Սիսական

56. ԳՈՏՈՒՍ Վ. ԱՐԱՏԷՍ

Ծանուցաք կանխաւ զի թէպէտ յանուն Եղեգեաց ձորոյ կոչի սովորաբար բովանդակն իսկ Վայոց ձոր, այլ ոչ այսպէս ի քաջ հնումն, ի դէպ էր յայնժամ որպէս եւ յայժմուս ` յայս անուն կոչել միայն զընդարձակ ձորն ` որ ի հիւսիսոյ արեւելից գաւառին ձգի ընդ արեւմուտս, եւ յանուն գլխաւոր հին աւանին Եղեգեայ  կոչի. եւ այսպէս իմանամք  ի տեղագրիս զերկիրն մինչեւ ի խառնուրդ գետոյն յԱրփա, յարեւմտից կուսէ ընթացիցն դառնալով ի հարաւ ընդ անձուկ ծործորս, ի ստորեւ Ղօյթուլ գեղջ, յորոյ անուն կոչի ստորին եւ ըստուար մասն գետոյն այնորիկ: Հանգոյն Արփայի եւ սորա ակունքն են յարեւելեան հիւսիսային սահմանածայրս  գաւառին ` ի թիկունս բարձր լերանց Գեղամայ, Տիքփիլեագանայ եւ Շահպուլագի, յորոց ժողովէ տասնիւ չափ գետակս փոքուն. քանզի անձուկ  է հովիտ իւր 5 կամ 6 մղոնաչափ եւեթ. իսկ ի հարաւոյ կամ յահեակ կողմանէ ամենեւին անձուկ, ուրեք հազիւ թէ մղոնաչափ միայն, զսպեալ ի լերանց անջրպետաց ձորագետաց Արփայի ցարդ տեղագրելոց.  որով յայտ իսկ է զի յայսմ կողմանէ աղբերս ինչ կամ վտակըս եւեթ ունի օժանդակս, եւ շէնս սակաւ. ընդ նմին յայտ եւ այն ` եթէ քանի բնագեղ ախորժատեսիլ հարկ է լինել կերպարանաց երկրի կողմանդ. եւ ոչ միայն այսորիկ ` այլ եւ աջակողմանն, ուր խուռն հոսանք են գետակացան  ընդ ծործորս զուարճատեսակ ձորակաց, մանաւանդ զի ոչ լոկ խոժոռագեղ քարաժայռք են անդ, այլ եւ ծառաստանք գալարագեղք հարուստ բուսաբերութեամբ. որով գեղեցկագոյն մասն Վայոց ձորոյ անկ է ճանաչել զբնիկ Ձորս Եղեգեաց. մանաւանդ եթէ եւ ըզմտաւ ածիցեմք ` զի յայսմ մասին էին արքունիք կամ ապարանք հին եւ միջնադարեան իշխանաց գաւառիս Վայոց ձորոյ. եւ հարկ է թէ բազում հին շինուածոց մնացուածք  գուցեն ի նմա, առաւել քան որչափ ծանօթ է յայժմուս: - Ընդ բնիկ Ձորոյս Եղեգեաց  զօդեմք ի տեղագիրս եւ զոր յարեւմտից նորին մասն Վայոց ձորոյ յաջմէ Արփայի, մինչեւ ի դարձ նորին ի հարաւ կոյս հանդէպ դաշտին Շարուրայ:

Նկարագեղ գլուխ Եղեգեայ ձորոյն ` այս  ինքն արեւելեան մասնն ` զուրկ է ի շինից, գէթ անծանօթ մեզ, մինչեւ ցհարուստ սահման. ապա ընդ առաջ լինին աւերակ կամ ամայի գեօղքն Հին եւ Նոր Ճանի, յորոց սակի եւ մերձ Հնոյն ` Հասանքենտ գեօղ հայաբնակ 30 տամբք. առ որով հին կամուրջ միակամար ի վերայ Սելիմ-չայ գետակի առ խառնրդովն յԱլակէզ գետ: Խոնարհագոյն ի ստորոտս  երկայնաձիգ լերանց որ ի Մուրատ-թեփե ընդ արեւմուտս ձգին, Ստորին Ճանի կամ Ջանի, Ճանի աշաղա կոչեցեալ ի Թաթարաց բնակելոց ի նմին սակաւ տանց: Թուի մեծ աւանի եւ չեն տեղւոյ լինել հնոյն Ճանեայ, զի յայն անուն կոչին երեք գեօղք, եւ գըլխաւոր վտակացն  ( Ճանի-չայ ): - Առ կցուածով երից եւ չորից գետակաց նշանակի փոքր շինատեղի Գավուշուխ անուն, ( որ արդարեւ թուրքերեն կցուածս եւ փարմունս նշանակէ ), ոչ գիտեմ ըստ դիպաց, եթէ վասըն խառնըրդոց  ջուրցն այսպէս կոչեցեալ, զի թերեւս  սա իցէ Գրկիք գեօղ հին Ցուցակին, որ ըստ տրիցն երեւի  փոքրիկ եղեալ: Գրեթէ կից նմին է յարեւմտից հիւսիսոյ Կալասէր գիւղ Թուրքաց: Յարեւելից սոցին Գապախլու կամ Ղափախլի, առ որով կանգուն կայ եկեղեցեակ մի սագաշէն կամարակապ, եւ խարիսխ միակամար կամրջիւ Մերձ սմին ի հիւսիսոյ կուսէ եւ ի հարաւոյ արեւմտից Ճանի գեղջ ` երկու գեօղք Կիւլլիւ տիւզ անուն, որ նշանակէ Վարդահարթ կամ Վարդամարդ, եւ արդարեւ ծաղկաւէտ են սահմանքն, այլ ամայացեալ արդ ի շինից. զորոց երբեմն յոլովութիւն վկայեն աստ եւ անդ կանգուն կամ անկեալ խաչվէմք. որպիսի են եւ արձանագրեալքս այսոքիկ, որոց թուական ժամանէ մինչեւ իսկիզբն ԺԶ դարու.

Ես Սանէս ( թերեւս ` Յովհանէս, կանգնեցի ) զԽաչս բարեխաւսութիւն ինձ եւ եղբաւր մեր. ձեռամբ բարեմիտ պատանի Սմբատայ որդւոյ մեր. Որք կարդաք յիշէք ի Քրիստոս. Թ. ՉԽ.

+ Այս է հանգիստ Յովհաննիսին. ԶԾԲ.

Իբրեւ երկու մղոնաւ ի Հս. Վարդմարգ գիւղիցս կայ Գարագայա ( Սեւ սար ) գիւղ Թուրքաց, յորոյ սահմանս գտանին հետք եկեղեցեաց եւ գերեզմանաց Հայոց. որպէս եւ ի Գոտուս վանք գեղջ փարսախաւ հեռի ` յարեւելակողմն, յորոյ միում մատրանցն ՉԻ թուական նշմարի: Յայս յետին անուն վանք յիշի յՕրբելեանէ ( ԽԲ ), այլ ի Գառնիձորի որ յԱյրարատ: Մատուռնն յիշեալ կամ այլ եկեղեցեակ մի ի Գոտուս ` Սոթիկ-վանք կոչի: Իբրեւ երկու մղոնօք ի Հս. Կալասերի առ փոքու վտակաւ ի բարեբոյս հովտի կայ Այսաս կամ Այսասի թաթարաբնակ գիւղ 45 տամբք, յարձանագրութեանց հին եկեղեցւոյն ստուգեալ գոլ Արատենք կամ Արատէս գիւղ հին Ցուցակին, յորում եւ Վանքն Արատէսի, ընդ նշանաւոր վանորէից յիշեալ ի պատմչէն Սիւնեաց, որում եւ մասն ժառանգութեան վիճակեցաւ ընդ այլոց ` ի հօրէ իւրմէ Տարսայիճէ. եւ ինքն իսկ Ստեփանոս ետ ի կալուածս եւ ի բնակութիւն ամարայնոյ ` միանձանց մեծի ուխտին Նորավանից, գրելով արձան յիշատակի, զոր եւ ընդօրինակէ յաւարտ պատմագրութեան իւրոյ. « Սահմանեցաք զԱրատեսի վանքն ` որ ի վերոյ Եղեգեաց, տուաք ամենայն հաստատութեամբ զվանքն եւ զգիւղն իւր ամենայն շրջակայ սահմանօքն եւ հոգեցատուր ժառանգութեամբքն ի սուրբ եկեղեցիս ( Նորավանից ), զի սոքա կալցին հայրենեօք եւ վայելեսցեն զնա. բայց շինութեան տեղւոյն եւ լուսաւորութեան եկեղեցւոյն ամենայն ջանիւ փոյթ տարցեն, որպէս այսմ տան »: Տակաւին կանգուն կան եկեղեղիք վանացս, թէ եւ յոյժ խարխարեալք. որոց գլխաւորն ի վերայ չորից որմնապատ սեանց հաստատեալ, երկոքումբք աւանդատամբք կամ մատրաամբք յաջմէ եւ յահեկէ խորանին, յորս եւ գոն սեղանք պատարագի: Ունի եւ ժամատուն նոյնպէս ի կոփածոյ քարանց (8 քայլ ընդ երկայն եւ լայն ), վեցեքումբք որմնապատ սեամբք եւ երկու խորանօք եւ պատուհանօք: Արտաքոյ հարաւային որմանն նկարեալ է ժամացոյց արեւային 14 հայկական տառիւք: Առ ստորոտով արեւելեան որմոյ եկեղեցւոյն կայ որոցաձեւ տապան, արձանագրաւ 1280 ամի. եւ այլ արձանագիր ի հարաւային որմն ժամատանն. որք են.

Զերջանիկ Րաբունապետ Հայրապետ նորոգող այսմ ուխտի յիշեցէք. Թվին ՉԼԹ.

+ Ես Մամաքս միաբանեցայ եւ ետու զինչ ունէի ի սուրբ եկեղեցի. Սպասաւորք սահմանեցին Ա աւր պատարագ Փոխման Աստուածածնի. Կատարիչքն աւրհնին Աստուծոյ, եւ խափանիչքն դատին ի Տեառնէ.

- Դուռնն հիւսիսակողման մուծանէ յերկրորդ եկեղեցի կանգնեալ ի վերայ չորից որմնապատ բարձր եւ նուրբ սեանց: Առ ժամատամբն է Զանգակատուն վայելուչ կաթողիկէիւ, ութ սեամբք, յորում ճարտար քարաշար քանդակք եւ պատկերք են Տիրամօր ` Յիսուս ի գրկի երկոքումբք ընթերակայիւք: Ճարտարագոյն եւս են քանդակք եւ դրուագք դրան երկրոդի եկեղեցւոյն, պէսպէս ձեւովք խաչից, ողկուզոց եւ կենդանեաց: Յարձանագրութեանց որ ներքուստ դրանն եւ յորմունսն ` յայտնին եկեղեցիքս կոչիլ Ս. Սիովն եւ Ս. Աստուածածին:

Ի Թվին ՉԺԹ. Ի տէրութեան փառաւոր իշխանին Սմբատայ եւ հարազատի իւրոյ Տարսայիճին, ես նուաստ աբեղայ Հայրապետ անուն սպասաւոր բանի կրկին շինեցի զվանս եւ նորոգեցի զեկեղեցիս, շինեցի զգաւիթս եւ զայլ ինչ որ … զԿոջոց ` այգին յՈստին Եւ զԹեղուտն … Մճռակաձորում … գնեցի եւ տվի ի Ս. Սիոնս … հաստատեցաք զսուրբ Գրիգորի շաբաթն եւ կիւրակէն ինձ յիշատակ կրկին … Կատարիչք աւրհնին յամէն Սրբոց, եւ հակառակաւղքն տանջեսցին ընդ Յուդայի եւ ընդ Բելիարայ ի մեծի աւուրն. ամէն.

+ Կամաւ կարաւղ հզաւրին Աստուծոյ ես Տէր Ստեփաննոս Սիւնեաց եպիսկոպոս որդի մեծի եւ բարեպաշտ իշխանին Տարսայիճի, ծանեալ զի բազում ժամանակաց ժառանգութիւն էր լեալ այս եկեղեցիս Նորավանից սուրբ ուխտին, հաստատեցի ես զԱրատէս որ մեր սեփական հայրենիք էր, իւր ամէն սահմանաւքն գիւղ եւ հայրենիք հաստատ, ժառանգութիւն եւ հայրենիք սուրբ եւ գերափառ դամբարանին սուրբ Նորավանից. զոր մի ոք իշխեսցէ խախտել եւ խափանել կամ յիշխանաց կամ ի ձեռնաւորաց մերոց եւ կամ յաւտարաց. եթէ հակառակին ` անէծս եւ նզովս առցեն ի սուրբ Երրորդութենէն եւ յամենայն Սրբոց. եւ մեր պարտեացս տէր է առաջի Աստուծոյ. Եւ թէ Տաճկի աւագ փոխի եւ հանել ջանայ, յԱստուծոյ եւ յիւրոյ Մահմէտէ կապի. ապիղար եւ Ռ Ռ նալաթ լինի.

+  Ի թագաւորութեան Վրաց Լաչային եւ յաշխարհակալութեան Իվանի Աթաբէգի, Ես Վասակ որդի Խաղբակայ կողմնապահ ի ի Գառնւոյ մինչեւ ի Բարկուշատ, եւ առի զամրոցիս Եղեգեաց Ձորոյս աւգնականութեամբն Աստուծոյ ի հայրապետութեան Տեառն Սարգսի եւ յառաջնորդութեան վանացս եւ Նորավանացն … հաստատեցաք Գ ժամ. զՀամբարձման զերեք աւրն զամենայն եկեղեղիք Ձորոյս ` Վասակայ կատարեն. եւ կատարիչքն աւրհնին յԱստուծոյ. ամէն.

+ Ես Թաջմելիքս միաբանեցայ սուրբ ուխտիս. միաբանք սահմանեցին Սուրբ Խաչին շաբաթ աւրն Ա պատարագ.

+ Կամաւն Աստուծոյ Ես Նուլունս աղախին Քրիստոսի միաբանեցայ ի սուրբ ուխտս Արադէս արդեամբք. եւ սահմանեցին միաբանքս զՍուրբ Սարգսի շաբաթ աւրն պատարագ ինձ յիշատակ, եւ կիւրակէին առն իմոյ Հասանայ. Կատարիչք աւրհնեալ եղիցին յԱստուծոյ.

Ի հարաւային որմն ժամատանն ի ներքուստ գրեալ է դարձեալ Օրբելեան եպիսկոպոսին զայս արձան յամի 1301.

Կամաւ կարաւղին եւ հզաւրին Աստուծոյ ես Տէր Ստեփաննոս Սիւնեաց եպիսկոպոս որդի մեծի եւ բարեպաշտ իշխանաց իշխանին Տարսայիճի ետու սուրբ Սիաւնիս եւ Աստուածածնիս ( եւ ) Սուրբ Կարապետիս մեր սեփական վիճակէն ի Գեղաքունւոյ զգեղն Վանեվան, զԿթանոցն, զՓառագունի, Մչպլաշէն, զՇիկարբն, Խուշինակն  Քաւթարեանց, զՏարաբանդն. զի մի ոք իշխեսցէ խախտել կամ խափանել ի մերոց կամ յաւտարաց, զի մի պատիժս կրեսցէ: Վասն Աստուծոյ սահմանեցաք որ տեղս մեր նստագահ է, ու մեծ իշխանաց իշխան իմ փառաւոր հարազատին Էլիկումին յիշատակն այլ աստ էր կարգած: Ամ ով զմեր սահմանած կտակն այլ ցեղ առնէ մասն ու բաժին զՅուդայի առցէ եւ զայլ խաչահանուացն, եւ մեր պարմասն ու բաժին զՅուդայի առցէ եւ զայլ խաչահանուացն.  եւ մեր պարտեացն տէր է առաջի Աստուծոյ. Թվին ՉՀ.

Ի զանգակատանն առ դրամբն կայ տապան գեղաքանդակ եւ արձանագիրս այս:

Ստեփանոս պատանին շինեց զԱրատես, Թվակ. ՋՁԲ.

Այս ըստ Քաջբերունւոյ. իսկ ըստ Ջալալենի կանխէ թուականն 200 եւ ամօք աւելի (1303 - 1533):

Ստեփանոս պատանի որդի Կարապետ աղին կրկին նորոգեցի զԱրադէս. Թվին ՉԾԲ.

Երկոքին եւս չեն աներկբայք: - Ի խաչվիմ ուրեմն յորմն ագուցելոյ, եւ ի պատուանդանի այլոյ խաչվիմի գրին.

Սուրբ Խաչս բարեխաւս Մէհրաբին.

+ Սահակ երէցս յաղաւթս յիշեցէք. Թվին ՆԻԴ.

Եթէ ստուգիւ Նիցէ առաջին թուագիրն նշանակէ զամն 975: - Յերի եկեղեցւոյն ի վերայ տապանի միոյ գրեալ է.

Այս յարկ տապանի Յովսէփու աստուածախաւս վարդապետի. Թվ ՉԼԱ.

Նորագոյն արձանագիր է ի խաշվիմի յորմն միոյ յեկեղեցեացն. այսպէս.

Սուրբ Խաչս կանգնեցաւ ( յիշատակ ) Ուլուբէգին. Թվին ՌՀԵ.

Փոքր ինչ հեռի յեկեղեցեացս է հանգստարան, յորում խաչարձան վերոյգրեալ Յովսեփայ վարդապետին, եւ միւս

Խաչս բարեխաւս Նատարղուլին որ տղայահասակ մեռաւ. Թվին ՋՁ.

Բացագոյն ի սոցանէ այսր անդր  գտանին այլ եւս մահարձանք, որպէս նորագոյն թուականաւ 1714 ամի.

Այս է հանգիստ Սարգսի. Թվին ՌՃԿԲ.

Հեռագոյն եւս ի հարթ դիմի քարաժեռ գետեզերն կամ ձորակին քանդակեալ կան աւելի քան զ '30 խաշվէմք.

Թվին ՉԺԳ. Տէր Աստուած ողորմէ Այսախուխին. ամէն.

+ Թվին ՉԺԲ. Նշանս Թանկին է. Աստուած ողորմի նմա. ամէն.

+ Սուրբ Նշանս Հասան ( այ ) է. որք կարդաք յիշեցէք ի Քրիստոս. Թվին ՉԺԵ.

- Անուանք յիշեցելոյն նորագոյն թուին քան զթուականսն: