93.
ԹԱՆԱՀԱՏԻ
ՎԱՆՔ.
ՀԱՐՍՆԱՎԱԶ
Ցանկալի
է
ընդ
սոսին
մտադիւր
խուզուողութեամբ
որոնել
զհետս
մեծի
հնոյ
եւ
գերահռչակ
վանաց
Թանահատի,
զոր
վկայութիւն
Առաքելի
հաստատեաց
լինել
յարեւելից
հիւսիսոյ
կուսէ
Տաթեւոյ,
ի
գլուխ
լերին,
որ
անդնդամուղ
բռնութեամբ
տատանեալ
ի
վայր
ընկէց
զայն,
ի
վերոյիշեալ
մեծի
սասանութեան
կողմանցըս.
եւ
զի
նոյն
իսկ
երեւի
կենդրոն
շարժմանն,
ապա
եւ
նախ
քան
զայն
շէնս
եւ
աւելի
քան
զնոսին
քայքայեալ
քանդեցաւ,
եւ
ծածկեցաւ
ընդ
քարեղէն
հոսանօքըն,
եւ
ցարդ
ոչ
եցոյց
նշանակ
ինչ
աւելի
քան
զհազարամեայ
հնութեանն
եւ
համբաւոյն:
Քանզի
գրէ
պատմիչն
Սիւնեաց
զսկզբնաւորութենէ
վանացս
Թանահատի,
եթէ.
«
Գտաք
յիւրոց
արձանագրութեանցն
եթէ
400
ամաւ
յառաջ
շինեցաւ
եկեղեցին
(
վանացս
)
քան
զհայ
թուականն,
յիշխանացն
Սիւնեաց,
յանուն
Նախավկային
Ստեփաննոսի
».
որ
հանէ
զժամանակն
ի
կէս
Բ
դարու
Քրիստոսի.
այլ
ոչ
իսպառ
անհաւատալի,
եթէ
ստոյգ
իցէ
հաստատութիւն
եկեղեցեաց
կողմանցն
Գողթան
Բարթողիմեայ
առաքելոյ
եւ
ի
նորին
աշակերտաց.
յոր
սատարէ
ինչ
եւ
նուիրումն
տեղւոյն
առ
Ս.
Նախավկայն,
որում
նուիրեալ
են
եւ
յոլովք
ի
հնագոյն
եկեղեցեաց
այնր
գաւառի:
-
Յութերորդ
դարու,
ասէ
պատմիչն,
«
Պայծառանայր
սուրբ
եւ
երկնահրաշ
կարգօք
գերափառ
եւ
հռչակելի
ուխտն
Թանահտի
վանաց..
Եւ
էին
սահմանաւորք
մշտապաշտօնք,
հեռացեալք
յամենայն
փափուկ
կերակրոց,
միայն
աշտուճ
հացիւ
եւ
լոկ
ջրով
վճարէին
զպէտս
իւրեանց,
եւ
զայն
`
յաւուրն
միանգամ
ընդ
երեկո.
զռիկք.
հեզաշարժք,
որք
իբրեւ
կանթեղունս
անշէջս
կախեալք
`
լինէին
յաղօթս.
զցայգ
եւ
զցերեկ.
եւ
պաշտօնք
իւրեանց
երբէք
ոչ
խափանէին
զցայգ
եւ
զցերեկ.
եւ
բաց
ի
սպասաւորացն
`
ընդ
գրունս
վանացն
ոչ
ոք
ելանէր
արտաքըս.
եւ
թէպէտ
բազում
անգամ
հարկեցան
յիշխանացն
եւ
յեպիսկոպոսացն
Սիւնեաց,
ոչ
առին
յանձն
ի
կիւրակէքն
ի
թան
կամ
ի
պանիր
կամ
յիւղ
խթիլ,
այլ
բանջարօք
եւ
ընդով
շատանային,
վասն
որոյ
Թանահատք
կոչեցան.
եւ
ի
գլխաւոր
տօնսն
`
ի
ձիթոյ
ճաշակէին,
եւ
սակաւ
բաժակօք:
Եւ
զայս
ծանոյց
մեզ
Պատմութիւնն
երանելւոյն
Մաշտոցի
որ
ի
Սեւան
»:
Ի
պատմութեան
վարուց
Մաշտոցի
գրելում
ի
Ստեփանոսէ
աշակերտէ
նորա
`
չիք
յիշատակ
զվանաց
Թանահատի,
թուի
ուրեմն
այս
այլ
Պատմութիւն,
թերեւս
գրեալ
ի
նմին
իսկ
ի
Մաշտոցէ,
որ
միանգամայն
ցուցանէ
եւ
զհնութիւն
վանացն
եւ
զհամբաւ.
զերկոսին
եւս
աներկբայ
առնէ
եւ
փոխադրութիւն
մարմնոյ
Ստեփանոսի
իմաստասէր
եպիսկոպոսի
այսր
`
«
ի
միաբանակեցաց
վանսըն
Թանահտի
վանից,
որք
էին
մշտապաշտօնք
հեռացեալք
յամենայն
փափուկ
կերակրոց,
վասն
սրոյ
եւ
Թանահատք
կոչեցան,
եւ
շինեալ
ի
վերայ
փոքրիկ
մատուռ
մի.
զոր
յետոյ
յՉԻԸ
(1279)
թուականին
շինեցին
բնակիչք
տեղւոյն
եկեղեցի
գմբեթայարկ
գեղեցիկ
յօրինուածովք.
եւ
եդին
զտապան
սրբոյն
ի
հիմըն
նորա
»:
-
Սակաւ
յառաջ
քան
զայս
ժամանակ,
եւ
ըստ
կարծեաց
ոմանց
անդստին
ի
ժամանակս
առաջնոյ
նորին
շինութեանն.
«
Էր
եղեալ
հայր
վանիցն
որոյ
անուն
Մխիթար,
որ
անցեալ
էր
ճգնութեամբ
ընդ
բոլոր
հայլս
առաքինեաց,
եւ
զգազանս
վայրենիս
`
զարջս
եւ
զգայլս
`
ածէր
ի
հնազանդութիւն
սուրբ
եկեղեցւոյն,
եւ
ծառայեցուցանէր
վանիցս.
զոր
եւ
արձանն
եցոյց
եթէ
արար
հարկատու
մեքորայ,
այս
ինքըն
եկեղեցւոյս:
Գայլքն
զջոլիրս
հօտիցն
պահպանէին
զգուշութեամբ
եւ
զանդեայս
արջառոյն,
եւ
արջքն
քամակօքն
բեռնակիրք
լինէին:
Եւ
հանապազ
երթայր
յանտառն
`
սուրբ
հայրն
Մխիթար,
եւ
նստէր
հանդէպ
վանիցն.
եւ
ժողովէին
ամենայն
գազանքն
եւ
վայրիքն
առաջի
նորա,
եւ
որպէս
զգայունք
խնդրէին
ի
նմանէ
աղօթս
եւ
ողորմութիւնս
`
ըստ
իւրաքանչիւր
պիտոյից:
Իսկ
սուրբ
հայրն
կարգեալ
սահմանաւ
զվայրսն.
եւ
յետ
բազում
ամաց
փոխի
ի
կարգս
հրեշտակաց.
եւ
դնի
սուրբ
նշխար
նորա
փայտեայ
արկեղօք
մերձ
յեկեղեցին
`
ի
փոքր
բլրակի
միոջ,
յորում
շինեալ
վիրապ
գետափոր
եւ
սրբաշէն
`
հանգուցին
զնա
անդ.
որ
մինչեւ
ցայսօր
կայ
եւ
կատարէ
մեծամեծ
սքանչելիս
ի
հիւանդս
եւ
յախտաժէտս:
Որոյ
բարեխօսութեամբն
գթասցի
Քրիստոս
յաշխարհս
այս
եւ
ի
մեզ
յետին
թշուառացեալքս
»:
Առ
երի
հանգստարանի
մեծարգի
սպանդին
(
Ստեփաննոսի
եպիսկոպոսի
)
հանգուցաւ
եւ
սպանիչն,
կինն
այն
դժպհի
եւ
ապաշխարող,
զի
ինքնին
զգաստացեալ
«
եկեալ
հանդէպ
վանացն
`
յարեւմուտս
կայս,
յայնկոյս
ձորակին,
փորեալ
զտեղին,
եւ
թաղեալ
զանձն
մինչ
յստինսն,
զամառն
եւ
զձմեռն
տապակէզ
եւ
ցրտահար
լինելով,
վայէր
եւ
ողբայր
զցայգ
եւ
զցերեկ,
եւ
զմեղս
իւր
խոստովանէր:
…
Թէպէտ
էառ
զթողութիւնն
`
ոչ
ել
ի
տեղւոյն,
այլ
կացեալ
`
ի
նմին
վախճանեցաւ
եւ
թաղեցաւ
յապաշխարութեան
գբին
իւր,
եւ
կայ
հադէպ
վանացն
»:
-
Ի
վերոյգրեալ
բանից
պատմչին
յայտնի
քակեալ
հին
եկեղեցւոյն
եւ
շինեալ
նոր,
որ
հանդերձ
հնովն
եւ
ամենայն
արձանագրեալ
եւ
անգիր
յիշատակարանօք
ի
սպառ
զանիղացեալ
մնայ,
բայց
երեւի
ոչ
անբնակ
գոլ
մինչեւ
ի
գետնադղորդ
կործանումն.
նա
զի
եւ
Մոկացի
գովասանն
կարգադրաց
Անապատից
`
վկայէ
զնոցանէ,
եթէ.
«
Ի
հովանին
սոցա
ախտաժէտք
բազումք
կուտեցան
Թանհատի
յանապատս,
եւ
ձիթովս
այս
բժշկեցան
»:
Յառաջագոյն
եւս
յիշի
յամի
1491,
յորում
քահանայ
ոմն
եկն
անտի
ի
Գաւառ
գիւղ
Գեղամայ,
եւ
կոչի
ի
գրողէն
(
Ճաշոց
գրոց
),
«
Ուր
է
աթոռ
սուրբ
հայրապետին
Սիւնեաց
Տէր
Ստեփաննոսի
»:
-
Յասացելոցս
ցայս
վայր
եւ
ի
գրելոցս
ի
տեղագրութեան
Վայոց
ձորոյ
(
յէջս
119
-
25)
աներկբայ
մնայ
երկուս
լինել
եւ
որիշ
վանացս
Թանահատի
եւ
Թանատէի.
թերեւս
երկոցուն
եւս
տեղեացն
`
ի
հեթանոսական
դարս
նուիրեալ
Անահտի
դիցուհւոյ:
