Սիսական

87. ԱՅԺՄԵԱՆ ՎԻՃԱԿ. ԵՐԵՔ ԵԿԵՂԵՑԻՔ

Ցայս վայր է գրոց սորին իսկ եպիսկոպոսի աթոռակալի եւ պատմչի տանն Սիւնեաց ` ծայրաքաղ արարեալ զոր վասն Տաթեւոյ բանք եւ յիշատակք, ակնարկեսցուք յայժմեան վիճակի եկեղեցեացն յեշեցելոց, եւ ապա յայլ եւս յիշատակս ինչ տեղւոյն: - Հանգոյն մեծամեծ վանորէից Հայոց ` եւ առաւել եւս շուրջ ամրութեամբ ` պատեալ են հզօր պարսպօք Վանքն Տաթեւոյ եւ որպէս ամուր ապաստանի կարգեալ յաճախ ի ժամանակս հինից, թուին ոչ փոքր մասամբ մնացորդ շինութեանց Բ Յովհաննու շինող եպիսկոպոսի յառաջին կէս ԺԱ դարու. բազմաթիւ են սենեակքն համակ քարաշէնք եւ կամարակապք. առաջնորդարանն յարեւելակողմն է ի բարձրաւանդակի, գեղահայեաց ի ձորն անդնդախոր  շինեալ  ի Շապանօղլի Յովհաննս եպիսկոպոսէ  յ ' ԺԷ դարու. եւ մասամբ ի Զաքարիայ եպիսկոպոսէ. դարձեալ եւ յերրորդ քառորդի ԺԸ դարու յԱբրահամէ Աստապատեցոյ. բայց ոչ գիտեմ ստուգիւ զայժմեան ձեւ ներքին մասանց շինուածոյն, որպիսիք  բնակարանքն եւ Գործատներն  յիշեցեալք  ի Տրապեզն ( Սեղանատունն ), եւ թէ իցեն արձանագրութիւնք ի նոսին. այն զի արդ (1891) վերստին նորոգի վանքն: - Այլ գլխաւոր ամենայն շինուածոց տեղւոյն եւ աչորսակ, յայտ է թէ մեծ կաթողիկէն է, բազմադրուատ եկեղեցին այն Ս. Առաքելոց  Պետրոսի եւ Պօղոսի, հրաշալի ծնունդ մտաց Ա Յովհաննու եպիսկոպոսի յելս Թ դարու, եւ գոռոզ եղբօրորդւոյ  Յովհաննու պատմիչ կաթողիկոսի ` Յակոբայ եպիսկոպոսի, եւ առատաձեռնութեան թագաւորաց եւ իշխանաց, սակայն որպէս ի սկզբանն նշանակեցաք, ոչ համեմատին կերպարանքն  ստորագրեցելոյն  ի պատմըչէն. այլ զի դարձեալ ` ոչ յիշի երկրորդ ամբոջական  շինութիւն նորին. համարի հասարակ շինուածն ` նոյն առաջինն- փոքու իւիք այլափոխեալ. չափ երկայնութեանն 48 կանգուն, եւ լայնութիւնն ` կիսով չափ, ըստ պատմչին. ըստ նոր տեղագրի, եթէ ոչ սխալէ ( ասելով 25 եւ 12 սաժէն լինի երկայն աւելի զ 50 Չ. եւ լայն կիսով նորին. այլ այսպիսի մեծ եկեղեցի ոչ ճանաչի ի Հայս, բաց ի Բագրեւանդայն Ս. Յովհաննէ, իսկ զբարձրութիւնն 100 կանգնեայ  ասէ պատմիչն ` որ կրկին է քան զերկայնն. նոր Օրբէլ նուազեցուցանէ կիսով չափ զբարձրութիւնն, 24 սաժէի ասելով, իբրեւ  50 Չ. թերեւս յետ վերոյիշեալ ժաժի 1138 ամին, որ խլեաց զգմբէթն, ի վերաշինութեանն յելըս կոյս ԺԲ դարու ` ցածուացաւ բարձրակառոյց կերտուածն: Ոչ երեւին եւ հնգեքին խորանքն հինք, այլ ըստ սովորական տարազու մի միայն. ոչ եւ երկոքին սողոմոնասարաս սիւնքն, Յաքումն եւ Բռոզ, թերեւս տապալեալք յիսմայելական հինէն. այլ կայ մնայ զարմանալին այն երեսունկանգնեան մեկնակ Սիւնն ճօճուն, ի մանունց քարանց պատուածեալ յառաջին շինողէն յանուն ամենասուրբ Երրորդութեան, զոր արդ Գաւազան կոչեն, ի հարաւոյ կուսէ եկեղեցւոյն, յորմէ նշանս ինչ տեսեալ երբեմն եւ զարհուրեալ հինիցն Իսմայելեանց ` ի բաց կացին. եւ ցարդ ամենեցուն յայտնին հրաշք ճարտարութեանն կամ ճարտարապետութեան, զի գրեաթէ հազարամեայ հնութեամբն ` ոչ միայն կանգուն կայ. այլ եւ ի յենուլ ուրուք ի նա ` տատանեալ շարժի եւ կայ մնայ անկործան. զայս փորձեալ է ոչ միայն տեղացեաց, այլ եւ գիտնական ուղեւորաց. գլուխ սեանն քանդակեալ է պէսպէս դրուագօք ` իբրեւ պատուհան փորածոյ եւ խաչ ի միջի. իսկ ընդ խարսխաւ հիմանն հաւանօրէն եդեալ կայ սրբազան ինչ նշխար:

Ի հնագոյն արձանագրութեանց սակաւ ինչ արդ վերծանի ի Ս. Առաքեալս. եւ են այսոքիկ. ի վերայ մեծի պատուհանի արեւմտեան դրանն.

Աւգնեայ մեզ Քրիստոս. զՅովհաննէս անարժանս ի քահանայս յիշեցէք.

Երկուստեք ի հիւսիսային եւ ի հարաւային որմունսն ` մնան համառօտ արձանքս.

+ ԶՀայր Շապուհ յիշեցէք.           + ԶԳորգ երէց Յիշեցէք.

+ ԶՇապուհ երէց Խաւտեցի սրբոյ եկեղեցւոյս ծառայ յիշեցէք ի Քրիստոս.

+ ԶՀայր Վասակ յիշեցէք.             + ԶՅովհաննէս երեց որդւովք յիշեցէք.

Վերջին նորոգողք եկեղեցւոյս յիշին Կիրակոս եպիսկոպոս Աղուերձեցի, օժանդակութեամբ Գաբրիէլէ վարդապետի ` յ ' ԺԸ դարու, Տէր Յովհաննէս Տաթեւացի եւ այլք յետ սոցա: - Առաջի մեծի արեւմտեան դրան կաթողիկէին կայ գաւիթ կամ ժամատուն ոչ շքեղ, եւ ի նմին գերեզման առաջին կնոջ Տարսայիճի, արձանաւս.

Այս յարկ տապանի եւ դիր դամբարան մեծահաւատ կնոջ Արուս խաթունի դստեր Սադունի եւ ամուսնոյ Տարսայիճի իշխանին. Թվին ՉԼԵ.

Մերձ նմին այլ եւս քնարքն, յորոց մին ունի արձանագիր 1291 թուականաւ, եւ այլք նորագոյնզք.

Տէր Յովհաննէս արքեպիսկոպոս շինող եկեղեցւոյս. Թուին ՉԽ.

+ Այս տապան հանգստարան  սրբազան արհիեպիսկոպոսին  Մեսրովբայ  Սիւնեաց նահանգի. ՌՃԺԲ.

+ Այս հանգիստ Զաքարիայի երջանիկ արհիեպիսկոպոսի. Թուականիս Հայկականի ՌՃ.

Ի հարաւակողմն եկեղեցւոյն կայ մեծագոյն գաւիթ, զոր նախ շինեաց Բ Յովհաննէսն, ըստ պատմչին, եւ յետոյ Առաքէլ քեռորդի Գրիգ. Տաթեւացւոյ ի սկիզբն ԺԵ դարու: Ոչ գիտեմ ի ճակատ այսր գաւթի եթէ այլոց տեղւոյ ` կայ արձանագիր Յովհաննու եպիսկոպոսի. նորին դարձեալ յիշատակ շինութեան Սըրահիցն յիշեցելոց ի պատմչէն, ի սեան միում մեծի գաւթին, հանդերձ թուականաւ 1043 ամի. որք են.

ԶՏէր Յովհաննէս Սիւնեաց եպիսկոպոս շինող սուրբ եկեղեցւոյս յիշեցէք ի Քրիստոս.

+ Թվին ՆՂԲ. Ի թագաւորութեանն Սմբատայ որդւոյ Աշոտոյ ես Տէր Յովհաննէս շինեցին զսրահս աւգնականութեամբ Սմբատայ, որք աղաւթէք յիշեցէք ի Քրիստոս.

Ի գաւթի է գիր շիրիմի մեծահռչակ վարդապետի տեղւոյս ` Գրիգորի Տաթեւացոյ, ի փոքրիկ մատրան, յոր մուծանէ դուռն ի տաճարէն, գեղեցիկ խաչանիշ քանդակօք դրուագեալ, զոր շինեաց Յովակիմ եպիսկոպոս Անկեղակոթեցի  ի սկիզբն դարուս: - Ի ծայր կամ ի գլուխ գաւթիս ` յարեւմտակողմն ` կայ վայելուչ Զանգակատուն, ամբարձեալ ի վերայվեցից սեանց փոքու կաթողիկէիւ. շինեալ ի Յովհաննէ Որոտնեցւոյ. զատ յայլոց ինչ շինուածոց, յետ դարձին յուխտիցն, որպէս գրէ աշակերտ նորին Գրիգոր  չափաբանորէն.

« Ի Սիւնական վիճակն հասեալ եւ գահոյս բազմեալ,

Սուղ ինչ ժամանակ անդ խաղաղացեալ,

Զզանգակատունն որ էր հիմնարկեալ ` նոյն նա կատարեալ »:

Զանգակքն հնագոյն են քան զայժմեան տուի իւրեանց եւ հնչեցուցիք յիշատակի մեծի մետրապօլտին եւ պատմչին ` Ստեփանոսի, կրելով զիւրեամբք  զայսպիսի յարմարագիւտ բանս, յ ' ամէ 1302 եւ 1304:

Թվ. ՉԾԱ. Լսելի արա ինձ, Տէր, զձայն ցնծութեան եւ զուրախութեան, Անեղին ծննդեամբ. ԶՏէր ՍՓ. Սիւնեաց գահին կոչեա ի փառսդ հայրենեաց.

+ Թվ. ՉԾԳ. Լսելի արա ինձ, Տէր զձայն ծնցութեան եւ զուրախութեան. եւ ցնծասցեն  ոսկերք իմ տառ. Գթա Քրիստոս  Աստուած ի Տէր Ստփ.

Առ սոքօք երեւի յետնոյ ուրուք յարգողի նորին երախտաւոր Ստեփանոսի `  գրեալ.

Այս Տէր Սփ. Օրպէլեանց մեծաւ ջանիւ ուղղափառ պահէ զաւանդս յեկեղեցիս Հայոց. Տէր Ստփ. մետրապօլիտ Սիւնեաց, որ է Պրօտոփրանտէս ամենայն Հայոց.

Ի զանգակատան աստ թաղեալ է Ներսէս եպիսկոպոս Տաթեւացի ի կէս ԺԷ դարու. զորմէ ասէ շարայարող  պատմութեան եպիսկոպոսաց  Սիւնեաց, եթէ « արար բազում ուղղութիւնս եւ բարեկարգութիւնս եկեղեցական եւ քաղաքական, եւ շինեաց արեւմտեան կողմի խուցսն եւ զերեսբացսն, եւ զեկեղեցին ի գեղջ իւրում »:

Ս. Գրիգոր Լուսաւորչի եկեղեցեակն սագաշէն է, եւ կայ ի ծայր հարաւային մեծի գաւթին, շինեալ նախ ի Փիլիպպեայ Սիւնեաց  իշխանէ ի կէս Թ դարու, յետոյ ի Յովհաննէ եպիսկոպոսէ Բ, եւ ի վերջոյ ` ի պատմիչ եպիսկոպոսէն  Ստեփանոսէ, զորոյ տեսաք եւ զհակիրճ  արձան յիշատակի ի վերդ, եւ զնուէրս բարեպաշտիցն  առաջնոց ` ի նախակարգեալ բանքս:

Ի յառաջագոյն քան զպատմչին շինութեանց մնայ յիշատակ եւ արձանագիր մի ի վերայ գեղաքանդակ ընկուզենի դրան եկեղեցւոյն, յամի 1253.

Ես Տէր Հայրապետս ծառայ Բարձրելոյն կանգնեցի զԴասերս եւ նորոգեցի զԴուռնս. զիս յաղաւթս յիշեցէք աղաչեմ.

Կից ամին է մատուռնն նորաշէն ( յամի 1787) ի յիշատակ հանգստարանաց Յովհ. Որոտնեցւոյ եւ Գր. Տաթեւացւոյ, արձանագրութեամբ անուանց Բռնակոթեցի   սատարողացն  ի ծախս  շինութեան, ի ձեռն Յովակիմայ  արքեպիսկոպոսին: - Յարեւելեան հիւսիսային կողմն վանացս է քարակերտ փոքրիկ եկեղեցին Ս. Աստուածածին, շինեալ ի Գրիգորէ եպիսկոպոսէ ի սկիզբն աթոռակալութեան իւրոյ, վայելուչ ձեւով եւ սրածայր « գմբեթաւոր,  գեղեցկայարմար », եւ վայելչագոյն դրիւք, ըստ նախակարգեալ պատմչին բանից, եւ արձանագրաւս.

Ի շրջագայութեան տումարի հայկական թուի յոբելեանց ՇԶ թուի Ես Գրիգոր մեղապարտ ծառայ Քրիստոսի ողորմութեամբ նորին եպիսկոպոս Սիւնեաց, կանգնեցի զԿամարքս եւ ի վերա զեկեղեցիս.  շինութիւնս է, եւ որ այլ աշխատութիւն իմ ի տանս եւ արդիւնք վկայեն եկեղեցիքս. եւ յորժամ յաւարտումն եկն ամենայն, կամեցան եղբարք եւ կարգաւորք տանըս վարձահատոյց ինձ լինել, եւ խնդրանաւք իմովք կարգեցին Խ մի որ յամենայն տարւոջ կատարեն վասն փրկութեան  անարժան հոգւոյ իմոյ որչափ սուրբ եկեղեցիքս  ի հաստատութեան են. Իսկ արդ որ զկնի մեր յաջորդէք ի սուրբ աթոռդ հայրապետք եւ կարգաւորք տանս, պարտական են այդ Քառասնուցդ որ անխափան կատարեն յամենայն տարւոջ. Որ խափանման  պատճառ լինի ինչ եւ իցէ պատճառանաւք եւ ոչ կատարէ եւ զրկէ զհոգիս իմ, եթէ ի հայրապետաց եթէ ի կարգաւորաց, գրկեալ են եւ որոշեալ ( լիցի ) ի փառաց Որդւոյն Աստուծոյ, այժմ եւ ի հանդերձելումն. եւ անէծս կրիցէ ի Սուրբ Երրորդութենէն, եւ մի գտցէ թողութիւն ի Քրիստոսէ, իսկ հաստատիչք  գրոյս աւրհնեալ եղիցին.

Զերեսին զեկեղեցիքս  միանգամայն յիշէ Թովմա Մէծոփեցի յիսկագիր մատենի ուրեք գրեալ անդ յամի 1406 « Ի Ս. ուխտս Ստաթէի Սուրբ Առաքելոյս եւ Ս. Աստուածածնիս եւ Ս. Գրիգորիոս ». եւ զատ յերից աստի այլ ոչ յիշի, գէթ յանուանէ իսկ հին եւ առաջին անունն Ս. Նշան ` ոչ բնաւ. բայց որպէս եւ ի վերայ ասացի ` կարոտիմ ստուգագոյն  այցելութեան եւ քննութեան տեղւոյս, ուր հարկ է թէ իցեն եւ այլ յիշատակք հնութեան եւ արձանք բաց ի գրելոցս աստ, եւ ի սակաւուց ոմանց այլոց, որոց եւ շարադրութիւն եւ գիրք նոյնպէս ստուգութեան կարօտին: