նսրելեալ ՚ի Պարս Ատրպատականէ՝ գայ չուէ ընդ կողմնՍիւնեաց սպայակոյտ մարտիկ զօրու հանդերձ։ Եւ վասնզի իշխանն Սիւնեաց Սմբատ ՚ի սեպհական իւրումգաւառի անդ դարեալ դադարէր ՚ի Վայոց ձոր, ՚ի ճահիւր առնոյր ոստիկանն ըստ խոտորնակ մտացն կա՛մծածկաբար ՚ի վերայ ընթանալ առ ՚ի ըմբռնել զիշխաննեւ կա՛մ մարտամբոխ վառելովք վանել զնա առ ՚ի գերելեւ յափշտակել։ Բայց իբրեւ ետես զնա յաւէտզգուշացեալ բազում հեծելազօր գնդիւ եւ ամրոցօք եւսվայրիցն բագձաձեալ՝ այնուհետեւ խաղաղութիւն ընդնմա խօսէր. եւ բազում օժտութիւնս յիշխանէս Սմբատայընկալեալ, եւ յանձն եւս առեալ արձակել թողուլզեղբայրս նորա ՚ի կապարանէ բանտին՝ եւ ինքն չուէգնայ ՚ի քաղաքն Դվին։ Եւ իսկ եւ իսկ առեալզտարապարտ սակն պարտուց դահեկանաց ՚ի կրտսերոյեղբօրէն անուամբ Բաբգենի՝ եւ արձակէ առաքէ զնա առիշխանն Սմբատ. իսկ զՍահակ եղբայր նորուն դեռեւս ՚իդիպահւոջ թողեալ, մինչեւ առցէ ՚ի նմանէ եւսզդահեկանացն պարտապանութիւնն խոստման, եւ ապաարձակեսցէ եւ տացէ նմա ՚ի ձեռս սեպհականտէրութիւնն իւր։

Բայց բնակիչք ամրոցինՔեղեայ իբրեւ լուան զգալուստ ոստիկանին եւ ՚ի մտիեդին զյոյժ մռմռումն սպառնութեան առ ՚ի նմանէննոցա, զահի հարեալք եւ ահիւ ըմբռնեալք եւ կարծիս ՚իմտի եդեալ անհաստատ խորհրդով, թէ գուցէ մատնեսցիամրոցն ՚ի ձեռս ոստիկանին եւ այնպէս անհնարինտանջանաց եւ մահու մատնեսցին։ Եւ ապա այսպիսիանզգուշալի երկիւղի զանձինս տուեալ՝ ամենեւինբնաւին իսկ ունայնացուցեալ լքին ՚ի բաց զամրոցն ՚իբնակչաց անտի։ Եւ ապա զօրականք զինուորացն եւսելեալ գնացին ՚ի կամս անձանց զինչպիտութեանիւրեանց. իսկ ոստիկանին յետ երկեամ մի աւուրցիմացեալ զթափրանալ ամրոցին ՚ի բնակչաց անտի՝ յինքնգրաւէ առնու եւ ընդ ձեռամբ նուաճէ առանց իրիքաշխատութեան, եւ շուրջանակի զգեօղս եւ զաւանս եւզագարակս յիւր անուն պայազատէ։

Այնուհետեւ մի՛բացածանօթասցի թերեւս ՚ի մէնջ յարակացեալ իմնհունձք չար մշակացս, որ մառախլապատ միգապատպաշարմամբ զմեզ հնձէ։ Զի թէ ըստ սահմանելումն ՚իմեզ Ստեղծողին՝ ՚ի վեր յերկինս զհայեցուածս մերպատրաստեալ էաք եւ առ նմանութիւն կերպարանիՍտացողին ընթացեալ, ապաքէն կեցուցանող զօրութեամբՏեառն փրկեալք լինէաք եւ ոչ եւս մատնեալք ՚ի ձեռսթշնամեաց մերոց. այլ եւ տապաստ եւս ընդ ոտիւքարկեալ զհակառակորդսն եւ տկարութեամբ աղաւաղեալընկեցեալ յերկիր եւ երանելի զմեզ ՚ի վերայ երկրի ՚իբազմաց քարոզեալ։ Զի թէ ժողովրդեան իմոյ, ասէ՝լուեալ էր ինձ, կամ Իսրայէլի զճանապարհս իմգնացեալ էր՝ որպէս զոչինչ մի խոնարհ արարեալ էր իմզթշնամիս նորա եւ ՚ի վերայ նեղչաց նորա արկեալ էրզձեռն իմ։ Այլ վասնզի ըստ կարգի պաճարաց եւ անասնոցանմտից երկրապիշք եղեալք եւ այլապէս ՚ի մեզ ինքեանցուցաք զօրինակ պատկերին եւ նմանութեան Տեառն, վասն այսորիկ թշնամիք Տեառն ստեցին մեզ. եւյանտառաբոյծ խոզից եւ յանցաւորաց ճանապարհիկոխեցաք իբրեւ զկաւ գռեհաց՝ եւ ՚ի գլուխս մերկուտեցան քարինք ձորոյն Նաքովրայ։