Սիսական

66. ԽԱՉԻԿ. ԱՒԷՇ. ԱԿՈՌԻ. ԿԶԱՒՈՐ ԱՂԲԻՒՐ

Անձուկ այլ երկրագոյն եւս ձորակ կայ ի Հր. Ճաւաձորոյ եւ ի Հս. Ակոռւոյ զոր մարթ է կոչել Խաչկաձոր ` յանուն Խաչիկ գեղջ. թերեւս յանուն սորին ողջոյն մասըն մի գաւառին Վայոց ձորոյ կոչէր երբեմն Խաչերոյ խոռ, ըստ շրջաբերականի Սարգսի կաթողիկոսի, որ ի թուելն զգաւառս Սիւնեաց ` յետ Ճահկոյ ասէ, « Վայոց ձոր ` Խաչերոյ խոռովն ». եւ արդարեւ ոչ միայն տեղիս սահմանորդ  է հիւսիսակողմն Ճահկոյ, այլ եւ բովանդակ երկիր արեւմտակողման Վայոց ձորոյ ` յահեկէն Արփայի ` խոռ իմն ձեւանայ ընդ մէջ լերանց ձորահովտին Կնիշիկայ եւ գաւառաց Ճահկոյ եւ Նախճաւանի: Այլ այս զիարդ եւ է, գեօղն Խաչիկ ` որ իբր մղոնաւ ի հարաւոյ կայ Քալատաղի եւ Խոտակերաց վանաց, եւ թերեւս ի նորին իսկ ի սակս հռչակաւոր խոտակերաց խաչին այսպէս իցէ կոչեցեալ, բարձրանիստ եւ վայելչագիր, մի ի սակաւուց  գիւղից գաւառիս ` յորում տեւեցին մնացին ի զարմից նախնի բնակչաց Հայոց, եւ ոչ են նորեկ գաղթականք, ոգիք իբրեւ 700: Եկեղեցին սագաշէի ընդարձակ (21 քայլ յերկայնն, 14 ի լայն ) յանուն Ս. Աստուածածնի, հնացեալ այլ ոչ է հին ըստ շինութեանն  ժամանակի, քանզի կանգնեալ է յամին 1681 ի վերայ չորից սեանց, եւ զարդիս փայտեղինօք ամրացուցեալ, ունի զայս արձանագիր.

Ի Թվ. ՌՃԼ. շինեցաւ սուրբ եկեղեցիս յանուն Աստուածածնին,  ի թագաւորութեան  Շահ Սուլեմանին, հայրապետութեան տեառն Յակոբին, ամէն.

Ի յետին ամքս Գաբրիել Յովհաննիսեան Աղեքսանդրապօլսեցի հաստատեաց դպրոց ի գեղջս յայսմիկ: - Վասն հովասուն վայրուցն ` բարեկեցիք մերձակայ եւ հեռաւոր շինից գան ամարանի ի Խաչիկ: - Յարեւմտից Խաչկայ ի միջի դաշտին ամբառնայ բլրակ մի Թաւարայ թախտ անուանեալ, ոչ է յայտ վասն էր: Ի հարաւոյ կուսէ երեւին գերբուկք գեղջ Մռահող կոչեցեալ, ոչ յիշեալ ի գիրս: Են եւ այլ ոչ սակաւ հետք ամայացեալ բնակարանաց ` գերեզմանաց  եւ ձիթահանից  մերձ ի սոսա. ի միում ի ձիթահանիցն  արձանագրեալ է, ոչ ի վաղուց.

Կուկեցի ուստայ Յովհաննէս նկարաքար. Ես Սամոն որդի Տէր Յովհաննէսի Տէր Սամուէլի:

Իբրեւ մղոնաչափ մի հեռի յարեւելից հարաւոյ Խաչկայ ամբառնայ Կատուաքար բլուր, յորում  նշմարի աւերակ գեղջ, եկեղեցեաւ եւ գերեզմանօք, զոր Հին գիւղ կոչեն Խաչիկեցիք: Հուպ նմին ի հարաւոյ յայլում քարաբլրի կայ աւերակ բերդի, զոր Բերդաթաղ անուանեն:

- Դարձեալ յարեւելակողմն Խաչկայ ամբառնայ Կելինգայա կամ Գեալինղայտ ( Հարսնասար ) լեառն, յորոյ հիւսիսոյ սրագագաթն եւ բարձրագոյնն լերանց կողմանցս իբր 8500 (9157 անգղ. ) Ղուլան օյնախ, հաւանօրէն ըստ նախնեաց Քուռակախաղաց: Ընդ մէջ սորա ի Հս. եւ Կնիշիկայ ի Հր. է փոքր հովիտն Մահրասայ ( Վարդապետի ): - Ի նոյն կողմանս է եւ բլրակ մի, յորում գոգաւոր կամ ծակ քար, զոր նուիրական իմն համարին եւ բուժիչ ականջացաւոյ, վասն որոյ եւ կոչեն Անկաճալու խաչ: - Միւս եւս ուխտական վէմ է նոցա խաչանիշ, զոր Ընկզարաթ ? կամ Հազարափրկիչ անուանեն, եւ հանդիսիւ պատուեն ի տօնի Համբարձման: Ի հարաւոյ Խաչկայ եւ ի հիւսիսոյ Աւէշի երկուս եւս ձորակս մանունս յիշէ Քաջբերունին, զՊոպոքուտ եւ զՈւռուտ. որ եթէ այսպէս ցարդ կոչի ` յիշեցուցանէ զՈւռուքի գեօղ Վայոց ձորոյ, որոյ եւ դասաւորութիւն ի կարգի գիւղորայից ըստ հին ցանկին ` երեւեցուցանէ յայս կողմանս լինել:

Սակաւ ինչ ի բացեայ ի Հս. Քարկոփ վանաց առ աղբերբ միով գտաւ խաչարձան ` գրութեամբ 1271 ամի. միթէ յանուն գրողին կոչեցեա՞լ իցէ գիւղն Խաչիկ.

Ի Թվ. ՉԼ. Կամաւն Աստուծոյ ես Խաչիկ կրաւնաւոր կանգնեցի զԽաչս ի բարեխաւսութիւն ծնողաց իմոց. յիշէք.

Հուպ սմին են աւերակք եկեղեցւոյ, խաչվէմք եւ տապանք անգիրք: - Սակաւ ինչ եւս վերագոյն ի հիւսիսակողմն կայ Առնէտ հայանուն գիւղ, որ ոչ յիշի ի գիրս. Քաջբերունին զսա համարի լինել հինն Արաստամուղ: Աստի մինչեւ յԱմաղու կամ ի Նորավանս ` ընդ հիւսիս ` իբրեւ փարսախ մի է ճանապարհի:

Ի ստորին կողմն ձորոյն երկու մղոնաւ եւեթ հեռի յելից Արփայ գետոյ, առ գետակաւ իսկ ձորակիս ` ի գոգ շրջապատ լերանց, կայ մեծագոյն ամենայն այժմու շինից գաւառիս Վայոց ձորոյ, Եայճի աւան այլազգեաց 320 տանց. ունելով ի միջի ի վերայ բլեր բերդ ասպաստանի կաւակերտ, ոչ հին: Է՞ր արդեօք եւ ի հնումն գեօղ մեծաշէն, կամ թէ ի նոր ժամանակս շինեալ եւ ընդարձակեալ, ոչ ունիմ ասել, եւ ոչ գուշակել աստանօր զմի ի գեօղից հնոյ Ցուցակին, յորս միայն սակաւ ինչ մերձաձայն գտանի անուամբ Եճեղի գիւղ, այլ ոչ հաւաստի յայսմ կողման լինել: Քաջբերունին յանկագոյն համարի լինել զսա հինն Հողոցիմ, ըստ վկայութեան արձանագրին Նորավանից, զոր նշանակեցաք ի վեր անդր. եւ չիք երկբայել զի չէր հեռի ի վայրացս ` ուր յայտնի են երկու գեօղք յիշեալք յարձանին, յորս յաւելու հետաքննող լինել եւ զյիշեալն Քուռակախաղաց սար: - Մղոնաւ ի Հս. Եայ ` եայ քարայր մի է ի Խզանգի անուն լերին, դժուարամուտ եւ մթին ` այլ կարի ընդարձակ, սիւնաձեւ պաղակօք եւ յատակին եւ ճրագաձեւիւք ի վերուստ կողմանէ:

Ի Հր. Եայճեայ նշանակի կամրջատեղի, յորմէ սակաւ ինչ հեռացեալ է գետակն, եւ ի նորին հարաւոյ Ղափախլու կամ Գապախլու ? անուն լեռնակ: Ի ժամանակի պատերազմաց Ռուսաց եւ Պարսից (1828) գեղջ աւագ էր Հիւսէին Ալի Սուլթան, որ մասամբ բնակչացն խոյս ետ ի Գիլիսէ-տէրէսի ( Եկեղեցաձոր ) ի վերոյ քան զՃաւաձոր:

Վերջին եւ ընդարձակագոյն ձորահովիտ այսր մասին Վայոց ձորոյ է Ակոռի, այժմս Ախուռի կոչեցեալ յանուն գեղջն, որ առ կցուածով երկուց վտակաց գետակին. ի գլուխ միոյն կայ Հաւուշ կամ Ավուշ թաթարաբնակ գիւղ փոքր, երկու մղոնաւ յԵլ. Հր. Խաչկայ, եւ է հինն Աւէշ, յիշեալ յարձանագրին Սմբատայ որդւոյ Լիպարտի յամի 1261, հանդերձ Ակոռեաւ. զի, որպէս ասէ, ի շինելն եւ ի նորոգել զեկեղեցիս Նորավանից, « ետու նախ յիմ հալալ հայրենեացն երկու գիւղ, զԱւէշ եւ զԱնապահ, որ յափշտակած էր ի տեղւոյս, եւ յԱկոռի ` զնորատունկ մեծ այգին իւր կիւրակաջրովն ». յետ այնորիկ ասէ յաւելեալ եւ գետինս ի Ճաւաձոր « եւ ի գլուխն Ակոռոյ », հանդերձ այլովք. եւ ի նոյն յարէ. « Ընդ սմա եւ զիմ ձեռատունկ այգին ի Ծաղկաձոր »: Զյետին տեղիս եւս համարիմ լինել յայսմ կողման եւ ոչ յայլս համանուանս: Բնակիչք Ակոռւոյ են այժմ մահմէտականք, տունք 60 կամ աւելի: - Ի գլուխ միւսոյ ( հարաւայնոյ ) ձորակին ի սահմանս արտորէից Աւէշի կայ Տամաշախ կամ Թամաշալըխ գեօղ ամայի, յորոյ անուն եւ ջուրն կոչիւ: Ի հիւսիսակողմն  Աւելի առ ստորոտով քարաժեռի կան աւերակք եկեղեցւոյ փոքու եւ տապանավէմք  անգիրք: - Մեր նմին յապառաժից միջոյ եւ ի քարանձաւէ ձորին ցուրտ ջուրք, զոր Թուրբք Չըրաղխանայ կոչեն, իսկ Հայք Կագւոր, եւ համարին յանձաւին լինել գերեզման ձգնաւորի, յոր եւ զան յուխտ կանայք ամուլք, որպէս եւ Թուրքք, կախելով զնուէրս իւրեանց ցնցոտիս զմերձաւոր ծառայ միոյ, որպէս է նոցա սովորութիւն առնել յայսպիսի ուխտատեղիս: - Ի ստորին կողմանս ձորահովտին յաջմէ գետակին են գիւղք այլազգեաց Տօսդ-Ալիպեկ տիզա 30 տամբք, յանկեան խառնրդոց գետոյն Ակոռոյ ընդ Արփայ, եւ է շէն ընդարձակ, սակաւուք հեռի ի հս. Պաշ-Նորաշէն գեղջ Շարուբայ: - Ի հարաւոյ ձորահովտին Ակոսւոյ կայ փոքրիկ ձորակ մի եւս, դոյզն բարձամբք զատուցեալ ի նմանէ, եւ են ի նմին սակաւ գեօղք փոքունք կամ հանգրուանք այլազգեաց:

Երկիր աջակողմեան Արփայի արեւմտեան Վայոց ձորոյ ` որ ընդ մէջ կայ արդ տեղագրելոյ ձախակողմեան ձորահովտացս եւ ձորահովտին Աէոպենայ, եւ յայնմ կուսէ ` այրարատեանն Սագարակայ եւ Շարըրոյ, ընդարձակ իմն խոպան է, Սանդիւզան կոչեցեալ, ունելով լեռնակս ուրեք ուրեք, որպէս Գայա տերե, Շափալախ ` ի միջավայրին, Գըգ- գալեսի ի հարաւոյ: Հազիւ ուրեք չէնք նշմարին, որպէս ի հիւսիսակողմն Հիւնուտ գեօղ փոքրիկ, յարեւելակողմն մերձ ի սահմանս Չուայ Զարտի տերե աւերակ գեօղ, յոր անուն կոչի եւ լեռնակ եւ վտակ մի անկանի յԱրփա մերձ ի Տանձիկ Վերին: Արգասիք երկրին են ` զատ յայլոց ինչ ` կանեփ եւ բրիձ: Դրակցութիւն Այրարատեան աշխարհն յարեւմտից եւ բարգաւաճ ձորակաց Վայոց  Ձորոյ ` պահանջէր եւ զբարգաւաճանս այսր մասին գաւառիս ի հնումն, այլ անծանօթ են մեզ հանգամանք եւ մնացորդք հնութեանց նորին, եւ ոչ ստոյգ անջրպետք  սորին եւ Շարուր գաւառի Այրարատայ: