Սիսական

40. ԲՆՈՒԹԻՒՆ ԵՐԿՐԻՆ

ԲԱԶՄԱՅԻՇԱՏԱԿ պատմական եւ քաղաքական դիպօք եւ բարգաւաճ վանորէիւք քան զբնաւ գաւառս Սիւնեաց, յարեւմտակողմն աշխարհին, ըամ ըստ Առաքելի պատմչի ` « առ եզերբ Գեղամայ եւ Լօռւոյ », եւ յարեւելից Այրարատեանն բնաշխարհի ` կցորդութեամբ Շարուրայ դաշտին, եւ յարեւելից հիւսիսոյ Նախճաւան գաւառի, ի հիւսիսոյ Ճահկոյ, եւ յարեւմտից բնագաւառին Սիւնեաց Ծղկոյ, զետեղեալ կայ ՎԱՅՈՑ ՁՈՐ գաւառ: Հարաւային շրթունք  տաշտին Սեւանայ ` բնական եւ ծանօթ սահմանք են նորա ի հիւսիսոյ կուսէ. յարեւմտից միայն ոչ յայտնի բնական սահման, այլ ազատօրէն իմն թուի որոշեալ դաշտավայրի, յոր իջեալ գետն Արփայ ` երթեալ խառնի յԵրասխ, ի Շարուր գաւառի. ի հարաւոյ կուսէ կանգնին լերինք անջրպետք Նախճաւանի գետոյն եւ Արփայի, որք են ` յարեւմտից յարեւելս  գնալով, Գարա գուշ, Քեչալ տաղ, 8490 բարձր. յորոյ  Հս. գրեաթէ համհաւասար  բարձրութեամբ Թալեանին գալեսի. յետ այլոց ` Քեօքիւ տաղ, 9645: Իսկ զարեւելեան սահմանն ընդ մէջ Ծղկոյ ` ձեւեն Ալանկէզ լերանց շղթայաշար պարք, որք ի հարաւային եզերաց Գեղամայ ծովուն գրեաթէ անընդհատ ձգին ընդ հարաւ մինչեւ ցԵրասխ գետ:

Երկիր բարձրաւանդակ է Վայոց ձոր հանգոյն սահմանակցացն, յերից կողմանց. միայն, ընդ արեւմուտս կոյս յորսայսեալ զիջանի ի դաշտակողմն Այրարատայ, բայց ոչ զոյգ նմին հարթայատակ. այլ բովանդակ երեսք երկրին բաւիղ իմն է բարձանց եւ ձորոյ, կամ հաճոյատես իմն թոհ եւ բոհ, անստգտիւր անկանոնութեամբ բնութեան յարդարեալ, այլորակ քան զԳեղամայն ծով լեռնակոհակ, յափսէաձեւ տարածութեան. յորոյ շրջապար եզերացն բարձանց ի Հս. յԵլ. եւ ի Հր. ժողովելով վտակս յորդազեղս գետանայ Արփա, եւ խուռն ալեօք զեռեալ ծաւալեալ ընդ ամենայն բաւիղս եւ խինձս ծործորոցն, հարստաբար խաղալով ընդ արեւմուտս ` ելանէ ի Շարուր, արբուցանել զբազմաբնակ գեօղեանն եւ մտանել ի ծոց Երասխեայ, հազիւ երիս կամ չորս փարսախս արտաքոյ սեփական աշխարհին Սիւնեաց: Յերկուս բաժանէ զբնիկ գաւառ իւր, ընդ Հս. եւ ընդ Հր. ընդարձակագոյն գոլով առաջնոյն, վասն այն եւ հզօրագոյն օժանդակ ունի անդ զԱլագեազ. ինքն բղխէ յաղբերաց բազմաց ի Հս. Ել. ծայրէ գաւառին եւ ի գոգոյ անտի Փորակին Գեղամայ եւ երկրին Ծարայ, ի թիկանց բարձու լերին Սարիար Սըռչալու (10705). մի յաղբերացն վտակեցեալ կոչէր ի հնումն Ձկնարած գետ: Զառաջինն խաղայ ընդ Հր. ապա յետ ընդունելոյ զջուրս ձորոյն Քէթեայ ի հիւսիսոյ կուսէ ` եւ զՔէօմիւր-չայ ի հարաւոյ, դառնայ յարեւմուտս: Յաջմէ կողմանէ, ի Հս. յետ Քեթան գետոյ ( զոր կարծեմ Գուտենի կոչելի ըստ հին անուան գեղջ միոյ ), ընկալեալ զմանր գետակս Արկազանի եւ զմիւս եւս ` ապա ընդունի զհզօրագոյնն օժանդակացն ` զԵղեգեաց գետն, ( Ալագեազ ), զՃանի-չայ ` այլովք օժանդակօք նորին, որ ի թիկանց լերանց Սոթից եւ ի Կիւզելտերե-պաշի լեռնէ բարձուէ իջեալ ` հանգոյն Արփայի խաղայ ընդ Հր. Մ: Յետ սորա ընդունի Արփա գետակս մանունս, զԱպանա, եւ զԵլրին, ( որ թուի յեղեալ յԱղոպեն գեղջ անուանէ ): Ձախակողմեան օժանդակք Արփայի են Քեօչպեկ, Քեօմիւր հզօրագոյնն, որ թուի յանուն Գոմք գեղջ, Մարտիրոս, Բուշագ, Այրի եւ Ախուրի կամ Ախուրա, որ մտանէ յԱրփաի սահմանածայր գաւառին:

Աղբերավայրք Արփայի հանգոյն Փորակին ` յորոյ ի հարաւոյ կան, յանթիւ  ձորափորս եւ ծործորս հատուածեալ դժուարամատոյցք եւ ամայիք են, այլ ի բարձանցն միայն Եար-թեփե  լեռնակ նշանակի յարեւելս հիւսիսոյ, յորմէ գոտի երկայն այլ ոչ բարձր ` ձգի ընդ Հր. ուր ամբառնայ  Թուր տաղ լեառն: Ի գլուխ Քէթեան ձորում է Մուրատ  թեփեսի լեռնակ, եւ ի միաջակողմն Գարանլըգ թեփե. յանջրպետս ձորոց  Արփայի եւ Արկազեանի կայ ( Ծակ-գագաթն ) Թեփեսի-տելիկ լեառն: - Ի գլուխ Եղեգեաց  ձորոյն յանջրպետս Գեղամայ ծովատաշտին ` ամբառնայ  Շահպուլագ. եւ յարեւմտագոյն  սահմանս  օժանդակաց նորին ` Հորս եւ Թառամ լեռնակք. յորոց արեւմտից ի գլուխ ձորոց Ելբին գետոյ ` բարձրագոյն լեառն Թօփ-տաղ 8962: Բազում եւ այլ լեռնակք եւ լեռնաբլուրք են անջրպետք յօգնաթիւ ձորակացն յերկոսին եւս  կողմանս գետոյն Արփայ, այլ լերինք բարձրաբերձք ոչ, բայց միայն սահմանահատքն գաւառին:

Նշանաւոր է Վայոց ձոր բուսաբերութեամբ, եւ ընդարձակ արօտավայր մարգօք, որ ասպնջականք են  յոքնահոյլ տուարածից. մանաւանդ արեւելակողմն գաւառին երկուստեք գետոյն, ձորահովիտն Գոմերոյ, ձորահովիտն Քէթեանայ, եւ հիւսիսակողմն ` որ է աջակողմն Եղեգեաց ձորոյն, նոյնպէս եւ ձորակք Ելբինայ. ուր ընդ մարգաց եւ արօտից ` աճեն առատութեամբ եւ կարեւորք ի սնունդ մարդկան, ըստ տանելոյ բարձրութեան երկրին, որ սակս արտաքոյ կալոյ արքունի պողոտայից հաղորդակցութեան քաղաքաց, ոչ է քաջ ծանօթացեալ եւ քննեալ ի գիտնոց բնաբանից. այլ շատ համարեսցի սուղ բան մի ծանօթ պատմչին, որ կոչէ զայն « Գաւառ բարելից »:

Ի հանքային արտաբերմանց ծանօթ են հին Ջերմուկքն ի ծործորս անդ աղբերականց Արփայի, իբրեւ 12 մղօնաւ ի Հր. Մ. հռչակաւոր ջերմկացն Ծարայ: - Արծաթախառն Կապար յայտնեալ մերձ ի Գնդեվանս, ուր լսի ցարդ անուն Կիւմիւշխանէ գետոյ ` որ արծաթահանս նշանակէ: - Բրածոյ հանից կարծիս տայ եւ անուն Փողահանք գեղջ. որպէս եւ Դարբն եւ Դերբ ` Երկաթոյ, քանզի եւ կոչին իսկ յայլազգեաց Տէմիրճիլէր: