Պատմութիւն Հայոց

Յետ այսորիկ ապա վախճանեալ հայրապետն մեծ Ասպուրակէս, որ կալաւ զաթոռ հայրապետութեանն զամս հինգ։ Ի տեղի նորա յաջորդէ արքայ Խոսրով զՍահակ որդի մեծին Ներսեսի։ Եւ վասն զի սա ստուգապէս գոլով ծնունդ առաքինութեան՝ յիրաւի ապա զհետ սորա ընթանայրսուրբ եւ արդար վաստակոց հանդէսք. որ յաշխարհիգոլով եւ իբրեւ զանապատաւորս ամենայն հեզանաց հանդիսիւ ընդ կարգս աշխարհիս անցուցանէր՝ մշտնջենամռունչ աղօթիւք հանդերձ իւրովք աշակերտօքն կատարեալ զպաշտօն բարեկարգութեանն։ Իսկ Արտաշիր որդի Շապհոյ Պարսից արքային կալեալզԽոսրով արքայ Հայոց եւ եդեալ յԱնուշն բերդի՝ եւ փոխանակ նորա թագաւորեցուցանէ զՎռամշապուհ եղբայր նորա։ Բայց մեծին Սահակայ երթեալ առ Արտաշիր Պարսից արքայ՝ մեծարի առ ՚ի նմանէ յաւէտ պատուով. վասն զի արգոյ եւ պատուական ցուցանէ Աստուած զծառայս իւր առաջի անհաւատից, եւ ապա աչալուրջ երեսօք զբոլոր նորա կատարէ զհայցուածս։ Իսկ իբրեւ եկն սուրբն Սահակ եւ զպարգեւեալսն յԱրտաշրէ հաստատեաց ՚ի ձեռն մերոյն Վռամշապհոյ՝ մեռանի ապա Արտաշիր արքայ Պարսից, եւ փոխանակ նորա թագաւորէ Վռամ։

Ընդ այն ժամանակս ապա եկեալ Մեսրովբայ եւ բերեալ զնշանագիր մերոյ լեզուի, զոր գոգցես նմա պարգեւեալ ՚ի տեսչութենէ շնորհացն Աստուծոյ, իսկ եւ իսկ ՚ի հրամանէն մեծին Սահակայ ժողովէ մանկունս խոհեմամիտս, տրամախոհս, քաջուշեղս, փափկավանկս, եւ դպրոցս կարգէ ըստ գաւառաց գաւառաց ուսուցանել մեծաւ պնդութեամբ։ Յետոյ որոյ չուեալ ՚ի Վիրս եւ անդ ըստ լեզուի նոցաարարեալ նշանագիր՝ վարդապետս եւ դպրոցս ՚ի նմա եւս կարգէ։ Եւ ապա իջեալ ՚ի կողմն Աղուանից եւ նոցա եւսստեղծանէ նշանագիր ըստ կիսահագագ եւ խեցբեկոր լեզուի նոցա՝ վերակարգելով ՚ի նմա եւսաշակերտանոցս։ Եւ ապա ինքն դարձեալ դառնայ ՚ի Հայս եւ գտանէ զսուրբ Սահակ անդադար ՚ի թարգմանութիւն պարապեալ։ Բայց ՚ի վախճանելն Վռամշապհոյ արքայինՀայոց՝ գնայ ապա մեծն Սահակ առ արքայն Պարսից Յազկերտ եւ աղաչէ արձակել զկապեալն Խոսրով ՚ի Հայս փոխանակ Վռամշապհոյ. որոյ եւ կատարեալ իսկ զհայցուածսն սրբոյ առնն՝ տայ Խոսրովայ զտէրութիւն Հայոց։ Բայց նա ՚ի կրկնակի թագաւորելն ոչինչ աւելի քան զմի ամ կեցեալ՝ վախճանի։

Իսկ ՚ի վախճանելն Յազկերտի եւ փոխանակ նորա թագաւորեալ երկրորդն Վռամ ՚ի Պարս։ Սա բազում դառն ոճիրս զարթուցանէր ՚ի Հայաստանեայսս եւ վրդովէր զամենայն բարեկարգութիւնս յեղծումն եւ յապականումն հասուցանել. զոր տեսեալ սրբոյն Սահակայ զչարին արկածս՝ գնայ ՚ի մասն Յունաց. վասն զի յերկուս ճեղքեալ բաժանեալ էր Հայք ՚ի մէջ Կայսեր եւ Պարսից։ Իսկ մեծն Թէոդոս թէպէտ եւ ՚ի սկզբան անդ ընդ ակամբհայէր առ ՚ի չընդունել, սակայն իմացեալ ՚ի բազմացլի զնա աստուածային շնորհօք եւ ամենայն առաքինազարդ վարուք՝ մեծաւ պատուով եւ բարի օճանաւ ընդունի իբրեւ զնոյն ինքն առաքեալ Քրիստոսի. այլեւ զնշանագիրսն, որ առ ՚ի նոցանէն յԱստուծոյ ընծայեցաւ՝ հրամայէ փութով ուսանել եւ զծախս դպրոցացն յարքունուստ լինիլ։

Եւ ապա սուրբն Սահակ իսկ եւ իսկ առաքէ զՎարդան թոռն իւր առ արքայն Պարսից Վռամ խնդրել զխաղաղութիւն. եւ նորա մեծարեալ զհայցուածս սրբոյն՝ կատարէ, թագաւորեցուցանէ Հայաստանեայցս զԱրտաշիր որդի Վռամշապհոյ։ Սա զի զեղխ էր միշտ ՚ի գիճական չարիս անարգել, զոր եւպատճառս քսութեան նախարարացն զայն գտեալ՝ թուեցուցանէին իբր տաղտկացեալ զինքեանս առ ՚ինմանէն գոլ։ Եւ բողոք առ մեծն Սահակ բարձեալ՝ հայցէին կցորդակից ինքեանց առնել եւ չարախօս առարքայն Պարսից, զի կա՛մ կալցի ՚ի կապանս եւ կա՛մ ՚իբաց ընկեսցի թագաւորն Հայոց։ Այլ նա թէպէտեւ զիրսբամբասանացն ՚ի սուտ ոչ հնարէր, սակայն մատնելզարքայն իւր հեթանոս արքայի ոչ առնոյր յանձն՝յուսալով տեսանել զկագնումն գլորելոյն եւ ոչ զընկճումն։ «Քաւ՝ ասէ, լիցի ինձ գայլոց զիմս մատնել մոլորեալ ոչխար. զի թէ անառակ է, սակայն սուրբ մկրտութեամբն դրոշմեալ է. պոռնիկ է՝ այլքրիստոնեայ է. գիճացեալ է մարմնով, այլ ոչ անհաւատ հոգւով. զեղխ է վարուք, այլ ոչ կրակապաշտ»։ Եւ այսպէս զախտացեալ իւր ոչխարն ոչ փոխանակէր ընդ առողջ գազանի։ Այլ թէպէտ եւ սուրբն այսպէս արդարախորհ լինէր, սակայն Վռամայ զլսելիսն չարախոհացն մատուցեալ եւ առաւել Սուրմակայ, որզլեզուն սուսեր սատակիչ պատրաստեալ՝ ակնկալեալ փոխանակ սրբոյն Սահակայ գահակալել յաթոռն։ Եւ ապա՚ի բանտ զԱրտաշիր արգելեալ եւ մարզպան պարսիկ Հայոց կացուցեալ՝ եւ զՍուրմակն չարալեզու փոխանակ սրբոյն Սահակայ կացուցանէ. որ ոչ աւելի քան զմի ամ տեւեալ՝ հալածի ՚ի նոյն նախարարաց։

Յետ որոյ զկնի նորուն կացուցանէ Վռամ զոմն Ասորի Բրգիշոյ՝ այր ապարասան եւ յափշտակող, որ տանտիկին կանամբք զտուն իւրմատակարարէր։ Եւ վասն զի զսա եւս նախարարքնատեցին՝ ապա տայ զայլ ոմն Ասորի՝ Շմուէլ անուն, որհետեւող գտանէր վարուցն Բրգիշոյի առաւել եւս ագահութեան մասամբք եւ մեծին Սահակայ միայն զվարդապետելն հրամայէ եւ ձեռնադրել՝ զոր Շմուէլնհրամայէ։ Բայց մեծն Սահակ յետոյ աղաչեալ ՚ի նախարարացն՝ ոչ առնոյր յանձն կրկին առաջնորդ լինել նոցա. սակայն ոչ ինչ կասէր միշտ զհոգեւոր կաթն դիեցուցանել մանկանց եկեղեցւոյ։ Բայց ՚ի վախճանիլն Վռամայ եւ փոխանակ նորա Յազկերտի որդւոյ նորա թագաւորել, ապա եւ սուրբն Սահակ հիւանդացեալ հիւանդութիւն մեծ՝ առ Քրիստոս վերափոխի ՚ի Բագրաւան գաւառի ՚ի Բլուրն կոչեցեալ գիւղ. որ զանմարմնոցն յինքեան բերեալ զվարս՝ ՚ի մահկանացու մարմնի զանմահն թողոյր յիւր յիշատակ բարւոյ, ընդ հրեշտակականսն դասակցելով պարս, գահակարգեալ եւս ընդ աջմէ աթոռոցն քրիստոսականացն յանդերանութիւնսն։ Իսկ զպատուական մարմին նորատարեալ հանգուցանեն ՚ի Տարօն ՚ի գիւղն Աշտիշատ։

Բայց զկնի վեցից ամսոցմիայն ապա եւ սուրբն Մեսրովբ փոխի ՚ի կենաց աստի ՚ի Վաղարշապատ քաղաքի. որ գրեթէ ըստ երկայնոցն զուարթնոց զարդու՝ ամենեցուն զինքն բոլորապէս ցուցանէր։ Ուր ապա եւ նշան սքանչելի ՚ի վերայ նորա փայլատակէր խաչանման լոյս նշողի առկայացեալ յերկար ժամ՝ մինչեւ բարձեալ տարան զսուրբ մարմինն ՚ի գեօղն Օշական, զհետ ընթանալով դագաղացն նոյն լուսեղէն խաչանման տեսիլն։ Եւ անդ ՚ի հանգիստ զնա փոխեալ՝ ապա տեսիլն աներեւոյթ լինէր։

Բայց զաթոռ հայրապետութեանն տեղապահութեամբ յաջորդէր Յովսէփ քահանայ ՚ի Վայոյ ձորոյ ՚ի Հողոցմանց գեղջէ. սակայն ՚ի հրամանէ Յազկերտի Սուրմակ կատարէ զձեռնադրութեան զլրումն զամս վեց՝ մինչեւ մեռաւ իսկ. եւ ապա զսուրբն Յովսէփ ՚ի ձեռնադրութիւն Հայոց։