Սիսական

73. ՆՈՐԱՎԱՆՔ ՄԻՒՍ. ՀԱՄՍԱՐԻ. ՏԱՆՁԻԿ. ԱՆԱՊԱՏ Բ.

Մինչչեւ հեռացեալ ի քաջանշան վայրացս եւ վանացս ` կարեւոր համարիմ յուշ առնել, զի յետին յիշատակ բանիս եցոյց երկուս լինել աստանօր Նորավանս, եւ Վերին կոչելով զմին ` յայտ լինի երկրորդին լինել Ստորին կամ Ներքին, որ հաւանօրէն է նոյն ինքն հռչակաւոր մենաստանն խնամարկեալ յՕրբելեանց յԱմաղու. յառաջ քան զայսոսիկ յիշեցաք զՆորավանս Գեղաքունեաց ( յէջ 75), եւ յետոյ ուրեմն յիշեսցի Նորավանք Բղենեաց, որ ի կէս Ժ դարու շինեալ: Ի թուականէ սորին եւ յանուանց շինողացն յայտ է աներկբայ ` զի որիշ է միւս եւս ( հինգերորդ ) Նորավանք, որոյ տեղի ոչ նշանակի, այլ շինողն եւ թուականն ` ի վերջ կոյս Ժ դարուն: Եթէ էր այս մի ի զուգիցն Վերջին եւ Ստորին Նորավանից ( որոց հիմնարկութիւն ոչ ցուցանի բացայայտ ի պատմչէն Սիւնեաց ), զարմանք լինէին լռութիւն սորա կամ անգիտութիւն. ապա յայտ է թէ զատ եւ որիշ էր յամենայն վերագոյնդ յիշեցելոց. սակայն դարձեալ ոչ փոքր զարմանք են չյիշել նորա զյետինս ( զորմէ ահա ճառելոց եմք ), եւ որոյ սկզբնաւորութիւն այնպէս նշանաւոր եւ զուգադէպ իմն է ` որպէս Բղենոյ Նորավանիցն, գոգջիր եւ Ամաղուայն: Արդ զանծանօթս այս կամ զքննելի Նորավանս ծանուցանէ յիշատակագիր հռչակեալ փղոսկրապատ Աւետարանին Էջմիածնի ` գրելոյ յամի 989, որ յետ մթին ինչ  բանից յայտնէ ` զի հօրեղբայր իւր Ստե փանոս ի զարմէ Հայկազանց անտի Սիւնեաց « Թողեալ  զհայրենական շքեղաշքութիւնն, քանօն կրօնից միանձանց  եղեալ յերկրի, զանմարմնոցն բերել օրինակ `  նոցին եղեւ  հաղորդ, թողլով յերկրի իւրայոցս աշակերտելոց ` օրինակ գնացից կենաց պողոտային `  եւ սանդուղս ի վերինն Սիովն ` զանուանեալ Նորավանս, հիմնարկեալ ի սմա զվկայարանն  նոյնանունն իւր Սըրբոյ Նախավկային Ստեփաննոսի: Իսկ ես յետին եւ ամենանուաստ Ստեփաննոս, մոլորական կրօնաւոր եւ անարժան քահանայ, նորին  աշակերտ եւ եղբօրորդի, ոչ ըստ նորին օրինակի ` այլ յոյժ մեղուցեալ, որ թէպէտ եւ ըստ սին եւ սնոտի խարկանաց կենցաղոյս Հայկազնեա գոլ ասէին ցիս, այլ իմ ըստ ճշմարտութեանըն որում եսն վկայեմ ինձ, աննշան եւ վաթթար եւ յետին քան զամենայն մարդիկ … Եւ արդ մեծաւ զարմացմամբ ցանկացայ գրել զվսեմափայլ  չորեքծագեան զհոգեբուղխ տառս սրբոց աւետարանչացս ի զարդ գերարփի վայելչութեան եկեղեցւոյ … Եւ արդ մի ' ոք իշխեսցէ  ի տանէն Աստուծոյ հեռացուցանել զսա իւիք պատճառանօք ի Նորավանից սուրբ եկեղեցւոյս. եւ թէ ոք յանդգնի  որոշել զայս Աւետարանս ի սուրբ խորանէս, յափշտակեալ  ի փառաց Որդւոյն Աստուծոյ որոշեալ լիցի … Եւ գրեցաւ յամի թուոյ Հայազանց ՆԼԸ, եւ ըստ թուոյ Հոռոմի ՉԽԲ, յԻսմայէլական բռնակալութեան ՅՀԹ:

+ Տեառն Ստեփաննոսի է սուրբ Աւետարանս: Տացէ զսա Տէր ի վայելումն մանկանց նոր Սիովնի »: Յետ իբր 200 ամաց (1173) Գուրժի ոմն որդի Վահրամայ ` գնեալ զայս աւետարան ` տուեալ է ի Մաղարդի վանից Ս. Ստեփաննոս: - Թողում ապագայի եւ ապագայից  ըզլուծումն  խնդրոյս նոյնութեան կամ որիչութեան Նորավանիցս, ի քնին առեալ եւ զյետին  յիշատակն 1173 ամի. յորում եթէ չէն էր վանքն ` ուր գրեալն է, առ նոյն անշուշտ դարձուցանէր զայն գնողն բարեպաշտ, եւ պատմիչն Սիւնեաց  եցոյց զի յետ կիսոյ դարու այնր թուականի սկսեալ է վերայիշխանութիւն իւրոյ Նորավանիցն  Ամաղուայ. եւ զի թէպէտ սորայս գլխաւոր եկեղեցի Ս. Կարապետ կոչի յաճախ, այլ եւ Ս. Ստեփանոս, որպէս շինեալն ի համանուն Հայկազնոյն, նա եւ հին եկեղեցի գոլ նշանակի Ամազուայն:

Սակաւ ինչ հեռի ի Նորավանիցս ի հարաւոյ կուսէ ի բարեբոյս  ձորահովտին ` կայ անկցորդ այլոյ շինուածոյ `  սենեակ կամ մատուռն  մի փոքր, ոչ հին, քարաշէն կըրամած կամարակապ , աւազան ի միջի ` յոր հոսի նրբածորան ջուր բժշկարար համարեալ, եւ գան այցելուք յարումն եւ յօծումն: Ունիցի թերեւս դա զտեղի կամ շինեալ իցէ առ յիշատակէ քաջահին Եկեղեցւոյ  Ս. Փոկասայ , զոր յիշեցաք ի սկզբան տեղադրութեան վանիցս, ( տես յէջ 184), եւ զի ջուրն այն « առնէր հրաշս զարմանալիս. զի ամենայն անբուժելի ցաւք եւ անհնարինք ի մարդկանէ, գոդութիւնք եւ բորոտութիւնք եւ վէրք բազմաժամանակեայ նեխեալք եւ ապականեալ, ի ժամանելն ի տեղին յայն հաւատովք եւ ի լուանալ ի ջուրն եւ յօծանելն ձիթով ` բժշկեալ լինէին. եւ թէ մահացու լինէր ` առժամայն վախճանէր: Եւ վասն այսր մեծապէս լինէր հնչեալ համբաւ տեղւոյս ընդ ամենայն աշխարհ: - Ապա ի նուազել ժամանակաց … ի ՇԾԳ թուականին (1105) էր եպիսկոպոս ոմն ի վանս Յովհաննու ` Յովանէս անուն, լցեալ ամենայն առաքինութեամբ եւ բոլորովին զգեցեալ զՔրիստոս, յազգէ ազնուական, որդի մեծափառ իշխանին Բաղաց Հասանայ.. մեծ որդի մեծին Համտունայ: Այս Յովհաննէս յետ աւերման իւրոյ աշխարհին ` բազում ալէկոծեալ այսր անդր, եկն ի Վայոց ձոր գաւառ, եւ կամեցաւ բնակել ի Խորաձոր անապատին Նորավանից, մերձ անառիկ դղեկին Հրասեկայ բերդին, առ հիազօր եւ մեծասքանչ եկեղեցւոյն Սրբոյ Կարապետին. եւ երթեալ յանդիման լինի մեծի արքային Պարսից Մահմուտ սուլտանին, ծանօթանայ նմա եւ առնու ի նմանէ փարման եւ մանչուր ` վասն սուրբ տեղւոյն այնմ. համարձակ բնակէ ի նմա, ժողովեալ արս կրօնաւորս եւ ճգնազգեացս, եւ հեռացուցանէ ի վայրիցն զամենայն աշխարհականս, եւ շրջապատիւ սահմանէ զվայրն ամենայն, կանգնելով զնշանն տէրունի, զի մի ' անցանեն ընդ այն կանայք եւ լկտի մարդիկ: Եւ առնու ի սահմանակցացն հողս եւ անդաստանս ի ժառանգութիւն եկեղեցւոյն ` ի Գանձակեցեացն »: Յետ այսոցիկ պատմի հարստահարութիւն բերդապեհին Հրասեկայ եւ քանդումն սորին ( տ. յէջ 180):

Զերկոսին եւս տեղիքս ` զՆորավանս եւ զԱնապատն Ամաղուայ, Տարսայիճ իշխան հանդերձ այլովք վանորէիւք եւ նոցին վիճակօք ` տուեալ էր ի ժառանգութիւն որդւոյ իւրոյ Ստեփանոսի եպիսկոպոսի, որ իրաւամբ իսկ նստէր աստ իբրեւ յաթոռ եպիսկոպոսութեան կիսոյ մասին Սիւնեաց, զոր եւ միացոյցն յետոյ, ( որպէս գրեցաք յիւրում տեղւոջ ). եւ զտեղիս զայս որպէս սեփական հայրենի կալուած ` բազում խնամով յարդարեաց նա ինքն, եւ ճոխացոյց կալուածովք, սեփականելով նմին զիւր հայրենաբաժին գեօղսն, յորոց սակի գանձագինն Չուա (169), եւ վանորայք Քարկոփ եւ Արատէս. եւ զատ յայլոց նուիրաց ` ընծայեաց եւ խաչ մի հրաշափառ, զոր յերկրէն Արցախոյ բերեալ էին յայս գաւառ, եւ տեարքն Դլինեանք ` առ կարօտութեան կամէին  օտարացուցանել. գնեաց ի նոցանէ Ստեփանոս 500 ոսկւոյ, եւ զպահարանն դարձոյց ի նոսա ի հաշիւ 100 ոսկւոյ. եւ ինքն շինեաց նոր պահարան յոսկւոյ եւ յարծաթոյ, շքեղափայլ չորիւք մարգարտօք եւ հնգիւք մեծագին ծիրանատեսիլ շափիւղայիւք, որոց ընդ միջովն եդեալ զմասնն կենարար փայտին ` յաւել գրել ի թիկանց կուսէ նշան բանից համառօտ.

Այս աստուածընկալ սուրբ Նշանս կազմեալ ի Տէր Ստեփաննոսէ Սիւնեաց եպիսկոպոսէ, բնակեսցէ ի յաւիտեան ի սուրբ եկեղեցւոջս Նորավանից.

Արար միւս եւս մեծագոյն պահարան աղիւսաձեւ, գրեալ ի նմա երկար յիշատակարան: Եւ զի յամարայնի տօթ անհնարին նեղէր զբնակիչս տեղւոյն, սահմանեաց վասն եպիսկոպոսին եւ սպասաւորաց եկեղեցւոյն զԱրատէսի վանքն որ ի վերոյ Եղեգեաց … ամենայն շրջակայ սահմանօքն եւ հոգեցատուր ժառանգութեամբն ի սուրբ եկեղեցիս », եւ այլն: Եւ յետ կարգաւորելոյ զայս ամենայն, գրեաց եւ կնքեաց զգիրս իւր Պատմութեանն Սիւնեաց յամի 1297, ի սոյն յայս « վանս ` վսեմական եւ փառաբնակ ուխտիս Նորավանից, ընդ հովանեաւ աստուածաբնակ տաճարացս եւ աստուածակիր նշանացս, ի նժդեհ եւ ի դառնադաժան աւուրս ». կեցեալ յետ այնորիկ աւելի քան զտասն ամ մինչեւ ի 1309 կամ 1310:

Ի տեղեաց անտի յիշեցելոց յարձանսն ` Տխարբ գիւղ թուի յարեւելակողմն հարաւոյ Ամաղուայ լինել եւ մերձասահման Գանձակայ. առ որով ` պատմի, զի ի ժամանակս Յովհաննու եպիսկոպոսի Համտունեանց « կին մի եւ մանուկ սանդխտոյ անկեալ պատահմամբ ընդ մեծ Քարն որ հանդէպ վանիցն ի Տխարբայ շինոյն. տեսեալ սրբոյն եւ կնքեալ նշանաւ խաչին հանդէպ, անվնասք մնացին եւ ամբողջ դարձան անդրէն ի տուն իւրեանց, եւ ասէին. Տէր Յովհաննէս կայր ի յատակ քարիս, եւ երկու ձեռամբ ըմբռնեալ ապրեցոյց զմեզ »: - Համսարի գիւղ իցէ թերեւս Ամասրիա գիւղն Գեղաքունոյ. իսկ Ագարակի ձոր գիւղ եւ Աղբերիս ագարակ, հարկ է թէ ի մերձաւոր սահմանս Նորավանից իցենի: - Ազատ ` թուի Ազատակն ոպ ի կողմանս Բոր գեղջ: Այլ ինչ տեղիք, որպէս Ճաւաձոր, Աւէշ, Ակոռի, Տանձիկ, յիշեալ են յառաջագոյն: - Ի սկիզբն դարուս ժառանգութեամբ ունէր զտեղի Նորավանից Պետրոս Բէգ որդի Մէլիք Սամ բէգի, հրովարտակաւ Ֆէթհալի շահի հաստատեալ ի նոյն յամի 1813: Բայց զարդիս Ամաղու եւ վանքն մերձակից սահմաօք ` ստացուած են Ստեփանոսի Եղիազարեանց Երեւանեցւոյ, եւ շատք ի հին կալուածոց աթոռոյն ` Չուացի Հասանալի սուլդանի այզազգւոյ:

Ոչ հեռի ի կողմանս եւ մերձ ի Կնիշիկ  գեօղս (180), ի վերայ ճանապարհին մատուռն մի է անշուք շինութեամբ ` Տէլիխաչ անուանեալ, յոր գան յուխտ: Անկ է հետազօտել եւ ի վերնակողմն ձորոյն, ուր ոչ նշանակի ի քարտի եւ ոչ մի շէն, որպէս գրեաթէ ոչ եւ ի բովանդակ ձորահովտիս. միայն ի ծոցը արեւմտեան սահմանացն, առ եզերբ իսկ մեծի գետոյն Արփայի ` կայ Վերին Տանձիկ գիւղ, զի իբր կիսով փարսախաւ ստորեւ կայ Ստորին Տանձիկ յաջմէ գետոյն, ոչ նշանակեալ ի հին Ցուցակին, այլ յիշեալ յարձանագրի անդ Սանջարի որդւոյ Տանաղուի, որ իբրեւ տէր տեղւոյն եւս զայն ի կալուած Նորավանից յամի 1303 ի ձեռն պատմչին Ստեփանոսի: Այժմեան բնակիչք երկոցուն եւս գիւղիցս են այլազգիք մահմէտականք, իբրեւ տունք 60: Ի միջոցի երկոցուն ` յաջակողմն գետոյն ` է անձաւաձեւ սոր մեծ ` ի բռնութենէ ջուրց փորեալ, զոր ռամիկն համարի գոմս ձիոյ Քէօրօղլու դիւցազին եւ երգչի: Չերեւին ինչ նշխարք հնութեան եւ եկեղեցեաց ի գիւղքս, այլ աւերակք ի քարակտուր մի յարեւմուտս նոցին, ուր համարի հինն Տանձիկ, թէպէտ եւ ոչ իսկ անդ յայտնեցաւ նշանաւոր ինչ. բայց բնակքն մահմէտականք պատուեն տեղի մի իբրեւ գերեզման առն սրբազանի ` ի միջի ծառոց թեղենեաց, զորս եւ զգուշանան  հատանել `  նուիրականս համարելով: - Մերձ ի Տանձիկ ընդ կողմըն Արփայի ` ծծմբահոտ ջրոյ աղբիւր մի է, իսկ յարեւելից կուսէ ( եւ ի Մտ. Ամազուաձորոյ ) ամբառնան  քարաժայռք, յորոց երկուք մերձ ի գետն Արփա ` ունին ի գագաթան ջրամբար եւ աւերակս բերդի եւ բնակութեանց կրաշաղախ քարամբք. մին կոչի Վեյսալի գալեսի, միւսն Իւչ ղարատաշ գալեսի ( Բերդ երից եղբարց ): Մի ' այսոքիկ արդեօք իցեն մնացուածք հռչակաւոր բերդիցն Վայոց եւ Հրասեկայ, եւ Անապատն բերդ: - Դոյզն ինչ վերագոյն քան զՎերին Տանձիկ յաջմէ Արփայի պատուեն բնակիչք կողմանցն եւ մահմէտականք վէմ մի սեւացեալ  ի ծխոյ նուիրաց , զի համարին ընդ նովաւ եղեալ զճգնարան Յովբայ, եւ զքարացեալ ճճիս բրածոյիցն ` անկածս ի վիրաց նորին, եւ այս ` քանզի Օստեր կոչի կողմն այն, որպէս թէ իցէ Աւսիդն հայրենիք համբերող նահապետին: