Սիսական

80. ՁՈՐԱՀՈՎԻՏՔ ՍԻՍՒԱՆՈՒ ԵՒ ԱՅՐԻՉԱՅԻ. ՍԻՍԻԱՆ ԲՆՈՒՆԻՔ

Կիսով փարսախաւ յելից հարաւոյ գետառուին Բռնակոթի թափի ի Պազարչայ գետակն Սիսիանու ` Այրիչայ օժանդակաւ իւրով. երկոքին եւս գործեն առանձնակ գեղեցիկ հովիտս, ընդարձակագոյն գոլով առաջնոյն, որ ի լերանց սահմանորդաց գաւառացն Ճահկոյ եւ Երջակայ յարեւմտից եւ ի հարաւոյ, եւ յանջրպետաց երկոցուն հովտացն յարեւելից կուսէ, ընկալեալ աղբերս եւ վտակս յոլովս խաղայ ընդ ծործորս ծիծաղախիտս, ի Հս. Ել. եւ առ Ոյծ գիւղիւ խառնի ընդ գետոյն մեծի: Ի հարաւակողմանն ի միջի աղբերականցն են գեօղք ամայիք յայժմուս, որոց եւ ոչ անուանք նշանակին. այլ ի միջակողմանս ` մեծ գեօղն Իշքամի գրեալ յաշխարհացոյց քարտի, թուի Ըշտկամայրի գեօղ հին Ցուցակին ` յահեկէ գետոյն. որոյ յաջմէ եւ սակաւուք հեռի կայ միւս հին եւ մեծ գեօղ Որդիքիք, եւ քարտին գրեալ Արդիքիւս. երկոքին եւս հարկէին եկեղեցւոյն Տաթեւու 12 բեռն, որ նշանակէ զմեծութիւն նոցին: Նշանակի եւ բարգաւաճ բուսաբերութիւն վայրացն, որով հաւաստի եւ լծորդ կոչումն առաջնոյ գեղջն մայրի հաւեալ. իսկ առաջին մասն անուանն ոչ գիտեմ զի՞նչ նշանակիցէ կամ որպիսի՞ ինչ ծառ: - Ի ստորեւ սոցա, ի հիւսիսակողմանն ` երկու մղոնաւ չափ կայ գեօղն Ջապլզատուր գրեալ, որ է անշուշտ Սապատաձոր հին Ցուցակին. այլ եւ ոչ միոյ ի սոցանէ առանձինն յիշատակ գտանի ի պատմութեան: - Սակաւուք հեռի ի յետնոյս յահեկէ վտակին կան երկոքին համանուն գեօղք Սիսիան, երկոքին եւս ընդարձակք. ի Վերնումն ` որ է հարաւայինն ` նշանակի եւ եկեղեցի. Ներքինն կամ հիւսիսայինն ` կիսով մղոնաւ չափ տարակաց ` զետեղեալ է յանկեան գետոյն համանուան եւ վտակի ( Ալէլուայ ) օժանդակի յահեկէն ( յարեւմտից ): Կրկնութիւն շինիցն, որ զՍիսան նահապետի կամ զօրապետի առ Վաղարշակաւ կրեն զանուն, որպէս եւ վիճակն համօրէն, փոխանակելով զհին անուն Ծղկայ գաւառապետի, եւ այլ ինչ նշանակք ( յաւէտ հետաքննելիք ), յայտ առնեն ` զի յետ Շաղատայ աստ եդաւ գահ իշխանաց կամ տեարց Սիւնեաց, եթէ ոչ եւ յառաջագոյն  իսկ. եւ իբրու այսպիսի տիրական վայր ` ոչ մտանէ ի թիւ հարկատուաց եկեղեցւոյն, եւ զառաջինն ` երեւի բնիկ  անուամբ  համօրէն  աշխարհին Սիւնիք եւ Սիւնիս կոչեցեալ, որպէս է գուշակել  ի պատմութենէ եպիսկոպոսութեան Տեառն Երիցակայ. զոր Օրբելեանն առեալ ի նախնեաց  ուրուք գրուածոց ` յեռու յիւրումն. քանզի ասէ վասն Մուշէի կաթողիկոսի ի սկիզբն Զ դարու  հասանել նախ ի սահմանս Սիւնեաց, մտանել ի Վայոց ձոր եւ հայցմամբ աղօթից ոռոգեալ  զայն անձրեւօք.  ապա « մերձեալ  ի գահ իշխանաց ի Սիւնիս ». որով յայտնի ոչ աշխարհն ` այլ ոստանն, զի եւ մերձենալն անդր ` աւետարանօքն առաջի ընթանային. եւ ել տիկինն ( Սիւնեաց Սահակիա ) որդւով իւրով տղայս ( որում խնամակալ էր ), ամենայն ազատագունդ հեծելովքն եւ բազում ամբոխիւք քահանայիւք  եւ տանուտէրօք ` ընդ առաջ կաթողիկոսին, եւ մեծաւ խնդութեամբ պատահեալք ` իջանէին ամենեքեան  ի վերայ ծնկաց եւ երկիր պագանէին. կէսք հետեւակք, կէսք հեծեալք ընթանային յաջմէ եւ յահեկէ, եւ մեծաձայն աղաղակաւ  հնչէին գոչէին զերգս օրհնութեան, այնքան ` մինչ լի լինէր Փորակ գաւառին իբրեւ յորոտմանէ ամպոց. եւ այնպէս փառաւորութեամբ տարեալ իջուցանէին ի խորանն արքունական, եւ նստուցանէին ի վերայ ոսկեթել եւ մարգարտաշար բազմականին, ի գահ իշխանացն, ի տեղին ` որ կոչի Կից Վտակաց ». ( անունդ այդ ի դէպ գայ միութեան երկուց ջրոցն զոր ի վեր անդր յիշեցաք )… իսկ տիկինն Սահակիա « ընծայէ նմա զվրանն արքունի ` ամենայն կահիւքն եւ բազմականօքն. եւ հեծուցանէ զնա յոսկիապատ կառս սպիտակ ջորւոց. ընդ որում եւ ամենայն բազմութիւնն գրոհ տուեալ գնացին զկնի », ընդ կողմն Բաղաց գաւառի ` յԵրիցու վանս, ի խնդիր եւ ի ձեռնադրութիւն Հօր Երիցակայ յեպիսկոպոսութիւն Սիւնեաց: Թերեւս արժան իցէ աստ ի Վերինն Սիսիան խնդրել զՍիւնի վանս ` զոր նշանակեցաք ի Շաղատ: - Մինչեւ ի վերանորոգութիւն տէրութեան Սիւնեաց ի Վասակայ յ ' Թ դարու ի դէպ է աստ համարել յարակայեալ զգահ իշխանացն, եւ ապա փոխեալ յԵղեգիս Վայոց ձորոյ. այլ ոչ ի սպառ անշքեցեալ եւ առաջնոյն. զի եւ ի կէս ԺԳ դարու յաշխարհակալութեան Թաթարաց ` առաջնորդ նոցա որ ի Հայս ` մեծ զօրավարն Բաչու Նոյին, աստանօր օթաագայէր հանդերձ գլխաւորօք բանակին. ուր հանդիպեցաւ նմա թագաւորն Հրթում ի դարձի իւրում ի Թաթարաց ` յամին 1255. « եւ նա յուղարկեաց զնա առ Խօճա Նուին, զոր թողեալ էր փոխանորդ իւր գլխաւոր զօրուն »: - Յաւուրս արիական մրցման Դաւթի բէկի ընդ այլազգիս ` էր եւ ի Սիսիան զօրավար մի, որ ոչ յիշի յանուանէ, եւ 500 մարտիկք ընդ ձեռամբ նորա, այլ թուի ի պայազատաց նախնի ազնուատոհմաց, որք մէլիք պատուանուամբ յաջորդեցին ցաւուրս մեր, եւ յորոց ի վերջկոյս անցելոյ դարու անուանի էր աստ Մէլիքն Սաֆռազ, « ճարտարախօս եւ հանճարիմաց », ըստ յաւելուածի Կոնդակին Տաթեւու: - Աբրահամ կաթողիկոս յիշէ զտոհմ կամ զտոհմապետ մի Թուրքաց վիճակիս Սիսիանու Ղուռչիպէկ անուն, որոյ հանգրուանաց հանդիպեցաւ ի կողմանս Խնձորեսքի: - Ի վերնակողմանս վտակին զոր ասացաք խառնիլ ի գետն Սիսիանու եւ գործել զԿից վտակաց, կայ գեօղն Ալէլուայ կամ Սլիլու, որ յիշի ի նորագոյն Ցուցակի կալուածոց Տաթեւու, եւ ըստ տրիցն երեւի գոլ ոչ փոքր եւ աննշան. ունի եւ եկեղեցի յանուն Ս. Գէորգայ որպէս թուի ` հին. բայց ի պատմութեան ոչ յիշի. տունք 54 հաշուէին ի նմա յամի 1884, գաղթականք ի Պարսկահայոց: Սահմանքն բերեն կանեփ առատ, այլ բնակիչքն պարապին եւ ի խաշնադարմանութիւն:

Օժանդակ Սիսիանու գետոյն որ կոչի ի ստորեւ Այլիչայ կամ Այրի սու բղխեալ ի համանուն ( Այրու տաղ ) լեռնէ բարձուէ 10160', սուղ ինչ անձկագոյն քան զայն ունի ձորահովիտ. ի վերնակողմանն բղխէ աղբիւր թթուաջուր: Ռատտէ որ յելս կոյս յունիսի (24) հերու (1890) էանց ընդ ձորակս այս, յիշէ բարգաւաճ դալարիս, զՔաղցր Կորնգան, (Hedysarum, Eparcet) Չափ մի ( մետր ) բարձրութեամբ, եւ զգետեզերբն ուռենիս եւ կաղամախիս. խոնարհագոյն յելս ձորակին գեղեցիկ Կոծոծ մի ծաղկեալ երկու փշուտ ոզնիանման կուտովք (Acantholion bracteatum Gir. ) իսկ ի վերնակողմն ի լանջս լերինն ի մէջ բարձրութեան 7400 ե- 8300', զՇուշան վայրի (Yris Sambuccia), եւ յայերս խոյացեալ զմեծ անգղն Լաշհաւ, Gypetus. Գեօղք ոչ նշանակին ի բարձու անդ, այլ փոքր մի ի ստորեւ Դաստակերտ հին Ցուցակին, յաջմէ ջրոյն ( յարեւելից ). իսկ յահեկէն ` իջանելով ընդ հարաւ ` նշանակին մի ըստ միոջէ Մուրխուս ի 6300' բարձու, որ ի դէպ է թէ իցէ հինն Մրուց, ( թէպէտ նոր անունն յանկարծագոյն է Մոխրոց գեղջ Վայոց ձորոյ ). ոչ նշանակի հնութիւն ինչ ի նմին, այլ տունք անշուքք հողով եւ անտաշ քարամբք շինեալք ի կողս լերին »: - Ալիշար եւ Շիխլար մեծ եւ բարենիստ գեօղք, զորոց ոչ կարեմ գուշակել հին անուանս, եթէ իցեն եւ սոքա հնաշէնք: Խոնարհագոյն եւս ընդ հարաւ յանկեան գետոյն եւ վտակի փոքու ի տափ լերին կայ Ախլաթեան գեօղ, որ յիշի այսու անուամբ ի սահմանագրի 1291 ամին, իսկ ի յետին Ցուցակի կոնդակին Տաթեւու ` գրի Ալխաթեան. եկեղեցին կոչի Ս. Սարգիս: Ունի արդ 200 տուն բնակիչս, յորոց ոմանք գործեն ասուեայս, ոմանք տանին աղ ի Նախճաւանայ ի Շուշի. են եւ վաճառականք ոմանք: Աստ գիշերօթեաց Ռատտէ ընկերաւն ի 24 յունիսի (1890), եւ գձուձ եւ փոշոտ կոչէ, այլ գոհութեամբ զհիւրընկալն: - Խոնարհագոյն եւս իւր իբրեւ մղոնաւ մերձ ի խառնուրդս երկոցուն գետոցն ( Սիսիանու եւ Այրիչայ ) յաջմէ յետնոյս կայ գիւղն Տոլորք կամ Տլորս, որ եւ թուի ոչ փոքր լինել, ըստ հին Ցուցակին, յիշի եւ ի վերոյգրեալ սահմանագրի 1291 ամին. ունի արդ իբր 140 տուն բնակիչս: - Յանկեան կցուածոյ գետոցն կայ կոչեցեալն յայժմուս Աղքէնտ կամ Ագքէնտ ( Սպիտակ գիւղ ), որ է հինն Կիրակոսիկ, մի ի սեփական կալուածոց Տաթեւու. եկեղեցին կոչի Ս. Աստուածածին: - Ի հարաւոյ կամ ընդ մէջ սորա եւ Ախլաթեանի ` անկ է խնդրել զմիւս եւս հին եւ նշանանուն գիւղ Բնունիք, 30 տեմբք, եւ Ս. Աստուածածին եկեղեցեաւ, զի զտոհմի միոյ տայ նշանակ, զոր յելս Թ. դարու կամ ի սկիզբն ԺԹ գահերէց իշխանն Սիւնեաց Աշոտ ` ընծայեաց թեմին Տաթեւու, եւ ըզտեղին ճշգրտէ  ասելով, ըստ պատմչին « Բնունիք ի Սիւնիս ի Ծղուկք գաւառի », որով հաստատի առանձնակ վիճակ մի մեծի գաւառին Ծղկաց գոյ Սիւնեացս, որ է Սիսիան: Յելս կոյս ԺԳ դարու տէր երկոցուն եւս գիւղիցս, Կիրակոսի եւ Բնունեաց ` էր Մարտիրոս  ոմն, ի նախնեաց իւրոց ժառանգեալ, որ ( կնաւն իւրով Վանենի  տարաժամ մահուամբ որդւոյ իւրեանց Օրբելի, անպայազատ մնացեալ ), վիճակեցոյց  աթոռոյն Տաթեւու զհայրենիս իւր ` ամենայն  սահմանօք նոցին, զոր եւ որոշակի նշանակեան բայց մեր չունելով զբնագիրն, այլ զփռանկ թարգմանութիւն ( Պրոսէի, յորոյ ձեռագիր օրինակի գտանիւր  բանն ), այսչափ ինչ կարեմք  ի թարգմանութենէ  անտի հաւաստել, զի ջրանցքն որ յայնմ կողմանէ Ախլաթեան գեղջ եւ պողոտայն որ տանէր ի Կիրակոսիկ ` Բնունեաց պատկանէր, մինչեւ ի գետահովիտն  Սիսիանու, սահմանք Կիրակոսի էին սարն Կամախթի, եւ պողոտայն որ անտի տանի ի Բռնակոթ, անտի ճանապարհն որ յարեւելս  կոյս, ապա երեքին Սեաւ քարինք որ Եզնաքար կոչէին. անտի պողոտայն Արալկեայ ( թերեւս Արագլի ), որ բաժանեալ տանի ի Գարագիլիսէ եւ ի Բռնակոթ, եւ անտի Ամիրգիւնէ եւ Քարն Կելին գայա եւ Ագսու գետակ որ թափի ի մեծն ( գետն ), եւ յետ խառնորդոցն ձգի սահմանն ի վեր կոյս ի Գողաթափ, եւ ի մոտաւոր  ճանապարհն որ տանի ի Նախճաւան, հիւսիսակողմն ճանապարհին պատկանի Կիրակոսի, հարաւային  Բնունեաց: Առ միով  յերկոցուն գիւղիցս թուի սոցա կանգնեալ զմահարձան որդւոյ իւրեանց, եւ գրեալ ի նմա այսպէս յամի 1291.

Այս է արձանագիր մեծի իշխանիս Օրբելի, որ գրեցաւ ի վերայ շիրմի իմոյ. Երկրպագաւղք աստուածընկալ սուրբ Նշանիս խնդրեմք ի ձէնջ մեք ծնաւղքս սորին, Մարտիրոս եւ Վանենիս, վասն քաղցրիկ եւ անուշատես արեգակնանման եւ ծաղկատեսիլ զաւակին մեր Աւրբելին որ էր աստուածային շնորհաւք լցեալ այնչափ, մինչ զի ի կէս տարւոջ զհայ գիրս եւ ի մի ամուոջ զՄուղային ուսաւ, զտեսաւղսն զամենեսեան զարմացոյց եւ սէրն իւր յորդորէր զամենեսեան. ի նոյն գործ իմաստութեան լինէր սիրելի ամենեցուն, պիտանի Պարոնաց եւ շինականաց, աստուածասէր անձն. ապա կիսաւրեայ փոխեցաւ յաշխարհէ դասեալ ընդ նահատակս Աստուծոյ. թողեալ մեզ դառն կսկիծ եւ անմխիթար սուգ, յիշատակ տեսաւղաց իւրոց. Արդ աղաչեմք զձեզ յիշել ողորմեայիւ զորդին մեր զԱւրբելն եւ զանմխիթար ծնաւղքս ի Քրիստոս. Այս եղեւ ի թուականութեանս Հայոց ՉԽ, յամսեանն յունիսի ԺԱ.

Յ ' ԺԷ դարու ի գեղջէ Բնունեաց ընծայեցաւ Զաքարիա վարդապետ Աղամեան, զորոյ վարս եւ գովութիւն բովանդակէ տապանագիրն, լատին եւ աղաւաղ հայ լեզուաւ ի Ս. Մարիամ Եգիպտացի անուանեալ եկեղեցւոջ հրաւիրատանն Հայոց ի Հռովմ, ուր եւ հանգուցեալ կայ, յամի 1688.

Յիշատակ Զաքարիայ վարդապետի որդոյ Աղամի ի գաւառէն Սիսիանայ ի գեղջէ Բնունեաց, առն զանազանիւ լեզուագիտութեամբ հմտացելոյ, առաքելականի առ Հայս Քարոզողի, ն ' այսմիկ եկեղեցւոջ խոստովանահօր Հայոց ազգի. գրեանց հայկականաց ի տպարանի սրբոյ Ժողովոյն սրբագրողի. Որ լցեալ աւուրբք ՀԷ ամաց վճարեաց զկեանս իւր եւ փոխեցաւ առ Տէր լի արդեամբ եւ աշխատանօք, թողլով զինչս եւ զստացուածս իւրս այսմ եկեղեցւոյ. ի ԺԵ օգոստոսի, յամի Տեառն ՌՈՁԸ, եւ Հայոց ՌՃԼԶ.